REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
REVISTA SHKENCORE NDËRKOMBËTARE
DISKUTIME
VËLLIMI I
VITI III. NR. 10. PRILL 2014
Për botimin e shtypur
ISSN 1857- 825X
Për botimin online
ISSN 1857-8543
Redaksia nuk mban përgjegjësi për keqpërdorimet eventuale të pronës intelektuale
nga autorët e teksteve që botohen në revistë.
1
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
BOTON:
QENDRA PËR MARRËDHËNIE NDËRKOMBËTARE DHE STUDIME BALLKANIKE
AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE TETOVË
dhe
INSTITUTI PËR STUDIME EVROPIANE I UNIVERSITETIT TË TIRANËS
REDAKSIA
EDITOR: Dr. Arsim SINANI
KRYEREDAKTORE: Prof.asoc.dr. Eva Hyskaj TAFILI
REDAKTOR PËRGJEGJËS: Dr. Salajdin SALIHU
REDAKTORË PËR BASHKËPUNIMIN NDËRKOMBËTAR: Dr.Zemaida Kastrati MOZALI, PhD. C. Aida Gaçe
LLOZANA
BORDI SHKENCOR NDËRKOMBËTAR: Anna Di LELLIO, University and The New School for Public
Engagement, NewYork (SHBA); Jamess PETIFFER, Oxford University (Britani e Madhe); Kishan S.Rana,
ambasador, DiploFondation (Maltë); Miranda VICKERS, (Britani e Madhe); Anis BAJREKTAREVIÇ, University of
Applied Sciences IMC – Krems (Austri); Antonella VALMORBIDA, Head of Association for Local Democracy, at
the Council of Europe; Frank DELMARTINO, KU Leven (Belgjikë); Francesco SCALERA, Business University of
Bari, (Itali); Eva Hyskaj TAFILI, Instituti i Studimeve Europiane, Universiteti i Tiranës (Shqipëri); Tihomir
VRENESEVIÇ, Zagreb University (Kroaci); Bujar DUGOLLI, Universiteti Hasan Prishtina (Kosovë); Vjollca
HASANI, Universiteti AAB, (Kosovë); Mersim MAKSUTI, USHT (Maqedoni); Irma DELJKIĆ, Universiteti i
Sarajevës (Bosnjë dhe Hercegovinë); Memet MEMETI, UEJL (Maqedoni); Besnik MUSTAFAJ, Forumi Shqiptar
për Aleancën e Qytetërimeve (Shqipëri); Alba LAZZARETTO, Universiti i Padovës (Itali); Zemaida Kastrati
MOZALI, Parlamenti i Republikës së Shqipërisë (Shqipëri); Zijad BEÇIROVIÇ, Institut IFINES (Bosnjë e
Hercegovinë); Salajdin SALIHU, Universiteti Shtetëror i Tetovës (Maqedoni), Linda Ziberi, UEJL (Maqedoni)
Arburim Iseni, USHT (Maqedoni). Magbule Çeço, Universiteti Justicia (Shqipëri) Vedat Demir, Universiteti i
Stambollit (Turqi) Aida GUGU-Bushati, Universiteti Marin Barleti (Shqipëri) Heins Bongartz (Gjermani) Michael
Minch. Director, Peace and Justice Studies Utah Valley University (USA)
ANËTARË TË REDAKSISË: Bajram KOSUMI, Arben MALAJ, Muhamet KELMENDI, Qani MEHMEDI, Milaim
FEJZIU, Dr. Isak SHERIFI, Muhamed Buçi, Qashif BAKIU, dr.Skender HASANI, Halim BAJRAKTARI, Dr.Veton
ZEJNULLAHU, Elda ZOTAJ, Muhamet MAVRAJ, Dorina NDREKA, Besmir Alushi
REDAKTORE GJUHËSORE: Pranvera NUHIU – XHELADINI
SEKRETARE E REDAKSISË: Natalia QANE
e-mail: revista.diskutime@gmail.com www.diskutime.org
2
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
KONFERENCË SHKENCORE NDËRKOMBËTARE
“Demokracia në Europën Juglindore”
5 Prill 2014 Tetovë, Komuna e Tetovës
INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE
“Democracy in Eastern Europe”
5 April 2014 Tetova, Municpality of Tetova
BORDI SHKENCOR / SCIENTIFIC BOARD
Dr.Arsim SINANI
Dr.Salajdin SALIHU
Dr.Magbule ÇEÇO
Dr.Bujar DUGOLLI
Dr.Isak SHERIFI
Dr.Veton ZEJNULLAHU
Dr.Fati HISENI
Dr.Zaho GOLEMI
Phdc.Flamur HYSENI
BORDI ORGANIZATIV / ORGANISING BOARD
Teuta Arifi
Sihana Emini Secretary of conference
Ermira Bajrami
Endit Selimi
Hamdi Aliti
Besmir Alushi
Faik Plava
Dorina Bezati
3
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
4
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
PROLOGU
Arsim SINANI
DEMOKRACIA SHQIPTARE NË EUROPËN JUGLINDORE
P
rologun e numrit vijues të revistës “Diskutime” ja kushtoj temës së
Konferencës shkencore “Demokracia në Europën Juglindore” dhe faktori
shqiptar si çelës stabiliteti dhe mirëqenie të këtij rajoni. Nga shekulli i kaluar
në shekullin e ri, shqiptarët bëhen faktor i rëndësishëm në Europën juglindore si dhe
në proceset sikurse janë afrimi me Perëndimin, aderimi në BE dhe kthimi triumfator
i shqiptarëve aty ku e kanë pasur vendin por që pa dëshirën e tyre kanë mbetur mes
izmave.
Nuk do t’ju mbaj leksione për demokracinë pasi vlerësoj se leksioni më i mirë që
duhet mbajtur është të punojmë sa më shumë me studentët, me kolegët pedagogë,
me akademikët, me qerthujt e ndryshëm të botës arsimore e kulturore shqiptare. T’i
mësojmë të rinjtë tanë që modelin e odës shqiptare, e cila ka një veti shumë të
madhe e kuptimplote, një rregull që kur tjetri flet ta dëgjojnë të tjerët, ta vendosim
në funnksion, e jo të kemi zhurmë dhe askush mos ta dëgjojë askend - as çka flet, e
as çka mendon. Ky model të cilin sot e quajnë të huajt mësim interaktiv e kemi
pasur shekuj me radhë ndër ne, ndërsa vetë shoqëria shqiptare nuk e ka zbatuar.
Koha është që të kapërcejmë interesin personal, kapriçot dhe atyre që vijnë pas nesh
t’u lëmë trashëgimi e cila vetëm duhet trajtuar. Heqja e pluhurit nga sirtarët e zyrave
dhe arkivave tona, ashtu siç po bëhet kohët e fundit, duke i kthyer këta ornamente të
rëndësishme që të shihen dhe të jenë të dukshme, flet se nuk lipset të kemi frikë nga
heqja e pluhurit nga e kaluara pasi ajo ka vlera të çmuara. Demokracia për shqiptarët
ka një domethënie të madhe pasi që shumë nga figurat, që i quaj baballarë të kombit
shqiptarë, janë model i një lidershipi që ka treguar se si atdheu është më i
rëndësishëm se koka; se Shqipëria është mbi interesin personal; se lufta diplomatike
e tyre ka qenë dhe mbetet që Shqipëria të jetë në piedestal aty diku mbi Boletin, apo
aty diku mbi Kaninë, apo aty diku mbi kështjellën Rozafa, apo aty diku mbi Kalana
e Shkupit, apo aty diku mbi…..
Dua të nxis një proces i cili mendoj se do të duhej të vihej në zbatim dhe të
transmetohet tek studentët, me punë të palodhshme akademike, me përkushtim ndaj
edukimit të tyre që ta kuptojnë demokracinë si diçka të dosmosdoshme, pa të cilët
shqiptarët do të mbeteshin përgjithnjë të robëruar fizikisht, pasi që mendjen tonë se
robëroi askush deri më sot. Shikuar nga ky këndvështrim veprat më kolosale
baballarët e atdheut i bënë në kohën kur Shqipëria ishte në mes të kufirit të ekzistojë
apo jo. Një fillim i mbarë, pasi baballarët e bënë sakrificën e tyre sublime -
Shqipëria mbijetoi, ndëra gjeneratave të reja duhet që t’u mësojmë historinë, pa i
5
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
gënjyer me ideologji, pa i helmuar me dogma. Pra, duke u treguar të vërtetën e cila
është e madhërishme dhe që unë e quaj demokraci shqiptare.
Nëse para një shekulli Hasan Prishtina, babai i kombit shqiptar, mundej dhe kishte
ide briliante për Shqipërinë, duke arritur që t’i shkruante letër edhe persidentit
Uillson, e cila është njëra nga veprat e mëdha të këtij kolosi, përse sot kjo mos të
jetë pjesë e mësimit të demokracisë në auditoret tona akademike. Po sakrifica e
mendjes së quajtur Ismail Bej Vlorës, që nuk rreshti së vizituari kancelaritë
europiane? Po Luigj Gurakuqi, ai ligjërues liberator që vdiq syhapur? Po diplomati
Isë Boletini, i cili përveç pushkës që na e prezantonin si kaçak ishte jo vetëm strateg
por dinte të bënte diplomaci në sallonet e Londrës, në Sheraton? Një shoqëri e
mirëfilltë dhe e orgnaizuar, e ndërton demokracinë mbi këto parime, mbi këto vlera,
paçka se kanë mbetur të pluhurosur deri tash. E pluhuri hiqet lehtë.
Është koha që të rinjtë tanë mos të mësojnë vetëm mbi Europën, por edhe mbi
baballarët e kombit shqiptarë, që u flijuan kur Europa kishte probleme. Këto vepra
janë titanike dhe do të ishte e bukur sikur të rinjtë t’i dëgjonin ligjërimet e këtyre
burrave - që janë simbole demokracisë shqiptare.
Pa shumë teprime, burrat e këtillë të mendjes meritojnë vëmendjen edhe të të
huajve, të cilët kështu do të shohin se si ata ngritën një sistem që ne sot e quajmë
demokraci. Këto vlera i kemi krejt afër vetëm duhet stimuluar gjeneratat e reja,
pedagogët e rinj, hulumtuesit e historisë, diplomacisë, që të gërrmojnë mbi fillet e
demokracisë shqiptare në Europën Juglindore.
6
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Abla XHAFERI
SHKAQE DHE FAKTORË QË NXITIN DHUNËN NDAJ GRUAS
ABSTRAKT: Dhuna ndaj gruas ka qenë dhe është fenomen mjaft shqetësues për shoqërinë
njerëzore. Të dhënat nga vende të ndryshme për periudha të ndryshme flasin për një shtrirje
mjaft të gjerë të ushtrimit të kësaj dhune në forma të ndryshme. Testimet dhe analizat e
organizuara nga shoqata e fondacione të ndryshme tregojnë se dhuna nuk është kufizuar,
por ka fituar terren të ri në shoqërinë e sotme. Ky fenomen ndodh mes partnerëve të ngushtë
brenda familjes. Dhuna është fenomen karakteristik që ndodh në të gjitha rangjet a shtresat
shoqërore, pavarësisht moshës, shkallës së arsimimit, besimit fetar, bindjeve politike,
gjendjes ekonomike, etnisë, identitetit kulturor etj.
Dhuna e ushtruar ndaj gruas në familje është e lidhur ngushtë dhe ndikohet nga faktorë që
kanë të bëjnë personalitetin e mashkullit, si të qënit i sëmurë mendor apo agresiv, xheloz, i
paduruar etj.
Gratë duhet të jenë të afta t’i përdorin këto deklarata kushtetuese për të bërë presion për
ndryshimin legjislativ dhe për të kërkuar dëmshpërblim kur dështon shteti për t’i mbrojtur ato
në familje.
ABSTRACT: Violence against women has been and is very worrying phenomenon for
human society . Data from different countries for different periods show a fairly wide stretch
exercise of the violence in various forms . Testing and analysis organized by various
associations and foundations show that violence is not limited , but has gained new ground in
today's society . This occurs between close partners within the family . Violence is a
characteristic phenomenon that occurs in all social classes or ranks, regardless of age , level
of education , religion , political belief , economic status , ethnicity , cultural identity, etc.
The violence against women in the family is closely related to and influenced by factors
relating to the personality of the man , as being mentally ill or aggressive , jealous , impatient
etc.
Women should be able to use these constitutional declaration to press for legislative change
and to seek compensation when the state fails to protect them in the family.
Hyrje
N
ë vendin tonë në dekadat e fundit ka filluar të flitet dhe të shkruhet shpesh
për dhunën në familje dhe veçanërisht për dhunën ndaj gruas. Nuk ka qenë
dhe nuk është e lehtë të trajtohet ky fenomen në rrethanat ku dhe si jetojmë.
Ka një mentalitet regresiv, nënvleftësues dhe pengues për t’u marrë me këtë
fenomen. Gjithashtu mungon kultura e duhur gjinore dhe kualifikimi i nevojshëm
për t’u marrë me një gjë të tillë.
Nga debati publik, por edhe nga vëzhgimet dhe analizat e shumta rezulton se dhuna
në shoqërinë tonë nuk është e vështirë për t’u identifikuar dhe se, pavarësisht
ndryshimeve, jemi ende shoqëri me paragjykime gjinore. Sot format e dhunës ndaj
7
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
gruas konsiderohen si problem me natyrë sociale. Në shkrimet e gazetarëve,
sociologëve, psikologëve etj. ky problem shihet jo thjesht i lidhur me individë të
veçuar, por si pjesë e jetesës dhe e kulturës së shoqërisë sonë.
***
Përfshirja e një numri relativisht të madh njerëzish në rang global1 për trajtimin e
këtij fenomeni ka bërë të mundur vështrimin e tij në të gjitha format e abuzimit të
mundshëm si përdhunimi, rrahja, ngacmimi seksual i femrës etj. Në shkrimet,
artikujt dhe studimet e posaçme problemet e dhunës ndaj gruas janë vëzhguar e
trajtuar nga një spektër i gjerë, duke e parë atë jo vetëm si problem gjinor, por më së
shumti si problem social, duke tentuar që këtë plagë të fshehur apo të dukshme ta
ekspozojmë në të gjithë format e saj.
Sociologët, analistët e çështjeve gjinore, psikologët, gazetarët etj. me shkrimet e
publikimet e tyre, kanë evidentuar mjaft të vërteta rreth këtij fenomeni, përfshirë
këtu edhe të vërtetën e padiskutueshme se dhuna ndaj grave buron nga pushteti
dominues dhe privilegjet e mashkullit në familje, nga marrëdhëniet dhe raportet
midis burrit dhe gruas. Në analizat e ndryshme theksohet se kërcënimi i grave nga
dhuna e meshkujve është një dukuri mbarëshoqërore, që shfaqet mbi të gjitha gratë,
pa dallim, që prek të gjithë aspektet e jetës së tyre dhe se politika, shteti, shoqëria
civile dhe vetë gratë duhet të mendojnë për ndryshimin e këtij realiteti.
Dhuna ndaj gruas ka qenë dhe është fenomen mjaft shqetësues për shoqërinë
njerëzore. Të dhënat nga vende të ndryshme për periudha të ndryshme flasin për një
shtrirje mjaft të gjerë të ushtrimit të kësaj dhune në forma të ndryshme. Testimet dhe
analizat e organizuara nga shoqata e fondacione të ndryshme tregojnë se dhuna nuk
është kufizuar, por ka fituar terren të ri në shoqërinë e sotme. Ky fenomen ndodh
mes partnerëve të ngushtë brenda familjes. Dhuna është fenomen karakteristik që
ndodh në të gjitha rangjet a shtresat shoqërore, pavarësisht moshës, shkallës së
arsimimit, besimit fetar, bindjeve politike, gjendjes ekonomike, etnisë, identitetit
kulturor etj.
Në familjet shqiptare dhuna është fenomen i njohur. Vendi ynë mban përqindjen më
të lartë të përhapjes së këtij fenomeni në të gjithë rajonin. Megjithë arritjet e
shoqërisë civile dhe të institucioneve shtetërore, shifrat zyrtare tregojnë se një e treta
e grave dhe e vajzave në Shqipëri përjetojnë dhunë fizike, emocionale apo
ekonomike. 2 Edhe pse gjatë viteve të fundit të tranzicionit shqiptar ka pasur
zhvillime të ndryshme politike, ekonomike e sociale, situata e gruas në familje apo
në shoqëri është shumë e vështirë dhe mund të thuhet dhe e përkeqësuar për shkak
edhe të ekzistencës dhe të shtimit të fenomenit të dhunës në familje, e cila nuk prek
vetëm viktimën dhe integritetin e saj fizik, moral, psikologjik, seksual, social dhe
1 Message dy Secrétaire général de l’ONU, Journée internatinale pour l’élémination de la violence a l’égard des
femmes, http://www.un.org/fr/events/endviolenceday/
2 Format dhe shkaqet e dhunës ndaj gruas, http://www.forumishqiptar.com/
8
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
ekonomik, por edhe fëmijët, dëshmitarët e kësaj dhune, të cilët shpesh kthehen në
dhunues potencialë, duke krijuar një shoqëri ku të drejtat dhe liritë themelore
dhunohen në vazhdimësi.
Fenomeni i dhunës ndaj gruas vetëm në raste të rralla përcaktohet dhe penalizohet si
krim brenda familjes, duke mos u paraqitur kështu as në statistikat dhe të dhënat
zyrtare. Megjithëse nuk ka një statistikë të saktë për situatën e dhunës ndaj gruas,
rreth 30 % e grave shqiptare janë viktima të këtij fenomeni.1
Në kohën tonë familja e ka humbur normalitetin që duhet ta karakterizojë. Ajo është
e kërcënuar jo vetëm nga fenomene natyrale, si: vdekja, sëmundjet, katastrofat e
ndryshme, varfëria etj., por dhe nga ato sociale, si: sjelljet konfliktuale, konfliktet e
shumëllojshme, krimi, dhuna, alkolizmi, droga, prostitucioni, braktisja, sëmundjet
seksualisht të trasmetueshme etj. Familja, një strukturë e një lloji të veçantë,
ndërtohet mbi një mori marrëdhëniesh specifike dhe si e tillë, është e ndjeshme ndaj
çdo prishjeje apo deformimi të tyre.
Vendi ynë ka tregues shumë të lartë të kësaj dhune ndaj gruas. Herë pas here
mësojmë nga mediat e folura dhe ato të shkruara për abuzim fizik, seksual, psikik
etj. Madje ka meshkuj që dhunën mbi femrën e kanë kthyer në mënyrë sjelljeje, të
cilën e përdorin në çdo rast pa hezitim, nga pozitat e “privilegjit gjenetik historik” si
baba, vëlla, i dashur, bashkëshort, epror, si i fortë biologjikisht etj.
Shoqëria jonë, për fat të keq, ka prodhuar shkaqe dhe faktorë që legalizojnë të drejta
dhe ekskluzivitete mashkullore në shoqëri, që përligjin cilindo mashkull të veprojë,
duke e quajtuar të motivuar dhe të justifikuar sjelljen e tij antifemërore.
Dhuna në familje në përgjithësi dhe ajo ndaj gruas në veçanti janë fenomene
regresive në shoqëri, me origjinë të hershme e shkaqe të ndryshme, që favorizohen
edhe në ditët tona nga faktorë të ndryshëm socialë. Burimi i këtij fenomeni duhet
kërkuar në periudha më të hershme, kur gruaja nuk ndihej aspak e barabartë në
shoqëri dhe në familje, nuk respektohej nga anëtarët dhe pjesëtarët e saj e të
shoqërisë dhe nuk arrinte kurrsesi të gëzonte liritë dhe të drejtat e saj, të çonte në
vend dinjitetin e saj.
Dhuna ndaj gruas në vendin tonë shpjegohet me faktin se shoqëria shqiptare, me një
të kaluar patriarkale të theksuar, ka një histori të gjatë të dominimit të burrave në
jetën sociale. Emancipimi i gruas është përdorur dhe është përmendur thjesht si
princip, por në të vërtetë ajo ka qenë e ndrydhur dhe ka marrë pjesë shumë pak në
vendimmarrje. Deri më sot mentaliteti ka qenë “barra” e çdo gruaje të dhunuar. Ajo
shpesh ka zgjedhur të përjetojë situata nga më poshtërueset, të heshtë, të harrojë
vetveten, të denogrojë personalitetin e saj. E në rastet kur dhunuesi ka qenë tepër i
irrituar, ka arritur në një fund tragjik.
1OSCE, Si të kërkojmë mbrojtje nga dhuna në familje, Një manual për viktimat dhe organizatat jofitimprurëse,
2007, f. 4
9
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Fenomeni i dhunës trajtohet shpesh, gjithashtu dhe shkaktarët e saj. Vetmia dhe
mungesa e përkrahjes ekonomike e detyrojnë gruan shqiptare të mos e denoncojnë
dhunën. Shumë gra pranojnë të provojnë tortura nga më të ndryshmet, vetëm për të
qëndruar në strehën familjare. Brenda saj ato ndihen të fshehura ndaj
paragjykimeve, të justifikuara në mjedisin social si persona me një familje të
rregullt, duke harruar veten dhe e duke e nëpërkëmbur atë. Ato janë të gatshme për
ta pranuar dhunën si një dukuri normale, vetëm që të mos përjetojnë vetminë, që të
mos dalin në rrugë pa burrat e tyre, që të mos jenë të detyruara t’u japin shpjegime të
tjerëve.
Femrat shqiptare që janë prekur më shumë nga ky fenomen, janë ato të zonave më
pak të zhvilluara, më të izoluara dhe kontakti i tyre me shoqërinë e civilizuar është
shumë i pakët. Ato bëhen pre e dhunës dhe e forcës që ushtrojnë bashkëshortët e
tyre. Duke qenë dhe pa ndonjë pavarësi ekonomike, ato janë ta varura nga burrat e
tyre dhe kjo i bën dhe i detyron ato që të jenë objekt i çdo lloj agresioni.
Xhelozia, tradhtia, arsyet ekonomike janë disa nga shkaqet kryesore të kësaj dhune.
Ende mbizotëron mentaliteti i mashkullit shqiptar, i cili e sheh gruan si pronë të
vetën, me të cilën mund të bëjë gjithçka. I pranishëm jo vetëm në zonat rurale, por
edhe në ato urbane është stresi që rrjedh nga mundësitë e kufizuara për të pasur një
jetë normale dhe të qetë.
Meqë ka një rritje botërore të arsimimit të gruas, mendohet që do të ketë dhe një ulje
të atyre që do ta pranojnë dhunën. Por në praktikë në vendin tonë, nuk ndodh kështu.
Shkolla bën punë të pamjaftueshme për edukimin social. Në shkollë ndihet mungesa
e programeve specifike, nëpërmjet të cilave të zhvillohen shprehi të reja komunikimi
për partnerët, që janë pjesë e fenomenit në fjalë. Kjo mungesë u lë rrugë të lirë
marrëdhënieve lehtësisht të atakueshme midis personave. Por edhe shumë prej grave
të arsimuara, duke ruajtur imazhin e mirë për veten, nuk e kanë kurajon ta
denoncojnë dhunën.
Shkaqet e vërteta të dhunës ndaj gruas përgjithësisht kamuflohen për shkak të
ambjentit ku ajo ushtrohet. Gjith$ka kryhet “brenda dyerve të mbyllura” dhe është e
vështirë për t’u vëzhguar dhe studiuar nga afër. Rreth 5 për qind e grave qw
dhunohen në gjirin e familjes, e denoncojnë dhunwn.1 Shpesh krijohet përshtypja se
dhuna e një burri kundër një gruaje shkaktohet nga probleme të veçanta
psikologjike, nga zhgënjimi seksual, nga kushtet jo të favorshme jetësore etj. Këta
meshkuj e shpjegojnë dhe e justifikojnë dhunën ndaj gruas duke fshehur dhe duke
tjetërsuar një realitet më të ndërlikuar. Këta burra janë mësuar të veprojnë duke
kontrolluar dhe duke sunduar. Ata i kanë mësuar edhe gratë të pranojnë se çdo akt
agresioni ndaj tyre është i pranueshëm pikërisht për të ruajtur kontrollin ndaj tyre,
për të zgjidhur konfliktet midis tyre dhe për të shprehur zemërimin kur ato gabojnë.
1 Dhuna në Familje: Paraqitje e situatës aktuale, http://www.shqiperia.com/lajme/
10
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Këtu nuk është puna vetëm se një individ mashkull i dhunshëm e sheh dhunën si
shprehje të pushtetit të tij. Fakti që shumë meshkuj i japin vetes të drejtën ta
shprehin zhgënjimin ose zemërimin e tyre duke qenë të dhunshëm ndaj shumë
individëve gra, tregon një rrënjosje të thellë të ndjenjës së sundimit dhe të dhunës
tek ata.
Vëzhgimet, studimet, anketimet kanë provuar se faktorët që nxitin dhunën janë të
shumtë dhe të ndryshëm. Ata mund të jenë të një plani më të gjerë dhe të një
karakteri jashtëfamiljar, si: ndikimi i politikës, i ekonomisë, i kulturës, i lëvizjeve
demografike etj., të një plani më të ngushtë dhe të një karakteri brenda familjes, si:
marrëdhëniet në familje, modelet me të cilat janë rritur, edukata e familjes, mënyra
e rritjes së fëmijëve etj. ose të planit pesonal, si: mosha e individit, niveli arsimor e
kulturor i tij, përvojat personale në këtë drejtim, aftësitë fizike dhe mendore,
çrregullimet e personalitetit, orientimi seksual, stresi, abuzimi me alkoolin, drogën
etj.
Reformat ekonomike që janë ndërmarrë gjatë dy dekadave të fundit, kanë pasur
impaktin e tyre, por ende nuk mund shihet përmirësimi i përgjithshëm i mjeteve i
mënyrës së jetesës. Disa prej tyre kanë qenë të pasuksesshme për realizimin e asaj
që pritej, për rritjen e mirëqenies dhe pakësimin e varfërisë. Në dekadat e fundit
janë shfaqur dukshëm edhe fenomene të reja, që nuk kanë ekzistuar fare më parë ose
kanë qenë tejet të izoluara, si: pabarazia, krimi, trafikimi i qenieve njerëzore,
prostitucioni etj. Sot një pjesë e mirë e popullsisë jeton në varfëri të skajshme, në
pamundësi të plotë për të plotësuar kërkesat bazë jetike për ushqim, infrastrukturë
dhe shërbime të tjera. Gati një të treta e familjeve shqiptare nuk ka asnjë mundësi
për të përmbushur nevoja të tilla, si: arsimimi bazë, uji, higjena dhe ngrohja. 1
Shkalla e papunësisë së të varfërve është pothuajse dyfish më e lartë në krahasim me
grupet e tjera të popullsisë, të klasifikuara si jo të varfra.2 Reformat pas viteve ’90
patën ndikim të madh te gratë, duke thelluar varfërinë, papunësinë, largimin në
moshë të re nga puna de arsimimi, si dhe duke rritur diskriminimin gjinor.
Jetesa në varfëri sjell shqetësim dhe stres, krijon te burrat ndjenjën e të qenit të
paaftë për të mbajtur mbi shpatulla përgjegjësinë e mbajtjes së familjes, të sigurimit
të ushqimit për pjesëtarët e saj, detyra të kahershme të tyre, përcaktuar edhe nga
tradita shqiptare.
Mentaliteti shoqëror për rolin e gruas në familje është një nga faktorët kryesorë që
ndikon në krijimin e situatave të dhunshme ndaj saj. Tradicionalisht dhuna është
quajtur si çështje që u përket vetëm bashkëshortëve. Gruaja e dhunuar ndesh në
vështirësi në familje, në komunitet, në dyert e gjykatave etj. Ajo ndeshet me një
1 SEDA - UNDP, Politikat dhe zhvillimi në dobi të të varfërve e të grave në Shqipëri, Vënia në veprim e
objektivave të zhvillimit të mijëvjeçarit, 2005, f. 34
2 Ministria e Financave - Ministria e Punëve të Jashtme, Raport kombëtar për Shqipërinë, 2004, f. 23
11
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
sistem, i cili nuk është i përgatitur ta pranojë problemin e aq më tepër ta luftojë atë.
Si rrjedhim, ajo është dhunuar disa herë. 1
Dhuna në familje është mbështetur kryesisht në mendësinë tradicionale dhe
patriarkale dhe, për pasojë, në shoqërinë shqiptare meshkujt kanë sunduar nga për
një kohë të gjatë. Grave u është diktuar që t’u binden burrave dhe të pranojnë rolin e
të së nënshtruarës. Rrënjët e keqtrajtimit të gruas shqiptare nga burrat kanë lidhje me
kodin zakonor, të njohur ndryshe si Kanuni. Ky kod zakonor ka drejtuar shumë
aspekte të jetës, duke përfshirë martesën, familjen, rolet gjinore si dhe drejtësinë
ndaj krimit.
Kanuni i njeh burrit të drejtën për ta rrahur dhe qortuar publikisht bashkëshorten e
tij, nëse nuk i bindet. Nëse gruaja “nuk sillet mirë ndaj të shoqit„ , “burri ka të drejtë
t’i presë thekun (një shirit nga brezi i saj) ose një tufë nga flokët e saj„. Burri mund
t’i presë flokët gruas së tij apo ta përzërë atë nga shtëpia, apo ...“Me rrafë burri
gruen, nuk bjen në faj.„2
Kanuni shqiptar bëri që gratë të jenë të mënjanuara dhe të paidentifikuara në jetën
shqiptare. Dëmi që ka sjellë zbatimi i Kanunit është jo i pakët, pasi kjo trashëgimi
shoqërore është rrënjosur në psikologjinë primitive të popullit dhe është kthyer në
mendësi të tij, në një normë, sipas së cilës ngjarjet e jetës analizohen vetëm bardhë e
zi. Madje ai vazhdon të jetë i rëndësishëm edhe sot, sidomos për shumë burra nga
zonat verilindore, ku gruaja konsiderohet si plaçkë dhe mund të trajtohet si e tillë.
Një aspekt tjetër i traditës shqiptare që çon drejt ushtrimit të dhunës, është martesa
me shkuesi. Nga studimi i A. Babanit, 3 në të cilin analizohen edhe faktorët e dhunës
në familje mbi bazën e intervistave të realizuara me 50 gra, përmendet edhe dukuria
e martesës me shkuesi, nga një person autoritar mashkull dhe rezulton se 19 gra të
intervistuara ishin të martuara në këtë mënyrë. Për pasojë, shpesh martesa bëhet një
skenë poshtërimi tensioni dhe konflikti.
Një faktor tjetër që krijon mjedis të favorshëm për ushtrimin e dhunës, është
atmosfera dhe edukata në familje. Në zonat rurale ende vazhdon të ruhet modeli
tipik patriarkal i familjes fshatare, ku bashkëjetojnë shumë pjesëtarë dhe disa çifte
brenda saj, gjë që krijon kushte që gruaja të jetë disa herë më e shtypur dhe e
shfrytëzuar. Kjo shoqërohet edhe me shumë probleme të funksionimit të strukturës
ekonomike dhe edukative të saj.
Modeli që kërkojnë prindërit, martesa pro apo kundër dëshirës së tyre, marrdhëniet
mes prindërve, dashuria që ata ushqejnë për njëri - tjetrin dhe fëmijët etj. Janë
gjithashtu faktorë që ndikojnë tek sjelljet që modelojnë më të rinjtë nga familjet e
tyre.
1 E. Gjermeni, Të mbijetuarat e dhunës në familje. Roli i profesionistëve dhe shërbimet sociale në ndihmë të tyre,
Trajtesa juridike dhe sociale për mbrojtjen nga dhuna në familje, 2005, f. 142
2 Kanuni, neni 43, kapitulli XII, f. 75
3 A. Baban, Dhuna ndaj gruas në Shqipëri, studim eksplorues,Tiranë, 2003
12
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Dhuna e ushtruar ndaj gruas në familje është e lidhur ngushtë dhe ndikohet nga
faktorë që kanë të bëjnë personalitetin e mashkullit, si të qënit i sëmurë mendor apo
agresiv, xheloz, i paduruar etj.
Burrat e përfshirë në aktivitete kriminale për trafikimin e grave e të fëmijëve, e kanë
rritur nivelin e stresit të përditshëm dhe i bëjnë gratë objekt të shkarkimit të
zemërimit të tyre. Po kështu, përfshirja e burrave në lojërat e fatit, si rezultat i
papunësisë, mungesës së shanseve të tjera apo vakumi në jetën e tyre sociale dhe
shpirtërore, në fund të fundit, çon në rritjen e tensionit në familje dhe shakton
dhunë.1
Për ushtrimin e dhunës në familje ndikojnë edhe faktorë që lidhen me vetë individin.
Mosha (e re te meshkujt ose e vjetër te femrat) në disa raste favorizon ushtrimin e
dhunës dhe, për më tepër, e justifikon atë në mjedisin shoqëror. Gratë me moshë më
të madhe janë të pambrojtura nga dhuna mashkullore për shkak të kësaj gjendjeje të
tyre. Meshkujt ushtrojnë dhunë edhe ndaj grave të kësaj shtrese për shkak të
besdisjes që ndjejnë nga ato, për shkak të veprimeve të tyre shpesh të padëshiruara
për meshkujt. Gratë me moshë të madhe kanë më pak mundësi për të luftuar ndaj
formave të ngacimit seksual në punë ose ose për t’u shkëputur nga bashkëshorti i
dhunshëm. Këto gra kanë më pak mundësi për të gjetur një rrugë tjetër për të jetuar,
një mundësi tjetër zgjedhjeje në rast të një ndarjeje nga mashkulli me të cilin jetojnë
dhe për pasojë detyrohen të pranojnë dhunën e tij.
Përveç kësaj, personi dhunues favorizohet edhe niveli i ulët arsimor e kulturor, duke
mos arritur të kuptojë hapat pozitivë që ka hedhur shoqëria e emancipuar në këtë
drejtim. Problemet që mund të ketë personi me shëndetin fizik e mendor dhe aftësinë
për të gjykuar drejt, çrregullimet, stresi apo abuzimet, cilatdo qofshin, ndihmojnë
fenomenin e ushtrimit të dhunës.
Dhuna shpeshherë drejtohet kundër grave edhe nga faktorë të tjerë, si: raca, klasa
apo shtresa shoqërore etj., të cilët përbëjnë rrezik të madh dhe u lënë pak mundësi
grave për të përdorur burimet dhe mjetet e ndryshme që u ofrohen për t’u mbrojtur.
Gratë me ngjyrë janë viktima të dhunës, pikërisht për shkak të ngjyrës së tyre. Ato
nuk kanë ato mundësi që mund të kenë gratë e bardha për të ushtruar të drejtat e
tyre. Brenda familjes dhe jashtë saj ndihen të diskriminuara, të pafuqishme për të
kërkuar të drejtat e tyre, për të denoncuar dhunën etj. Jo rrallë racizmi dhe
diskriminimi shfaqen edhe në institucionet e ndryshme që duhet të marrin në
mbrojtje gratë e kësaj shtrese.
Edhe gratë shtresave të varfra janë më të ekspozuara ndaj dhunimit nga burri, por
edhe nga meshkuj të tjerë, të cilët mund të abuzojnë me to në forma të ndryshme.
Kjo shtresë grash e vajzash bëhet shpesh pre sidomos e abuzimeve seksuale nga
punëdhënësit e tyre. Sikurse gratë me ngjyrë, edhe gratë e kësaj shtrese nuk kanë
1E. Haxhiymeri - E. Kulluri, Prezantimi i nformacionit ekzistues mbi dhunën në familje në Shqipëri, Tiranë, 2000, f.
19
13
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
mundësitë për të kërkuar të drejtat e tyre, për të denoncuar aktet e dhunës, kanë
mungesë të theksuar të mjeteve më minimale për të ndjekur procese gjyqësore apo
më gjerë.
Viktima të dhunës mashkullore bëhen edhe prostitutat, lezbiket dhe gra e vajza të
tjera me një orientim seksual të caktuar, për shkak të urrejtjes së meshkujve ndaj
tyre. Ato përdhunohen egërsisht nga burra që janë të inatosur pikërisht nga kjo
zgjedhje dhe ky orientim seksual i tyre. Viktimat e kësaj dhune shoqërohen në çdo
çast nga ndjenja e frikës, e poshtërimit, izolimit, nga rritja e ndjenjave të urrejtjes
etj.1
Faktorët e përshkruar më lart dhe faktorë të tjerë bëhen rrezik i abuzimeve dhe i çdo
forme të dhunës ndaj grave dhe vajzave.
Shoqëria jonë si në të kaluarën dhe sot i mbështet pa kushte njerëzit në nevojë. Kjo
ndjenjë solidariteti është shprehur përmes veprimit individual dhe kolektiv.
Dhembshuria dhe përkrahja, sidomos e njerëzve në nevojë, janë karakteristika të
shqiptarëve, të cilat janë përcjellë nga brezi në brez. Me gjithë ndikimet e politikave
të përkrahjes sociale të vendeve të tjera, mbrojtja sociale në Shqipëri është
karakterizuar vazhdimisht nga vlerat tradicionale të solidaritetit dhe të përkrahjes për
njerëzit në vështirësi dhe në nevojë.
Kushtetuta, si ligji suprem i një shteti, sanksionon se abuzimi me gratë cënon vlerat
më të qënësishme të shoqërisë. Gratë duhet të jenë të afta t’i përdorin këto deklarata
kushtetuese për të bërë presion për ndryshimin legjislativ dhe për të kërkuar
dëmshpërblim kur dështon shteti për t’i mbrojtur ato në familje. 2
Procesi i integrimit është një rrugë që imponon detyrimisht përmbushjen e
standardeve ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Në bazë të Rezolutës së miratuar
më 2 shkurt 2006 për të luftuar dhunën kundër grave, Parlamenti Evropian i bëri
thirrje Komisionit të Shteteve Anëtare “Për të krijuar mjetet e nevojshme për të
monitoruar aktivitetin dhe progresin e hyrjes në BE të vendeve kandidate në lidhje
me trajtimin e grave në të gjitha sferat e shoqërisë dhe për ta bërë sigurinë dhe
trajtimin e grave në këto vende një kriter për anëtarësim.”3 Rruga e shoqërisë
shqiptare për të ecur përpara kalon nga BE - ja, prandaj është e detyruar të ndjekë
orientimet e institucioneve evropiane dhe më gjerë.
LITERATURA
1 Ne dhe trupi ynë, f. 167
2 J. Armatta, Getting Beyond the Lae’s Complicity in Intimate Violence Against Women, Eillamette Lae Reviee
33/4,1997:808
3 Sipas citimit në “Strategjia kombëtare për barazinë gjinore dhe kundër dhunës në familje 2007 - 2010”, Tiranë,
2008, f. 127.
14
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Armatta, J., Getting Beyond the Lae’s Complicity in Intimate Violence Against Ëomen,
Eillamette Lae Reviee 33/4,1997:808
Baban, A., Dhuna ndaj gruas në Shqipëri,studim eksplorues,Tiranë, 2003
Gjermeni, E., Të mbijetuarat e dhunës në familje. Roli i profesionistëve dhe shërbimet
sociale në ndihmë të tyre, Trajtesa juridike dhe sociale për mbrojtjen nga dhuna në familje,
2005
Haxhiymeri, E. - Kulluri, E., Prezantimi i informacionit ekzistues mbi dhunën në familje në
Shqipëri, Tiranë, 2000
Kanuni
Ministria e Financave - Ministria e Punëve të Jashtme, Raport kombëtar për Shqipërinë,
2004
OSCE, Si të kërkojmë mbrojtje nga dhuna në familje, Një manual për viktimat dhe
organizatat jofitimprurëse, 2007
SEDA - UNDP, Politikat dhe zhvillimi në dobi të të varfërve e të grave në Shqipëri, Vënia në
veprim e objektivave të zhvillimit të mijëvjeçarit, 2005
Strategjia kombëtare për barazinë gjinore dhe kundër dhunës në familje 2007 - 2010, Tiranë,
2008
http://www.un.org/fr/events/endviolenceday/
http://www.forumishqiptar.com/
http://www.shqiperia.com/lajme/
15
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Adnan RAMADANI
Halil BAJRAMI
Shefsat KRYEZIU1
POTENCIALET TURISTIKE NË ALPET SHQIPTARE BURIM I
QËNDRUESHMËRISË ZHVILLIMORE
ABSTRAKT: Sot në kohën e një konkurrence të mirëfilltë ekonomike si në ekonomin globale
rajonale ashtu edhe në atë kombëtare e lokale, turizmit gjithnjë e më shumë po i kushtohet
vëmendje institucionale me qellim të arritjes në një qëndrueshmëri zhvillimore. Vendet ,
rajonet por edhe destinacionet e caktuar janë duke i përkushtuar një kujdes të shtuar
burimeve turistike dhe vuarjen e tyre në shfrytëzim për plotësimin e kërkesës turistike qoftë
vendore apo te huaj për një mori arsyesh ekonomike, sociale e shoqërore. Turizmi gjithnjë e
më shumë po luan rolin e qëndrueshmërisë zhvillimore të destinacionit të caktuar. Turizmi si
industri në vete gjithnjë e më shume po zё vend meritor në ekonomit nacionale të cilat kane
potenciale turistike dhe janë të orejtuara kah qëndrueshmëria zhvillimore turistike. Përveç
efekteve të rëndësishme ekonomike që krijon turizmi, gjithnjë e më shume po krijon efekte
edhe në segmente tjera të shoqërisë siç janë kulturore, sociale, politike, integruese, ngritje të
imigjit të vendit, për mes krijimit të kontakteve dhe njohjeve te popujve të ndryshëm me
kultura e vendbanime te ndryshme.
Rajoni turistike i Alpeve Shqiptare me potencialet e veta turistike te cilat i disponon, pozitën
gjeografike, florën e faune, elementet e trashëgimisë kulturore e natyrore nga të gjitha
studimet e gjertanishëm të bëra vlerësohet se ka burime te mjaftueshme për
qëndrueshmërinë zhvillimore. Ne këtë kontest vlen te theksohet edhe mundësia e zhvillimit
të turizmit ndërkufitarë, ku duke pasur parasysh rastin konkret Projektin Majet e Ballkan i
zhvilluar në mes të tri shteteve: Kosove, Shqipëri, Mali i Zi, potencialet turistike të këtyre tri
vendeve ti vejë në shërbim të ofertës turistike rajonale në tregun turistik rajonal me gjere.
Përmes projektit në fjalë potencialet turistike të Rajonit Turistike të Alpeve Shqiptare kanë
qenë në fokus të Këshilli Botëror të Turizmit (WTTC) në vlerësimin e berё, kjo hapësirë
është vlerësuar me vendin e parë në takimin e mbajtur në Abu Dabu tё Emirateve tё
Bashkuara në Prill të vitit 2013 .
ABSTRACT: Touristic potentials in the Albanian Alps, Source of Sustainability Development
1Msc. Adnan Ramadani Phd, Universiteti Evropian i Tiranës
Mr.sc. Halil Bajrami, phd kandidat, Udhëheqës i Divizionit të Turizmit në MTI-së, profesor i lëndëve të turizmit në
Kolegjin Dardania në Prishtinë .
Msc Shefsat Kryeziu, UPZ.
16
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Today in a time of an authentic economic competition such as in the global economy as well
as in regional and national economy, to the tourism is being paid more institutional attention
in order to achieve a sustainability development.
Countries, regions but also certain destinations are committed by dedication of the additional
care for touristic resources and their deployment for the use and fulfillment of the local
touristic demand and as well foreign touristic demand for a variety of reasons such as
economical, social and of the society. Tourism is increasingly playing the role of sustainability
development of the certain destination. Tourism itself as an industry is increasingly taking
merited place in the national economies which have touristic potentials and that are oriented
towards touristic sustainability development.
Besides the important economical impacts that creates tourism, on the other hand is also
increasingly creating effects in other segments of the society such as the cultural, social,
political and integration aspect, and enhancing the image of country through establishing the
contacts between the different people and acknowledgment of the different cultures of and of
their different settlements .
The Touristic Region of Albanian Alps with its touristic potentials which it possesses, with its
geographical position, flora and fauna, elements of natural and cultural heritage, with all the
studies done so far have been estimated that there are sufficient resources for sustainability
development. In this context it is worth mentioning the possibility of development of the
cross-border tourism, whereby emphasizing the concrete example of the project Balkan’s
Tops developed between the three countries: Kosovo, Albania, Montenegro that provides the
touristic potentials of these three countries and it places them in the service of a regional
touristic offer for local touristic clientele and beyond that.
Through this project, the touristic potentials of the Albanian Alps Touristic Region have been
in the focus of World Tourism Council (WTTC) in the assessment done about this area is
been evaluated and awarded with first place in a meeting held in the Abu Dhabi of United
Arab Emirates on April 2013.
Efektet socio ekonomike e shoqërore të turizmit
I
ndustria e turizmit gjithnjë e më shumë sot por edhe për të ardhmen po
dëshmohet se luan e do të luan rol te rëndësishëm në zhvillimin ekonomik te
vendit. Sipas vlerësimeve të WTO (World Tourism Organisation) turizmi në
të ardhmen do të jetë një nga sektorët më të rëndësishëm të ekonomisë globale
botërore e cila ka një rritje rrethe 4,5% .
Në shumë vendet të cilat disponojnë me potenciale turistike, turizmi është
shndërruar në industri e cila është ndër sektorët bartës të zhvillimit ekonomik, rritjen
e pjesëmarrjes në bruto produktin shoqëror krijimin e vendeve të reja pune,
zvogëlimin e rasteve sociale, rritjen e vetëdijesimit të komunitetit për rendësin e
17
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
turizmit etj. Realizim të të hyrave financiare nga turizmi në formë direkt apo
indirekt në nivel global nga turizmi realizojnë mbi 130 milion njerëz.
Bieger thotë, në vendet e industrializuara zhvillimi i turizmit ka ndikuar në krijimin
e ,,imazhit” të vendit, si dhe ndikimet ë e tij në sektorët tjerë si qarkullimin,
informimin, industrinë e telekomunikacionit, shërbimeve etj. me një rendësi
strategjike. Turizmi në bashkë veprim me sektorët e tjerë konsiderohet si
katalizatorë i zhvillimit ekonomik1.
Ne kohen e globalizimit të ekonomisë ku sektor te caktuar krahas ngritjes së
zhvillimit të tyre sektorial kanë ndihmuar edhe zhvillimin e sektorëve tjerë te
ekonomisë e ne mesin e tyre edhe sektorin e Turizmit. Kështu p.sh. sektori i
transportit me zhvillimet e veta sektoriale ka mundësuar që edhe sektori i turizmit te
ketë përfitime direket apo indirekte nga zhvillimi i sektorit të transportit. Falë
zhvillimit te këtij sektori dhe avancimit te mjeteve te transportit, kërkesa turistike
sot është gjithnjë e me shume e gatshme të vizitoje edhe destinacinet më të largëta
turistike nga vendbanimi i tij i përhershëm për një kohë të caktuar për kalim të
kohës së lirë, në pushim e rekreacion apo për forma tjera të turizmit, po ashtu edhe
oferta turistike përmes të arriturave në sektorin e teknologjisë informative ka
mundësi që ofertën e vet turistike ta plasoj te konsumatorët e vet potencial te
mundshëm për kohe e shpenzime shumë fish me te vogla se sa me parë. Po ashtu
përmes të arriturave te teknologjisë informative oferta dhe kërkesa mund të
komunikojnë direkt për kushtet edhe kërkesat e ndërsjella të cilat gjenerojnë edhe
aktivitete afariste. Zhvillimet e tokologjisë kanë mundësuar që edhe nga
vendbanimet me të largëta kërkesa dhe oferta turistike të korrespondojë edhe për
çmimin dhe pagesat tashëm kryhen përmes formës digjitale.
Të dhënat e përgjithshme të Alpeve Shqiptare
Rajoni turistik i Alpeve Shqiptare përfshinë një sipërfaqe prej rreth 2340km2 , në
hapësirën e vete gjeografike ka popullsi prej rreth 320000 banor. Hapësira
territorialë e këtij rajoni turistik e përbëhet këto komuna: Peja, Gjakova, Deçani,
Juniku, Istogu Klina2.
Shtrihet në pjesën perëndimore dhe veriperëndimore të Republikës së Kosovës, ka
pozite mjaft te volitshme gjeografike. Ka edhe kushte të volitshme për zhvillimin e
turizmit ndërkufitar me Republikën e Shqipërisë dhe Malin e Zi.
Klima është tipike malore, me reshje të mëdha bore, me shpatije të përshtatshme për
zhvillimin e sporteve dimërore. Përplot me maja te larta (Gjeravica 2.656m ),
burime e rrjedha lumenjsh me gryka e kanjone, pyje të larta dhe me një faunë të
diversifikuar që krijojnë një pejsazh mjaft të bukur dhe atraktiv për zhvillimin e një
turizmi të qëndrueshëm gjate gjithë vitit.
1 Bieger, Management von Destinationen, 7 Auflage, Oldenburg Verlag, München/Wien. 2008, f. 38.
2 https://esk.rks-gov.net/popullsia
18
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Pozita gjeografike e rajonit turistik të Alpeve Shqiptare
Sipas pozitës gjeografike, veçorive të
relievit, diversitetit të trashëgimisë
kulturore e natyrore, florës e faunës,
Alpet Shqiptare, pa dyshim janë masivi
me unik malor në rajon me vlera të
theksuara sidomos në:
- Pasurinë, shpeshtësinë, shumë-
llojshmërinë dhe veçantitë gjeomorfo-
logjike të objekteve (malet, grykat, ka-
njonet, shpellat, veçorit e tyre atraktive
etj),
- Kushtet morfologjike për zhvi-
llimin e sporteve dimërore, alpinizmit,
speloturizmit,
ekoturizmit, turizmit rural, turizmit të
gjuetisë e llojeve të tjera të turizmit paragllandingut, turizmit ndërkufitar etj.
Bazuar në atraksionet turistike që gjenden në këtë rajon turistik e të cilat janë burim
i fort i ofertës turistike të sotmes dhe të nesërmes që njëherit janë edhe element
motivues i kërkesës turistike vendore e rajonale mund të dallohen : Gryka e
Rugovës, Burimi i Drinit të Bardhë , Ujëvara e Mirushës, Shpella e Radavcit,
Shpella në Grykën e Rugovës, Banja e Burimit (Istogut), kreshtat shkëmbore,
trashëgimia kulturore e cila është e njohur edhe në përmasa botërorë te mbrojtura
nga UNESKO si Patriarkana e Pejës, Manastiri i Deçanit, por edhe monumente tjera
si Mulliri i Haxhi Zekës, Çarshia e Pejës, Gjakovës, Urat Kisha e Xhami, Kullat, te
periudhave te ndryshme kohore kësaj hapësire turistike të Republikës së Kosovës ja
mundësojnë qe te paraqitet në tregun turistik me një ofertë turistike të diversifikuar1.
Hapësira e Alpeve Shqiptare paraqet vlerë të veçantë turistike, por njëkohësisht
është faktor i valorizimit të tërë natyrës turistike të Alpeve Shqiptare. Të gjitha këto
prioritete mundësojnë tërheqjen e vëmendjes për zhvillimin e turizmit. Studimet e
bëra nga OECD tregojnë se në këtë rajon turistik mund të ndërtohen 10 qendra
turistike për zhvillimin e turizmit dimëror-sportiv. 2
Denivelacioni mesatar i Qendrat kryesore të maleve Nr. skiatorëve Kap. i tërësishëm
shtigjeve i qendrave
880 Maja e Rusolisë 19.250 40.000
Maja e Kurvalës 11.250 22.000
Bjeshka e Belegut 7.550 15.000
1 Bajrami Halil Zhvillimi i Marketingut Miks Turistik në Kosovë , Prishtine 2007
2 OECD,1971 Gjeneve
19
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Kopravnik 6.620 11.000
Rosa Zogut 5.150 10.000
Starac 4.150 8.000
Maja e Strellcit 3.855 7.000
Hala 3.780 7.000
Maja e Leqinatit 2.760 5.000
Maja e Moknës 2.030 4.000
Gjithsej: 65.393 129.000
Rajoni turistik në fjalë është mjaft i pasur me monumente të trashëgimisë kulturore
dhe paraqet një thesar të pasur të trashëgimisë etnokulturore, materiale, shpirtërore
të periudhave të ndryshme historike të cilat pos tjerash me karakteristikat dhe veçorit
e tyre dallohen për nga shumëllojshmëria e cilësive, vlerave dhe rëndësisë së vet
historike.
Lumenjtë si Drini i Bardh, Ereniku, Mirusha, Lumëbardhi etj me bukurit e tyre të
rralla ofrojnë mundësi shumë të mira për zhvillimin e turizmit.
Rajoni turistik i Alpeve Shqiptare është i pasur edhe me numër të konsiderueshëm të
liqeve që mundë të jenë pjesë përbërës e ofertës turistike. Më të njohurit janë: Liqeni
i Radoniqit, Liqeni Moknës, në Rugovë liqeni i Leqinatit; në Malet e Gjeravicës janë
liqeni i madh, liqeni i vogël etj.
Shpellat janë një ndër kuriozitetet më të mëdha natyrore turistike në këtë rajon
turistik janë të njohura: shpellat e Radavcit, e Grykës së Rugovës, shpellat të cilat
nuk janë të valorizuara për vizitor.
Burime termale në këtë rajon janë: Banja e Burimit ( Istogut), burimi i ujit
termomineral në Studenicë të Istogut, në Deçan etj.
Pozita gjeografike, kushtet klimatike, hidrografia, flora dhe fauna mjaft e pasur janë
elemente mjaft të rëndësishme që këtij rajoni turistik i krijon mundësinë për
zhvillimin e turizmit rural , ekoturizmit, turizmit të gjuetisë etj.
Biodiversiteti – Alpet Shqiptare janë pjesë e rëndësishme e biodiversitetit të
Ballkanit, me gjithsej 750 lloje bimore, prej të cilave 18 janë vendore dhe 100 të
tjera janë lloje që rriten vetëm në Ballkan.
Fizionomia e elementeve tërheqës të rajonit turistik Alpet Shqiptare udhëzon qartë
në zhvillimin e turizmit malor dhe kulturor. Rajonet malore, drejtimet e transitit
turistik, komplekset dhe pasuritë e trashëgimisë natyrore dhe kulturore, lokalitetet e
gjuetisë dhe fshatrat ofrojnë mundësi për zhvillimin e këtyre llojeve të turizmit:
Turizmi malor; Turizmi dimëror-sportiv; Turizmi kulturor; Gjuetia dhe peshkimi;
Turizmi rural; Turizmi shëndetësor; Shëndetësor-kurativ; Ekskursionist-rekreativ;
Turizmi alpinist; Speleoturizmi; Turizmi Transit etj.
20
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Me qellim të orjetimit të zhvillimit të turizmit kah qëndrueshmëria zhvillimore duhet
të ndërmerren hapa të nevojshëm nga modeli i turizmit të qëndrueshëm të përdoren
mjetet për zhvillimin e turizmit të qëndrueshme si:
Vlerësimin e impaktit ku duhet të rishikohen; ndërtimi i infrastrukturës turistike,
hoteleve shtëpizave , rishikimin e burimeve natyrore, kulturore , ekonomike etj.
Vlerësimi i impaktit në Mjedis( VIM) , do të përfshin ndërgjegjësimin e
vendimmarrësve për efektet e rëndësishme mjedisore të një projekti të propozuar.
Vlerësimi strategjik Mjedisor( VSM) , është një procedurë e nivelit të larë e cila e
zgjeron më tej konceptin dhe pranimin që thekson VIM , por normalisht aplikohet në
politika plane dhe programe apo në grupe projektesh.
Vlerësimi i kapaciteteve mbajtëse, përdoret në planifikimin mjedisor me qellim që
të ndihmohet projektuesi në marrjen e vendimeve për përdorimin e tokës.
Programet për edukimin dhe ndërgjegjësimin mjedisor, zbatimi me efektivitet i
programeve për mbrojtjen dhe menaxhimin duke involvuar edhe mbështetjen e plote
të komunitetit lokal varësisht nga niveli i njohurive të tyre nga ndërgjegjësimi dhe
trajnimi i tyre në fushën përkatëse.1
Alpet Shqiptare destinacion atraktiv turistik
Turizmi si sistem sipas Muller përbënë tërësinë e elementeve që kanë ose mund të
krijojnë marrëdhënie në mes tyre2. Turoperatoret e ndryshëm turistik në njërën anë
dhe destinacionet në anën tjetër mundë të përshkruhen si një sistem. Sistemi i
ndërmarrjeve është i lidhur me marrëdhëniet e ndryshme të sferave të ambientit
rrethues. Në kuadër të këtij sistemit turistik, klientela turistike konsumon produkt
apo shërbime të diversifikuar turistik që ofrohen destinacioni i caktuar. Me rastin e
vendimmarrjes së turistit për të qëndruar në destinacion të caktuar, synim i tij është
që të zgjedh produktin turistik që më së miri i plotëson kërkesat e tij. Destinacionin
që ai zgjedh nuk është e domosdoshme të jetë qytet apo fshat turistik, ai mundë të
jetë edhe një lokalitet brenda qytetit ose fshatit, por ajo hapësirë mundë të jetë edhe
një qendër e madhe hoteliere turistike siç janë SPAH ( qendra balneare, apo qendra
te mëdha hoteliere etj.) .Vitet e fundit janë në rritje kërkesa e turisteve për
destinacionin e tyre që të kenë hapësira me të madhe gjeografike ( paketa rajonale
turistike, qofte brenda një shteti apo edhe në më shumë se një shtet). Në këtë mënyrë
shtrohet pyetja e definimit të asaj hapësire që turisti e zgjedh për kalimin e një kohe
të caktuar për forma të caktuera të turizmit.
Destinacionet turistike përbëjnë ofertën motivuese për turistët për faktin e
karakterit pak a shumë unik të tyre pasi ato përfaqësojnë një vend , një qytet një
zonë etj me mundësi të shumta për turizëm3.
1 Bakiu Vjollca Ekonomia e Turizmit Tiranë 2011 f. 120-124
2 Muller The Tourism System. Engewood Cliffs 1991, f. 57,
3 Vjollca Bakiu,Ekonimia e Turizmit, Tiranë, 2011, f. 327
21
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Destinacionet turistike janë komunitete të vendosura në pozicione gjeografike të
caktuara të cilat tërheqin të cilat tërheqin turistët me atraksione dhe veçorit e tyre ,
mbi bazën e motiveve që i shtyjnë turistët të udhëtojnë1.
Sipas, WTO destinacioni definon si vend i cili posedon një numër të atraksioneve
të cilat janë të lidhura me infrastrukturë të nevojshme turistike për plotësimin e
kërkesave të turistëve me produkte e shërbime turistike. Nga ky definicion del se
destinacioni mundë të kuptohet si hapësirë e zgjedhur nga turistët dhe njëherit edhe
si produkt-turistik. Me termin destinacion është gjetur një terminologji e cila i
mbulon shumë lloje te qarkullimeve dhe produkteve turistike2
Rajoni turistik i Alpeve Shqiptare është një rajon me diversantët te trashëgimisë
kulturore e natyrore dhe në bazë të investimeve te gjertanishme dhe investimeve ne
te ardhme qe pritet te bëhen për zhvillimin e turizmit , do te jetë një destinacion
atraktiv për klientelen turistike vendore e ndërkombëtare. Pozita gjeografike qe ka i
mundëson qe turoperatoret turistik ne tregun turistik të prezantojnë paketa turistike
rajonale në hapësirat turistike të Kosovës , Shqipërisë e Malit të Zi.
LITERATURA
Bakiu Vjollca,Ekonimia e Turizmit, Tiranë, 2011, f. 327
Bieger, TH. 2008: Management von Destinationen, 7 Auflage, Oldenburg Verlag,
München/Wien.
Gorica, Klodiana, Fjoralba Vela, Strategjia e Turizmit, Tiranë 2007, f.136
Bajrami Halil Zhvillimi i Marketingut Miks Turistike në Kosovë , Prishtine 2007
Mullr.C. /Morrison 1985: The Tourism System. Engewood
World Tourism Organisation (WTO), Yearbook of Tourism Statistics, Madrid 1993-2011
OECD, 1971 Gjeneve
https://esk.rks-gov.net/popullsia
1 Klodiana Gorica, , Fjoralba Vela, Strategjia e Turizmit, Tiranë 2007, f.136
2 WTO 1993
22
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Agim ZOGAJ1
HISTORIK I USHTRISË ÇLIRIMTARE TË KOSOVËS NË JAVOREN
“ZËRI” / DHJETOR 1997 – MARS 1999 /
ABSTRAKTI: Duke pasur parasysh, rolin e medieve në afirmimin e rolit historik, kombëtar të
Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, pra, kontributin e medieve në shkrimin e historisë së Ushtrisë
Çlirimtare të Kosovës, Kumtesa përkatëse trajton, gjithnjë me qasje kritike dhe objektivitet
shkencor shkrimet e Javores Politike Shqiptare , “ZËRI” për Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës,
duke përfshirë periudhën dhjetor 1997 – mars 1999, pra, deri në fillimin e bombardimeve të
NATO-së mbi caqet ushtarake, para ushtarake e policore serbe. Trajtesa hulumton, studion
qasjet, interpretimet, qëndrimet nga shumë këndvështrime që, gjithnjë sipas komenteve,
analizave, vështrimeve, intervistave, reportazheve nga fushëbeteja i bëheshin luftës së
Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, luftës së popullit të Kosovës për çlirim nga sundimi serb. Nga
ato analiza të politikanëve shqiptarë dhe ndërkombëtar të kohës, në intervista të cilat “ZËRI” i
botonte me udhëheqës të lartë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, por edhe me personalitete
eminente ndërkombëtare, me analistë ushtarakë, diplomatë, gazetarë, opinionistë etj. shihej
qartë rrita, afirmimi, popullarizimi dhe faktorizimi i vazhdueshëm i Ushtrisë Çlirimtare të
Kosovës si në rrafshin ushtarak ashtu edhe në atë diplomatik ndërkombëtar. Vlerësoj se, të
gjitha shkrimet në Javoren Politike Shqiptare “ZËRI”, derisa ajo revistë u botua, fund i marsit
1999, janë kontribut dhe dëshmi të rëndësishme për shkrimin, hartimin objektiv të historisë
së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës.
Fjalë kyçe: “Zëri”; UÇK; Politikë; Çlirim, Luftë; Kosovë.
ABSTRACT: Writing the history of the Kosovo Liberation Army since birth, her public
appearance until the end of the Kosovo war necessarily requires the disclosure of articles in
the press of the time, and not just the articles in Albanian, but also addressing global agency
reports, international. In particular, the role of international agencies in the promotion,
popularization and internationalization of just war, the liberation of Kosovo Liberation Army
was and will be of historical value.
Given the role of the media in the promotion of its historic role, the National Liberation Army
of Kosovo, namely the contribution of the media in the writing of the history of the Kosovo
Liberation Army, the relevant paper addresses the increasingly critical access and weekly
scientific objectivity Albanian political writings "Voice" of the Kosovo Liberation Army in
December 1997 - March 1999, when, due to war circumstances, the release of magazine
ceases mentioned. This essay explores, examines, interpretations from many angles, always
through the comments, analysis, surveys, interviews, reports from the battlefields of the
Kosovo Liberation Army were made. From those analyzes and international politicians of the
time, in interviews that "voice" of publishing with senior leaders of the Kosovo Liberation
1 Prof. dr. Agim ZOGAJ/ Universiteti i Prishtinës
23
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Army, but also with prominent international personalities, military analysts, diplomats,
journalists, etc.. obviously raised, and factoring constant affirmation of the Kosovo Liberation
Army. I appreciate that all Albanian political writings in the weekly "Voice", until it was
published, in March 1999, and contributed important data for writing objective history of the
Kosovo Liberation Army.
Keywords: "The Voice", KLA, assessment, policy, Kosovo.
J
avorja politike shqiptare ,,Zëri” , pa dyshim është ndër të parat që me shkrimet
e veta, menjëherë pas daljes së komunikatave të para të Ushtrisë Çlirimtare të
Kosovës arriti që të sensibilizojë opinionin shqiptar, por edhe atë ndërkombëtar
me aktivitetet luftarake dhe politike të UÇK-së që nga paraqitja e saj . Shkrimet,
analizat, komentet, intervistat me aktor, udhëheqës të UÇK-së, me politikanë,
studiues, analistë vendorë si dhe ata ndërkombëtar i dhanë fuqizim afirmimit të
luftës së popullit të Kosovës me në krye UÇK-në për çlirimin nga pushtimi serb/
jugosllav. Javorja politike shqiptare , “Zëri”, me temat e drejtpërdrejta, me intervista
të shumta politike, që për temë e kishin daljen dhe luftën e UÇK-s- si dhe me
reportazhet nga fushëbetejat kishte sensibilizuar jo vetëm opinionin mbarëshqiptar,
por edhe atë ndërkombëtar të kohës, sepse diplomatë të shumtë të asaj kohe kishin
dhënë intervista, pikëpamjet e tyre dhe të qeverive të shumta evro - perëndimore për
luftën çlirimtare të popullit të Kosovës. Kështu, përmes shkrimeve, raporteve nga
fushëbeteja, komenteve, editorialeve, intervistave me personalitete të shquara
ndërkombëtare, “Zëri” arriti që, para publikut shqiptar gjithandej të shpalos, të
identifikojë dhe jo vetëm të regjistrojë opinionet, vlerësimet dhe, qëndrimet e
diplomacisë ndërkombëtare në lidhje me luftën e UÇK-së.
Kështu, në numrin e datës 6 dhjetor të vitit 1997, ,,Zëri” në shkrimin me titull,
“UÇK: Një kronologji e shkruar me komunikata”, nënvizon se : “ ...shikuar në
retrospektivë, qysh nga paraqitja e komunikatës së parë në opinionin e UÇK-së,
rrethe të caktuara politike kosovare patën treguar një dozë të caktuar rezervë, lidhur
me ekzistencën dhe veprimtarinë e kësaj organizate1. Sipas artikullshkruesit të Zërit,
një qëndrim i tillë është “mbajtur për një kohë relativisht të gjatë”.2 Pra, gjithnjë
sipas “Zërit” mund të kuptohej se, në opinionin publik, politik shqiptar në Kosovë
ende vazhdonte të kishte një paqartësi në lidhje me ekzistimin, veprimin UÇK-së,
prandaj edhe përmbajtja e kumtesave të publikuara nga Shtabet politike të UÇK-së
ishin të interpretuara nga shumë këndvështrime. Ndër opinionet e ndryshme, të cilat,
gjithsesi më tepër mund të konsideroheshin se ishin luftë speciale e shërbimeve
sekrete të Serbisë, ishte përshtypja, spekulimi se ato po i “shkruan” shërbimi sekret
serb për të krijuar huti, pa qartësi në opinionin shqiptar. Madje, kishte ide,
pikëpamje sikur Serbia kishte dorë në ato Komunikata me emblemën e UÇK-së, me
1,,Zëri” . 6/12/1997. Prishtinë.
2 Po aty.
24
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
qëllim për të krijuar pretekst për ta rritur edhe më fuqishëm dhunën ndaj popullatës
së pa mbrojtur shqiptare të Kosovës.
Më pas, autori i shkrimit, duke bërë një retrospektivë kronologjike të daljes së parë
publike të komunikatave të UÇK-së shkruan se më 17 shkurt të vitit 1996 në gazetën
“Bujku” është botuar komunikata e parë publike UÇK-së.1 Kjo e dhënë, ky fakt,
gjithsesi është me interes të madh për studiuesit e historisë së lindjes dhe
veprimtarisë së UÇK-së.
Artikullshkruesi, pasi thekson interesimin e opinionit për të ditur më shumë, madje
siç shprehet, për të vërtetën për UÇK-në, më tej konstaton se “me gjasë e vërteta e
plotë për UÇK-në do të tregohet më vonë”2. Kuptohet, ishte kohë kur Ilegalja
Atdhetare Shqiptare, pra dhe Ushtria Çlirimtare e Kosovës, që në fakt ishte krahu i
armatosur, ushtria e Ilegales Atdhetare Shqiptare po vepronte në ilegalitet të thellë
dhe, pikërisht nga forta e veprimit ilegal, politik dhe të aksioneve ushtarake po
krijonte opinion publik, simpati, përkrahje dhe po e fuqizonte moralin e popullit për
luftë të armatosur.
“Zëri” në numrin e datës 13 dhjetor të vitit 1997, trajton në mënyre analitike dhe
për herë të parë me qasje dukshëm më transparente fenomenin UÇK. I themi
fenomenin UÇK, sepse për kohën, UÇK-ja ende po vepronte nga ilegaliteti i thellë
dhe, natyrisht se, për shumë kë, nuk mund të kuptohej se ishte themeluar dhe po
vepronte ushtria e djemve të Kosovës, pra Ushtria Çlirimtare e Kosovës. Presioni
sistematik i pushtuesit serb, sundimi gati një shekullor i Serbisë, përkatësisht i
Jugosllavisë mbretërore dhe i Jugosllavisë AVNOJI-ane kishin lënë pasoja, gjurmë
të thella në psikologjinë e popullit shqiptar, i cili, edhe pse kishte zhvilluar
kryengritje të shumta kundër pushtimit serb/jugosllav asnjëherë nuk kishte pasur
aleat përveç përkrahjes, më tepër politike, morale,vëllazërore të shtetit shqiptar.
Kësaj radhe në shkrimin me titull, “Kompromiset dhe guerilja ”artikullshkruesi, pasi
vlerëson se “rezistenca e Drenicës sfidon fuqinë kontrolluese të ushtrisë serbe” më
tej konstaton se “UÇK-ja tashmë ka demonstruar prezencën dhe aftësinë e
organizimit të aksioneve në të gjitha viset e Kosovës”. Prandaj , artikullshkruesi
konstaton se: “Sa i përket UÇK-së, që ditëve të fundit fitoi një publicitet të gjerë,
gjëja më e rëndësishme në paraqitjen e kësaj ushtrie nuk ishte vetë fakti i daljes në
skenë publike, sa ishte me rëndësi duartrokitjen dhe brohoritja e popullit. Autori, i
cili mendon se kualifikimi më i saktë për UÇK-në do të ishte ai i gueriles specifike
shqiptare, si një lëvizje çlirimtare e drejtuar kundër pushtuesit, mendon se “
problemi i Kosovës qëndron te terrorizmi shtetëror serb, dhe jo te UÇK-ja”.
“Zëri”, gjatë periudhës së viteve 1997,1998 dhe 1999, në drejtim të sensibilizimit të
opinionit ndërkombëtar rreth luftës çlirimtare të UÇK-së dhe të popullit shqiptarë të
1 ,,Bujku” 17/02/1996.
2 Po aty.
25
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Kosovës, kishte bërë depërtimin të rëndësishme përmes intervistave me personalitete
të larta të diplomacisë, publicistë, analistë dhe ekspert ndërkombëtar .
Kështu, Pitër Kingç, bashkëkryetar i Komitetit për çështje shqiptare në kongresin
amerikan, në intervistën për “Zëri” të datës 13 dhjetor 1997 me titullin “UÇK-ja
është rezultat i injorimit të Rugovës nga Serbia dhe Amerika”, mes tjerash deklaron
se “sa di unë, qeveria jonë ende nuk e ka të qartë se kush është prapa UÇK-së “
ndërsa sipas diplomatit amerikan, personalitetet e UÇK-së kanë ardhur në përfundim
se “nuk ka alternativa tjera për zgjedhjen e problemit përveç përdorimit të dhunës
kundër regjimit serb”.1 Ishin ato, opinionet e para, të dhëna një media shqiptare të
një diplomati të lartë amerikan, i cili siç shihet nga vlerësimet e tij, pranonte se, për
atë kohë, pra dhjetor 1997 edhe Stejt Departamenti Amerikan nuk kishte
informacione të mjaftueshme, bazike për atë se, kush qëndronte prapa UÇK-së. Por,
diplomati amerikan, Piter Kingç megjithatë konstaton se, fakti që politika pacifiste e
Rugovës / LDK-së / nuk po jepte rezultatet në çlirimin e Kosovës nga sundimi serb
ishte ndër faktorët që, determinoi organizimin ushtarak të popullit të Kosovës,
gjithnjë nën drejtimin e UÇK-së e themeluar nga Ilegalja Atdhetare Shqiptare /
Lëvizja Popullore e Kosovës /.
“Zëri”, në numrin e datës 27 dhjetor të vitit 1997 boton intervistën me Ibrahim
Rugovën i cili, për herë të parë, drejtpërdrejt në një pyetjen rreth UÇK-së deklaron
se “ Shumë është duke u spekuluar rreth atij grupi , siç thuhet, se unë nuk kam
informacione se ekziston një formacion e organizatë e tillë në Kosovë”. 2
Në numrin e parë të janarit 1998, në shkrimin me titull, “Qetësia mashtruese para
stuhisë” artikullshkruesi i “Zërit” sikur paralajmëron qasje edhe më analitike dhe më
të drejtë për drejtë rreth zhvillimeve në Kosovë.
Pasi konstaton se në mozaikun e politikës nacionale të Kosovës është shfaqur UÇK-
ja, autori shkruan se “ Me shfaqjen e UÇK-së, duket që në Kosovë lindi një front
tjetër i refuzimit ,jo vetëm pasivë , por një i armatosur. Autori konstaton se
ekzistimi i UÇK, tashmë është një realitet, ndërsa diskutimet pro et kundër ekzistimi
të UÇK-së janë ndezur edhe në Shqipëri, duke cituar deklaratat e Neritan Cekës,
Pandeli Majkos, Sali Berishës etj. Ndërsa, lidhur me heshtjen e LDK-së lidhur me
UÇK-në autori shkruan se LDK-ja nuk guxon edhe gjatë ta fus kokën në zalle dhe ta
vërshoj popullin me deklarata tashmë qesharake se nuk kemi informata për UÇK-në,
kur pjesëtarët e armatosur të UÇK-së u japin intervista dhe propozojnë edhe para
gazetave të huaja.
Në të njëjtin numër, në shkrimin me titull “ Uashingtoni pret prononcimin e
udhëheqjes së Kosovës rreth UÇK-së”,të shkruar nga korrespondenti i “Zërit” në
Nju-Jorku, artikullshkruesi bën të ditur se “ Së shpejti CIA do të ftohet për tu
informuar më hollësisht disa kongresistë rreth UÇK-së dhe udhëheqjes së Kosovës,
1 ,,Zëri” 1997/1998/1999
2 Po aty 27/12/1997
26
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
e cila deri më tani ju ka shmangur përgjegjësisë, duke u shprehur “ se nuk ka
informacione për një organizatë të tillë , do të bëhet trysni që të deklarohet dhe ta
denoncoj UÇK-në”. Pra, gjithnjë sipas korrespondentit të javores politike shqiptare
“Zëri” nga Washingtoni, Qeveria amerikane i përcillte me shumë kujdes zhvillimet
në Kosovë, pra, veçmas paraqitjen e UÇK-së, rolin e saj, qëllimet, objektivat,
mënyrën e organizimit, fuqinë e saj ushtarake, politike si dhe ndikimin në popullatën
shqiptare.
Në numrin e 24 janarit të vitit 1998, “Zëri” sjell intervistën me Xhafer Shatrin,
atëherë ministër për informim në Qeverinë në egzil të Republikës së Kosovës, i cili
në mes tjerash pasi apostrofon se ne duhet ta shohim realitetin në sy , deklaron se
“Nuk mund të themi tash se UÇK-ja nuk ekziston se është dorë e zgjatur e Serbisë
dhe se njerëzit me dy fije mend në kokë nuk guxojnë të sillen në mënyrë kaq të
papërgjegjshme, UÇK-ja ekziston”. Shatri, më tej duke dhënë shpjegime për shkaqet
që sollën deri te paraqitja e UÇK-së, nënvizon terrorizmin sistematik serb,
indiferencën e Fuqive të Mëdha, si dhe, pa aftësinë dhe papërgjegjësinë e
udhëheqjes së Kosovës. Artikullshkruesi në ,,Zëri”e 31 janar 1997, pra pas sulmit të
parë serb mbi familjen e Jasharve , në shkrimin me titull: Shaban Jashari, apo “Dy
duar për një krye “ shkruan se vetëm fjalitë e Shaban Jasharit kanë frymë e shpirt
“Unë kam vetëm një shtëpi dhe prej saj nuk kam ku të shkojë”1. Në të njëjtin
numër ,,Zëri”boton një reportazh të gjatë për historinë e familjes Jasharve të
realizuar, nga autori i kësaj Kumtese, në odën e kryeplakut Shaban Murat Jashari.2
“Zëri”, në një vështrim të korrespodentit të vetë nga Nju-Jorku, të datës 28 shkurt
1998, sikur paralajmëronte një intonacion krejtësisht tjetër fare të zyrtarëve
amerikanë rreth paraqitjes dhe aktiviteteve luftarake të UÇK-së. Ishte ajo periudha
kur diplomacia amerikane, pa pritur dhe në befasi i ndryshon pozicionimet e veta
rreth rolit të UÇK-së.
Artikullshkruesi, në korrespondencën nga Nju Jorku shkruante se, sipas disa
diplomatëve amerikanë dhe politikanëve amerikanë UÇK-ja së shpejti mundë të
shpallet organizatë terroriste dhe të gjithë ata që kanë pasur kontakte apo kanë
kontribuar për fondin e saj mund të vihen ne pozita të pa lakmueshme sa i përket
karrierës së tyre në diplomaci. Këto vlerësime në diplomacinë amerikane arritën pas
vizitën së Robert Gelbard në Kosovës kur ai, në takimin me Ibrahim Rugovën, dhe
madje edhe në konferencën e mbajtur për shtyp, bëri trysni mbi palën shqiptare dhe
e denoncoi UÇK-në. Paraqitja e diplomatit Robert Gelbard, ishte e pa pritur dhe
kishte krijuar huti të madhe në opinionin publik të Kosovës dhe përgjithësisht në
opinionin shqiptar. Sigurisht, edhe shumë nivele, qarqe të diplomacisë
ndërkombëtare të kohës, pra jo vetëm udhëheqja serbe e kishin komentuar atë
1 ,,Zëri”. 31/01/1997
2 Po aty
27
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
deklaratë dhe atë ndryshim të kursit diplomatik të Qeverisë amerikane rreth rolit të
UÇK-së.
Paraqitja e parë e një politikani shqiptar i cili në mënyrë transparente flet për UÇK-
në është realizuar në “Zërin” e 14 marsit të vitit 1998 në vështrimin editorial të
Adem Demaçit që mbante titullin : “Ballë për ballë me UÇK-në”. Demaçi me
guximin intelektual, kombëtar dhe politik, vlerësonte se “Dalja në skenën tonë
politike e UÇK-së është shfaqja më e re dhe më e befasishme gjatë pesëdhjetë
vjetëve të fundit.1 Prandaj, Demaçi konstatonte se, “ Kjo forcë e organizuar
serioze ilegale po sfidon në mënyrë më mire jo vetëm regjimin serb jo vetëm
politiken tonë të rezistencës paqësore, por edhe politikën ballkanik, evropiane dhe
botëror”.
Demaçi vlerëson se me shfaqjen e UÇK-së regjimi serb i është prishur krejtësisht
projekti i zgjedhjes së çështjes së Kosovës, pra, sipas Demaçit, i ishte prishur plani
për serbizimin e Kosovës dhe se “Kur UÇK-ja doli me kumtesën se ajo nuk do të
pranoj kurrfarë marrëveshje për Kosovën pa pjesëmarrjen e saj në negociata, atëherë
gjërat ndryshuan diametralisht”.
“Zëri”, në një analizë të shkrimeve të shtypit perëndimore rreth UÇK-së më botimin
e datës 11 prill 1998, shkruan se “ Fakti se UÇK-së i mungon krahu politikë dhe
përvoja e strategjisë së luftarake, e bën edhe më lehtë për shënjestrën e armatimit të
rënd serb, që rrezikon jo vetëm UÇK-në por edhe popullatën shqiptare në tërësi”.
Ishte ai një shqetësim real, i arsyeshëm dhe i drejtpërdrejt për kohën, ndërkohë që,
zhvillimet e mëtejshme brenda UÇK-së dëshmojnë se, ishte forcuar edhe krahu
politik, të cilin e drejtonte, Drejtori i Drejtorisë Politike të UÇK-së, z. Hashim Thaçi.
“Zëri” me këtë rast citon një ekspert ushtarak amerikan i cili kishte deklaruar se:
“Fakti që popullata shqiptare tash është e ndarë midis UÇK-së dhe politikes
paqësore, do t’i kushtonte shtrenjtë Kosovës”. Ishte muaji prill, 1998 kur në të
njëjtin numër “Zëri” shkruante se “Për UÇK-në në qarqet politike shqiptare edhe më
tej ka një heshtje ose së paku mëdyshje se a duhet bërë apo jo analiza publike e
veprimeve dhe e qëllimeve të saj” , për të konstatuar se “Tashmë duket se UÇK-ja
po zhvillohet në një organizatë të fuqishme guerile, madje se është duke u vënë në
ballë të rebelimit dhe të kryengritjes”. Artikullshkruesi, me të drejtë konstaton se
“Politika e UÇK-së bie ndesh me përcaktimin e udhëheqjes politike, se zgjidhja e
statusit të Kosovës duhet të arrihet me mjete politike dhe negociata, kurse UÇK-ja
preferon luftën e armatosur”.
“Zëri”, në numrin e 9 majit 1998 vazhdon të merret me temën e titulluar “Sqarimet
me UÇK-në”. 2 Artikullshkruesi, pasi konstaton se “nuk ka më aspak dyshim në
ngritjen rapide të kësaj organizate”, vlerëson se “Vetë forcimi i UÇK-së me
rekrutimin e disa mijëra luftëtarëve shënon kthesë të madhe, dhe se UÇK-ja
1 ,,Zëri” 14/03/1998
2 ,,Zëri”.9/05/1998
28
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
paraqitet si forcë reale vepruese që sfidon ndryshimin rrënjësor jo vetëm të raportit
të forcave në skenën politike kosovare, por edhe përgjithësisht të raporteve në
skenën mbarëkombëtare”.
Autori me tej vlerëson se: “Në udhëheqjen e UÇK-së sikur ekziston bindja se
konfliktet e tashme nuk janë vetëm kryengritje ndaj pushtimit serb , por kjo është
njëkohësisht kryengritja edhe kundër pushteteve shqiptare , qoftë në Kosovë, në
Shqipëri apo në Maqedoni , derisa këto pushtetet udhëheqin një strategji të
gabueshme dhe presin kot që zgjidhja e çështjes kombëtare të realizohet vetëm me
mjetet politike “. Zhvillimet politike të determinuar nga veprimet çlirimtare të UÇK-
së , bën që, megjithatë, edhe në skenën e diplomacisë ndërkombëtare, të ketë
evoluime pozitive karshi synimeve kombëtare të UÇK-së. “Zëri”, duke përcjellë me
pedanteri një varg tubimesh që në maj të vitit 1998 ishin mbajtur në Nju-Jork,
gjithnjë në mbështetje te UÇK-së me shkrimin me titull “UÇK-ja në Amerikë”, të
botuar më 16 maj të vitit 1998, citonte një gjeneral shqiptar i cili në një tubim të
shqiptarëve në Nju-Jork, Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës e kishte quajtur “ një
fëmijë të shëndosh , i cili duhet të ndihmohet që të rritet “. Kurse, gjithnjë sipas
artikullit të sipërcituar, Xhozef Dioguardi kishte propozuar që UÇK-ja të futet nën
organet legjitime të Republikës së Kosovës , në mënyrë që njerëzit si Gelbard të mos
kenë mundësi manipulimi me terma.
Në të njëjtin numër të “Zërit” , korrespondenti i saj i përhershëm nga Nj -Jorku
analizonte se “Kumtesa e fundit e komandës së UÇK-së të lë përshtypjen e një
vetëbesimi në rritjen e kësaj organizate , që tashmë e konsideron vetën si faktorë më
se relevant, nëse jo edhe vendimtarë , për zgjidhjen e çështjes së Kosovës dhe se
supozohet se Beogradi nuk ka llogaritur me një forcim kaq marramendës te UÇK-
së”.
Në reportazhin me titull “Me ata që luftojnë e besojnë në lirin e Kosovës”, botuar ne
“Zëri”-n e 30 majit 1998, artikullshkruesi , citon një pjesëtar të UÇK-së i cili duke
vënë mesazhin e luftëtarit të lirisë shprehët se : “Me dëshirën më të madhe jemi të
gatshëm të japim edhe jetën për Kosovën se, më e shtrenjtë është liria sesa jeta, se
vdekja për lirin e Kosovës do të ishte fati im më i madh jetësor dhe se vetëm
pavarësia e Kosovës është zgjidhje e drejt”. “Zëri” i datës 6 qershor 1998 boton
intervistën me Bujar Bukoshin, Kryeminister i Qeverisë së Republikës së Kosovës
në ekzil , i cili pasi konstaton se Qeveria nuk e ka formuar UÇK-në , më tej shprehte
se “...natyrisht se UÇK-ja është një realitet siç është realiteti dhe fillimi i realizimit
të kryengritjes popullore të armatosur kundër agresionit serb”. Pra, Kryeministri në
ekzil i Qeverisë së republikës së Kosovës, z. Bukoshi e deklaronte hapur përkrahjen
e tij për UÇK-në, realitet siç e thoshte i realizimit të kryengritjes popullore të
armatosur kundër pushtuesit serb. “Zëri”, në të njëjtin numër në shkrimin e
korrespodentit të vetë nga Brukseli , shkruan se lidhur me ndryshimin e pikëpamjeve
dhe cilësimeve të bashkësisë ndërkombëtare lidhur me UÇK-në, përshkrimi më i
29
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
mirë haset tek diplomati i NATO-së Jamie Shea cili thotë se ,”sa herë që forcat
serbe sulmojnë një fshatë, disa të rinj më tepër inkuadrohen në UÇK”.
Artikullshkruesi, gjithashtu konstaton se, më as Primakovi, ministër i jashtëm rus
nuk e quan UÇK-në organizatë “terroriste”. “Zëri” në numrin e 13 qershorit të vitit
1998, kur nga dita në ditë rritej fushatat militare serbe , kundër luftës çlirimtare të
UÇK-së , vlerësonte se “Strategjia e Beogradit , është që të pengoj krijimin e një
guerile shqiptare më efektive ,duke e detyruar UÇK-në që të krijojë formacione më
të mëdha. Mund të supozohet se strategjia e komandës serbe për fazën e dytë do të
ishte me qëllim që të asgjësoj formacionin e UÇK-së , ose të dëbohen përtej kufirit
në Shqipëri. Po në të njëjtin numër,”Zëri” boton intervistën me Hydajet Hyseni , i
cili pasi konstaton se UÇK-ja është produkt i realitetit tonë. Ai vlerësonte se
“faktorët të tillë, si UÇK-ja janë faktorë tejet serioz dhe me ndikim të
jashtëzakonshëm”. Në ditën e muajit qershor, 1998 kur Milosheviqi e kushtëzonte
tërheqjen e njësive intervenuese policore ushtarake nga Kosova me tërheqjen dhe
ndërprerjen e aktiviteteve luftarake të UÇK-së, “Zëri” në numrin e 20 qershorit të
vitit 1998 shkruante se UÇK-ja sigurisht se nuk ka ndërmend që tu bindet
premtimeve të Beogradit, sikur që nuk do ti bindet lehtë as porosive të udhëheqësish
politike shqiptare në Prishtinë dhe gjetiu për tu ndërprerë aksionet”1.
“Zëri” në numrin, 20/06/1998 boton intervistën me zëdhënësin e UÇK-së, Jakup
Krasniqi , i cili deklaron se “UÇK-ja është jashtë çdo ombrelle partiake, kurse për
ideologji ka shqiptarizmin “Deklarate ish zëdhënësit të UÇK-së, një ndër
personalitetet më të fuqishme, më të ndritshme dhe më të guximshme të Lëvizjes
moderne Shqiptare për çlirimin e Kosovës dhe bashkimin me Shqipërinë, pra, Jakup
Krasniqit ishte në funksion të qartësimit të strategjisë dhe misionit kombëtar,
historik të UÇK-së, pra, siç e thoshte ai vet, UÇK-ja për ideologji e ka
shqiptarizmin! Sigurisht, ish zëdhënësi i UÇK-së, Jakup Krasniqi, me një deklaratë
të tillë u jepte përgjigje edhe atyre zërave, të cilët spekulonin se, UÇK-ja përmban
ideologji majtiste, revolucionare e çka tjetër. Krasniqi, siç del nga përmbajtja e atyre
deklaratave të botuara në faqet e Javores Politike Shqiptare “Zëri”ishte shumë i qartë
dhe i prerë duke deklaruar se, Programi i UÇK-së ishte Program Kombëtar dhe jo
ideologjik e as partiak apo krahinor!
“Zëri” në numrin e 11 korrikut 1998 botoi intervistën me Janush Bugajskin, analist i
njohur amerikan, i cili pasi vlerëson se “pjesëmarrja e UÇK-së është më se e
domosdoshme në çdo bisedimesh “thekson se “ajo tash është shndërruar në një forcë
serioze lufte dhe se në rastin eventual politika e Shqipërisë do të kanalizohej drejt
mbështetjes të UÇK-së drejt një pavarësie” . Pra, Bugajski, një analist shumë
prestigjioz amerikan, njohës i shkëlqyeshëm i rrethanave në Evropën Juglindore,
përkrahës i luftës së drejtë çlirimtare të popullit të Kosovës nën udhëheqjen e UÇK-
1 ,,Zëri”.20/06/1998
30
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
së jepte vlerësim realist dhe ishte i bindur se, pjesëmarrja e UÇK-së në çdo lloj
bisedime me Serbinë dhe me faktor ndërkombëtar ishte e domosdoshme. Një
vlerësim i tillë, i cili vinte nga analistë ndërkombëtar ishte i rëndësishëm, sepse e
legjitimonte luftën e drejtë të UÇK-së dhe në fakt, impononte qëndrimin se, UÇK-ja
duhet të jetë faktor në bisedime politike dhe partner i barabartë në çfarëdo nivel të
bisedimeve me ndërmjetësim ndërkombëtar midis Kosovës dhe Serbisë.
Në vështrimin tjetër të “Zërit”, të datës 18 korrik 1998, artikullshkruesi vlerëson se
“Supozohet se ngritja e shpejt e UÇK-së i ka tejkaluar të gjitha parashikimet
manipuluese të Beogradit dhe se ai u tmerrohet pasojave të parashikuara të
kryengritjes masive”.
Në këtë drejtim autori mbron pikëpamjen se, potencialet e UÇK-së janë vërtetë të
mëdha . Në të njëjtin numër botohet intervista me Jakup Krasniqi, zëdhënës i UÇK-
së, i cili deklaron se UÇK-ja është perspektiva dhe ardhmëria e Kosovës, dhe se
rezultatet konkrete të arritura në terren kanë bëre që UÇK-në ta njohë më parë
faktori ndërkombëtar se sa ai i brendshëm. Ish zëdhënësi i UÇK-së, Krasniqi, sikur
me atë qëndrim, pikëpamje dëshironte t’i bënte me dije opinionit të gjerë shqiptarë
se, përbrenda faktorit politik shqiptar, në Kosovë dhe më gjerë, ende kishte forca të
caktuara politike të cilat hezitonin ta pranonin, ta njihnin fuqinë, rolin, misionin
historik, kombëtar të UÇK-së, e cila ishte bërë e njohur, si forcë ushtarake dhe
politike edhe në disa qarqe diplomatike ndërkombëtare. Lidhur me krijimin e
institucioneve shtetërore dhe kombëtare, Krasniqi prononcohet se krijimin e tyre do
ta diktoj UÇK-ja , duke çliruar territore të reja. Në numrin e përmendur të “Zërit”,
pra të datës 19 korrik 1998 botohet edhe intervista me Ismail Kadarenë , i cili
shprehet se :“ Që sot, ata djem dhe ato vasha të UÇK-së bëjnë pjesë në historinë
morale të kombit, se UÇK-ja ringjalli vlerën e idealeve. “Zëri” në numrin e 1 gushtit
1998 boton intervistën ekskluzive me Sabit Gecin, njëri ndër luftëtarët e parë të
UÇK-së, njërin ndër komandantët më në zë dhe më të shquar të Zonave Operative të
UÇK-së i cili deklaronte se luftën e kemi fituar në momenti kur i rrokëm armët .
Geci ne pyetjen e gazetares se a mendon se UÇK-ja duhet ta zgjidh problemin e
Kosovës është përgjigjur se: “Ajo duhet ta çliroj Kosovën, UÇK-ja ka mjaft forcë ,
ka njerëz , armatim dhe ajo do ta sjell lirin e Kosovës”.
Në numrin e 28 gushtit të vitit 1998 “Zëri”, duke komentuar dështimin e
përpjekjeve për arritjen e marrëveshjeve brenda shqiptare, rreth formimit të grupit
negociator , kur pritej të kishte përfaqësues edhe të UÇK-së, mes tjerash shkruan se,
“...UÇK-ja mbeti e pa përfshirë ne grupin negociator , fat ky i keq si për UÇK-në, aq
më tepër për grupin negociator , e më së keqi për Kosovën”. Në të njëjtin numër
botohet intervista me Adem Demaçin , aso kohe në detyrën e përfaqësuesit politik të
UÇK-së, i cili deklaron se “UÇK-ja do të kundërshtoj çdo zgjidhje që është nën
përcaktimin e popullit në referendumin e vitit 1991” , për të shtuar se “ Nuk është
31
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
zor ti gjesh njëqind vetë të thonë “ kuku na mori në qafë UÇK-ja”, por shumica e
popullit nuk e tradhtoi UÇK-në sepse ajo është ushtria e vetë” .
Ndërsa, në temën rreth përçarjeve të mundshme në radhët e UÇK-së Demaçi
shprehej: “Unë besoj që nuk do të arrijë asnjë dorë të fusë farën e përçarjes në UÇK-
së, ky do të ishte një rrezik i madh për të gjithë ne e jo vetëm për UÇK-në”.
“Zëri” në të njëjtin numër boton intervistën ekskluzive me Naim Malokun (Të
realizuar nga autori i kësaj Kumtese – A. Z, i cili ishte korrespondent lufte nga
Kosova për Programin shqip të Radio , “Deutsche Welle”), oficer i lartë i UÇK-së i
cili deklaron se “Në UÇK nuk ka fraksione politike, se kur është fjala në çështjet
esenciale ushtarake, atëherë qëndrimi i të gjithë ushtarëve dhe eprorëve të UÇK-së
është i njëjtë dhe i ditur. Ai qëndrim është mbrojtja e këtij popullit dhe çlirimi i
Kosovës”.
Në të njëjtin numër, botohet intervista me Sali Berishën, i cili pasi deklaron se e ka
përkrahur UÇK-në, shprehet se “ I kamë bërë thirrje UÇK-së në mënyrë sistematike
që të bashkëpunoj me faktorin politik” , për të shtuar se UÇK-ja ka miq dhe ajo
duhet ti dëgjoj këshillat e miqve.
Në atë muaj të vjeshtës 1998, ishin ndezur diskutimet brenda spektrit politik
shqiptar, për institucionalizimin e UÇK-së, për vënien saj nën kontroll institucional
dhe lidhur me këto zëra , Bajram Kosumi në shkrimin me titull institucionet dhe
pseudo institucionet shkruante se : “Do të ishte e pa natyrshme që UÇK-ja të jetë e
nënshtruar ndaj pseudo institucioneve të Kosovës dhe ndaj partive politike” .
Nga leximi i shkrimeve të “Zërit” të datës 12 shtator 1998 lidhur me UÇK-në vlen
të përmendet deklaratat e Volfgang Syshel, atëherë diplomatë i lartë austriak, më
pastaj edhe Ministër i Punëve të Jashtme i Austrisë, i cili shprehimisht, për lexuesit
shqiptar kishte deklaruar se “E dini se nuk e mbështes UÇK-në , dhe e dini se po flas
publikisht e jo heshtazi kundër mbështetjes së UÇK-së “. Ishte, për kohën politike
dhe për relacionet e atëhershme ndërkombëtare një pikëpamje, thuajse e vetmuar e
diplomatit austriak, i cili, pas fillimit të bombardimeve të NATO-së mbi caqet e
ushtrisë serbe, kishte lëvizur nga ai qëndrim. Diplomati Austriak preferonte, siç
shprehej ai që të mbështeste “Forcat e moderuara”. Ndërsa në të njëjtin numër, Ema
Bonino , Komisionere e Unionit Evropian për çështje humanitare shprehej se “ Unë
personalisht e shoh shumë të çuditshme që të vihet në të njëjtin rang përgjegjësit e
armatës serbe dhe përgjegjësit e UÇK-së “ . Pra, ishte qershori i vitit 1998 dhe,
analizuar intervistën e Ministrit të Jashtëm të Austrisë si dhe deklaratën, po në të
njëjtën numër të javores “Zëri”, pra të Ema Bonino, Komisionere e Unionit
Evropian për çështje humanitare mund të kuptohej hapur se çfarë pikëpamje
kundërthënëse, pra edhe në nivele të faktorëve, institucioneve ndërkombëtare kishte
për luftën në Kosovës, për rolin UÇK-së në luftën çlirimtare etj.
Në numrin e 3 tetorit të vitit 1998, “Zëri” paraqet opinionet e Bardhyl Mahmutit,
atëherë përfaqësues politik dhe zëdhënës i jashtëm i UÇK-së, i cili pasi deklaron se
32
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
UÇK-ja është institucioni më legjitim në Kosovë, kërkesave të qarqeve të caktuara
politike për institucionalizimin të UÇK-së iu përgjigjet me fjalët se “Çdo ushtar i
UÇK-së duhet ta dijë se prapa kërkesave për institucionalizimin fshihet synimi për ta
instrumentalizuar UÇK-në se çdo përpjekje në këtë drejtim do të dështoj “. Kjo
sepse, siç e deklaronte zëdhënësi jashtëm i UÇK-së “Lufta për liri dhe pavarësi, e
mishëruar në UÇK-në, është institucion më i shenjtë në deri në realizimi e aspiratave
tona Kombëtare”. Pra, përgjigja e Bardhyl Mahmutit, një ndër veprimtarët e
devotshëm të Ilegalës Atdhetare Shqiptare për çlirimin e Kosovës dhe bashkimin
me Shqipëri, në rastin e mësipërm, zëdhënës i UÇK-së në Evropë ishte shumë e
qartë për të gjithë ata të cilët, ende nuk e pranonin fuqinë, faktorizimin e UÇK-së.
Për artikullshkruesin e vështrimit më titull, “Kornizat e parapërcaktuara”, botuar në
“Zëri”-n e 11 tetorit 1998, nuk kishte dilema për faktin se “I vetmi faktor realisht
veprues në hapësirën shqiptare ne këto kushte ishte UÇK-ja dhe se në esencë, po të
mos ishte UÇK-ja, as që do të vinim në këtë situatë të fillimit të zgjidhjes së krizës
me intervenimet NATO-së dhe krijimin e kushteve kalimtare”.
Në të njëjtin numër, botohet intervistat e gjatë me Jakup Krasniqin, i cili në pyetjen
për tendencat për anashkalimin të UÇK-së nga subjektet kosovare përgjigjej:
“Mendoj se me rezistencën që po bën UÇK-ja, me qëndrimet e saj të qarta për
pavarësinë e Kosovës, do ta kryejë punën në atë mënyrë, që ata që dëshirojnë ta
anashkalojnë UÇK-në do ta anashkalojnë vetveten”.
Në “Zërin “ e datës 14 nëntor 1998 lexojmë intervistën e realizuar me Shaban
Shalën, oficer i lartë i UÇK-së i cili konstatonte se divergjenca politike shqiptare
kanë pasoja të mëdha për ardhmërinë. Më tej, Shala duke shpjeguar faktin pse një
pjesë e madhe e eprorëve ushtarak shqiptarë që kishin shërbyer në ish AJ-në, nuk
janë përfshirë në UÇK, përkundër ftesës së shtabit të përgjithshëm, vlerëson se
“Kolegët e mi , oficerë ushtarakë me profesion, kanë rënë pre dhe janë pengje të një
politike të gabuar që udhëhiqet nga klasa politike e Kosovës”. Ai shtonte se: “Një
pjesë e oficerëve ka lejuar që të manipulohet me ta për interesa personale, grupore të
udhëheqësve tanë”.
“Zëri” në numrin e 21 nëntorit 1998, në temë për mundësitë e bashkimit politik të
faktorit shqiptar, mes tjerash boton deklaratën me Jakup Krasniqin, zëdhënës i SHP
të UÇK-së, i cili shprehje se “Vetëm bashkimi është shpëtim i ynë, se UÇK-ja nuk
kërkon të jetë e privilegjuar në këtë kthesë të madhe historike, por nuk do të lejojë
që të anashkalohet”.
Ndërsa, në numrin vijues të javores “Zëri”, të datës 24 tetor 1998, Adem Demaçi,
përfaqësues i përgjithshëm politikë i UÇK-së shprehimisht vlerësonte, kërkonte se, “
UÇK-ja duhet të ketë rolin kryesor dhe vendimtar në arritjen e marrëveshjes për
zgjidhjen e problemit të Kosovës”. Në numrin e 26 dhjetorit të vitit 1998,
artikullshkruesi në “Zëri” pasi konstaton se , çdo gjë është bërë e pa durueshme,
shkruan se “UÇK-ja bëhet faktor numër një, bëhet faktor edukativ, kategori
33
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
filozofike dhe pedagogjike, UÇK-ja potencon Kosovën, të drejtën e saj dhe e
vazhdon traditën heroike”.
Në të njëjtin numër në vështrimin me titull ,”Ndërrimi i epokës” , autori për Adem
Jasharin shkruan si për njeriun që e ndërroi epokën, për Fehmi Lladrovin , si për
heroin i cili i jepet tërësisht lirisë së Atdheut, për Lum Haxhiu si për “Çe Gevaren “
e Junikut , Adem Jashari, si “Shin Fejnin” shqiptar, për Hashim Thaçi, si i ashpër
por kooperativ / bashkëpunues /, i vendosur dhe trim, dhe tolerant, e kështu me
radhë.
Po më këso deklarata të larta mirënjohje për UÇK-në aso kohe deklarohen edhe
personalitete, diplomatë dhe analistë ndërkombëtar, si ishte fjala me analistë e
njohur anglez , Timoti Garton, i cili po ashtu në numrin e javores “Zëri” të datës 23
janar 1999 shkruante se : “Është e vërtetë se pjesëtarët e UÇK-së janë heronj për
shumicën e shqiptarëve të Kosovës. Të arriturat e tyre tashmë janë legjendë, gati për
të hyrë në librat e historisë, pa dyshim, në të njëjtën masa të mitizuar për luftëtaret
kryengritës kaçakë kundër serbëve para tetëdhjetë vjetësh dhe se forca politike e
UÇK-së është në rritje e sipër”. Ishte, ai një vlerësim realist i, një ndër mbështetësve
të e parë dhe të fuqishëm ndërkombëtar për UÇK-në. Do të ishte me shumë interes
që sot, pra, 15 pas luftës çlirimtare të Kosovës dhe çlirimit të vendit tonë nga
sundimi serb/sllav, pikërisht kur po atakohen dhe denigrohen vlerat më të shenjta të
luftës së popullit të Kosovës me në krye UÇK-në të thirremi në deklarimet e
ndërkombëtarëve, siç është rasti me mikun tonë, Timoti Garton.
Me zhvillimet në Kosovë dhe roli i UÇK-së merret edhe analisti amerikan ,Pol
Uiliams, ekspert për marrëdhënie ndërkombëtare, i cili në “Zëri” -n e datës 30 janar
1999 ishte aq largpamës sa që tërhiqte vërejtjen me vlerësimin sipas të cilit : “ Është
me rëndësi që sulmet ajrore të NATO-së ta gjejë UÇK-në me duar të pastra, pa
vrasje të popullatës civile serbe, pa kërcënim të kufijve të jashtëm dhe në këtë
mënyrë udhëheqja e UÇK-së do ta ketë dorën e fortë si moralisht, ashtu edhe
strukturalisht për të hyrë në negociata”. Gjithsesi, një sugjerim dashamirës dhe
shumë i vlefshëm nga një mik i madh ndërkombëtar.
Artikullshkruesi në “Zëri” -n e datës 6 mars 1999, duke analizuara gatishmërinë e
UÇK-së që, krahas bisedimeve për Marrëveshje e Rambujesë, të pranojë që të bëjë
qeverinë bashkë me “Pacifistët”, konstaton se “ Në udhëheqësi e UÇK-së është
vlerësues se aktualisht në procesin e vendosjes për vazhdimin e luftës ose pranimin e
paqes së ofruar duke përfshirë gjithë spektrin politik të Kosovës dhe se me rastin e
formimit të Qeverisë, me rëndësi është që ai njeri të përfaqësojë UÇK-në, ata që me
luftën e tyre kanë bërë atë që e kanë ëndërruar brezat e tëre shqiptare”.
Në përfundim të periudhës kalimtare, nuk do të bllokohet mundësit që UÇK-ja të
marrë përgjegjësi për mbrojtjen e integriteti territorial të Kosovës, dhe se UÇK-ja
sipas, Pol Wiliams “...mund të shfrytëzojë periudhën kalimtare për tu bëre një forcë
sigurie në ardhmërinë e Kosovës”.
34
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Si pasojë e eskalimit të situatë luftë në Kosovë, dhe veçmas pas fillimit të
bombardimeve të NATO-së mbi caqet ushtarake, paraushtarake, policore serbe,
Javorja Politike Shqiptare “Zëri” me seli në Prishtinë ndërpreu botimin e saj, për ta
vazhduar, botimin në Shkup, deri në përfundimin e luftës së Kosovës.
35
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Anila DUSHI
PLURLIZMI NË MEDIA DHE KOMUNIKIMI POLITIK NË
DEMOKRACI
ABSTRACT: Media and politics are in a constant symbiotic relation. The main topic
addressed in this paper is precisely media pluralism and its role in political communication.
Does the freedom of press guarantee a free press? The main objective of this article is to
check ëhether media pluralism is enough to guarantee political communication and to ensure
a normal functioning democracy. This paper ëill be structured in two parallel approaches. As
a start the Albanian media landscape during these years of democracy ëill be observed
along ëith a comparison betëeen various communication theories. In conclusion the paper
ëill also explain concrete findings and results.
ABSTRAKT: Media dhe politika janë në një simbioze të vazhdueshme! Pikërisht plyralizmi i
medias dhe roli i saj në komunikimin politik është edhe cështja që do të trajtohet në këtë
kumtesë! A garanton liria e shtypit një shtyp të lirë! Teza themelore e këtij artikulli është nëse
mjafton plyralizmi i medias për të garantuar komunikimin politik dhe rrjedhimisht funksionimin
normal të demokracisë.
Kumtesa do të strukturohet në dy qasje paralele! Do të vëzhgohet panorama mediatike
shqiptare gjatë këtyre viteve të demokracisë, duke e krahasuar këtë me teoritë e ndryshme
të komunikimit, duke dalë në disa gjetje konkrete!
HYRJE
P
roblemet e komunikimit politik në demokraci, të mediave dhe rolit të saj në
këtë proçes janë të gjëra dhe trajtohen nga teoricienë të komunikimit,
politologë , publicistë , apo njerëz të mediave.Demokracia nuk e zhvilluar
njëlloj kudo dhe seicili vend ka një specifikë të veten si në demokraci ashtu edhe në
komunikimin politik . Pluralizmi i mediave dhe mjaftueshmëria e tij për një
komunkim politik funksional në demokraci përbën dhe temën e këtij punimi i cili ka
në fokus pluralizmin e medias duke dhënë argumenta nga mediat shqiptare dhe duke
u mbështetur në teoritë e komunikimit politik.Duke qenë se i përkas fushës së
mediave,mendoj të jap një kontribut sado modest lidhur me këtë temë , e cila është
një debat i hapur .Pyetja kërkimore lidhet me atë se a është i mjaftueshëm
pluralizmi i medias për një komunikim politik funksional në demokraci .Kjo dhe
pyetje të tjera si cili është roli i medias në demokraci, sa e siguron demokracia
pluralizmin dhe lirinë e mediave , sa janë pluraliste e të lira mediat tona , si ndikon
kjo tek demokracia, shpresoj të më ndihmojnë për vëretuar hipotezën time se
pluralizmi i mediave nuk është i mjaftueshëm në një komunikim politik funksional
në demokraci. Pluralizmi i mediave është pozitiv, por ai shkaton dhe atë që në
36
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
shkencat e komunikimit njihet si “mpirje e publikut”. Agresiviteti i mediave në treg
si domosdoshmëri e përballimit të konkurencës, këndvështrimet e ndryshme nga të
cilat mediat i trajtojnë çështjet, bën që publiku të marrë informacion por të mos
reagojë. Në këtë punim jam mbështetur në literaturën e shkencave të komunikimit ,
studimet e artikujt e publicistëve shqiptarë e të huaj lidhur me këtë temë.
Vensosja e pluralizmit politik në Shqipëri pas vitit 1990-të solli dhe liri të shtypit
dhe të medias , e cila si pjesë e rëndësishme e demokracisë u përfshi në këtë
pluralizëm.Kalimi nga mediat e paanshme në ato pluraliste por të anshme, pasi
anojnë jo vetëm nga krahë të ndryshëm të politikës por dhe nga interesat e tyre si
biznes , është tipar i zhvillimit të tyre pas 1990-ës.Qëndrimet e anshme , mendoj se
kanë ekzistuar dhe më parë në media, pavarësisht transformimeve, legjislacinit ,
zhvillimeve ekonomiko-shoqërore apo teknologjisë. Karakteristikë e mediave në
demokraci është pluralizmi i pluralitetit dhe jo paanshmëria dhe
objektiviteti.Pluralizmi në media është më i rëndësishëm se pavarësia e
saj.Teorikisht e drejta e shprehjes është kusht kryesor në demokraci, madje është më
e rëndësishme dhe se ajo e votës , pasi liria e shprehjes nuk ndikon, por prej saj
buron dhe e drejta e votës . Media është quajtur pushteti i katërt për nga rëndësia që
ka në informimin dhe krijimin e opinioneve. Në një vend demokratik liria dhe
pavarësia e medias nga pushtetet e tjerë është një domosdoshmëri, por po t’i
referohemi realiteteve do të shikojmë se fjala e lirë nuk gjendet në kuptimin e
mirëfilltë të saj. Me zhvillimin e madh që ka marrë media sot në vendin tonë e kudo
ka krijuar lehtësira të mëdha komunikimi, informimi, argëtimi, edukimi dhe
civilizimi për njerëzit. Duke folur për rolin e medias në demokraci dhe historinë e
saj , studiuesit Bill Kovach dhe Tom Rosenstiel theksojnë se: “gazetaria shërbente
për të ngritur komunitet. Gazetaria i shërbente qytetarisë. Gazetaria i shërbente
demokracisë. Miliona njerëz, që e ndienin veten më të fortë nga fluksi i lirë i
informacioneve, përfshiheshin vetë në krijimin e një qeverie të re dhe në krijimin e
rregullave të reja për jetën politike, sociale dhe ekonomike të vendit. A është
gjithnjë ky qëllimi i gazetarisë? Apo ishte i vlefshëm vetëm në atë çast dhe për atë
vend të caktuar?... Qëllimi kryesor i gazetarisë është që t'iu japë qytetarëve
informacionet që u nevojiten për të qenë të lirë dhe të vetëqeverisen.Duke dëgjuar
qytetarët dhe gazetarët, vumë re se ky detyrim ndaj qytetarëve rrok elementë të
ndryshëm. Mjetete informacionit na ndihmojnë të përcaktojmë komunitet tona dhe
të krijojmë një gjuhë e një njohuri të përbashkët që i ka rrënjët te realiteti. Gazetaria
ndihmon edhe në identifikimin e objektivave, të mirë dhe të këqij të një
komuniteti”1. Ndërsa të tjerë shtojnë se “Demokracia aktive është një funksion i
komunitetit. Një person i vetëm nuk mund të mendojë për demokracinë, dhe është
gjithashtu e vërtetë se nuk do të kishte nevojë për të. Megjithatë dy ose me shumë
individë me interesa të përbashkëta, dhe një komunitet, kanë nevojë për
demokracinë, në rast se dëshirojnë të jetojnë liri dhe barazi.Marrja e vendimeve
37
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
bashkërisht, për probleme të ndryshme, gjë që përbën edhe thelbin e demokracisë,
është një proces dinamik që kërkon tre elemente bazë:1-Informacion të përbashkët
dhe të vlefshëm;2-Një metodë apo vend për të debatuar lidhur me zbatimin e këtij
informacioni për çështjet publike;3- Vlerësime të përbashkëta mbi të cilën të
bazohen vendimet për këtë informacion.Në rast se ndonjëra prej këtyre hallkave
mungon, ateherë nuk mund të ndodhë procesi i marrjes se vendimeve në mënyrë
demokratike dhe vetë komuniteti demokratik nuk mund të ecë përpara2.
Kështu që funksioni i medias është të sigurojë informacion, të sqarojë publikun se
është i aftë të vetëqeverisë, dhe të shërbejë si një kontrollor mbi qeverinë. Mund të
thuhet se shpesh ekziston dhe një funksion shtesë i shtypit, më qartë, t’u japë
segmenteve të ndryshme të shoqërisë ndjenjën se ata përfaqësohen në fushën
publike. Paralelisht me rolin dhe rëndësinë, media kultivon gjithandej thelbin e saj:
të informojë dhe të komunikojë. Ky thelb, destinohet në rend të parë që të përcjellë
me besnikëri lajmin, dhe gjithçka tjetër që lidhet me lirinë e mendimit dhe të fjalës.
Në raport me të tjerët dhe sidomos në raport me shoqërinë dhe shtetin, në kërkim të
hapësirave të lira të veprimit të papengueshëm, media është zingjiri inofrmues dhe
ndikues në mes të shoqërisë, sistemit, shtetit. Në anën tjetër është e rëndësishme që
njerëzit, shoqëria, institucionet të jenë të informuara dhe të furnizohen përditë me
realitetin e proçeseve, si dhe me transparencën që na duhet për institucionet
shoqërore e shtetërore në një botë që jo vetëm zhvillohet, por ndryshon me hapa
gjigant.Le të trajtojmë tani pluralizmin në media .Zhvillimet bashkëkohore që kanë
përfshirë dhe median kërkojnë që të vlerësohet efektiviteti i masave ekzistuese për
të përkrahur pluralizmin dhe të shqyrtohet nevoja e rishikimit të tyre në dritën e
zhvillimeve ekonomike dhe tekonologjike në media.Pluralizmi në media nënkupton
atë që
publiku të ketë qasje tek informacioni themelor në media mbi baza të paanshme dhe
të barabarta, në mënyrë që të mund të formojë një opinion për vlerën që duhet t’i
jepet informacionit, ideve dhe opinioneve të përhapura nga media.Shumëllojshmëria
politike dhe kulturore e llojeve dhe përmbajtjeve të medias është thelbësore për
pluralizmin e saj . Duke e argumentuar këtë me realitetin shqiptar ,akademiku Artan
Fuga thekson se “alternativat, propozimet dlie programet politike, edhe kur
shprehen, por edhe kur nuk shprehen në shtyp, kërkojnë t'iu japin përgjigje një sërë
sfidave që shoqëria shqiptare e kohës ka vënë përballë qytetarëve të saj. Kjo do të
thotë se diskutimi politik në shtyp është tepër konkret dhe ka një terminologji të
vetën modeste, si një pleksje termash të marra pjesërisht nga fjalori politik i së
kaluarës, pjesërisht të huazuar nga kulturat liberale politike anglosaksone e kohëve
klasike, ndërsa pjesa tjetër ndërtohet në mënyrë metaforike nëpërmjet kuturisjeve të
guximshme autodidakte3” .
Duke qëndruar tek analiza e pluralizmit të median shqiptare dhe marrëdhënies së saj
me demokracinë theksohet se “është vështirë të imagjinosh një sistem politik
38
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
autoritar si ky i yni, ku media, analistët dhe gazetarët gjithë ditën kritikojnë dhe
denoncojnë ekzekutivin dhe kreun e tij. Ku televizionet dhe mediat kryesore janë në
një pjesë të mirë kundër pushtetit ekzekutiv. Natyrisht, kjo nuk do të thotë se media
shqiptare nuk ka probleme me pushtetin, apo se ky i fundit nuk ushtron presion.Ama
të thuash që media është viktimë e autoritarizmit do të thotë të injorosh pavarësinë,
autonominë dhe pushtetin e mediave sot në Shqipëri”4 Shqipëri”.Duke e
argumentuar teorikisht rëndësinë e pluralizmit në media thuhet se “informacioni
nuk përben vetëm një proçes teknik komunikimi, që ka për qëllim të rrisë
performancat teknike dhe ekonomike të qyteterimit apo të kombeve të ndryshme, por
është dhe një mjet i fuqishëm për ndërtimin e demokracive politike.Qytetari i
mirinformuar është baza e demokracisë. Jo vetëm kaq, por është shumë
rëndësishme që grupe të vegjël të veprimit politik dhe shoqëror të kenë zërin e tyre
në krijimin e opinionit të lirë dhe të gjithanshëm pluralist, që përben një nga
mjetet më të forta të publikut për të marrë pjesë në administrimin e çështjeve të
bashkësise politike”5 Po kështu “ky vizion më pluralist i publikut të ndërvarur na shtyn
të mendojmë se kërkesat e shtypit të vjetër për t'i shërbyer interesave të një komuniteti
sa më të gjerë janë ende të vlefshme. Teoria e publikut të ndërvarur hedh hije edhe
mbi konceptin e tregut të profilizuar në gazetari. Shumë nga të ashtuquajturat
grupe të profilizuara janë shumë më të vështira për t'u përcaktuar nga ç'të shtyjnë të
mendosh kategoritë artifkiale që përcaktojnë kërkimet e tregut”6 Në çdo shoqëri
egzistojnë ata që do ta mbështesin dhe ata që do ta kundërshtojnë teorinë e politikës
publike dhe komunikimit politik . Ata mund të kërkojnë mënyra për ta përshpejtuar
proçesin e ndryshimeve fillestare, për të zgjeruar qasjen pluraliste të shoqërisë ndaj
mjeteve shtesë të komunikimit në mënyrë që të shpërndajë informacione, mendime dhe
opinione pro apo kundër .Një ndër pyetjet që kërkon përgjigje është ajo nëse ka liri të
medias apo media të lirë.Mediologët thone se ka 5 pengesa madhore për lirine e
shtypit “1) pengesa teknologjike, 2) pengesa pohtike, 3) pengesa ekonomike, 4)
konservatorizmi i profesionistëve 5) tradita e shoqërive”7. Kapërcimi i këtyre
pengesave është edhe një tregues për lirinë e shtypit të secilit vend. Ato veprojnë
herë veç e veç e herë të kombmuara njëra me tjetren dhe në epoka të caktuara
ndikon më fuqishëm herë njëra e herë tjetra ose edhe të gjitha së bashku8 Duke
kërkuar një përgjigje nisur nga ajo çfarë shprehen studiuesit e publicistët shqiptarë nga
ato theksohet se “ka një spekullim me termin "liria e mediave" kur kjo përdoret duke
nënkuptuar lirinë e shprehjes. Janë dy gjëra të ndryshme, veçanërisht në Shqipëri.
Mediat në Shqipëri nuk janë viktima, që kërkojnë të çlirohen, sikurse janë përpjekur
shumë gazetarë, (dhe jo vetëm) t'i paraqesin ato në këtë debat duke identifikuar
rrahjet e gazetarëve me rrahjen e mediave. Në Shqipëri viktima e vërtetë është liria e
shprehjes, kurse çështja e lirisë së mediave është diçka tjetër, më e komplikuar,
madje me kundërthënie të forta9.
39
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Duke shkuar më tej theksohet se “ka një keqkuptim sa herë bie fjala për lirinë
shtypit dhe shtypin e lirë: në pjesën me të madhe të rasteve mendohen si e njëjta
gjë. Në të vertete mund të ketë liri shtypi por nuk ka media të lira dhe e kundërta,
mund te ekzistojnë media te lira por liria e shtypit pavarësisht këtij fakti mund të
jetë e ceënuar. Rasti i Shqiperisë është rasti tipik.Në Shqipëri liria e shtypit është
e garantuar me ligj, ashtu sikundër është e garantuar me hgj edhe liria e
sipërmarrjes së lire. Janë pikërisht këto dy liri themelore që bëjnë të mundur
lirinë e mediave10. Analistët shprehen se “liria e shtypit si pronë e pavarur nga
politika është zbehur, duke qenë se dy partitë kryesore politike i kanë ndarë në dy
kampe pronarët mediatikë dhe tranmetuesit e tyre 11.Remzi Lani shprehet :”Mund të
themi se shtypi në Shqipëri është pluralist por jo i pavarur.A ka ndonjë gazetë që
eliminon nevojën për të lexuar të tjerat?”12 “Ne kemi lirinë e shtypit , por kam frikë
se nuk mund të thmi se kemi shtyp të lirë”13. Duke e arguentuar teorikisht theksohet
se “Në fakt, diskutimi bëhej duke kundërvënë dy koncepte bazë: konceptin e së
vërtetës dhe konceptin e lirisë së shprehjes. Respektimi i ngurtë i së vërtetës
ngushton hapësirat e diskutimit publik në shtyp, ndërsa ai i lirisë së shprehjes
nënkupton lirinë për t'u shprehur, pavarësisht se përmbajtja e asaj që shprehet është
ose jo e vërtetë. Pa kaluar nëpër formulime të gabuara ose gjysmë të gabuara, është
vështirë të jepen gjykime të drejta. Mediat e sotme shqiptare, informacioni, si
rezultat i transformimit të sistemit politik, janë çliruar nga kontrolli dhe sundimi
totalitar i shtetit-karakteristikë kjo për periudhën komuniste - por kjo nuk do të thotë
se ato janë të lira nga politika e, ç'është më kryesorja, as nga qendrat që marrin
vendime politike. Pushteti i politikës mbi mediat nuk hiqet, as zbehet, por vetëm
pluralizohet. Nga përmbajtja e shtypit, mënyra e organizimit dhe rregullat e
funksionimit të tij, marrëdhëniet faktike, administrative, mediatike dhe njerëzore që
ai ka me grupimet dhe qendrat politike, arrihet në përfundimin se këto të dytat
përbëjnë faktorin e trysnisë dhe të kontrollit mbi informacionin mediatik në
Shqipëri. Mediatë pavarura, fjala është për ato që qarkullojnë mesazhin politiko-
social në shoqëri, thuajse ende nuk ekzistojnë realisht. Edhe gazetat që zyrtarisht
quhen të pavarura, për nga prirjet politike që shfaqin, për nga orientimi politik i
atyre që shkruajnë në to, i përbërjes shoqërore-politike të drejtuesve të tyre, janë të
lidhura ende shumë fort e në njëfarë mënyre u shërbejnë qendrave që marrin
vendime politike”14. Me median në Shqipëri ndodh pak a shumë ajo që ndodh dhe
me shoqërinë. Media ka zë ,por jo pushtet , ashtu si dhe në shoqëri ka pluralizëm por
jo vendimarrje.Kënvështrimet nga media i sheh ngjarjet , konkurenca për të sunduar
tregun ndikon në mpirjen e publikut .
“Informacioni mbërrin në sytë dhe veshet e publikut i servirur në mënyrë të
pazgjidhshme dhe të pashpresë. Ai është përcaktuar nga politikanët dhe gazetarët si
një garë bardhë e zi, i parashtruar nga fjalët e eksperteve dhe të absolutistëve. Secila
prej palëve eshtë e interesuar për vazhdimësine e argumentit; askush për zgjidhjen e
40
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
tij. Qytetarët e zakonshëm, që kanë interes, janë të ç’orientuar prej përplasjes së këtij
informacioni pa kontekst dhe paraqitjes së polarizuar të problemeve. Nga mënyra e
servirjes së informacionit të krijohet përshtypja se nuk ka vend ku ta kapësh dhe se
njëkohësisht nuk ka vend për qytetaret vullnetmirë për të filluar kërkimin e tyre për
gjetjen e zgjidhjeve”15 .Kështu , publiku mpihet, pasi merr informacion dhe nuk
reagon ndaj asgjëje.për këtë Lubonja shkruan . “Ndoshta një nga aspektet e kësaj
ideologjie është pikërisht pafuqia për ta ndryshuar botën e cila çon edhe në
indiferentizmin ndaj tjetrit. Por me bindje them se shoqëria jonë, po e përjeton këtë
fenomen në mënyrën më mizore. Mu si vërtetim i thënies se ekstremet puqen, ka
kaluar nga kolektivizimi ekstrem në një individualizëm ekstrem”16.Këtu ka ndikuar
dhe agresiviteti në tregun mediatik , për shkak të konkurencës që është e pranishme
në të duke bërë që bizneset mediatike të vënë në plan të parë fitimin.” Konkurrenca
është një nga ligjet e tregut, që gjen zbatim edhe në "prodhimin" gazetaresk. Shtimi i
numrit të gazetave, i stacioneve të radiove dhe të televizioneve është fenomen
objektiv, i pashmagshem.Sadoqë në kryeqytet e rrethinat e tij ka mbipopullim,
prapëseprapë, ky numër gazetash është i pamotivuar në raport me lexuesit e
interesuar, që, për faktorë që njihen, pareshtur pakësohen.” Kostoja e një numri
gazete rritet pandërprerje. Problemi financiar del në plan të parë. Dihet se gazeta nuk
mund të jetojë vetëm me të ardhurat që siguron duke u bazuar në shitjen e gazetave.
Pervoja e mediave anglo-saksone dëshmon se burimet financiare të tyre
përllogariten me një raport mesatarisht të tillë: 80 % nga reklamat dhe vetem 20 %
nga tregu i gazetave”17. Dhe ky fenomen ndodh o vetëm në Shqipëri. “Tregu i
gazetarisë së shkruar në botë është në rënie, ndërsa vetë cilësia lë shumë për të
dëshiruar, duke qenë se deviza kryesore është tashmë përshtatja me shijet e publikut
sesa formimi i tij. Kjo është pak evazive si maksimë, pasi publiku është nën një
ballafaqim konstant me një mori informacioni, shpesh vanitoz që në fakt sendërton
shijen e tij në radhë të parë. Është ajo që paralajmëroi Presidenti Obama para ca
kohësh në një fjalim universitar, ku vuri theksin te rreziku që vjen nga pluralizmi i
skajshëm i medias dhe informacionit, ndonëse vetë një nga përfituesit kryesorë të
kapitalit politik me të cilën kjo e fundit është e asociuar. Në 2008-ën, vit i krizës
financiare, të ardhurat nga reklamat në shtypin e shkruar, ranë mbi 16 % në SHBA
dhe po kaq mendohet të bien nga periudha e tanishme e më pas”18. Pas përgjigjeve
të pyetjeve të shtruara ne fillim lidhur me rolin, pluralizmin dhe lirinë e mediave ,
konkurencën dhe mpirjen e publikut , do të ndalem në trajtimin e asaj se sa e
ndihmon pluralizmi i mediave demokrcinë dhe të argumentoj se kjo nuk është e
mjaftueshme për një komunikim politik funksional.
Demokracia nënkupton edhe krijimin e një atmosfere të favorshme për artikulimin e
ideve të reja, për fillimin e një përpjekjeje ideologjike, për lirinë e kritikës dhe
diskutimin e hapur.Konsolidimi i opinionit publik dhe pjesëmarrja e tij në
vendimmarrje përcakton suksesin e politikave të ndërmarra nga strukturat
41
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
shtetërore.Teoricieni dhe gazetari Lippmann, një ndër gazetarët më të njohur , në
një best-seller të titulluar Opinioni publik mbështeste idenë se demokracia paraqiste
një mangësi thelbësore. “Njerëzit, thoshte ai, e njohin kryesisht botën vetëm
tërthorazi, nëpërmjet "imazheve që krijojnë në mendjet e tyre", imazhe që i marrin
kryesisht nga mediat. Problemi, theksonte Lippmann-i, është se imazhet që kanë
njerëzit në mendje janë krejt të shtrembëruara dhe të paplota, të gjymtuara nga
dobësia e pashërueshme e shtypit. Dhe si të mos mjaftonte kjo, aftësia e publikut për
të kuptuar të vërtetën, edhe në rast se do ta kishte përpara sy ve, cënohet nga
paragjykimet, nga stereotipet, nga mungesa e vëmendjes dhe padija njerëzore”19. Për
të formuar një shoqëri efektive demokratike duhen disa hapa. Formimi i të drejtës si
edhe institucioneve të medias është një nga hapat më të rëndësishëm. Proçesi i
ndërtimit të medias, i cili çon përpara demokracinë, shumë shpesh merret përsipër pa i
kuptuar mjaftueshëm shumë faktorë të përfshirë. Çdo shoqëri ka një grup aktivitetesh,
ndërveprime të ligjeve dhe pozita në të cilat ato ekzistojnë, të cilat i bëjnë ato ligje pak
a shumë efektive. Shtete të ndryshme, në shkallë të ndryshme të zhvillimit, kërkojnë
strategji të ndryshme për të menduar rreth rolit të medias dhe, si rezultat, për të
menduar rreth planifikimit dhe strukturës së mjedisit në të cilin do të operojnë si dhe
përbërësit e proçesit kompleks ligjor që kontribuon në kushtet të cilat i mundësojnë
medias çuarjen përpara të synimeve demokratike. Kuptimi i faktorëve që i bëjnë ligjet
efektive, mund të çojë në rritjen specifike të rolit që mund të luajë media në forcimin e
institucioneve demokratike. Të kuptuarit e mjedisit të përshtatshëm mund të jetë i
dobishëm për ata të cilët merren me ndërtimin dhe forcimin e institucioneve
demokratike e për ata të që mbrojnë median e lirë dhe të pavarur dhe që dëshirojnë të
shpjegojnë ndërveprimet që përcaktojnë se sa e lirë dhe e pavaruar është një
radio,stacion televiziv apo një gazetë. Mjedisi i përshtatshëm nuk mund të zëvendësojë
talentin gazetaresk, të kuptuarit nga ana e audiencës ose ndjesinë se si informacioni
ndikon në rritjen e rolit e publikut për ta bërë demokracinë më të kuptueshme. Nga të
gjitha këto që parashtruam në këtë punim , rezulton se pluralizmi në media dhe pse
është pozitiv nuk është i mjaftueshëm për një komunikim politik funksional në
demokraci . “Gazetaria, e vetme, nuk mund të krijojë dhe të ruajë një jetë të
shëndetshme publike; vetëm qytetaret e ndërgjegjshëm dhe institucionet shoqerore
mund t'a bëjnë një gjë të tillë. Por gazetaria që ka një qëllim përtej dhënies së
lajmeve, që informon dhe i kujton njerëzit për potencialin e tyre, që e ripërforcon
premtimin dhe përgjegjësine e trashëguar në një shoqëri demokratike mund të jetë
graviteti që e mban tëë bashkuar një shoqëri me një diversitet të mrekullueshëm dhe
debate e argumenta acaruese20.
Referencat
1 Kovach, Bill dhe Rosenstiel, Tom, „Elementët e gazetarisë”, f. 17, ISHM, Tiranë 2009.
2 Merit, Deivis “Baz “Gazetaria publike dhe jeta publike” f. 24,ISHM,Tirane 2000.
42
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
3 Fuga, Artan ”Brirët e Dhisë”, Ora.f 79 .Tiranë 2008.
4 Kajsiu,Blendi, Gazeta “Panorama” 19.4.2010.f.10
5 Fuga, Artan “Media ,politika ,shoqëria”f.443,Dudaj,Tirane 2008.
6 Kovach, Bill dhe Rosenstiel,Tom,Elementët e gazetarisë”, f. 39, ISHM, Tiranë 2009.
7 Bertrand, Jean Claude “Deontologjia e mediave”f14,ISHM,Tiranë 2006.
8 Marku, Mark, “Dukuri dhe probleme të gazetarisë bashkëkohore shqiptare”,f 53 UFO 2008.
9 Lubonja, Fatos ,Gazeta ”Korrieri”,Tirane 12.11.2009,f.10
10 Marku,Mark, “Dukuri dhe probleme të gazetarisë bashkëkohore shqiptare”,f 53 UFO 2008.
11Lubonja,Fatos ,Gazeta ”Korrieri”,Tirane 25.10.2006,f10
12 Lani,Remzi,ISHM,fq 14.Tirane 2009.
13 Zogaj,Preç,“Indexmedia“ Nr1. f.39,Tiranë 2002
14 Fuga ,Artan ,(2008), “Media ,politika ,shoqëria”f.449,Dudaj,Tirane 2008
15 Merit,Deivis “Baz”(2000), “Gazetaria publike dhe jeta publike” f. 25,ISHM,Tirane 2000.
16 Kalemaj,Ilir,Gazeta“Panorama”Tirane,26.06.2010 f .9
17 Lubonja,Fatos ,Gazeta ”Korrieri”,Tirane 05.10.2007,f.10
18 Boriçi ,Hamid ,”Dukuri dhe probleme të gazetarisë bashkëkohore shqiptare”,f 24,
UFO.Tirane 2008
19 Kovach , Bill dhe Rosenstiel,Tom,Elementët e gazetarisë”, f. 33, ISHM, Tiranë 2009.
20 Merit,Deivis “Baz”(2000), “Gazetaria publike dhe jeta publike” f. 216,ISHM,Tirane 2000
Bibliografi
Bertrand,Jean Claude,(2006), “Deontologjia e mediave”Tiranë,ISHM
Boriçi ,Hamid ,(2008),”Dukuri dhe probleme të gazetarisë bashkëkohore
shqiptare”,Tiranë,UFO
Fuga ,Artan, (2008), ”Brirët e Dhisë”, Tiranë,Ora
Fuga ,Artan ,(2008), “Media ,politika ,shoqëria” ,Tiranë,Dudaj
Kajsiu,Blendi,(2010), “Nuk është problemi tek autoritarizmi”,(Panorama,06.04.2010)
Kajsiu,Blendi, (2010), “Pse po flitet kaq shumë për autoritarizmin shqiptar?”( Panorama
19.4.2010).
Kalemaj,Ilir,(2010),”Pluralizmi informativ dhe media e shkruar “,(Panorma,26.06.2010).
Kovach , Bill dhe Rosenstiel,Tom,(2009),”Elementët e gazetarisë”,Tiranë,ISHM
Lani,Remzi,(2009),IQM,Tiranë.
Lubonja ,Fatos,(2006), “Liria e mediave në fokusin e analistëve”,(Korrieri,25.10.2006)
Lubonja ,Fatos ,(2007),“Vetvrasje e heshtur që flet“,(Korrieri,05.10.2007)
Lubonja ,Fatos(2009),”Liri e mediave apo liri e shprehjes”,( Korrieri ,12.11.2009)
Marku,Mark, (2008), Dukuri dhe probleme të gazetarisë bashkëkohore
shqiptare”,Tiranë,UFO
Merit, Deivis “Baz”(2000), “Gazetaria publike dhe jeta publike”Tiranë,ISHM
Zogaj,Preç,( 2002),“Indexmedia“ Nr1,Tiranë 2002 ,f.39
43
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Ardian JASHARI1
AKSIONI DIPLOMATIK I LIDHJES SË PRIZRENIT PAS KONGRESIT
TË BERLINIT
ABSTRAKTI: Lidhja Shqiptare e Prizrenit ishte një ndër ngjarjet që pati ndikim në arenën
ndërkombëtare kundër coptimit të trojeve shqiptare e cila ishte formuar para Kongresit të
Berlinit, me qëllim që të ndikonte tek Kongresi në ndalimin e coptimit të territorit etnik
shqiptar.
Delegacioni shqiptarë nuk ishte lejuar ta merrte fjalën, por gjithë diskutimet edhe kërkesat
ishin në mes të gjashtë fuqive të mëdha. Shqiptarët i’u kundërvunë vendimeve të Kongresit
që ishte në dëm të territoreve shqiptare dhe filluan nje aksion diplomatik në qytetet kryesore
të fuqive të mëdha më në krye diplomatin Abdyl Frashëri për të ndikuar në ruajtjen e
teritoreve nga okupimi i tokave shqiptare në përgjithësi dhe në veqanti pjesën e jugut nga
ana e Greqisë dhe përpjekjet e shqiptarëve për ti ruajtur ato me anë te mjetve paqësore
sepse shqiptarët nuk kishin forca tjera për ti ruajtur ato.
ABSTRACT: Diplomatic Action League of Prizren after the Congress of Berlin
League of Prizren was one of the events that had an impact in the international arena against
the dismember of the Albanian territories which was formed before the Congress of Berlin, in
order to influence Congress to stop ethnic dismembering of Albanian territory .
Albanian delegation was not allowed to take the floor, but all requests were discussions
between the six major powers. Albanians opposed the decision of Congress to the detriment
of the Albanian territories and began a diplomatic action in the main cities of the great
powers on the top diplomat Abdyl Frashëri to influence the preservation of territories from
occupation of Albanian lands in general and in particular southern part from the Greek and
Albanian efforts to preserve them through the peaceful equipments because Albanians had
no other forces to preserve them.
S
iç dihej qëllimi kryesor i Kongresit të Berlinit ishte vendosja e paqes dhe e
rregullit në Ballkan. Një qëllim tjetër ishte të kufizoheshin përfitimet e Rusisë
nga Traktati i Shën Stefanit. Britania dhe Austro-Hungaria kishin rënë dakord
më parë për këtë qëllim duke pasur edhe mbështetjen e Bismarkut, të dy këto
qëllime janë realizuar por në kurriz dhe në dëm të trojeve shqiptare.
Vendimet e fuqive të marrura në Berlin patën ndikime të thella në Shqipëri në dëm
të saj sikur marrëveshja në mes Perandorisë Osmane dhe Greqisë më 13 korrik 1878
në Berlin ku me ndëmjetësimin e fuqive te tjera të kohës pa i pyetur shqiptarët iu
morën një pjesë e madhe e tokave të tyre.2 Shqiptarët nuk e pranuan lehtë idenë e
1 Ma. sc. Ardian Jashari (Drejtor i SHFMU. Zhilivodë)
2 ASHAK, Fondi arkivi politik i Vjenës, njësia Greqia, kutia nr. 21.
44
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
shkëputjes së territoreve të tyre nga trungu etnik dhe dhënien e tyre Malit të Zi,
Greqisë dhe Serbisë, 1 këtë e dëshmon edhe fakti i promemories së Vaso Pashës
dërguar Konsullit Austro-Hungarez në Stamboll më 22 tetor 1878, ku ai shpreh
vullnetin e shqiptarëve kundër coptimit të tokave të të parëve të tyre nga Kongresi i
Berlinit.2 Kështu veprimtaria diplomatike e delegacionit të lidhjes shqiptare nëpër
kryeqytetet e fuqive pjesëmarrëse të kongresit të Berlinit mori hov të madh në
muajin prill-qershor të vitit 1879 dhe zë një vend të rëndësishëm në diplomacinë
shqipëtare. 3, 4 Në gjendjen e krijuar diplomatet ndërmoren hapa të rinj dhe zhvilluan
një veprimtari diplomatike intensive për të ndikuar aktivisht në favor të qështjes
shqiptare pranë fuqive të mëdha dhe për të krijuar një opinion publik botëror i cili
ishte mjaft i dezinformuar nga armiqtë e Shqipërisë. 5 Në mars të vitit 1879,
mbledhja e komitetit të lidhjes së Prevezës vendosi të dërgonte një delegacion në
Evropë, për të mbrojtur të drejtat dhe interesat e kombit shqipëtar.6 I kryesuar nga
udhëheqësi i lidhjes shqiptare dhe diplomati i shquar Abdyl Frashëri, delegacioni në
muajt prill-qershor 1879 vizitoi kryeqytetet e fuqive të mëdha, nënshkruese të
traktatit të Berlinit (Romën, Parisin, Londrën, Berlinin e Vjenën dhe Istanbollin). 7Si
përfaqësues i mbarë popullit shqiptar ai mbrojti me guxim dhe vendoshmëri pranë
kabineteve evropiane të drejtat legjitime të shqipëtarëve, tërsinë territoriale e
paprekshmërinë e Shqipërisë ,u’a deklaroi atyre se të gjithë shqipëtarët të bashkuar
si një trup i vetëm do të luftonin në rast se Evropa do të lejonte ankesimin e një pjese
të vendit të tyre nga ana e Greqisë edhe sikur vet porta të detyrohej ta pranonte këtë
aneksim. 8 Anëtarët e delegacionit megjithëse kishin marrë përsipër një detyrë shumë
të guximshme nga të gjitha pikëpamjet e kishin për nder dhe ishin të vendosur që ta
përmbushin misonin e diplomatëve të parë të kombit shqipëtar pa u dekurajuar. “
Ne do të trokasim në të gjitha dyert pa humbur zemër “ deklaronte Abdyl Frashëri.
Nga fundi i prillit delegacioni u drejtua për në Paris.
Për përfaqësuesit e lidhjes shqiptare ishte e qartë se ata do ta kishin shumë më të
vështirë realizimin e misionit të tyre në Francë. Në kongresin e Berlinit ishte
pikërisht përfaqësuesi francez Vandigton, që në përkrahje të pretendimeve greke
kishte rekomanduar vijën e lumenjëve kalamas-selemevria si bazë për rregullimin e
kufirit greko-turk. Edhe më pas, Franca nguli këmbë pranë fuqive të mëdha për të
vënë në veprim protokollin e trembëdhjetë të kongresit e për ta detyruar portën që të
1Rizaj,Gazmend. Shqipëria e Sipërme 1800-1913, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2011, p.136-137.
2AQSH, Fondi Nr.143, Dosja nr.853 , p.1.
3Vickers, Miranda. Shqiptarët një histori moderne, London - New York, Bota Shqiptare, 2008, p. 69.
4Buxhovi , Jusuf, Kthesa historike: Vitet e Gjermanisë dhe Epoka e LDK-së Faik Konica, Prishtinë, 2008, p. 31.
5Mehmeti, Drita ,Veprimtaria Diplomatike e Delegacionit të Lidhjes Shqiptare në Pranaver te Vitit 1879,Konferenca
shkencore e Lidhjes se Prizerenit per nder te 100 vjetorit 1987,p.274.
6Sabit UKA,Muhaxhiret dhe Lidhja e Prizerenit 1878-1881,e marrur nga Gjurmimet alabanoligjike 1988.
7Rexha, Iljaz,Memorandumi i Abdyl Frasherit kunder vendimeve të shën shtefanit, gjurmime albanologjike,
Prishtinë 2003,p. 247.
8Dugolli, Bujar, Marrëdhëniet Shqiptaro-Serbe 1987-1912, Prishtinë, Universiteti i Prishtinës, 2011, pp. 80-81.
45
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
hynte në bisedime me komisionin grek. 1 Në maj të vitit 1879, delegacioni shqiptar
vizitoi kryeqytetin e Anglisë, Gjermanisë dhe të AustroHungarisë.
Këto fuqi ishin mbrojtëse më të vendosura të parimit të ruajtjes së perandorisë
osmane, parim që u shërbente atyre për të ndaluar depërtimin e mëtejshëm të Rusisë
dhe influencës së saj në ballkan dhe për të vazhduar vet grabitjen e Turqisë. Kabineti
anglez i interesuar për të evituar trazimet e komplikimet e paparashikuara dhe të pa
dëshirueshme për të në ballkan si dhe për të qenë korrekt me zotimet e fshehta që
kishte marrë ndaj portës, në qasjen e marrjes së ishullit të Qipros ishte bërë sipas
shprehjes së një gazete të kohës “ Garancia ma e sigurt “ për Turqinë.
Kabineti anglez mendonte se mbretërisë greke i duheshin dhënë ato territore që
mund ta forconin atë por jo ato që ajo nuk mund ti nënshtronte e ti sundonte me
rrugë paqësore. 2Prandaj ai përdori tërë ndikimin e vet që mbretëria greke të hiqte
dorë nga pretendimi mbi Janinën dhe mbi territoret e Shqipërisë jugore të cilat ajo
nuk mund ti merrte dot pa luftë. Nga ana tjetër Anglia nuk ishte e interesuar të
përkrahte edhe moralisht qështjen shqiptare. Lord Salisbëri më në fund pranoi ta
priste delegacionin shqiptar, jo në Forejnofis por në shtëpinë e tij pasi përfaqësuesit
shqiptar i parashtruan dëshirën e kombit të tyre dhe i dorëzuan momerandumin, ai u
mundua të qetësonte ata duke u deklaruar se për këtë çështje do ti jepte udhëzime
ambasadorit të tij në Stamboll dhe shpresonte se nuk do ti jepej Greqisë ndonjë gjë
nga Epiri. 3 Ndërsa qarqet qeveritare nuk pranuan të zhvillonin kurrëfar bisedimesh
me përfaqësuesit nga Shqipëria e cila sipas Bismarkut nuk ishte vetëm një shprehje
gjeografike, siq shprehej sekretari i shtetit bulog që ndaj delegacionit shqiptar do të
mbahej një qëndrim mjaft mospërfillës. 4Edhe pse nuk dhanë mbështetje të mëdha
fuqitë e mëdha ,lidhja shqiptare nuk u tërhoq përballë këtij qëndrimi armiqësor e
mospërfillës të fuqive të mëdha ndaj interesave të popullit shqiptar.Ajo u përgjigj
kësaj mospërfillje duke luftuar me armë në dorë për të mbrojtur të drejtat e kombit
shqiptar.5 Nisja e delegacionit qysh në fillim ndeshi ne qëndrim negativ të zëvendës
konsullit të Francës si dhe konsullit Austro-Hungarez, të cilët iu duk si “ arrogancë “
dhe “ e habitshme “ që lidhja po niste një delegacion për të mbrojtur të drejtat e
kombit shqiptar.
Aksioni diplomatik i lidhjes shqiptare shkaktoi gjithashtu shqetësimin në qarqet
qeveritare të Athinës dhe në Portën e Lartë. Të dy palët reaguan dhe u përpoqën për
ta penguar veprimtarinë e delegacionit shqipëtar. Porta e Lartë e vendosur në
politikën e saj antishqiptare, për ta ruajtur të paprekur sundimin e vet mbi Shqipërinë
dhe popullin shqiptar nuk mund ta pranonte që ky të përfaqësohet nga dikush tjetër
1Xhaferi, Ferdinand, Deballkanizmi i Ballkanit, Tirane ,2007,p. 40.
2Belegu, Xhafer, Lidhja e Prizrenit e veprimet e saje, 1878 – 1881, Tirane, 1939,pp. 17-18.
3 Frashëri, Kristo, Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-1881, Toena,Tiranë, 1997,p. 61.
4Kongresi i Berlinit 1878” – historiografi, Faik Konica, Prishtinë, 2008, p. 8.
5Ibrahimi , Nexhat, Dimensioni Isalm dhe Kombetar i Lidhjes së Prizrenit, Shkup,2008, p,64.
46
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
përveq atij, dhe aq më tepër që shqipëtarët të vepronin në arenën ndërkombëtare ,
dhe i quante si të pahijshme dhe të paarsyeshme. Në telegramet që ministri i punëve
të jashtme i perandorisë osmane u drejtonte ambasadorëve të vet në Romë, Paris,
Berlin, Vjenë i porosiste të vepronin në mënyrë të tillë që përfaqëuesit shqipëtar të
heqin dorë nga misioni që kishin marrë përsipër.1 Me gjithë këto pengesa
delegacioni shqipëtar nuk u tërhoq nga rruga e nisur, i ndërgjegjshëm se vetëm ai
kishte të drejtën dhe ishte në gjendje të mbronte interesat më jetike të popullit
shqipëtar.“ Porta e Lartë flet si qeveri e cila është e lidhur gjërë në njëfar mase me
traktatin e Berlinit” – deklaronte Abdyl Frashëri. Misionin e vet delegacioni e
zhvilloi nëpërmjet memorandumit që iu dorëzoi kabineteve të fuqive të mëdha dhe
Portës së Lartë si me anë të parashtrimit gojarisht të kërkesave shqiptare në takimet
me personalitetet më të lartë zyrtare të tyre. Abdyl Frashëri dhe Mehmet Ali Bej
Vrioni në këtë memorandum (qërshor 1879), ngrinin zërin i protestës ndaj
vendimeve të padrejta të kongresit të Berlinit, i cili kishte mohuar dhe cenuar rëndë
të drejtat e kombit shqipëtar.2 Në të shpreheshin qartë në emër të popullit shqipëtar
kërkesat themelore të lëvizjes, ruajtja e tërsisë tokësore dhe njohja e popullit
shqipëtar, si një komb që kishte luftuar për ta ruajtur atëdhun e vet, kombësinë e vet,
gjuhën dhe zakonet.3“ Një komb kaq trim dhe kaq i lidhur me truallin e tij, thuhej në
memorandum nuk duhet lejuar, të sakrifikohet pa asnjë arsye të ligjshme “. Duke
kërkuar nga fuqitë e mëdha që të hiqnin dore nga vendimet e padrejta të kongresit të
berlinit.4
Në fillim delegacioni shkoi në Romë ku u takua me kryeministrin si dhe me
personalitete të tjera politike.Kërkesat shqipëtare gjetën njëfar përkrahje në qarqet
qeveritare Italiane. Vet kryeministri u pohoi se pretendimet e padrejta të Greqisë
mbi Epirin nuk do të merreshin parasysh. Ky pohim fliste për një kthesë në politikën
italiane ndaj çështjes së kufirit greko-turk, në krahasim me qëndrimin e mbajtur ne
kongresin e Berlinit, ku Italia jo vetëm që kishte treguar simptoma aq të ngrohta për
Greqinë po për me tepër ishte bashkuar me Francën ne përkrahje të rivendikimeve
greke. Tani ajo sygjeronte që mbretëria greke të dëmshpërblehej në Thesali. Kjo
kthesë padyshim nuk buronte nga nje “ dëshirë e mirë” për të njohur luftën e popullit
shqipëtar për të drejtat e tij kombëtare, po kishte të bënte kryesisht me interesat e
Italisë në Shqipëri.
Një ndihmesë të madhe në qëndrimin italian për ruajtjen e territoreve shqiptare dha
edhe Komiteti Shqiptar në Itali. Në një protestë të këtij komiteti kundështohen
1 Grup Autorësh, Historia e poppullit shqiptar II, Akademia e Shkencave, Toena , 2002, p. 158.
2 AQSH, Fondi Nr.143, Dosja nr.859, p.1,2,3,4,5,6
3Dako, Kristo, Liga e Prizrenit e para lëvizje kombëtare për të mbrojtur tërsinë tokësore të atdheut dhe për të
fituar indipendencën e shqipërisë, Bukursht, 1922, p,24.
4Mehmeti ,Drita ,Veprimtaria Diplomatike e Delegacionit të Lidhjes Shqiptare në Pranaver te Vitit 1879,Konferenca
shkencore e Lidhjes se Prizerenit per nder te 100 vjetorit 1987, p, 277.
47
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
pretendimet e Greqisë për të aneksuar një pjesë të Shqipërisë së jugut.1 Në këtë
protestë thuhet : « Duke pasur parasysh se qeveria e Athinës ka deklaruar se do të
aneksojë një pjesë të vendit tonë, ne shqiptarët e vërtetë, bij të shqiptarëve të vërtetë
protestojmë dhe deklarojmë se Epiri I vjetër ose Shqipëria e poshtme, Epiri i ri ose
Shqipëria e mesme dhe Shqipëria e sipërme ose Gegëria janë shqiptarë dhe nuk
mund ti kalojnë një fuqie tjetër »2
Neutraliteti dhe përkrahja e Italisë ndaj Perandorisë osmane në këtë kohë, është si
rezultat i pafuqishmërisë së Italisë në diplomacinë e jashtme dhe fuqisë ushtarake
sepse Italia nuk kishte edhe aq shumë kohë që ishte bashkuar dhe një status-quo e
Perandorisë Osmane në Ballkan i konvenonte deri sa ajo të ishte e fuqishme për
marrjen e një pjese të Ballkanit e që ajo ishte Shqipëria, sepse Perandorisë Osmane
po i vije fundi dhe se më vonë ky qëndrim ndryshon.
Në lidhje me problemin e Shqipërisë së Jugut italianët u interesuan së tepërmi duke
ndihmuar drejtpërdrejt çështjen shqiptare. Ata ishin të bindur se Epiri ishte shqiptar.
Ndërkaq Perandoria Osmane lëshoi Ulqinin edhe pas ndërhyrjes së disa fuqive të
mëdha duke përfshirë këtu edhe Italinë e cila edhe kishte propozuar që në vend të
krahinave Plavë e Guci, Malit t'Zi t'i jepeshin rajoni i Hotit, Grudës dhe Kelmendit.
Në këto rajone banonin shqiptarë katolikë, prandaj nuk duhej të kishte rezistencë
kunder Malit të Zi. Ky propozim i përfaqësuesit (Kont Corti) italian u pranua edhe
nga qeveria osmane dhe u vendos që këto territore t'i dorëzoheshin Malit te Zi. 3
Përveç kësaj pati edhe një demostrim detar në brigjet e Ulqinit i cili e detyroi
Perandorinë të hiqte dorë nga ky qytet shqiptar. Ne bisedimet që u zhvilluan
ndërmjet Fuqive të mëdha, Austo-Hungaria i premtonte Italisë se nuk kishte asnjë
ambicje për tu shtrirë territorialisht në Shqipëri.4
Ndërkaq për shqiptarët pas Lidhjes së Prizrenit kishte filluar një epokë e re. Vihej re
një zgjim i ndjeshëm i popullit që synonte në vlerësimin e historisë, të traditave e të
fuqisë së tij. Ideja e krijimit të një vilajeti shqiptar si bashkim i katër vilajeteve
ekzistuese të Janinës, Shkodrës, Manastirit dhe Shkupit, ndonëse ishte artikuluar dhe
më parë, mbeti për momentin një nga mundësitë e vetme për shqiptarët në situatën e
krijuar pas shtypjes së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Kryeqyteti do të ishte
Manastiri, shqipja do të ishte gjuhë zyrtare, financat do ishin të pavaruara dhe
shërbimi ushtarak do të kryhej brenda kufijve të vilajetit shqiptar.5 Por ky ishte
vetëm fillimi i problemit shqiptar.
1 AQSH, Fondi Nr.143, Dosja nr.853 , p.1
2 Po aty,p.1
3 Bozbora, Nuray, Shqiperia dhe nacionalizmi shqiptar në Perandorinë Osmane, Dituria, Tirane, 2002, p.177.
4 C Cailler, Claude-Alexandre. La politique balkanique de l’Italie entre 1875 et 1914, La Tour de Peilz, Imrimerie
Stalder-Vodoz, 1960., f.93
5 Gjika Merlika, Elena. Liria shqiptare dhe politika italiane nga 1878 deri më 1912, në Revista Phoenix, Nr. 1-6
( 39), Shkodër, 2004, f.76
48
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Abdyl Frashëri, ka meritën e madhe se ishte i pari ndër të parët intelektualë që
perceptoi madje e parashikoi rrezikun për Kombin shqiptar, që sillte me vete kriza
lindore e viteve shtatëdhjetë, shek. XIX. 1 Siç dihet, krizën lindore të viteve
shtatëdhjetë, e provokoi Rusia Cariste, në interes të lakmive të saj ekspansioniste,
për të mbisunduar në Gadishullin Ballkanik dhe për të dalë në ujërat e ngrohta të
Detit Mesdhe.
BURIMET DHE LITERATURA
Arkivi Qëndror i Shtetit Shqiptarë (AQSH) – Fondi Nr. 143
ASHAK, Fondi arkivi politik i Vjenës, njësia Greqia, kutia nr. 21
Buxhovi , Jusuf, Kthesa historike: Vitet e Gjermanisë dhe Epoka e LDK-së Faik Konica,
Prishtinë, 2008.
Belegu, Xhafer, Lidhja e Prizrenit e veprimet e saje, 1878 – 1881, Tirane, 1939.
Bozbora, Nuray, Shqiperia dhe nacionalizmi shqiptar në Perandorinë Osmane, Dituria,
Tirane, 2002
Cailler, Claude-Alexandre. La politique balkanique de l’Italie entre 1875 et 1914, La Tour de
Peilz, Imrimerie Stalder-Vodoz, 1960.
Dugolli, Bujar, Marrëdhëniet Shqiptaro-Serbe 1987-1912, Prishtinë, Universiteti i Prishtinës,
2011.
Dako, Kristo, Liga e Prizrenit e para lëvizje kombëtare për të mbrojtur tërsinë tokësore të
atdheut dhe për të fituar indipendencën e shqipërisë, Bukursht, 1922.
Frashëri, Kristo, Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-1881, Tiranë,1997, Toena.
Frashëri, Kristo, Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-1881, Toena,Tiranë, 1997.
Grup Autorësh, Historia e poppullit shqiptar II, Akademia e Shkencave, Toena, 2002.
Gjika Merlika, Elena. Liria shqiptare dhe politika italiane nga 1878 deri më 1912, në Revista
Phoenix, Nr. 1-6 ( 39), Shkodër, 2004.
Ibrahimi , Nexhat, Dimensioni Isalm dhe Kombetar i Lidhjes së Prizrenit, Shkup,2008
Kongresi i Berlinit 1878” – historiografi, Faik Konica, Prishtinë, 2008.
Mehmeti, Drita ,Veprimtaria Diplomatike e Delegacionit të Lidhjes Shqiptare në Pranaver te
Vitit 1879,Konferenca shkencore e Lidhjes se Prizerenit per nder te 100 vjetorit 1987.
Rexha, Iljaz,Memorandumi i Abdyl Frasherit kunder vendimeve të shën shtefanit, gjurmime
albanologjike, Prishtinë 2003.
Rizaj,Gazmend. Shqipëria e Sipërme 1800-1913, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2011.
Sabit UKA,Muhaxhiret dhe Lidhja e Prizerenit 1878-1881,e marrur nga Gjurmimet
alabanoligjike 1988.
Vickers, Miranda. Shqiptarët një histori moderne, London - New York, Bota Shqiptare, 2008.
Xhaferi, Ferdinand, Deballkanizmi i Ballkanit, Tirane ,2007.
1Frashëri, Kristo, Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-1881, Tiranë,1997,Toena, p. 66.
49
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Behxhet BRAJSHORI1
SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES IN KOSOVO-CURRENT
SITUATION AND THE CHALLENGES OF THE DEVELOPMENT
ABSTRACT: In Kosovo more than 99% by the total number of the enterprises are SME.
Kosovo’s economy since 1999 is mainly supported by international aid, remittances and
public sector. The role of the private sector therefore of SMEs has been very small. Despite
this, it is expected that in Kosovo small and medium enterprises primary role in generating
economic growth. Over 50 % of all SMEs operating in the retail sector in Kosovo,
characterized by small investments and none productive. This situation limits their capacity to
generate jobs. In terms of policy development to strengthen SMEs, Kosovo is still in the
stage of completion of the legal and institutional infrastructure. The type of ownership
(individual businesses ), has the largest share in the total number of registered enterprises in
Kosovo, or 90% of the total. In order to improve the position in ranking of the World Bank
Report for “Doing Business”, Kosovo has implemented a major reform in doing business
.There are few options available to businesses when they look for finance. The main choices
are family, friends, banks, supplier credit, and money lenders.
Key words: SME, Financing, Indicators, Doing Business, Access to finance, SWOT Analysis.
ABSTRAKT: NDËRMARRJET E VOGLA DHE TË MESME NË KOSOVË-SITUATA
AKTUALE DHE SFIDAT E ZHVILLIMIT
Në Kosovë më shumë se 99% nga numri I përgjithshëm I ndërmarrjeve e përbëjnë
ndërmarrjet e vogla dhe të mesme . Ekonomia e Kosovës që nga viti 1999, kryesisht është
mbështetë nga ndihmat ndërkombëtare, remitencat dhe sektori publik.Roli I sektorit privat
ishte I vogël. Megjithëkëtë, konsiderohet se ndërmarrjet e vogla dhe të mesme duhet të
luajnë rolin primar në gjenerimin e rritjes ekonomike .Mbi 50% e ndërmarrjeve që operojnë
në Kosovë, karakterizohen me investime të vogla dhe joproduktive. Një situatë e tillë I
kufiozn kapacitetete tyre për të gjeneruar punësim. Në kuptim të zhvillimit të politikave dhe të
kriijimit të përparësive krahasuese, Kosova gjendet në fazën e kompletimit të infrastruktures
ligjore dhe institucionale. Ndërmarrjet në pronësi individuale përbëjnë rreth 90 % të numrit
total të ndërmarrjeve.Me qëllim të përmirësimit të poziciont në ranglistën e e raportit të
Bankës Botërore në të “Bërit biznes”, Kosova ka bërë reforma substanciale. Ekzistojnë
mundësi të shumta të financimit të bizneseve. Format më të shpeshta janë financimi
familjar,bankat, kreditë nga furnitorët, huazimet.
Fjalët kyçe: NVM, Indikatorët, Të bërit biznes, Qasje në financa, SWOT Analiza.
1 Prof. Dr. Behxhet Brajshori, University of Prizren, Faculty of Economy Kosovo. Email:bbrajshori@hotmail.com
50
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Introduction
I
n Kosovo more than 99% by the total number of the enterprises are SME. The
Government of Kosovo by the support of the EU (project EU SME), has drafted
the development strategy of the SME up to 2016. The Project is based on four
main components:
1. Improvment of the business environment,
2. Setting of the public-private dialogue and the coordination of donators,
3. Improvement of the concurrence of the SME in Kosovo, and
4. The Area of the Public Information.
Also the strategy is based in two primary pillars: in the European act for small
businesses and in the EU programes for concurrence and innovation in which
Kosovo aims to take place.
In the strategy for SME are identified the strategic vision, mission, aims and the
goals that have to be realized with the aim of inciting the development of the private
sector as generator of the economic raise and employment in Kosovo.
The Economy of Kosovo since 1999 mainly was supported by the international aids
, by public sector and remittances. The role of the private sector was small. By the
aspect of the development of the politics regarding empowerment of the SME,
Kosovo still is in the phase of completing the legal and institutional infrastructure.
About the sizes with the employee’s number and by the type of the property, are
dominating microenterprises and individual businesses.
Kosovo in 2011 in comparison with 2010 based on the indicators of the World Bank
have made a progress in ranking of “Doing Business” by moving ahead from the
place of 119 to 91 in the ranking list. According to the analysis of the SWOT for
SME in Kosovo, outcomes that despite Kosovo has got many advantages and
possibilities to develop this enterprises which are considered as generator of the
development and increase of the employment, still remains very high the intensity of
action and threaten like those that are coming by the outer and inner business
environment. So, Kosovo has compiled the Development strategy of SME to 2016
and the strategy of the development of the private sector up to 2017, with the aim of
encouragement of the economic development of the country.
1. The current economic situation in Kosovo and in the region
The average of real raise of the GDP in Kosovo in the period of 2008-2012 was
4.34%. Main factor of this growth was the dynamics of increase of the consumer
level with 4.76 % average in year, investment with 1.31%1. The Economy growth
was in the year of 2008 with 6.9%, in 2009 with 2.9%, in 2010(4.0%) in 2011
1 Government of Kosovo, Ministry of Finance, Department o Macroeconomics
51
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
(5.3%) and in 2012(5.1%)1. Unemployment remains real problem in Kosovo. It
makes growth in 47% of the active force for work2. About 30.000 youngsters for
every year are entering in the labor market. In 2008 GDP in Kosovo was 1847
euro’s per capita, while in 2012 was 2.249 euro’s.
About 34% of the populations are living in poverty, with less than 1.41 euro’s per
day and 18 % of them in unlimited poverty with less than 0.94 euro’s per day3.
Kosovo has got a negative trade balance with foreign countries where export comes
from 5-8 % of the annual imports. Inflation in 2008 was 9.2% while in 2012 was
2.1%. Direct foreign investments in the period of 2007-2011 noted an oscillation
move. In 2007, those reached the amount of 440.7 mil euro’s, in 2008 (366.5 mil
euro’s), in 2009 (287.4 mil euro’s), in 2010 (365.8 mil euro’s) and in the year of
2011 (394.6 mil euro’s4). According to the biggest participation countries in FDI in
Kosovo was Germany with 18.0%, England with 15%, Slovenia with 11% and the
group of other countries with 27%.
Regarding the countries of the Southeast Europe as well as those like other countries
of Euro Zone have passed through the economic crisis because of the high level of
economic integrations. Except Albanian which also during the period of crises has
made a growth in 3.3%, all other countries of the region have experienced fall of the
GDP. In the below table we will present the data for growth of the GDP and the
Inflations in some countries in Region..
Table 1.Growth of the GDP and Inflation %
Gross Domestic Product Inflation
Countries 2009 2010 2011 2012 2009 2010 2011 2012
Albania 3.5 3.0 0.5 1.7 3.6 3.4 2.0 3.0
Bosnia & H 0.7 1.3 0.0 1.0 2.1 3.7 2.2 2.1
Bulgaria o.4 1.7 1.0 1.5 3.0 3.4 1.9 2.3
Croatia -1.4 0.0 -1.1 1.0 1.0 2.3 3.0 3.0
Macedonia 2.9 3.1 1.0 2.0 1.5 3.9 2.0 2.0
Monte 2.5 2.5 0.2 1.5 0.7 3.1 3.4 3.0
Negro
Rumania -1.6 2.5 0.9 2.5 6.1 5.8 2.9 3.2
Serbia 1.0 1.6 -0.5 2.0 6.2 11.1 5.9 7.5
Resource: Government of Kosovo, Ministry of Finance, Department of Macroeconomics
1 Government of Kosovo, Ministry of trade and Industry –Strategy of development of the private sector 2013-2017
2 Report of the World Bank,2010
3 Report MIF,2010
4 Report of the Central Bank of the Republic of Kosovo , 2012.
52
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Since 2012 the countries of the region and especially in the Euro zone countries are
characterized by a huge debt crisis that has led to a decline in exports and FDI in
Kosovo. Global economic growth is slowing in developed countries as well as in
developing countries. IMF faces reduced estimate for Economic Growth in
Countries in 2013 for develops 1.5% from 2% as it was before, and in developing
economies 5.6% from 6% of GDP. The main reason of such reductions is based on
the need for fiscal consolidation (cost cutting governmental organizations) and low
lending to the real sector by the financial sector.
2. The development of the small and medium enterprises in Kosovo
Kosovo's economy since 1999 is mainly supported by international aid, remittances
and public sector. The role of the private sector therefore of SMEs has been very
small. Despite this, it is expected that in Kosovo small and medium enterprises
primary role in generating economic growth.
Due to incomplete favourable environment for business in the past, the lack of
creative culture of entrepreneurship and lack of investment in and development
research, Kosovo lacks innovative firms with rapid growth which would be the
largest contributor to job creation.
Over 50% of all SMEs operating in the retail sector in Kosovo, characterized by
small investments and none productive. This situation created by the SME
investments, limits their capacity to generate jobs.
In terms of policy development to strengthen SMEs, Kosovo is still in the stage of
completion of the legal and institutional infrastructure. From research conducted in
2011 with 800 small and medium Enterprises in Kosovo, the main obstacles those
results on development of these enterprises are:
Access in financing (loans, interests, terms of loan return),
General economic situation,
Electric Energy
None loyal Concurrence
External business environment
These difficulties in access to finance and overlap of legislation are included in the
EC Progress Report for 2010 and 2011 and to report on the feasibility study EC.1
Table 2. Registered enterprises according to the number of employee’s in 2010.
Type of the enterprise N0. of Employees No of enterprises %
Microenterprises 1-9 102.070 98.37
Small Enterprises 10-49 1.406 1.35
Medium Enterprises 50-249 221 0.22
1 Reports of EC 2010, 2011, regarding feasibility studies.
53
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Big Enterprises More than 250 58 0.06
Total: 103.755 100.00
Resource: Agency for business registration
The data from the above table reveals that in the dominant type of micro small
number of workers with 98.37% of the total number of enterprises, small then on
1.35% and so on. Such a structure of enterprises affects the dynamic development of
Kosovo and reduces unemployment.
Table 3. Number of registered enterprises according to the type of ownership in
2010.
No. Type of the ownership No of enterprises %
1. Individual Business 93.129 90.00
2. Joint Venture 3.383 3.20
3. Limited Venture 90 0.08
4. Limited Liability Company 6.170 5.80
5. Join-Stock Company 368 0.35
6. Foreign Ownership Company 486 0.46
7. Social Enterprise 16 0.01
8. Public Enterprise 12 0.01
9. Agriculture Cooperative 68 0.06
10. Others – under jurisdiction of the 33 0.03
KPA
Total: 103.755 100.00
Resource: AKRB (Agency for business registration).
The table above shows that the type of ownership, individual businesses has the
largest share in the total number of registered enterprises in Kosovo, or 90% of the
total. This capital ownership structure shows that it is necessary to change this
structure in favor of companies or joint stock companies, in order to increase
employment and economic development.
Data on business competition for 2011 show that 100,000 registered businesses,
only 18,000 of them declare taxes in Kosovo Tax Administration.
Table 4. Registered Enterprises and their Tax declaration in 2011.
Enterprises Agency for % Tax % Number of % Paid Taxes %
according to business Administration Employees
the number of registration of Kosovo
employees
Micro(1-9) 99.190 98.4 16.279 89.6 41.333 41.0 3.476.914 21.2
Small (10- 1,390 1.4 1.605 8.8 30.609 30.4 5.664.451 34.5
49)
Medium 190 0.2 286 1.6 28.910 28.7 7.297.277 44.4
(50-249)
54
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
TOTAL 100.770 100.0 18.170 100 100.852 100 16.438.591 100
Resource: Agency for Business Registration, Kosovo Tax Administration.
The data from the table 4, show that exist one big difference between the registered
enterprises at the Agency for Business Registration with the number of businesses
which are declaring tax obligation at the Kosovo Tax Administration. As the flow of
this situation it outcomes that we have experienced great lost of budget incomes,
none formal economy and deformation of the mechanism and instrument of the offer
and demand in market.
2.1. Indicators of the World Bank for “Doing Business”
According to the World Bank are 9 indicators more relevant which express the
performance of doing business in different countries. According to the World Bank
“Doing Business “in 20111, from 183 included countries in the report, Kosovo was
ranked in the 113-th place.
Table 5. Ranking of “Doing Business” of Kosovo according to the Indicators of the World
Bank (2010 VS 2011)
N0. Area 2010 Percentage 2011 Percentage Difference
Rank out of total Rank out of total in rank from
2010 to 2011
0 Overall Doing 113 38% 119 35% -6
Business
1 Starting a business 164 10% 163 11% 1
2 Dealing with 176 4% 173 5% 3
construction
permits
3 Registering 68 63% 65 64% 3
Property
4 Getting credit 43 77% 32 83% 11
5 Protecting investors 172 6% 173 5% -1
6 Paying taxes 50 73% 41 78% 9
7 Trading across 132 28% 130 29% 2
borders
8 Enforcing contracts 157 14% 155 15% 2
9 Closing a business 28 85% 31 83% -3
Resource World Bank,www.doingbusiness.org
As seen from Table 5, in 2011, Kosovo ranks six places lower than in 2010, i.e ranks
the country 119 out of 113 which was a year earlier.
In order to improve the position of Kosovo has implemented a major reform in
doing business by improving position in the World Bank rankings for the top 28
1 Report of the World Bank “Doing Business”,2011.
55
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
positions in 2012 respectively being ranked 91. Reforms have been developed: the
protection of investors, at the time of commencement of business, in building
permits, in cross-border trade, but are also underway in other trade reforms.
2.2. Contribution of the SME in Gross Domestic Product in 2010 -%
Table 6. Annual Turnover according the size of the businesses.
Type of Enterprises Number of Enterprises Turnover in euro’s % of GDP
Micro 14.968 656.885.164.33 16.79
Small 1.210 667.585.914.82 17.07
Medium 185 369.455.655.16 9.44
Big 58 528.558.359.84 13.51
Total 16.421 2.222.485.094.15 56.81
Resource: Annual Report of SME, 2011
According to the Tax Administration in 2010, SMEs participate in the creation of
GDP to 43.30%, while all businesses with 56.81% (see Table 6).
2.3. SWOT Analyses
Analyses so called SWOT (Strength, Weaknesses, Opportunities, Threats),is a very
useful instrument for identification of internal and external factors with impact on
the development of the SME
Strength: refer capabilities that enable sustainable development of these enterprises.
Advantages used to mitigate threats and reduce vulnerabilities. In terms of SME
development in Kosovo, a considerable number of identified of priorities which will
be represented in the following matrix.
Weaknesses deficits pose substantial direct impact on the development of SMEs.
Opportunities: SME can submit cases to be available in order to operationalize
their dynamic development.
Threats: challenges associated with which may hinder development, will reduce the
intensity and action priorities will favor the downside.
Matrices of the SWOT analyzes for sector of SME in Kosovo1
STRENGTH WEAKNESSES
-Adoption of European Act for small businesses -Non-coordinated system of information
(SBA), management for monitoring and evaluating the
-Harmonization of SME policies with those of private sector,
the EU, -Insufficient rule of law, lack of investment
- Continued growth of GDP, promotion policies,
- Implementation of ongoing employment -The large informalt
Strategy 2010-2015, -The lack of capital market
- Implantation of the Energy Strategy 2009- -None adequate-level entrepreneurial education and
1 Government of Kosovo, Ministry of trade and Industry, Strategy of development of SME , 2012-2016
56
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
2018, a culture of entrepreneurship,
- Increasing the effectiveness of tax collection -Low-level managerial skills,
and tax at the border, -Activity-Concentration of Capital in commercial
- Membership in WB and IMF, service and not on production,
- Euro as the official currency used, -Non-sustainable supply of electricity,
-Local non-expensive inputs, -Low-regional cooperation,
-New labor-force, educated, and cognitive - The local market is still underdeveloped,
language, - Dominate family-owned businesses,
-Flexible labor market, low cost, -Low-level marketing development,
-Quick-links with regional and international
markets, -Aggravating Corruption the cost of doing
-Tradition-Entrepreneurship greater than other business.
transition countries.
OPPORTUNITIES THREATS
- Clarifying of property, lending and investment - The downsizing in the rankings of the "Doing
helps Business"
- Approval of SME development strategy,
- The market potential for new financial -Smuggling and criminal activities,
products, guarantee schemes, leasing, Joint
Venture Capital, -Bureaucracy and corruption,
- Education and professional training in
entrepreneurship, -Counterfeit Products
-The cooperation between educational
institutions and the private sector, -Unfair competition in the local market and
-Membership of Kosovo-week of EU SMEs, beyond,
-Greater investment in entrepreneurship
education, -High level of poverty and unemployment and
-High-banking liquidity, reduce demand,
- Implementation of CEFTA
- Completion of the privatization process,
-New labor-power and inexpensive local inputs, -Informal-sector reduces the power of the formal
- Unused natural resources, sector,
-Favorable geographic position of Kosovo,
-Opportunities for electronic communication -Lack of electricity,
-International-negative perception of Kosovo
3. Access in Finance
The research and analysis highlighted findings characterizing the present situation in
the area of access to finance in Kosovo. A selection of these findings are presented
below:
There are too few options available to businesses when they look for finance. The
main choices are family, friends, banks, supplier credit, and money lenders. Apart
from family, all are short term.
57
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
There is a lack of well thought through and presented proposals to the banks from
businesses, particularly from those that want to enter into processing,
manufacturing, exporting, and the agricultural sector;
Banks do not lend long term. This role is normally assumed by investment banks
and equity funds. There are no investment banks in Kosovo, and SME owners are
generally reluctant to take equity partners from within their communities. There is a
role here for the diaspora and international donors;
The business owners are not always transparent in their financial dealings with the
banks (or the tax authorities). A focus on tax avoidance results in two sets of books
being maintained and only part of the business transactions passing through their
bank accounts;
The main collateral that SMEs have is their apartment. Until title can be confirmed
and these apartments registered with the Collateral Offices they cannot be accepted
by the banks as collateral;
Collection of debts is difficult and banks have to rely on their own staff in the
absence of any credible debt collection agencies or private bailiffs. The two leasing
companies established in Kosovo are also experiencing difficulties with
repossessing their own assets, and although the Leasing Law recognizes third party
enforcers, there are no third party enforcers in Kosovo;
For all of the above reasons the banks interest rates for lending are higher than in
Switzerland and the Euro Zone, although comparable with countries in the region
which experience similar economic conditions and constraints to lending. 1
LITERATURE
1. Government of Kosovo, Ministry of Finance, Department o Macroeconomics
2. Government of Kosovo, Ministry of trade and Industry – Strategy of development of the
private sector 2013-2017
3. Report of the World Bank, 2010
4. Report MIF, 2010
5. Report of the Central Bank of the Republic of Kosovo, 2012.
6. Reports of EC 2010, 2011, regarding feasibility studies.
7. Report of the World Bank “Doing Business”, 2011.
8. Government of Kosovo, Ministry of trade and Industry, Strategy of development of SME
2012-2016
9. The European Union Office in Kosovo, Access to Finance, September 2012
1 The European Union Office in Kosovo, Access to Finance, September 2012
58
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Bernard DOSTI
Perseta GRABOVA
Adela SHERA1
PRIVATIZATION PROCESS IN ALBANIA
ABSTRACT: No political or economic processes can be understood without being placed in
its historical and regional context. This paper aims to achieve a more meaningful assessment
of privatization in Albania through a survey conducted on privatization processes. The
presentation of this situation is depicted in this paper by identifying different privatization
methods applied in Albania. In addition to monitoring the effects of privatization in increasing
the economic efficiency of enterprises, attention has been paid to the assessment of political,
economic or social circumstances, which have played a promoting or inhibiting role, still
important to the success of privatization processes.
Keywords: Albania, privatization, methods
ABSTRACT: Asnjë proçes politik apo ekonomik nuk mund të kuptohet pa u vendosur në
kontekstin e tij historik dhe rajonal. Ky punim tenton të realizojë një vlerësim sa më
kuptimplotë të privatizimit në Shqipëri përmes një vëzhgimi të proçeseve të realizuara të
privatizimit. Prezantimi i kësaj tabloje zhvillimesh tregohet në këtë punim përmes evidentimit
të metodave të ndryshme të privatizimit që janë aplikuar në vendin tonë. Krahas vëzhgimit të
efekteve të privatizimit në rritjen e efiçencës ekonomike të ndërmarrjeve, vëmendje i është
kushtuar edhe vlerësimit të rrethanave politike, ekonomike apo shoqërore, të cilat kanë
luajtur një rol nxitës ose frenues, por gjithsesi të rëndësishëm në suksesin e proçeseve të
privatizimit.
Fjalët kyçe: Shqipëria, privatizimi, metodat
Introduction
P
rivatization is a "hot" and controversial topical, judging about the role that
government should have in an economy and whether or not privatization
helps the functioning of enterprises in terms of quality and efficiency. This
1 Bernard Dosti - Department of Economics, Faculty of Economics, University of Tirana, Albania.
bernarddosti@feut.edu.al
Perseta Grabova - Department of Finance, Faculty of Economics, University of Tirana, Albania
persetagrabova@feut.edu.al
Adela Shera - Department of Economics, Faculty of Economics, University of Tirana, Albania
adelashera@feut.edu.al
59
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
paper will touch concisely the main issues related to privatizations.
This paper briefly explains the main methods of achieving this process. Concepts on
the various methods of privatization, how different countries have adapted and
performed this structuring of their enterprises. Despite forms prescribed by Kent or
other authors, to whom we have referred, developing countries to have embraced
mixed methods of privatization to accelerate this process. Privatization process has
not been completed in these countries.
Methods and decision on privatization
In deciding the privatization method influences different factors, including size of
the enterprise to be privatized, also the characteristics of buyers/potential investors.
In Albania, the law allows the use of all methods of privatization.
Classification of privatization methods
Privatization methods in Albania can be divided into two groups (Pano, 2001):
1.1 "The divesting" from property methods
Applying "the divesting" methods state transfers ownership rights to a new private
owner, without taking any financial risk. However, unemployment generated by
privatization is a social risk that the state should take into account and should afford.
Thus, an indirect financial involvement of the state is inevitable.
The following methods are characterized by forms of ownership transfer:
Direct Selling: With this "the divesting" method state sells an enterprise (or part of
it) directly to private buyers. Direct selling can be done in two ways:
Direct sales through auction/tender
Sale to a default buyer
Sales to managers and employees: Common with the privatization scheme is that
property rights are transferred to a designated group, which can be managers or
employees of the former company. In Albania these schemes are mainly used to
privatize parts of enterprises.
Public Auction: With this method, used for the privatization of small and medium
enterprises, ownership is transferred through an open competition. The reasons for
using this method were:
To make transparent privatization techniques
Politically, it is more acceptable privatization method than others such as: direct
selling.
Maximizing the results of privatization
Settlement: State-closure of a company and selling its assets, while it has ceased
operations, often due to bankruptcy. In the theory of privatization, it is said that this
method is used in certain circumstances. For different reasons may be preferable
60
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
liquidation of an enterprise and selling its assets. In Albania after price liberalization
in 1991, many state enterprises went bankrupt. Settlement would be the best method
for their privatization. However, the term privatization was preferred term instead of
settlement.
Mass privatization methods (MPM): This method is based in free transfer of state
assets to the population. This method aims at rapid privatization of enterprises,
previously transformed into commercial society, from a large number of citizens,
holders of vouchers. MPM argument is that ownership of the means of production is
considered to belong to everyone. This fact, also supported by the lack of funds
financed by Albanian citizens to take part in auctions for privatization of medium
and large, did that mass privatization was one of the methods politically acceptable.
Strategic investor: This method means negotiations between the state as owner,
represented by the respective authority, and the private investor that will take the
majority of stake to ensure the running of the enterprise. The strategic investor is
often seen as precondition to provide technology and financial resources available to
the privatized enterprise. At first, this method was thought to be used only for the
so-called strategic sectors. In fact after the first privatization of commercial
companies with MPM comes out a lot of problems, which was judged that can be
solved by applying the method of strategic investor for most shares. This method is
used in combination with MPM formula: controlling package of shares for strategic
investor and the rest of shares for the public with MPM. Instrument for the
implementation of this method is open auction or tender.
1.2 "Non- divesting" from property methods
These methods may be an intermediate step toward privatization (sale), by
indicating the ability of the company that will be sold to survive in the market. State
remains the owner and is transferred to the private sector only use and/or
development rights, perhaps along with some financial risk.
Transformation: This method includes transformation of state enterprises in legal
form of a private commercial company, defined by the relevant laws. The reason
transformation is that state enterprises acting on legal and economic terms same as
private companies, will gain the ability to survive and privatized. Their only
difference from private companies is that the shareholder is the state itself.
In Albania, the transformation is considered as the first step towards privatization
especially with MPM, with strategic investor method or public offering of shares. At
first it was thought that the time period between transformation and privatization to
be very short, hence it wasn’t emphasized management. It soon became clear that in
almost the cases, the transformation didn’t improve the performance of state-owned
companies, despite the period until privatization has been, in most cases, relatively
short.
61
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Restructuring: The goal of restructuring is to increase the value of state enterprises
with purpose they to become more attractive during privatization. Restructuring in
Albania, is seen in organizational, financial and technical aspects. An attempt in this
direction was made with the creation of Enterprises Restructuring Agency (ERA).
ERA portfolio consisted in 32 companies but because of conception, fundamentally
inadequate, ERA was not successful and was dissolved in 1996.
Leasing: This method is a contractual agreement whereby the owner (state) of an
asset (which has loose the market) gives to another entity the right of use and
development of the asset and to benefit from it, for a certain period of time, in
exchange of fee payment.
Joint venture companies: This method can be defined as a partnership between the
state and private legal entities, which together possess and share the risks and
benefits of this partnership. Joint-stock companies are divided in two categories:
Contractual agreement
Deal with capital
In the beginning, was thought to use this method widely but due to state enterprises
lack of financial funds and market, it resulted in a total gain in most of cases.
Service contracts: According to this method a public authority subcontracts a
private firm to perform some specific services on behalf of a public entity. This
method start to be used in Albania late and only for some social services like: public
waste collection, street cleaning and repairing.
Concessionaire contracts: Outsourcing a concession, the state transfers the rights of
use and/or the development to private sector. This method was intended to be used
in the development of natural resources, utilities, as in mineral sector, water
infrastructure and transport and in power sector.
Sectors subject to privatization
Albania has been one of the most nationalized economies, where private property
does not exist. For this reason, privatization is not considered simply as a transfer of
rights, but mainly as a way of returning to people denied rights for half a century
(Pano, 2001). This process has included everything that the state regarded as his
property, land, houses and enterprises.
Agricultural lands, lands and forests have been subject to distribution to peasants
or restitution to former owners based on the laws of Parliament and various
decisions of the Council of Ministers. Initially, the sale of agricultural land or forest
land was prohibited. But this is made possible with some restrictions since July
1995.
Residential homes as buildings / apartments were sold to people who lived in them
on the basis of criteria defined by law.
62
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Enterprises and state-owned enterprises are subject to the privatization, strategic
sector enterprises and non-strategic sector.
The financial sector includes bank system, insurance institutions and pension
institutes. Their privatization is implemented by a special law by the Ministry of
Finance.
Social services may be provided by the private sector are diverse. From garbage
collection, cleaning, health services, education and training, wastewater treatment,
irrigation, maintenance of museums, technical safety inspection and urban transport.
In Albania, in the context of the definition of privatization, all these services have
been subject to privatization.
The privatization process in Albania
Over the last decade, Albania has become part of a wider process of privatization.
Many companies and societies don’t belong anymore to the state, but returned to
private ownership. How does this process influence our economy?
Privatization of state properties has gone through several phases. Each stage is
characterized by several features (Kastrati, 2013). In the beginnings, this process is
dominated by lack of professionalism. Being advertised as completely political
process, at the start was imposed fast rate without studying at all the circumstances,
conditions, type of property and the possibilities of survival of some branches of the
economy till to privatization. This led to a destruction of the manufacturing and
tradition. The market began to be dominated by imports and our society turned to a
society where revenues were provided through donations, immigration and illegal
activities. This caused collapse of production, so were created a model of society
where everything consumed and nothing produced. The consequences of this model
still affect actual economy.
Lack of production has affected the bank system. Bank lending is focused on loans
to individuals and construction sector because there is no demand for development
loans or to stimulate domestic production.
The purpose of privatization was to break state monopolies on these important
sectors and liberalization of the market. This process aimed to be provided
significant investments in these sectors (Memaj, 2001).
Current situation is different from what was expected. Investments grew
significantly, some societies were created in different sectors of the economy and
the market was liberalized, but the positive effects on consumers have not been
tested yet. For example: in Albania are operating 4 mobile companies but prices are
among the highest compared with the region.
Conclusions
63
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Referred to different authors, existed too many notions related to privatization, and
they affect political and economic dimensions (Dinavo, 1995).
Privatization methods are classified in “the divesting” where the state transfers the
rights of private ownership the new owner without taking any financial risk, and
"non-divesting” where the state remains the owner and transfer to the private sector
only use and/or development rights.
Privatization in Eastern European countries has been more of a structuring process
of society than just reformation (Anderson, Robert E. , et al. 1997).
All Eastern European countries have undergone this process after emerging from a
centralized economy. The privatization process has included everything considered
as state property and main sectors are: agricultural, lands and forests, residential
homes, state-owned enterprises, social services and financial sector .
The privatization process in Albania started in 1991 with the so-called small
businesses. The privatization of services was a very good start as the state was
feeling old and tired and the private sector resolved the emergency in supplying the
population with primary goods for consumption.
Privatization in Albania was characterized by a lack of medium and long-term
strategy, was mostly used as a tool to meet political goals. It affected the growth of
corruption in various levels of public administration and reduction of domestic
production.
Bibliography
Anderson, Robert E., Dejankov, S., Pohl, G., Claessons, S., 1997. “Privatization and
Restructuring in Central and Eastern Europe”. World Bank, Washington, DC.
Dinavo, J., 1995. “Privatization in Developing Countries”
Kastrati, D., 2013. “Debati mbi privatizimin në Shqipëri”
Kent, C., 1987. “Privatization of Public Functions:Promises and Problems”.
Memaj, F., 2001. “Privatizimi dhe efikasiteti i tij në Shqipëri”. Banka e Shqipërisë
Pano, V., 2001. “Privatizimi dhe efikasiteti i tij në Shqipëri”. Banka e Shqipërisë
64
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Besarta REÇICA1
VLERAT KULTURORE NË PROCES NË ZAKONET E LINDJES NË
GALLAP
ABSTRAKTI: Krahina e Gallapit përfaqëson një mjedisë etnokulturorë me një thesarë të
vlerave trashëgimore, si në kulturën material ashtu edhe në atë shpirtërore. Ndër shumë
doke e zakone që vlerësohen nga banorët e kësaj ane, janë edhe ritet e lindjes.Në traditën
shqiptare këtë zakon e gjejmë të shoqëruar me plotë rite dhe cermoni të ndryshme si dhe me
mbiojetoja të shumëta të zakoneve të lashta qe u ruajten e u trashëguan nga populli ynë.
Mirepo proceset e transformimit po bëhën nga dita në ditë në jetën familjare dhe nuk mund
t’i rezistojnë rrebesheve të kohës. Për ndryshimin e këtyre traditave ndikuan shumë factorë
ata social-ekonomik, kulturorë, politik, shoqëror etj. Ndryshimet e mëdha janë mjaft të
dukshme, sidomos pas viteve të 70-ta të shek.XX.Na rezulton se vlerat e shtratit kulturorë
përbajtësisht procesohen duke marrë tipare mbijetojash e edhe relikesh – gjithnë e më
shumë- brënda sfondit trashëgimor. Andaj, do sintetizonim mendimin se ritet e lindjes në
Gallap janë një mundësi e mirë në fushën e antropologjisë kulturore për të ju qasë trajtimit të
proceseve kulturore, si një reflektim i zhvillimit të qytetrimit.
Ndarja krahinore etnografike e një vendi apo regjioni shpeshëherë paraqetë vështërsi më të
mëdha sesa ndarja gjeografike e tij. Pasojë e kësaj ( vështërsie) është reflektimi i rrethanave
të jetës komunikative në mjedis shoqëror-kulturorë.
ABSTRACT: Cultural values in the process of birth habits in Galap
Gallapit province represents an environment with a treasure ethno-cultural heritage values,
as in material culture as well as the spiritual. Among the many habits and customs that are
evaluated by the residents of the area, a special significance of the rites have given birth.
Highlands Gallapit study presents several phenomena of interest that are just almost to
extinction and those that are still stored in the memory of people. Transformation processes
are becoming day by day family life and can not resist storm of time. To change these
traditions influenced many factors such as socio-economic, cultural, political, social etc. This
paper is intended to lead us known how cultural values substantially processed bedding
features taking relics survive even - increasingly, within ancestral background.
Will sintetizonim opinion that Galap birth rites are a good opportunity in the field of cultural
anthropology to access the treatment you cultural processes, as a reflection of the
development of civilization.
Key words: birth rites, cultural values, and relics survive within an ancestral background.
1 Ma.Besarta Reçica, Muzeu i Kosovës
65
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
G
allapi si krahinë, etnokulturoren shtrihet në pjesën qëndrore të Dardanisë,
duke përfshirë një teritor mjaft të madh. ( A.Berisha; “ Gallapi i Prishtinës
I”, 2008.) Në lindje shtrihet deri në Malet rrëzë Bujanocit, duke shkuar nga
lindja deri në Rrafshin e Luginës së Moravës Jugore, përfshirë këtu edhe Luginën e
Jabllanicës, përgjatë Lëbanës e Leskocit dhe stacionit Ad-fines (Kurshumlia e
sotme) që në veri përfshin Malet e Albanikut ( në hartat sllave këto male shënohen
me emrin Kopaonik) deri te rrjedha e sipërme e lumit Toplicë. (A.Berisha; Gallapi I
Prishtinës I…2008)
Treva e Gallapit , të cilën do ta trajtojë, në veri dhe veriperëndim kufizohet me
rrugën Prishtinë-Shakovicë-Bërvenik, në juglindje me rrugën Prishtinë-Graqanicë-
Llabjan në drejtim të Gjilanit, duke anashkalu komunën e Novoberdës dhe të
Kamenicës dhe duke u kufizuar me kufirin administrativ me Sërbinë nga Bërveniku
e deri në Hajkobillë. ( A.Berisha; Gallapi I Prishtinës I…2008)
Në bazë të kushteve gjeografike Gallapi karakterizohet si një zonë kodrinore-malore
me klim kontinentale.
Harta e rrugëve të Gollakut, marrë nga interneti, www.google.com
Krahina e Gallapit përfaqëson një mjedisë etnokulturorë me një thesarë të vlerave
trashëgimore, si në kulturën material ashtu edhe në atë shpirtërore. S’ këndejmi
Malësia e Gallapit paraqet interes studimi të disa dukurive që janë po thuajse në
zhdukje dhe ato që ende ruhen në kujtesën e popullit, pasi që një pjesë e madhe e
popullësisë së kësaj krahine për shkak të kushteve sociale- ekonomike, e politike
janë zhvendosur në qytetet më të afërta por edhe në shtetet e perëndimit.
Ndërë shumë doke e zakone që vlerësohen nga banorët e kësaj ane, janë edhe ritet e
lindjes. Lindja në traditën zakonore familjare shqiptare përherë është çmuar si një
ngjarje e rëndësishme jetësore. ( U.Xhemaj; “ Etnokultura …”; 2003.)
66
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Prandaj çysh në diten e martesës shpreheshin urimet më të përzemërta për çiftin e ri
si p.sh u trashëgofshi, u shtofshi etj.
Në traditën shqiptare këtë zakon e gjejmë të shoqëruar me plotë rite dhe cermoni të
ndryshme si dhe me mbiojetoja të shumëta të zakoneve të lashta qe u ruajten e u
trashëguan nga populli ynë. Janë këto elemente me veprime magjike, me funksion
apotropeik ( purifikues) etj., që kanë bazën në besimet e hershme në natyrë
:anemizëm, fetishizëm e deri te shtresimet konfesionale të islamizmit.
Shtimi demografik e në veçanti lindja e meshkujve konsiderohej sukses i çiftit
bashkëshortor, e sidomos femrës sepse i atriboheshin veti të mira ku edhe
përforcohet pozita e saj në familje. Me të kuptuar shtatzaninë e nusës, shfaqet një
gëzim jo vetëm për çiftin por edhe për gjithë familjen sepse shtëpisë do i shtohet
edhe nje antar i ri në familje. Këtë grua shtatzënë e quanin “gru me bark”,në
kuptimin simbolik të mbarështimit.
Kujdes i veçantë për shtatzënën bëhej edhe në ushqime, ndërsa nga punet e rënda të
shtëpisë dhe të fushës kursehej po ashtu.
Akti i lindjes, ndonëse pritej me gëzim po aq ishte edhe shqetësuses për gjithë
familjen, sepse jo rrallë herë në kushte rrethanore të shëndetësisë shërbyese në këtë
fushë, dinte të jetë dhe akt tragjik. Prandaj kujdesi për këtë çast ishte mjaftë i shtuar
si nga ana e nënës ,që me përkushtim më të madh kryente ritet që ishin të shoqëruara
me veprime homeopatike magjike që sygjeroheshin nga vjehrra ose ndonjë grua më
e moshuar që kishte përvojë për këtë punë , në mënyrë që të ketë lindje me të lehtë.
Prova të tilla dhe veprime bëheshin kur shtyhej lindja.
Praktikohej që gruaja shtatzënë të pinte pak ujë nga tyta e pushkës që nuk kishte
vrarë askënd. Pastaj dhënja e “ taxhisë” në përparëse ( zavijaç) kalit të ndonjë
kalorësi të rastit në rrugëkryq, nga ana e plakës-vjerrës së shtatzënës. Pastaj, pirja e
ujit nga gota e cila përshkohej nëpër tirqë të burrit të saj. Po ashtu në dhomën e
shtatëzënes, pranë saj vendosnin nje sëpat dhe një fshesë dhe i shqiptonin tre herë
këto fjal magjike : ” Në kofsh djalë dil e mere sakicen, në kofsh qike dil merre
fshisen”.
Këtë zakon e gjejmë edhe te mirditorët pastaj në Lumë; në Muzeqe. Kur shtatëzënës
i rrezikohej jeta në aktin e lindjes, atëherë thrisnin një burrë që të kapërcente
shtatëzënën duke shqiptuar: “Në qofsh djalë dil merre pushkën, në qofsh vajzë dil
merre furkën ç”( Y.Selimi; “ Jetë …” ; 2007).
Aktin e lindjes zakonisht e kryenin në dhomë ( qiler) të shtatzënës. Së pari ngrohnin
ujin, përgatitshin pelenat ( strukat) me të cilat do ta lidhnin fëmijën, pastaj bënin
sterilizimin e mjeteve me anë të flakës, që ti kenë të gatshme për prerjen e kërthizës
së fëmijës. Prerjen e kërthizës e bënte ndrikulla , që ishte zgjedhur nga familjarët si
person i shkathët,e zonja. Dhe menjëherë pas lindjes së fëmijës , bëhej matja e
kërthizës, katër gishtë mbi barkun e fëmijës , pastaj e lidhnin me një pe me ngjyrë të
67
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
kuqe, dhe në një degëz të marrë nga pema e mollës, bënin prerjen me briskun
dezifektues.
Larjen e parë rituale të fëmijës e bënte vjehrra,kunata ose dikush nga gratë të asaj
familje që, edhe e kishin këtë përvojë. Ato bënin përgatitjën e ujit të ngrohtë dhe e
venin në një koritë ( govat), nga frika se fëmija që lind mund edhe të mos jetoj,
pasi kishte vdekshmëri të madhe të foshnjëve , bënin larjen rituale. Në ujin ku
pastronin fëmijën, vendosnin gjëra që i quanin të shkreta si : gaca. Nëse ishte djalë
në ujë vendsonin vegla pune metalike si sqepar, sëpat, monedha. Ndërkaq nëse ishte
vajzë vendosnin drugëzën , gjilpërë, monedhë etj.
Në familjet pa përvojë të mirë sa i përket lindjes së fëmijeve, prehej një pulë dhe
koka e saj varrosej pikërishtë në vendin ku ka lind fëmija. Në pastrimin e këtyre
fëmijeve merrte pjesë edhe një vajzë që ishte nën unazë ( e fejuar).
Veprim tjeter për të mbijetuar foshnja ishte edhe vendsoja e fëmijës në udhëkryq
ose rrugë me qellim që njeriu i parë që kalonte atypari ftohej qe t’ia prej kërthizen
dhe ta pagëzoj fëmien. Ky zakon është i njohur edhe në shumë krahina tjera të
Kosovës.
Fëmijen e posalindur e kanë mbështjellur me pelena ( struka) dhe e kanë lidhur në
“ lulak”. Lehona si në shumë krahina etnografike, edhe këtu në Gallap quhej
“llahus”.
Lehona për 40 dite qëndronte e shtrirë dhe askush nga familjarët nuk kërkonte asnjë
shërbim nga ajo ngase edhe në Gallap, si në çdo vend tjetër ndërë shqiptarë besohej
se 40 ditët e para lehona e ka varrin hapur dhe është me një këmbë mbi dhe dhe me
tjetrën nën dhe.
Kujdesi për mbrojtjën e foshnjës dhe nënës nga gjërat e liga egzistonte çdo herë. Për
40 ditë në dhomën e tyre ku qendronin duhej të ketë ndriqim. Prandaj aty mbanin
një llampë ose gaca thëngjilli ndezë. Ndërkaq te koka e fëmijës dhe në dhomë
vendosnin mjete si: gërshërë, krahër, hudhra, fshesa, dhëmb ujku, lëkurë gjarpëri etj.
Të gjitha këto veprime homeopatike-magjike bëheshin në funksion të mbrojtjes së
foshnjës nga demonet negative.
Familja, këtu në Gallap, gëzimin më të madh e kishte kur shtohej me djalë.“ Shtylla
e shtëpis” konsiderohej djali kurse vajza e “derës së huaj”. Për djal lajmin e jepnin
me të shtëna e pushkësh, gjë që për vajza nuk e bënin.
Një rëndësi të veçant i kushtohej edhe punimit të djepit të fëmijëve. Djepin e
punonin nga druri plepit, e rrallë here nga druri i qërshisë ose ndonjë lloj druri
tjetër. Arsyeja e kësaj ishte se fëmija më mirë rehatohet në djep nga druri i plepit.
Ndërsa në këtë rast kemi të bëjmë me veprim simbolik- që fëmia të rritet sa plepi.
Është ky një kult i bimësisë. Djepin e zbukuronin me motive nga më të ndryshmet,
si me motive gjeometrike, florale, zomorfe etj. Në fuksion të mbrojtjes së foshnjës,
në djep i vendosnin dhëmb ujku,pastaj punime të ndryshme nga rruazat, çorap të
vogla, etj., pra gjëra minjaturale-pesqyle.
68
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Djep foshnjësh- të zbukuruar me ornamente të ndryshm ( Foto marrë nga Muzeu i Kosovës)
Mbas disa jave të lindjes së foshnjës si për djem ashtu edhe për vajza, shtrohej drekë
për ndrikullën , por edhe për gratë tjera të farefisnisë. Të ftuarat sillnin dhurata nga
më të ndryshmet, si për foshnjën ashtu edhe për nënën e re dhe antaret tjerë të
familjës.
Shumica e fëmijëve në këtë trevë kishin ndrikullë por edhe kumar që ia prenin
flokët fëmijës. Kumbarë e bënin ndonjë përson që ishte më i zoti, më i shkathti, më
trimi, më i dishmi etj.me intencë që këto atribute ti trashëgojë fëmija.
Pagëzimin në të shumtën e rasteve e bënin vjehrria , kunata ose ndonjë përson tjetër
që familja kishte dëshirë ta nderonte. Në traditë dominonin emra totemik me gjuhë
shqipe, si: Sokol, Shpend, Sorkadhë, Drenushë, Dren, etj. etj.
Në funksion të shëndetit të foshnjave, aplikoheshesh mjekësia alternative (
popullore), e aplikuar me ilaqe popullore por dhe me veprime homeopatike,
magjike.
Kështu, bie fjala fëmijën e sëmurë e vendsonin me djep në pleh dhe nëse qante
besonin se fëmija do të shërohet, por nëse nuk qante ishte frika se mund të vdes.
Veprim tjeter ishte ai, kur merrin një ibrik të mbushur me ujë dhe një këmishë të ati
fëmiu të sëmurë, dhe tok i vendosnin mbi një varr. Të nesërmën pa, lindur dielli e
merrnin atë ujë dhe atë këmishë, ta kryenin larjen dhe veshjen ritual të atij fëmiu.
Por, kur fëmija merrte mësysh, përdornin një vegsh të mbushur me ujë dhe ata ujë e
kthenin në një tepsi, aty vendosnin disa gaca duke shqipëtuar fjalët “ këtë gacë po e
qes për filanin , këtë për këtë … e kështu me rradhë “ dhe me tymin e liruar nga
gacat e tymosnin fëmiun dhe me ata ujë e pastronin.
Në shumë kësi ritualesh qëllimi ishte mbrojtja e foshnjës nga çdo e keqe që mund
t’i shfaqej gjatë rrugës jetësore të tij. Të gjitha këto rite kanë evoluar dhe kanë
pësuar transformim deri në zhdukjen pothuajse të tërsishme.
Kontekste ne procese kulturore
Proceset e transformimit po bëhën nga dita në ditë në jetën familjare dhe nuk mund
t’i rezistojnë rrebesheve të kohës. Për ndryshimin e këtyre traditave ndikuan shumë
factorë ata social-ekonomik, kulturorë, politik, shoqërorë etj.
69
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Sa më i përparuar të jetë rendi shoqëror, aq më e zhvilluar do të jetë edhe familja,
aq më e liruar do të jetë ajo nga zakonet e vjetra, nga ritët, besimet e bestytnitë e
kota. ( F.Mehmeti; “Konferenc kombëtare… “; 1977).
Ndryshimet e mëdha janë mjaft të dukshme jo vetëm në qytete por edhe në fshatrat e
Malësisë së Gallapit. Sidomos pas viteve të 70-ta të shek.XX, ngase deri në atë
kohë arsimimi i popullatës së kësaj krahine ishte në një shkallë të ulët e sidomos
shkollimi i femrave ishte shumë i vogël.
Analfabetizmi ishte prezent në gjithë popullësinë e Kosovës. Shqiptarët më së
shumti diskriminoheshin në aspektin e arsimimit, nga regjimet pushtuese. Duke qenë
të shtypur e të diskriminuar, popullsia e kësaj krahine ishte mbështetur fortë në
traditën popullore në mënyrë që t’i shpëtoj asimilimit, po edhe zhbërjes totale nga
trojet e veta qka edhe mrekullisht ia ka arritur. Nëna shqiptare qe ajo që mbajti
gjallë frymën e atdhetarizmit duke filluar me ninullat qysh në djep, tregime për
ngjarje e historin që trasmetonin historinë nga goja e breznive-në mungesë të letrave
të shruar që do bënin historinë.
Faktor tjetër i rëndësishëm i transformimit është edhe migrimi i popullësisë brënda
dhe jashtë vendi. Sot shumë pak ose në formë të reduktuar gjejmë të ruajtura ato
tradita, doke e zakone që i shpëtuan vorbullit të globalizmit. Edhe ritët e lindjës
pësuan ndryshime drastike duke u transformuar dhe duke i’u përshtatur kohës.
Tani do të ndalemi tek akti i lindjës që dikur bëhej brenda mureve të shtëpisë nën
shoqërimin e vjehrrës dhe të ndonjë gruaje të lagjës që kishte rolin e mamisë së
sotme, që ndihmonin këtë akt duke praktikuar shumë mbetëza rituale të besimit
popullor, me synim për lindje të lehtë. Te tilla veprime ishin:
1. Shtatzëna duhej të pinte ujë nga tehu i pushkës që nuk e kishte vrarë askënd.
2. Pastaj drithin vendosur në përparese ( zavijaç) të gruas-zakonisht këtë e bënte
vjehërra-duhej të i japë kalit të kalorsit të rastit në një nga rrugëkryqet e fshatit.
Preferohej në fushë të bëhej ky veprim.
3. Të përshkuarit e një gote ( mbushur me ujë) nëpër këmbëzat e tirqëve të burrit -tri
herë- e pastaj pirja e ati uji nga shtatëzëna.
Këto rite kanë mbijetuar vetëm në kujtesën e të moshuarve dhe asesi nuk gjejnë
vend në praktikim, perjashtimisht kur plaka apo plaku i shtëpisë këmbngul për
praktikimin e ndonjë riti për t’mbajtë gjallë traditën-në kuptimin e identitetit
kulturor- atëhere e lejojnë sa për të i bërë qejfin, e jo që i besojnë atyre riteve.
Pas viteve të 70-ta të shek.XX akti i lindjes kryhej në spitalet shtetërore ndërsa sot
edhe në spitale private, të cilat ofrojnë shërbime dhe kushte më të mira. Në proceset
e reja që kanë gjetur vend në praktikim ka edhe pikëtakime me ritet e vjetra
tradicionale.
Dikur larja e parë e fëmiut bëhej në mënyrë rituale në një govat druri të mbushur
me ujë, ritë që ishte i shoqëruar me shumë elemente anemistike si ( hudhja e gacave
në ujë, monedhës, gjëra të hekurta që i quanin të shkreta, etj.) . Ndërsa sot larja e
70
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
parë e fëmiut bëhet në korita moderne duke përdor mjete higjenike bashkohore siç
janë shampona modern të dedikuar enkas moshës së foshnjës , të testuar nga
ekspertë të lëmive dhe institucioneve përkatëse medicinal.
Të gjitha ato elemente amnemistike që i përmendëm, tanimë janë zëvendësuar me
produktet e teknologjisë bashkohore. E gjitha që mbeti nga tradita është vetëm ujë i
cili nuk gjeti zëvendësim.Ujë është ai elementi i plleshmërisë, e i simbolikës së
pastërtisë dhe e nxjerr fëmiun në një jetë të re për t’u zhvilluar.Edhe djepi i
ninullave iku ( pothuaj) dhe në vend të tijë përdorën djepa modern.
Ndryshime të mëdha sot janë të dukshme edhe sa i përket shtratit dhe paisjeve të tij.
Shumica shtretërve që blihen në dyqane dhe bashkë me ta edhe mbulesat e
fabrikuara, shumica të zbukuruar me personazhe të filmave të animuar, dedikuar
fëmijëve. Përderisa dikur, nënat shtrojë e mbulojë për fëmijë i përgatisnin në vek
dhe i zbukuronin ato me ornamente të ndryshme që simbolizonin mbrojtjen e
fëmijës nga çdo e ligë
Shtrati i fëmijës sot (foto autorja)
Edhe mbështjellja e fëmiut dikur bëhej me pelena dhe lulak të punuara në vek nga
vetë nënat. Sot mbështjellja e fëmiut bëhët me pelena të fabrikuara. Shtroja dhe
mbulojë tradicionale e fëmijëve ka mbijetu fare pak në disa fshatra të thella malore
pa mundësi ekonomike për t’i zëvendësuar ato. Sot shumica e nënave të reja që nga
lindja fëmiut në spitalë fëmiun e veshin me rroba të reja të blera në dyqane.
Në disa nga fshatrat kodrinoro-malore por edhe në disa familje te dyndura në qytet
ndodhë akoma të gjejmë në përdorim djepi tradicional të fëmiut që është i gdhendur
dhe i pikturuar me ngjyra të ndryshme. Disa nga këta djepa kanë kaluar nëpër disa
breza e nëpër disa familje. (Y . Selimi; “ Jetë familjare” – 2007). Blihen të gatshëm
edhe në treg.
71
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Dy lloje të djepave që i gjejm edhe sot në treg ( foto autorja)
Mbetëz e mbijetuar, gjithashtu është riti për mbrojtjen e fëmiut nga syri i keq apo
mësyshi. Sot gjejmë nuska që janë të varura në djep por edhe në rroba të fëmijëve,
si: syri i kaltërt, punime nga rruazat me motive mbrojtëse, qorap të vogla, krahër,
dhëmb ujku, lëkurë gjarpëri të mbështjellë në hajmali, brisk të punuar nga druri i
tisit, etj.
Në jo pak raste mund të hasen zëvëndësimi i amuletave tradicionale me sosh të
karakterit fetar, siç janë hajmalitë e ndryshme, pastaj tespihët, etj.
Amuleta për mbrojtjen e fëmiut nga mësyshi ( foto autorja)
72
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Djep tradite Djep i ditëve tona
(Fëmiu në djep dikur dhe sot foto autorja)
Lloje të ndryshëme të djepave modern sot (https://www.google.com)
Në kuadrin e zakoneve të lindjes, por në formë të reduktuar e hasim kumbarinë me
prerjen e flokut. Ndërkaq, tradita e prerjes së thonjve për herë të parë, fëmijës, nga
ana e përsonit të vyshëm-punëtorë, haset akoma aty këtu nder fshatra të Malësisë së
Gallapit.
Prerja e parë e thonjëve të fëmijut nga përsoni i caktuar për kumbarë ( foto familjare)
73
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Ndërsa sa i përket pagëzimit, shumica e fëmijëve sot pagëzohen nga prindërit e tijë e
më rrallë nga ndonjë anëtar tjetër i familjës. Pjesa më e madhe e emrave janë me
prejardhje Shqiptare dhe Ilire, por nuk mungojnë edhe emrat fetar dhe të huaj që
kohëve të fundit janë shumë të shprehur. Për transformimin e vetëdijes tradicionale
kanë ndikuar shumë factorë, njëri prej tyre është edhe arsimimi dhe avansimi i
femrës. Duhet të kemi parasysh se sot një pjesë e madhe e femrave janë të arsimuara
dhe të punësuar në institucione publike dhe private. Mbajtja e lehonisë së shtrirë në
shtrat për dyset ditë siç ishte në traditë sot është pothuajse e pamundur duke pasur
parasysh rrethanat e jetës së sotme familjare.
Nëna e punësuar sot duhet të respektojë rregullat ligjore të pushimit të lehonisë.
Kontekstualizëm antropologjik
Rrethanat mjedisore rezultojnë të jenë reflektim i një kompleksi elementesh e
faktorësh, kauzalisht të ndikueshem dhe ndikues. Natyrisht se ne procese shoqërore
nuk startojnë njëkohësisht dhe se as ndikimi i tyre nuk është i njëjtë. Reflektimet
procesojnë fenomene e dukuri, kohësisht dhe në shtrirje mjedisore në shkallë të
ndryshme. Dhe, aty ku dukurija zë e jetësohet ne shtrirje kohore, ajo merr përmasa
të një tradite kulturore, e cila në këtë kontëkst tejkalon vecanësitë e një grupi apo
komuniteti kulturorë, nga se kontekstualiteti ndërveprues rezulton të jetë interferim i
ndikimeve polikulturore, që shoqërojnë mjediset shoqërore në kushte të
komunikimit globalistik. Andaj, edhe zakonet e lindjes në Gallap , shpehin një
kontekstualizëm procesual antropologjik.
Duke qenë se shoqëria shqiptare, këtu në Kosovë, e s’këndejmi dhe në Gallap,njohu
transferim dinamik nga sistemi vertikal i organizimit te familjes në familje me
sistem të shtrirë – horizontal për një periudhë relativisht të shkurtër ( qe nga
gjysma e dytë e shek.XX ), struktura përmbajtësore e familjes perjetojë një
zhvendosje organizative, ne kuptimin e funksionalitetit kierarkik mbi te cilin ishte
ndertuar nder shekuj, dhe kështu ju fut një rrugë që njeh aktivitete të shumëllojshme
ekonomike , sociale, kulturore, politike, etj., etj. Në të tilla rrethana, individi si
pjesëtar i familjes, tanimë merr rrolin e një subjekti reflektues në vetë familjen dhe
mjedisin shoqërorë. Individi na reflekton te jetë inovuesi i vlerave kulturore.Mirëpo
duke qenë se jemi ne fazë tranzicioni kulturorë, te dominuar me vlera tradicionale te
kulturës dhe elementeve strukturore te karakterit procesual, edhe roli i individit
reflekton në situata ndërdijshëm ose me koshiencë, duke qenë herë promovues e
herë pengues i vlerave, qofshin ato të traditës apo bashkëkohore. Perderisa ky
reflektim hetohet të jetë i ndryshëm nga mjedisi në mjedis dhe nga tipi në tip i
strukturës familjare, na qfaqet kjo strukturë heterogjene në këte fazë procesuale.
Pikërisht, këte e deshmojnë dy mbivështrimet krahasimtare të këtij punimi. Herë-
herë në këto rite te lindjes, na qfaqen nënshtresa të lashta kulturore, të cilat në pak
raste perfitojnë edhe në funksionalizëm supërsticioz. Diku-diku gjëjnë aplikim gadi
74
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
rutinor me refleksion gadi spontan dhe pa arsyeshmëri dekoduese. Kjo e fundit
dominon në shtrirje hapsirore por frekuenton kryesisht ne brezin e ri, perjashtuar
dallimin gjinor, por reflektueshem me nuansa në tipin e vendbanimeve dhe vetë
strukturen e familjeve në mjedise të diferencuara.
Derisa riti i lindjes, në qerthullin e zakoneve familjare, reflekton mundësi të
nduarndurta për të ndjekë rrugë procesuale në trashëgimi kulturore kundrual
reflektimeve individuale në të transmetuar dhe në të konsumuar të vlerave, qasjes
antropologjike i ofrohet një mundësi reale për njohjen e proceseve etnopsikologjike
te individit dhe grupit, në rrethana mjedisore por duke i vështruar dhe analizuar
gjithnjë të ngërthyera në ndërvëprime. Duhet shtuar se procesi njeh gradacion rritjeje
në kurbën kulturore.
Na rezulton se vlerat e shtratit kulturorë përbajtësisht procesohen duke marrë tipare
mbijetojash e edhe relikesh – gjithnë e më shumë- brënda sfondit trashëgimor.
Simbolika ritualeske dhe pasuria komplementare me objekte e veprime te
karaktereve ritualo-magjike, reflekton të jetë zbehur dhe gadi e papranuar në
ceremoninë rituale të lindjeve, për të mos thënë se dekodimi i saj simbolik ka
humbur dedikimin funksional plotësisht.
Ajo që ngacmon, sidomos strukturen e re popullative, në raste dhe jo gjithëherë,
është së nga ndjenja e brëndshme, reflekton një gjendje emocionale që kushtimisht
dhe mund ta konsiderojme jo rrallë herë latente, për të pranuar, të paktën edhe një
veprim ritual, për të cilin më së paku bëson, vetëm e vetëm si një “justifikim” në
kuptimin e ndjesisë së momentit për të reflektuar trashëgimi dhe identitet kulturor.
Kjo situatë na shoqëron ne mjedise kryesisht rurale por ne strukturë të re të
popullsisë së arsimuar ose që është në procese shkollimi.
Andaj, do sintetizonim mendimin se ritet e lindjes në Gallap janë një mundësi e mirë
në fushën e antropologjisë kulturore për të ju qasë trajtimit të proceseve kulturore, si
një reflektim i zhvillimit të qytetërimit
75
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Besim ARIFI1
RUAJTJA DHE SIGURIMI I VENDIT TE NGJARJES
ABSTRAKTI: Ruajtja e vendit te ngjarjes eshte njeri nga veprimet qe e ben njësitet e policise
ne momentin qe arrijne ne ate vend ku ka ndodhur krimi.Pra detyre kryesore e policeve te
pare qe arrijnne ne vendin e ngjarjes eshte ruajtja dhe sigurimi i atij vendi te ngjarjes. Qe
këqyrja pastaj te behet ne menyre te rregullt dhe pa ndonje problem te natyres se sigurimit
apo ruajtjes ata qe arrijne se pare ne vendin e ngjarjes duhet bere ate ashtu siq kërkohet nga
ata.Ruajtja dhe sigurimi i vendit te ngjarjes nuk eshte asgje tjeter pervq se ruajtja e atij vendi
ne te njëjtat kushte fizike qe e ka lene kryesi.Pra njësitet e patra qe arrijne ne ate vend duhet
te kujdesen qe iu njëjti vend te jete ne te njëjtat kushte fizike qe ate e la kryesi ne momentin
kur u largua nga ky vend.
Fjalet kyce: vendi i ngjarjes, mbrojtja, sigurimi, ruajtja dhe deshmite
ABSTRACT: One of the main issues for experts at the scene is its storage. Touch,
movement and walking on the traces and material evidence found at the scene would reduce
credibility regarding the evidence remained at the scene. In order to perform the work
successfully and as it foreseen, scene preservation is the main factor of this success. Taking
into account that the scene must be processed, examined, checked, raided, so that all traces
and material evidence there can be revealed, fixed, collected as required, better protection
the scene is the main factor.
Key words: scene, storage/protection,security, protection, evidence
S
hpesh herë shtrohet pyetja se kush është përgjegjës për vendin e ngjarjes.
Përgjegjës për sigurimin e vendit të ngjarjes është polici i parë që arrin në atë
vend2. Këtu në këtë fazë provat u nënshtrohen edhe ndikimit të njerëzve që
kanë interes t’i ndryshojnë, t’i zhdukin apo t’i fshehin me qëllim që të mos zbulohet
e vërteta dhe autori 3.
Marrja e masave për ruajtjen e vendit të ngjarjes ka për qëllim sigurimin dhe ruajtjen
e gjurmëve dhe provave materiale dhe nuk lejohet asnjeri të shkelë në atë vend para
ardhjes së grupit hetimor 4.
Vendi i ngjarjes është dinamik, mjedisi ndryshon në mënyrë të shpejtë dhe këtë
duhet ta ketë parasysh çdo person që arrin i pari në atë vend të ngjarjes5.
1 Besim ARIFI, PhD Candidate
2 Në mungesë te policit, ky person mund të jetë një punonjës i pushtetit vendor apo nje qytetar i thjeshtë.
3 Dr. Estref MYFTARI, mr.sc. Fitim SHISHANI, Hysen KOTRI, Kriminalistika, Prishtinë, 2010, fq. 97
4 Prof. dr. Vesel LATIFI, Kriminalistika, zbulimi dhe të provuarit e krimit, Prishtinë, 2009, fq. 173.
5 Barry A. J .Fisher, Techniques of crime scene investigations, seventh edition, 2004 by CRC press LLC, fq. 28
76
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Marrja e masave për ruajtjen e vendit të ngjarjes ka për qëllim sigurimin dhe ruajtjen
e provave dhe të gjurmëve dhe nuk lejohet asnjeri të shkelë në vendin e ngjarjes para
ardhjes së grupit hetimor 1.
Me të arritur në atë vend polici i parë:
Duhet të sigurohet se autori i veprës penale ka ikur nga vendi i ngjarjes
Me arritjen në vendin e ngjarjes, polici i parë duhet të kontrollojë për praninë ose jo
të kryerësit në vendin e ngjarjes dhe rreth tij dhe nëse ai gjendet ende aty, ta
ndalojë dhe ta mbajë deri sa të vijnë ekipet tjera.
Duhet të kontrollojë viktimën, duke përfshirë dhënien e ndihmës së parë
Nëse viktima gjendet ende në vendngjarje, ai/ajo duhet të kontrollohet për shenja
jete. Nëse viktima ka shenja jete, atëherë duhet t’i ofrohet ndihma e parë nga vetë
polici, duke thirrur ambulancën ose ekipet e mjekëve. Nëse viktima nuk ka shenja
jete, atëherë duhet të sigurohet i tërë vendi i ngjarjes duke përfshirë edhe viktimën
që gjendet aty dhe të pritet deri sa të arrijnë ekipet e specializuara siç janë : ekipet
Të ndërmarrë masat e sigurimit të vendit të ngjarjes
mjeko-ligjore, ekspertët e vendit të ngjarjes etj.
Masat e sigurimit të vendit të ngjarjes duhet të merren menjëherë pasi të jenë bërë
veprimet e lartpërmendura. Sigurimi i vendit të ngjarjes do të bëhet gjithashtu nga
polici i parë që arrin në atë vend duke vendosur shiritin përkatës për rrethimin e
vendit të ngjarjes me mbishkrimin” CRIME SCENE DO NOT CROSS etj, ose duke
përdorur edhe sende tjera, qoftë edhe pengesa të ndryshme vetëm sa për t’ua bërë të
pamundur personave të paautorizuar të hyjnë në atë vend.
Fig.1 Shiriti i sigurimit të vendit të ngjarjes
(foto e marrë nga: http://chicagoist.com/attachments/chicagoist_shannon/2007_03_crimetape.jpg)
Që vendi i ngjarjes të jetë sa më i siguruar dhe i mbrojtur, ai që e bën këtë duhet të
jetë i kujdesshëm dhe t’u përmbahet disa rregullave.
Duhet të jetë i sigurt dhe të ketë dëshmi se vepra është kryer 2
Duhet të japë ndihmën e parë dhe të kujdeset për viktimën3
Dhënia e ndihmës së parë viktimës dhe kujdesi për të gjithmonë duhet të bëhet në
atë mënyrë, që vendi i ngjarjes të kontaminohet sa më pak apo mundësisht, aspak.
Në rastet e dhënies së ndihmës së parë, hyrja në vendngjarje mund t’i lejohet vetëm
1 Dr.Vesel Latifi,Kriminalistika zbulimi dhe te provuarit e krimit, Prishtinë 2009,fq.173
2 Mbrojtja dhe këqyrja e vendit të ngjarjes, doracak për studentë, Vushtrri, 2002.
3 Po aty.
77
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
personelit mjekësor, i domosdoshëm për dhënien e ndihmës me efikasitet. Por,
personeli mjekësor duhet të jetë i vëmendshëm gjatë lëvizjeve në vendngjarje.
Arrestimi ose kapja e autorit të krimit, nëse është ende aty (në kushtet e
Sigurimi i vendit të ngjarjes1
flagrancës)
Detyrë dhe përgjegjësi tjetër e policit që mbërrin i pari në vendin e ngjarjes është që
të identifikojë dhe t’i bëjë pyetje personit të parë që e ka lajmëruar atë (ndodh që
policët lajmërohen nga persona të ndryshëm lidhur me rastin). Gjithashtu veprim
tjetër i policit të parë do të ishte edhe mbajtja e të gjithë personave, që në momentin
kur është kryer vepra, kanë qenë aty, duke i veçuar, në mënyrë që deklaratat e tyre të
jenë të pavarura nga njëra- tjetra.
Personat e parëndësishëm duhet të largohen nga vendi i ngjarjes, duke mos përfshirë
këtu personelin mjekësor, zjarrëfikësat, të cilët mund edhe jenë të dobishëm dhe
prezenca e tyre ndonjëherë është e domosdoshme.
Mbyllja e rrugës që shpie në drejtim të vendit të ngjarjes duhet të bëhet me shiritat
përkatës për sigurimin e vendit të ngjarjes ose, në mungesë të tyre, përdorim mjete të
ndryshme, litarë apo shenja të tjera dhe, në këtë mënyrë, u bëjmë me dije të gjithëve
se brenda pengesës së vendosur nuk mund të hyjë askush përveç personave të
autorizuar. Një mbyllje e thjeshtë e derës ( nëse ngjarja ka ndodhur brenda ) ose
përdorimi i çfarëdo pengese ( litar apo ndonjë mjet tjetër ) apo rrethimi me shiritin
përkatës përgjatë perimetrit të brendshëm, do ta siguronte dhe mbronte vendin e
ngjarjes në mënyrë të duhur 2.
Duhet të vendoset vetëm një hyrje dhe dalje për të gjithë ata që hyjnë dhe dalin nga
vendi i ngjarjes. Kjo mund të vlejë edhe për personelin mjekësor, ku, në varësi nga
rasti dhe nevoja për të hyrë brenda vendit të ngjarjes, për t’i dhënë ndihmë viktimës,
duhet që edhe atyre t’u bëhet me dije se është pikërisht kjo hyrja dhe dalja dhe,
brenda mundësive që ata kanë, duke iu përshtatur kushteve, t’i shfrytëzojnë këto
pika, në mënyrë që të mos shkatërrohen apo kontaminohen gjurmët dhe provat
materiale të cilat ndodhen aty. Në asnjë rast personeli mjekësor nuk duhet penguar
për të hyrë brenda vendit të ngjarjes. Mos harroni se:
dhënia e ndihmës së parë viktimës ka përparësi ndaj provave.
Edhe pasi janë marrë gjithë këto masa për parandalimin e prishjes dhe kontaminimit
të vendit të ngjarjes, polici i cili bën sigurimin e tij, duhet të hartojë dhe plotësojë
një formular për kontaminimin e vendit të ngjarjes. Ky formular do të shërbente për
të treguar kohën e mbërritjes, hyrjes dhe daljes së secilit person në vendngjarje duke
përfshirë këtu: emrin, kohën e hyrjes dhe daljes, arsyen e hyrjes. Në këtë mënyrë do
1 Po aty
2 Barry A.J.Fisher,Technique of crime scene investigations,seventh edition, 2004 by CRC press LLC,fq.33
78
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
të sigurojmë të dhëna të nevojshme për të përcaktuar se kush ka mundur, në ndonjë
mënyrë, ta dëmtojë vendin e ngjarjes dhe gjurmët apo provat që gjenden aty.
Polici i parë në vendin e ngjarjes duhet gjithashtu të përdorë edhe fletoren e tij të
xhepit ose ndonjë fletore tjetër për të shënuar disa informata të rëndësishme, të cilat
mund të jenë të shkurtra, por me vlerë të madhe. Këto të dhëna mund të jenë më
vonë të dobishme dhe përfituese për hetuesit dhe teknikët e vendit të ngjarjes. Këto
informata duhet të përfshijnë datën, kohën dhe ndonjë ndodhi të pa zakonshme që
zhvillohet aty1. Po ashtu, në këto informata të policit të parë, duhet të shënohen edhe
kushtet atmosferike, të cilat mund të jenë faktor i rëndësishëm për rastin. Dihet se
kushtet atmosferike si shiu, bora, era etj., mund t’i shkatërrojnë gjurmët dhe provat
materiale të cilat gjenden në vendngjarje, gjithashtu edhe shikueshmëria është një
faktor mjaft me rëndësi, lidhur me të cilën më vonë mund të bëhen edhe pyetje.
Detyrë tjetër e policit të parë që mbërrin në vendin e ngjarjes është edhe shënimi në
fletoren e tij i gjendjes së objekteve që gjenden aty. Nëse rasti ka ndodhur në një
ambient të mbyllur, në një shtëpi, duhet të shënohen se si janë gjetur dritaret e
shtëpisë: të mbyllura apo të hapura dhe prej cilës anë ose si mbyllen dhe hapen ato,
si janë gjetur dyert: të mbyllura apo të hapura, nëse ka pasur çelës në to, ku ka qenë i
vendosur: jashtë apo brenda? Dritat kanë qenë të ndezura apo jo, nëse po, cila dritë
ka qenë e ndezur? Më tej, shihet dhe shënohet nëse është gjetur ndonjë bisht i
harxhuar cigareje dhe shënohet sa kanë qenë. Përshkruhet ambienti brenda shtëpisë,
a ka qenë e pastruar apo jo? Nuhatja nga ana tjetër është element mjaft i
rëndësishëm: çfarë po nuhasni, sidomos te rastet e zjarrvënës. Mund të keni
gëzhojën e armës së zjarrit, por duhet të mos dëmtohen gjurmët papilare e biologjike
të mbetura në to si dhe nuk duhet ndryshuar pozicioni i armëve të zjarrit të gjetura.
Po ashtu edhe indikatorët e tjerë siç janë: ngrohëset e ndryshme, duhen parë nëse
janë të nxehta apo jo së bashku me temperaturën e dhomës etj.
Gjithmonë, duke treguar kujdesin e duhur, polici i parë duhet t’i kontrollojë të gjitha
këto vende, por pa prekur asgjë me dorë, duke përjashtuar mundësinë e lënies së
gjurmëve të gishtërinjve nëpër objekte.
Nëse polici i parë ka në dispozicion kohë, para se të arrijnë hetuesit dhe ekspertët
kriminalistë, dhe posedon aparat fotografik, ai mund të fotografojë vendin e ngjarjes
dhe objektet që gjenden në të , duke pasur gjithashtu kujdes që gjatë fotografimit të
mos dëmtojë gjurmët dhe provat materiale.
Duhet të bëhen fotografi nga një kënd i veçantë ku mund të fotografohen të gjithë
njerëzit që janë të pranishëm, që më vonë, në rast se kërkohet, të përcaktohet se
kush ishte prezent në vendngjarje në atë kohë. Fotografitë shërbejnë edhe për një
qëllim tjetër: njerëzit që janë afër ndonjëherë mund të marrin me vete prova me ose
1 Mbrojtja dhe këqyrja e vendit të ngjarjes, doracak për studentë, Vushtrri, 2002.
79
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
pa qëllim, dhe më vonë, mund të mos tregojnë të vërtetën lidhur me prezencën e
tyre në vendngjarje në një moment të caktuar të kohës.
Objektet që duhen fotografuar, nëse polici i parë ka aparat, janë edhe automjetet e
parkuara afër vendit të ngjarjes, pasi edhe automjetet mund të marrin me vete
gjurmët dhe provat materiale që gjenden aty.
Për t’iu shmangur çdo shtrembërimi të deklaratave që do të japin më vonë, lidhur me
prezencën e tyre në atë vend, duhet të fotografohen edhe viktima dhe dëshmitarët.
Shpesh herë viktimat duan që objektet e çrregulluara t’i vendosin dhe t’i kthejnë në
vendin e vet para se aty të vijnë policët. Pronarët e dyqaneve ku mund të ketë
ndodhur rasti, ndodh që fillojnë t’i pastrojnë dhe rregullojnë ato duke mos pasur
kujdes ndaj gjurmëve të cilat nuk duken fare, siç janë gjurmët e gishtërinjve. Në këtë
mënyrë pa dashje mund t’i shkatërrojnë ato dhe kështu bëhen subjekt i
daktiloskopimit nga ana e policisë për të eliminuar gjurmët e tyre të gishtërinjve.
Ndërkohë që polici i parë bën sigurimin e vendit të ngjarjes dhe kryen veprimet e
mësipërme, në vendngjarje vijnë edhe policë të tjerë dhe së bashku ata vijojnë me
punët tjera, deri sa aty të mbërrijë ekipi i ekspertëve të kriminalistikës dhe hetuesit .
Punë tjetër me rëndësi për policët që kanë mbërritur në vendngjarje është
shpërndarja e turmave, që eventualisht mblidhen afër vendit ku ka ndodhur krimi.
Gjatë shpërndarjes së këtyre turmave, policët duhet të kenë kujdes të mos largojnë
dëshmitarët nga vendi i ngjarjes, por vetëm personat e pa nevojshëm1.
Të gjithë policët së bashku duhet të përcaktojnë kufirin e vendit të ngjarjes, duke
vendosur kështu perimetrin e vendit të ngjarjes.
Detyre tjetër e policit të parë në vendngjarje është edhe parandalimi i pasojave të
tjera siç mund te jenë p.sh. : rrezikimi i jetës së njerëzve në një rast zjarri, apo
fundosje në ujë, ndalimi i një vrasje tjetër, kur të afërmit e viktimës( kufomës ) e
dinë autorin e vrasjes dhe mund të hakmerren kundër tij apo të afërmeve të tij etj.
Perimetri i vendit të ngjarjes
Perimetri i vendit të ngjarjes është gjithë ai terren, që përfshin atë sipërfaqe tokësore
apo , ku mund të gjenden prova të plota apo të pjesshme, gjurmë apo shenja që kanë
lidhje me ngjarjen, krimin apo autorët e saj.
Perimetri i vendit të ngjarjes ndahet në:
Perimetri i brendshëm
Perimetër i brendshëm konsiderohet zona prej kufirit të vendit të ngjarjes, në
drejtim të pikës qendrore, zona e cila është rrethuar me shirit ose me ndonjë mjet
tjetër. Në varësi nga konfiguracioni i terrenit të vendit të ngjarjes, ky perimetër
mund të zgjerohet me arritjen e ekipeve të këqyrjes së vendit të ngjarjes.
Perimetri i jashtëm
1 Mbrojtja dhe këqyrja e vendit të ngjarjes, doracak për studentë, Vushtrri, 2002.
80
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Perimetër i jashtëm konsiderohet zona e cila fillon prej kufirit të vendit të ngjarjes
dhe vazhdon më tej. Kjo zonë ka pak gjasa të jetë e përfshirë në rastin që ka
ndodhur, por duke pasur parasysh rrugën që kryerësi ka bërë deri në vendin e
ngjarjes, kjo zonë është mjaft e rëndësishme, përveç të tjerash, edhe për të pyetur
dëshmitarët lidhur me ngjarjen.
Ky është një vend ku mund të mblidhen mediat, njerëz të ndryshëm dhe këtu mund
të vendoset qendra komanduese.
Qendra komanduese
Vendosja e qendrës komanduese ka rëndësinë e vet, kur kemi parasysh se këqyrja e
vendit të ngjarjes ndonjëherë mund të jetë e komplikuar dhe nevojitet kohë për ta
realizuar.
Qendra komanduese do të ndihmonte punën e ekspertëve të kriminalistikës duke iu
ofruar atyre ndihmë në shumë aspekte. Ne këtë qendër do të vendosen drejtuesit, të
cilët do të udhëheqin punën e të gjitha atyre që punojnë brenda vendit të ngjarjes,
duke iu ofruar ndihmë në koordinimin e punëve me organizata dhe agjenci të tjera
siç janë : zjarrfikësit, personeli mjekësor, patologu, sigurimi i pajisjeve shtesë etj.1.
Mediat vendosen afër kësaj qendre dhe zyrtari për informim, i cili është pjesë e
qendrës komanduese, i informon ata në vazhdimësi.
Hyrja në vendin e ngjarjes
Ekipi i cili është caktuar të punojë në atë vend ngjarje, kur mbërrin aty, së pari duhet
të kontaktojë me policin e parë që ka bërë sigurimin e vendit të ngjarjes dhe t’i bëjë
atij disa pyetje lidhur me atë se çfarë ka parë ai në momentin kur ka arritur në vend.
Para se ta pyesë, nëse dikush ka hyrë brenda vendit të ngjarjes, duke përfshirë këtu
edhe policët, duhet ta vëzhgojë vendngjarjen nga një pozicion jashtë perimetrit të
brendshëm dhe pastaj të vendosë për veprimet e mëtejshme, duke mos nxituar për të
hyrë brenda vendit të ngjarjes.
Hyrja në vendin e ngjarjes për personat që nuk kanë punë aty është e panevojshme,
dhe ndonjëherë, mund të shkaktojë edhe dëme në procesin e punës dhe të arritjen e
rezultateve të dëshiruara nga ana e ekspertëve të kriminalistikës dhe hetuesve.
Çdo polic që kërkon të hyjë në vendin e ngjarjes, duhet të jetë i kujdesshëm dhe t’u
përmbahet disa rregullave që kërkohet të zbatohen gjatë hyrjes në atë vend.
Edhe nga ekspertët kriminalistë dhe hetuesit kërkohet një kujdes mjaft i madh kur
ata hyjnë në vendin e ngjarjes.
Çdo ekspert i kriminalistikës që hyn në vendin e ngjarjes, duhet së pari ta dijë dhe të
jetë i sigurt se e di kufirin e vendit të ngjarjes, gjithashtu duhet të përmbahet nga
lëvizjet e nxituara, ai duhet të jetë i qetë dhe i saktë.
1 Mbrojtja dhe këqyrja e vendit të ngjarjes, doracak për studentë, Vushtrri, 2002.
81
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Nëse polici i parë që ka bërë sigurimin e vendit të ngjarjes nuk e ka zgjedhur pikën
hyrëse, atëherë duhet të zgjidhet një pikë hyrëse dhe të kërkohet nga të gjithë të
hyjnë në vendngjarje nëpërmjet saj. Kjo pikë hyrëse nuk duhet të jetë pika që ka
shfrytëzuar për hyrje kryerësi i veprës penale. Zgjedhja e mirë e kësaj pike do të
zvogëlonte mundësinë e prishjes së gjurmëve dhe provave materiale.
Ata që hyjnë në vendin e ngjarjes duhet të kenë njohuri për faktin se ka gjëra që nuk
duken, gjëra që nuk i shohin, gjërat që nuk i dëgjojnë, nuhatin etj. Në vendin e
ngjarjes njeriu mund të lerë edhe erën, aromën e trupit të tij e cila është një gjurmë
ose provë shumë e rëndësishme, përmes të cilës ai mund te zbulohet dhe
identifikohet duke përdorur qenin gjurmues ose metodën e gazkromatografisë dhe
spektrometrisë së masës1.
Sistemi gazkromatograf – spektometër mase ( model GCMS-QP.1000 ) shërben për
dy qëllime : për identifikimin e komponentëve të përzierjeve komplekse të lëndëve
organike, që mund të kalojnë në gjendje të gaztë, pa u shpërbërë dhe për matjen e
masës molekulare të tyre ( më të vogël se 1000 Dalton )2.
Masat Mbrojtëse
Disa vendngjarje paraqesin rrezik serioz për shëndetin e hetuesve, sepse, në varësi
nga lloji i krimit, ata mund të ekspozohen nga rreziqet e ndryshme siç janë : helmet
kimiko - biologjike, lëndët djegëse, lëndët shpërthyese. Po ashtu, duhet t’i kushtohet
vëmendje edhe viktimave, të cilat mund të jenë të infektuara nga sëmundje të
ndryshme ngjitëse dhe kontakti me këto viktima dhe lëngjet e tyre fiziologjike si:
gjaku, sperma, urina, djersa etj., paraqet rrezik serioz për shëndetin.
Gjithashtu, masat mbrojtëse vendosen edhe për t’iu shmangur kontaminimit të
provave që gjenden në vendngjarje.
Që masat mbrojtëse të jenë sa më të sigurta, përdoren këto pajisje:
Doreza plastike të ndryshme, maskat mbrojtëse, syzet, helmeta, rroba të veçanta
mbrojtëse, mbështjellës plastikë të këpucëve, çizmet etj.
Fig.2 Pajisjet për masat mbrojtëse (foto nga: http://seichie_product_crimescene_ecuipment.jpg)
PERFUNDIMI
Ruajtja dhe siguimi i vendit te ngjrjes eshte gjithashtu nje veprim shume i
rendesishem i cii duhet te kryhet me nje pergjegjesi te madhe kur dihet se sa ne te
1 Prof. ass. dr. Luan VELIQOTI, ” Tribunë Juridike ” Tiranë , nr. 82, 2010
2 Prof. dr. Skender Begeja, Kriminalistika, Vëllimi i I, 2011, Tiranë, fq. 63
82
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
vertete eshte i rendesishem nje veprim i tille. Duke ruajtur dhe siguruar vendin e
ngjarjes ekipi qe e ben ate ne te njejten kohe ruan dhe siguron vendin e ngjarjes ne
pergjithesi dhe te gjitha deshmite qe gjenden brenda atij vendi ne veqanti. Duke
ditur se gjitha deshmite dhe provat materiale qe gjenden brenda vendit te ngjarjes
ato duhet dhe u nenshtrohen edhe ekzaminimeve te metutjeshem si dhe testimi dhe
prezantimi i tyre ne gjyq, atehere ska se si te mos jete sigurimi dhe ruajtja e vendit te
ngjarjes njeri nder veprimet kryesore te grupit hetimor dhe atyre qe drejtperdrejte
kujdesen per kete veprim.
Gjithashtu rendesi te madhe ka edhe percaktimi i perimetrit te vendit te ngjarjes, i
cili percakton edhe kufirin e atij vendi si dhe vendos apo cakton qenderen
komanduese e cila ze nje vend te rendesishem ne organizimin e asaj keqyrje.
LITERATURA
Dr. Estref MYFTARI, mr.sc. Fitim SHISHANI, Hysen KOTRI, Kriminalistika, Prishtinë, 2010
Prof. dr. Vesel LATIFI, Kriminalistika, zbulimi dhe të provuarit e krimit, Prishtinë, 2009
Barry A. J .Fisher, Techniques of crime scene investigations, seventh edition, 2004 by CRC
press LLC,
Dr.Vesel Latifi,Kriminalistika zbulimi dhe te provuarit e krimit, Prishtinë 2009
Mbrojtja dhe këqyrja e vendit të ngjarjes, doracak për studentë, Vushtrri, 2002.
Barry A.J.Fisher,Technique of crime scene investigations,seventh edition, 2004 by CRC
press LLC
Prof. ass. dr. Luan VELIQOTI, ” Tribunë Juridike ” Tiranë , nr. 82, 2010
Prof. dr. Skender Begeja, Kriminalistika, Vëllimi i I, 2011, Tiranë,
http://chicagoist.com/attachments/chicagoist_shannon/2007_03_crimetape.jpg)
http://seichie_product_crimescene_ecuipment.jpg)
83
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Dhurata MILORI1
INTEGRIMI I SHQIPËRISË NË BE, PËRFITIMET DHE DHE KOSTOT
EKONOMIKE
ABSTRAKT: Në aspektin ekonomik integrimi i Shqipërisë në BE do të thotë para së gjithash
tregti e lirë dhe integrim i tregut shqiptar në tregun e BE-së.
Integrimi i Shqipërisë në BE kërkon reforma të cilat e afrojnë vendin me modelin europian të
shtetit, të demokracisë dhe të funksionimit të ekonomisë.
Në vendet e BE-së ekziston ekonomia e tregut, e aftë t’i bëjë ballë konkurrencës dhe forcave
të tregut brenda vendeve anëtare. Për Shqipërinë procesi i integrimit europian është një sfidë
e cila përvec përfitimeve ka dhe kostot e saj në të gjitha fushat si dhe në atë ekonomike , të
cilat duhen përballuar me sukses dhe kërkojnë transformime rrënjësore, në mënyrë që
Shqipëria të gjendet gjithmonë dhe më afër Bashkimt Europian .
FJALË KYCE: integrimi europian; kostot ekonomike; treg i lirë
ABSTRACT: Albania in the EU, benefits and economic costs of the integration.
On the economic prospect the European Integration of Albania means free trade and
integration of the Albanian market into the EU market.
Albania's EU integration should be understood as a process of reform which approaches the
country with the European model of the state, democracy and economy functioning.
In EU countries exists the market economy, able to withstand competition and market
forces within the member states. Obviously for Albania the European Integration beside the
benefits remains a challenge in the economic area. Albania should successfully fulfill the
requirements of radical economic transformations in order to get closer to the European
Union.
KEY WORDS: European Integration, Economic costs, free market
HYRJE
P
as viteve 90’ emigracioni u shndërrua në një dukuri masive. Ndryshimi i
sistemit politik në Shqipëri u pasua dhe me ndryshime të mëdha në ekono-
minë e vendit.
Rruga e vetme për t’u ndarë nga izolimi, prapambetja e thellë ekonomike dhe për
ndërtimin e demokracisë dhe ekonomisë së tregut të lirë, u njëhsua me integrimin
Europian2. Integrimi europian kërkon plotësimin e disa kritereve ku përmendim:
plotësimit e kriterit politik (stabilitetit të institucioneve që garantojnë demokracinë,
sundimin e ligjit, të drejtat e njeriut, si dhe respektimin dhe mbrojtjen e
1 Dhurata MILORI, Universiteti i Tiranës, Instituti i Studimeve Europiane. Email: dhuratamilori2@yahoo.com
2 Bashkim Jahollari, Integrimi Europian dhe Shqipëria , 2011
84
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
minoriteteve) ; njohjen e pranimin e legjislacionit të përbashkët të BE – Community
acquis (aftësisë për të marrë përsipër detyrimet që burojnë nga anëtarësimi, duke
përfshirë edhe bindjen kundrejt qëllimeve të bashkimit politik, ekonomik dhe
monetar), por edhe plotësimin e kriterit ekonomik – ekzistencën e një ekonomie
tregu funksionale dhe aftësinë për të ndërvepruar me presionet dhe forcat e tregut
brendapërbrenda BE-së.
Parakushtet për integrimin europian për Shqipërinë mbeten po ato: shtet i fortë me
administratë eficiente, forcim i shtetit ligjor, përmirësim i kushteve për rritjen
ekonomike dhe zgjerim i bashkëpunimit rajonal. 1
Përfitimet dhe kostot ekonomike të integrimit
Një nga kriteret për integrimin në BE është dhe ai i Kopenhagenit i vitit 1993 i cili
deklaron se anëtarësimi në BE kërkon ekzistencën e një ekonomie funksionale të
tregut dhe kapacitetin e duhur për të përballuar konkurrencën e tregut brenda
Bashkimit Europian.
Në Shqipëri, kufizimet financiare, besimi i ulët i konsumatorëve dhe investitorëve,
kapaciteti rezervë i prodhimit ka kufizuar konsumin privat dhe shpenzimet e
investitorëve. Dërgesat e emigrantëve janë rritur pak, konsumi privat ka mbetur në
nivele të ulëta. Pavarësisht nga njëfarë përparimi , dobësitë në të drejtat e pronësisë
dhe zbatimit të ligjit vazhdojnë të jenë të dëmshme për mjedisin e biznesit.
Tregu i punës karakterizohet me papunësi vazhdimisht të lartë. Procesi i privatizimit
ka avancuar por nuk ka përfunduar . Konkurenca mbetet ende e ulët. Në përgjithësi
, edhe pse është bërë një përparim në krijimin e një funksionimi të ekonomisë së
tregut , Shqipëria ka nevojë të konsolidojë financat e saj publike dhe zvogëlojë
nivelin e lartë të borxhit publik, forcojë mbrojten e të drejtës së pronës , shtetit të së
drejtës dhe luftës kundër korrupsionit. 2
Shqipëria do të marrë statusin e vendit kandidat ne BE, kushtëzuar me realizimin e
disa reformave. Vendi duhet te realizojë reformën në fushën e drejtësisë, në atë të
administratës publike si dhe të përmbyll reformën parlamentare. Kusht mbetet edhe
angazhimi i fortë në luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar. 3
Mbështjetja e opinionit publik ndaj integrimit në Bashkimin europian ka qenë
gjithmonë e lartë në Shqipëri. Qytetarët ruajnë për të disatin vit rradhas një
gadishmëri dhe dëshirë të lartë që Shqipëria të integrohet në Bashkimin Europian.
85 për qind e shqiptarëve janë gati të votojnë pro antarësimit të vendit në BE.
Shqiptarët presin nga ky antarësim që niveli i jetesës të përmirësohet, që punësimi i
1 Zef Preçi, Integrimi europian në këndvështrimin ekonomik
2 Progres Raporti i Komisionit Europian për Shqipërinë 2013
3 Shqipëria merr statusin e vendit kandidat në BE, ja kushtet , Albania Online
85
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
tyre të rritet, që ligjet të zbatohen, varfëria dhe korrupsioni të luftohen më shumë
dhe në tërësi demokracia shqiptare të forcohet. 1
Perspektiva e vendit si anëtar i BE-së shërben si një nxitje për ndërmarrjen e
reformave ekonomike, sociale, politike dhe ligjore nga shteti Shqiptar.
Perceptimi i opinionit publik për integrimin europian përjashton thuajse plotësisht
kostot e këtij procesi apo aspektet ekonomike, si dhe e redukton integrimin në lirinë
tashmë të fituar të lëvizjes nga Shqipëria në drejtim të vendeve të BE-së. Shpesh
jashtë këndvështrimit publik mbeten zhvillimi ekonomik, forcimi i shtetit ligjor dhe
demokratizimi, mundësia e punësimit të lirë në vendet e BE-së duke e parë lëvizjen
e lirë (pa viza) të qytetarëve shqiptarë të shkëputur nga lëvizja e lirë e kapitaleve
dhe biznesit brenda dhe jashtë vendit.
BE-ja mbetet partneri kryesor tregtar i Shqipërisë përsa i përket eksporteve si dhe
investimeve
Nisur nga eksperienca e vendeve të cilat janë anëtarë të BE-së mendoj se përfitimi
kryesor ekonomik i integrimit të Shqipërisë në BE është:
aksesi i eksporteve shqiptare në tregjet e huaja
nxitja e strukturave konkurruese
përmirësimet që lidhen me eficiencen ekonomike pas anëtarësimit
Të gjitha këto cojnë në forcimin e ekonomisë shqiptare parë në një këndvështrim
afatgjatë. Si kosto të këtij procesi përmendim ndryshimet që pasojnë kalimin nga
një “ekonomi e mbrojtur” në një ekonomi të hapur dhe konkurruese. Kjo mund të
rezultojë me humbjen e të ardhurave, dhe vendeve të punës.
Në kuadrin e integrimit europian, Shqipëria ka ecur përpara në procesin e
bashkëpunimit ekonomik rajonal. Gjithashtu ekonomia shqiptare ka përfituar nga
fondet e BE-së nëpërmjet programeve dhe granteve, të cilat i kanë përfituar edhe
vende të tjera të rajonit siç janë PHARE, (Asistenca Komunitare për Rindërtim,
Zhvillim dhe Stabilizim (CARDS), SAPARD, ISPA, Instrumenti i Para Aderimit
(IPA), TEMPUS, etj. 2
Këto fonde kanë ndihmuar në shtimin e investimeve publike dhe në rritjen e GDP-
së së vendit. Efekte të tjera të tërthorta të integrimit europian shtrihen mbi
shpërndarjen e burimeve në funksion të përgatitjes se vendit për një hapje të plotë
ndaj konkurrencës perëndimore dhe efektet në tregtinë e jashtme.
Vendet kandidate që do t’i bashkohen BE-së si dhe Shqipëria duhet të jenë gati në
terma ekonomike.
Europa është duke thelluar integrimin e saj me shumicën e vendeve anëtare për një
union bankar europian me mbikëqyrjen e Bankës Europiane.
1 Instituti Shqiptar për Studime Ndërkombëtare , Shqiptarët aspak euroskeptikë, 85% e tyre e duan integrimin në
BE, Nëntor 2013
2 Zef Preçi, Integrimi europian në këndvështrimin ekonomik
86
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Falë reformave të thella që janë në zemër të zgjerimit europian, bizneset mund të
kenë besim për të operuar në një mjedis ku zotëron shteti ligjor dhe korrupsioni
luftohet ashpër. Gjithashtu e rëndësishme për një ekonomi dhe investime të sigurta
mbeten e drejta e pronësisë, tranparenca e administratës publike si dhe efektiviteti
dhe kapaciteti i saj për të përmbushur nevojat e bizneseve, barra administrative e
ulët dhe ruajtja e standarteve europiane..1
KONKLUZIONE
Përfitimet kryesore të integrimti të Shqipërisë në BE janë përfitimet politike dhe
ekonomike.
Integrim do të thotë më shumë përfitime, rritje ekonomike, mbrojtje e
konsumatorëve, më pak korrupsion. Integrimi europian do të sjell më tepër stabilitet
, të nxitura dhe të ndihmuara nga asistenca financiare përmes fondeve strukturore
dhe të kohezionit, duke hapur gjithashtu dyert për mundësi të reja biznesi. Zbatimi i
plotë i standardeve europiane sjell përmirësime më të mëdha jo vetëm për sa i takon
mbrojtjes së të drejtave të njeriut, luftës kundër korrupsionit dhe menaxhimit të
shëndetshëm financiar por edhe aspekteve të tjera të jetës duke përmirësuar kështu
cilësinë e jetës së njerëzve. 2
Gjithashtu duhet të theksojmë se asnjë vend nuk futet në këtë proces pa marrë
parasysh edhe kostot përkatëse. . Nevojitet gjithëpërfshirja e aktorëve të ndryshëm
institucional dhe të opinionit publik në këtë proces si dhe ndërgjegjësimi i tyre për të
drejtat dhe detyrimet qe lindin nga ky proces. Kostot e këtij procesi janë deri-diku të
rënia e prodhimit vendas dhe rritja e papunësisë për shkak te ekspozimit te vendit
panjohura në mjedisin shqiptar. Disa nga këto efekte mbi mund të jenë:
kundrejt konkurrencës që vjen nga jashtë
rritja e kostos buxhetore për përballimin e shpenzimeve te papunësisë;
kostot e ristrukturimit institucional në funksion të procesit të integrimit europian
kosto që lidhen me mbrojtjen e mjedisit, në sektorin bujqësor, në mbrojtjen e
të vendit
konsumatoreve.
Në këtë proces nevojitet jo vetëm ruajtja e stabilitetit makro-ekonomik të vendit dhe
përfitimet përfitimet,por edhe kostot e procesit të integrimit europian .
Për procesin e integrimit europian faktor kyc mbetet konsensusi politik për reformat
e kërkuara si dhe klima politike që garanton suksesin e procesit 3
1 Fule: Zgjerimi i BE-së, politika jonë e suksesshme. Shqipëria kandidate potenciale.
2 Sekui: Integrimi në BE , më shumë përfitime për Shqipërinë
3 Zef Preci, Integrimi europian në këndvështrimin ekonomik.
87
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
BIBLIOGRAFIA
Albania Online ,Shqipëria merr statusin e vendit kandidat në BE, ja kushtet
Bashkim Jahollari, Integrimi Europian dhe Shqipëria , 2011
Blendi Kajsiu, Kostot e Integrimit www.shqiperia.com
Fule: Zgjerimi i BE-së, politika jonë e suksesshme. Shqipëria kandidate potenciale,
www.balkanëeb.com
Instituti Shqiptar për Studime Ndërkombëtare , Shqiptarët aspak euroskeptikë, 85% e tyre e
duan integrimin në BE, Nëntor 2013
Progres Raporti i Komisionit Europian për Shqipërinë 2013
Sekui: Integrimi në BE , më shumë përfitime për Shqipërinë , www.balkanweb.com
Zef Preçi, Integrimi europian në këndvështrimin ekonomik,
http://europaesse.wordpress.com/2012/02/01/integrimi-europian-ne-kendveshtrimin-
ekonomik/
88
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Endri PAPAJORGJI1
BALKAN COUNTRIES IN THE PERSPECTIVE OF THE
INTERNATIONAL TRADE
ABSTRACT: Transformation is a process closely connected with reforms in the property-
rights regime, but retransfering the ownership has been the core of this process in all post
communist countries.2 The main objective of this article is to analyse the economic and
commercial law reforms in the Balkans.
Keywords: Commercial legislation, Intergation, Economy, Balkans.
ABSTRAKT: Shtetet ballkanike në perspektivën e tregtisë ndërkombëtare
Transformimi është një process i lidhur ngushtë me reformat në regjimin pronësor dhe
tregtar, por e drejta e shoqërive tregtare është procesi bazë për ndërtimin e sistemit të
ekonomisë së tregut dhe ndërtimit të një sistemi modern ligjor. Objektivi kryesor i këtij artikulli
është të analizojë reformat ekonomike dhe legjislative në fushën tregtare në Ballkan.
Introduction
T
he end of the East-West conflict – as has in the meantime become fairly
clear – has by no means led to the end of history and a peaceful world. It
gave only room for new confusions, which projects the world as a
conglomerate of ideas, ideologies and facts whose analysis withstands rational logic.
Postmodernity has many faces and the deconstruction of the old order based on
national borders and alliances now only leaves rooms for new world projections,
meaning “colourful mosaic stones of a world out of kilter that no longer fits
coherently into a single unified picture”.3
***
From the world of Huntington, 4 whose thesis focus on the scenario of “the
west
against the rest” (a clash of Western civilization against oriental despots or theocrats
in the mode of Saddam Hussein or Ayatollah Khomeini in an unholy alliance with
1 PhD (Uni Graz) Mag. Iur (Uni Graz) Endri Papajorgji
2Gärtner, W Die Eigentumsgarantien in den Verfassungen Polens, Ungarns, der Tschechischen und der
Slowakischen Republik - Verfassungsrechtliche Grundlagen und Verfassungspraxis, në Roggemman (Hrsg.),
Eigentum in Osteuropa. Peter Lang, Berlin, 1996, p. 219.
3 Menzel, U New Images of the Enemy. The Renaissance of Geopolitics and Geoculture in International
Relations”, International Journal of Political Economy, 1996, pp. 70.
4 Originally printed in the summer 1992 issue of Foreign Affairs, the essay was published with critiques and a
response in Huntington, Samuel P The Clash of Civilizations? The Debate (Council of Foreign Affairs, New York,
1993, p. 2.
89
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
the Confucian population form the eastern and south-eastern Asia) to the world of
Star TV (scenario concerning the Americanization of life-styles spreading into mass
cultures by brute media force, overlapping four of the cultural areas so sharply
demarcated by Huntington: the Japanese, Confucian, Hindu and Islamic worlds).
Recognising the importance of international trade to national economic
development, governments have stepped up their efforts in strengthening their
commercial representation in major trading partner countries. My central contention
is that the currently unfolding and future economic restructuring and integration in
the Balkan countries can only be meaningfully thought through, and I suggest
implemented, within the context of the European and International market. It is
clear that these regional economies cannot escape this simple proposition: the nature
and character of their economic restructuring and economic integration will be
determined by an economic rationality and logic produced outside the geographical
boundaries of the Balkan peninsula.
The liberalization of international trade is a necessary, or inescapable process, which
under certain assumptions and conditions results in important economic benefits to
countries. These benefits ensue for a number of reasons, such as the specialization
of countries in branches where they have a relative advantage because of
differences in the availability, productivity and cost of production factors. Each
country specializes in products for which it has lower production costs, and imports
those for which the cost of production is high. In this way it increases the efficiency of
its economy by transferring productive resources to more effective export
industries.
Some observations could be highlighted in the perspective of the international
trade:1
1. United States leadership shaped the GATT, with a growing role for the
European Community especially from the mid 1970s onwards;
2. the GATT system was based on what became called “embedded
liberalism”, in other words the system promoted liberalisation and above all required
non-discrimination, but granted the Contracting Parties to the GATT
considerable national policy autonomy;
3. Trade policy in Europe, with the building of the common market;
But let’s have a look at the development of the European common market. When
the Union was first established as the European Coal and Steel Community shortly
after the Second World War, its basic idea was the strengthening of the economic
ties between member states and nations as an instrument for preventing future wars
in Europe. Indeed, for more than 60 years, Europe enjoyed unprecedented economic
growth and political stability. So strong are the mutually beneficial economic bonds
1For a more detailed analysis look at Papajorgji, E E drejta ndërkombëtare tregtare dhe e biznesit. Ilar, Tiranë,
2012, p. 17.
90
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
and interests that, today, conflict is unthinkable between the member states of the
European Union.
However, we should be honest and recognize that this is not the work of Europe
alone. The United States played a crucial role, providing within the NATO Alliance
an immensely important security component. The US and EU complemented each
other, combining their respective strengths time and again, working together and
with other powers and important nations of the international community within the
framework of international organizations. That partnership, between Europe and
America, is and will remain for the foreseeable future the most important factor for
conflict prevention in the world.
Economical Situation in the Balkans during Socialism
World War II in the Balkans left 3.5 million people dead and destroyed perhaps half
of all farms and industries. In the Soviet states, national economic recovery was
guided by Communist ideological preferences for heavy industry, and by Russian
efforts to build a unified regional economy to support socialism but especially to
support the needs of the post- war Russian economy. With the coming of
Communism, each state followed the Soviet pattern: nationalization of major
enterprises, state direction of investment and production through a series of Five-
Year Plans, emphasis on heavy industry and collectivization of agriculture. Pre-
Communist trends often paved the way for these measures.
In Bulgaria, financial institutions had already been nationalized during the war:
this step made it easy for the new Communist regime to take control of banking and
credit. In December 1947 Communist Party operatives entered 6,000 private
businesses simultaneously and announced their nationalization. Even small firms
were included: the average plant had only 23 employees. Most available capital
and labor was directed to electric power stations and steel, cement and chemical
plants. In the decade 1948-58 Bulgaria's economy was transformed: the industrial
labor force more than doubled in size with most of the growth occuring in heavy
industry. De-Stalinization and awareness of economic problems led to modifications
in Bulgaria after the middle '50s. The Third Five-Year Plan (which actually lasted
from 1958-60) addressed shortfalls in production and high rates of
urban unemployment among rural workers who had been displaced by
collectivization of agriculture. Compared to 1948, industry's share in the economy
had risen from 23 percent to 48 percent by 1960; the role of farming was reduced
by half. 1
Romania, on the other hand, continued to embrace central planning. By 1965
production of metals was five times its 1948 level, and tripled again between 1965
1 Boric, T Rechtsvergleichung, Graz 2013, p. 134.
91
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
and 1980. The urban population, only 23 percent of the total in 1948, rose to 41
percent in 1970 and 51 percent in 1987. To extend modernization, an unpopular
program began building new cities in selected rural areas in 1974: this involved the
destruction of thousands of villages and resettlement of their inhabitants in sterile
new industrial towns. In the 1960s Romania tried to build economic bridges to the
West and borrowed heavily from Western banks. To repay a massive $13 billion
debt, most of Romania's consumer goods and foodstuffs had to be exported
after 1976, placing terrible burdens on the population.1
Yugoslavia followed its own path. In the middle '50s, worker self-management
teams began setting their own investment and production goals. To pursue economic
self-sufficiency and Western trade, Tito built a diversified economy producing
fertilizer, petroleum, plastics, food processing, textiles and similar light industrial
goods. The absence of central planning also led to uneven industrial growth from
region to region. The northern and western republics, Croatia and Slovenia,
ended up with superior industrial resources and this created disparities in wealth.
In 1986, real income for Slovenes was 124 percent of the national average; that of
Macedonians was 80 percent. Unemployment was 2 percent in Slovenia and 8
percent in Croatia, but 18 percent in Serbia and 27 percent in Macedonia. Residents
of the southern regions resented the wealth of those in the north; residents in the
north resented paying taxes to subsidize social assistance programs in the south.2
Albania started to embrace central planning since 1945. The nationalization of private
started with the banking and credit sector in 1946 and continued with the
nationalization of the agricultural land where most available capital and labor was
directed. Investements continued with the building of agricultural cooperatives in
the villages and production cooperatives in the cities. By 1965 private property was
abolished and only state-, cooperativist-, and personal property was allowed. From
1945 to 1955 all private property in the villages and cities was transformed into state
property. In the late 80 s the economy totally collapsed as a consequence of the
impossibility of meeting the needs of the population with food and resource
mismanagement. 3
Recent trends in the Balkans
Bulgaria, entered the EU on 1 January 2007. It’s economy averaged more than 6%
annual growth from 2004 to 2008, driven by significant amounts of bank lending,
consumption, and foreign direct investment. Successive governments have
1Boric, T Rechtsvergleichung, Graz 2013, p. 149.
2Papajorgji, E Privatisierung von Unternehmen in Albanien und Mazedonien im Rechtsvergleich, Saarbrücker
Verlag Für Rechtswissenschaften, Saarbrücken 2013, p. 108.
3Papajorgji, E Privatisierung von Unternehmen in Albanien und Mazedonien im Rechtsvergleich, Saarbrücker
Verlag Für Rechtswissenschaften, Saarbrücken 2013, p. 28.
92
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
demonstrated a commitment to economic reforms and responsible fiscal planning,
but the global downturn sharply reduced domestic demand, exports, capital inflows,
and industrial production. GDP contracted by 5.5% in 2009, stagnated in 2010,
despite a significant recovery in exports, grew 1.7% in 2011, and 1% in 2012.
Despite having a favorable investment regime, including low, flat corporate income
taxes, significant challenges remain. Corruption in public administration, a weak
judiciary, and the presence of organized crime continue to hamper the country's
investment climate and economic prospects.1
Regarding the ways of action for the Romanian economic development, we consider
that, in the context of globalization and communication technologies, Romanian
governments took in consideration the way in which the communication
technologies contribute to improve income, by putting the bases and assuring a
modern and efficient context for the development of the IT infrastructure, assuring
the conditions necessarily for the informational economy development and focusing
on the cooperation of the diplomatic structures with other global organisms,
regarding information and knowledge. Romania‘s integration in the EU in 2007 was
followed by a significant element with its binomial role regarding the companies:
providing strategic and operational information. At strategic level, Romanian
political strategy tries to offer to the economical entities certain information
referring to the national and international economical and financial politics, the
evolution of fiscal and social legislation, the states having agreements for working
licenses, interest or pressure groups, etc. At operational level, the authorities
develop their skills in order to be able to offer technical information in order to
orientate the companies and to support them in searching the adequate markets for
their products and services. Yet, in Romania there are still efforts to be done,
reforms to be implemented. 2
On the territory of the former Socialist Federal Republic of Yugoslavia, after a
decade of centrifugal processes and disintegration accompanied by armed conflicts,
the conviction prevailed that is necessarily to develop good neighborly relations
and to accelerate political and economic stabilization, as a prerequisite of progress
and prosperity. This could, among others, make possible the fulfillment of
condition for the integration and accession of the newly emerged states into the
European Union. In this context, the commitment to a strong economic development
is becoming a necessity. Following the democratic changes that have occurred,
and the general social consensus that political and economic changes are essential,
Republic of Serbia stressed the need for the return to, or renewal of its membership
in international organizations as one of its foreign policy priorities. Of particular
importance is therefore the inclusion of Serbia into multilateral monetary and trade
1 http://www.indexmundi.com/bulgaria/economy_profile.html (16.2.2014).
2 Boric, T Rechtsvergleichung, Graz 2013, p. 143.
93
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
system (e.g. World Bank, the International Monetary Fund, the World Trade
Organization, the European Investment Bank). In this respect, the priorities of
Serbian foreign commercial and economic policy have been stated to be the
membership of the WTO, OECD, EFTA and finally, the European Union
accession. These activities of Serbia would be conducive to the rounding up of the
economic and financial environment necessary for an accelerated carrying
out reforms and for economic development.1
Albania’s application for memebershio to the European Union on 28 April 2009 was
an important landmark for a country that 20 years ago had emerged from a
communist rule as one of the poorest most isolated, most repressive and most
inscrutable in Europe. Moreover, Albania’s transition to a democracy and a market
economy had been launched under challenging circumstances during a period of
exreme instability in the Western Balkans. Remittances, a significant catalyst for
economic growth declined from 12-15% of GDP before the 2008 financial crisis to
8% of GDP in 2010, mostly from Albanians residing in Greece and Italy. The
agricultural sector, which accounts for almost half of employment but only about
one-fifth of GDP, is limited primarily to small family operations and subsistence
farming because of lack of modern equipment, unclear property rights, and the
prevalence of small, inefficient plots of land. FDI is among the lowest in the region,
but the government has embarked on an ambitious program to improve the business
climate through fiscal and legislative reforms. Also, with help from EU funds, the
government is taking steps to improve the poor national road and rail network, a
long-standing barrier to sustained economic growth. The country will continue to
face challenges from increasing public debt, having slightly exceeded its former
statutory limit of 60% of GDP in 2012. 2
Conclusions
At the end of this enforced review of the recent trends and evolutions of econo-
mic and commercial policy in particular in the Balkan countries, we consider that:
In the next few decades we are going to see a world with bigger and
bolder corporations, more conscious of public opinion as a global market
gradually coalesces, but more willing to exploit weaker institutions in the
international political system to gain access to resources and special economic
status. The Balkan countries “suffered the most from the global recession of 2008-
09”. Wherever you go in the region people tell you how tough life is. Average
salaries are €491 in Montenegro, €360 in Serbia, €300 in Albania and at similar
levels elsewhere. By contrast prices are high and increasing, especially for utilities.
All the Balkan economies are intimately connected to the euro zone so the decline in
1Boric, T Rechtsvergleichung, Graz 2013, p. 192.
2 http://www.indexmundi.com/albania/economy_profile.html (28.2.2014).
94
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
demand from the euro zone has hit their economies hard. Serbia has seen an
increase in foreign direct investment and the early signs are that this could be a
bumper tourist season on the Croatian coast. Still, alarms bells are ringing,
especially in countries entwined with the ailing Greek economy and, to a lesser
extent, the anemic Italian one. “For remittances, Albania is the most exposed;
around two-thirds of migrants in Greece are from Albania. Macedonia, Serbia and
Bulgaria are the most vulnerable to reduced FDI flows.
Although the region is suffering a very difficult period, there is a real necessity in
promoting of a single Balkan economic space. Therefore, we must recognize the
practical obstacles that lie ahead, especially in the Western Balkans, which are
rooted in the creation of new states, in unresolved political problems and in
continued difficulties in pursuing economic reforms.
REFERENCES
Boric, T Rechtsvergleichung, Graz 2013.
Papajorgji, E E drejta ndërkombëtare tregtare dhe e biznesit. Ilar, Tiranë, 2012.
Papajorgji,E Privatisierung von Unternehmen in Albanien und Mazedonien im
Rechtsvergleich, Saarbrücker Verlag Für Rechtswissenschaften, Saarbrücken 2013.
Gärtner, W Die Eigentumsgarantien in den Verfassungen Polens, Ungarns, der
Tschechischen und der Slowakischen Republik - Verfassungsrechtliche Grundlagen und
Verfassungspraxis, në Roggemman (Hrsg.), Eigentum in Osteuropa. Peter Lang, Berlin,
1996, p. 219.
Huntington, Samuel P The Clash of Civilizations? The Debate (Council of Foreign Affairs,
New York, 1993, p. 2.
Menzel, U New Images of the Enemy. The Renaissance of Geopolitics and
Geoculture in International Relations”, International Journal of Political Economy, 1996,
pp. 70.
http://www.indexmundi.com/bulgaria/economy_profile.html (16.2.2014).
http://www.indexmundi.com/albania/economy_profile.html (28.2.2014).
95
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Erton KALESHI1
Dr. Skerdian KURTI2
DËNIMET ALTERNATIVE DHE ROLI I SHËRBIMIT TË PROVËS NË
EKZEKUTIMIN E TYRE
ABSTRACT: ALTERNATIVE SENTENCING AND THE ROLE OF THE PROBATION
SERVICE IN THEIR EXECUTION
The reason for choosing this topic is related to the importance of the development of
contemporary criminal sentencing policies, coordination of criminological research and
design philosophy of the sentencing principles of sentencing development in Albania.
The purpose of this paper consists in recognizing the opportunities offered by our law
enforcement or alternatives to imprisonment, the mission of the Probation Service in
supervision and implementation of alternatives to imprisonment to overcome the difficulties
and social reintegration of sentenced and the bringing of positive changes in their lives.
It is worth emphasizing that the practical implementation of alternatives to imprisonment is
not only addressing the problem of overcrowding in prisons and finding an efficient system of
punishment, but the use of alternatives reflects a fundamental problem in accessing the
crime, the offenders and their place in society by changing the focus of punishment by
confinement in restorative justice and reintegration.
Keywords: Sentencing system, Alternative sentences, Execution of sentences, Probation
Service, Restorative function
ABSTRAKT: DËNIMET ALTERNATIVE DHE ROLI I SHËRBIMIT TË PROVËS NË
EKZEKUTIMIN E TYRE
Arsyeja e zgjedhjes së kësaj teme lidhet me rëndësinë e zhvillimit të politikave penale
bashkëkohore të dënimit, bashkërendimin e kërkimeve kriminologjike si dhe hartimin e
filozofisë së dënimeve e parimeve te zhvillimit të dënimit në Shqipëri.
Qëllimi i këtij punimi konsiston në njohjen e mundësive që ofron legjislacioni ynë për zbatimin
a alternativave të dënimit me burgim, misionin e Shërbimit të Provës në mbikqyrjen dhe
zbatimin e alternativave të dënimit me burgim për kapercimin e vështirësive dhe riintegrimin
shoqëror të të dënurave si dhe sjelljen e ndryshimeve pozitive në jetën e tyre.
Vlen për tu theksuar se zbatimi në praktikë i alternativave të dënimit me burgim është jo
vetëm adresimi i problemit të mbipopullimit në burgje dhe gjetja e nje sistemi efikas
ndëshkimi, por përdorimi i alternativave pasqyron një problem thelbësor në qasjen e krimit, të
autoreve të veprave penale dhe vendin e tyre në shoqëri duke ndryshuar fokusin e
ndëshkimit, nga izolimi në drejtesinë restauruese dhe riintegrimin.
Fjalë kyçe: Sistemi i dënimeve, Dënimet alternative, Ekzekutimi i dënimeve, Shërbimi i
provës, Funksioni riedukues
1Fakulteti i Ekonomisë i Universitetit të Tiranës erton.kaleshi@gmail.com
2 Fakulteti i Drejtësisë i Universitetit të Tiranës skerdiankurti@yahoo.it
96
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Hyrje
A
rsyeja e zgjedhjes së kësaj teme lidhet me rëndësinë e zhvillimit të
politikave penale bashkëkohore të dënimit, bashkërendimin e kërkimeve
kriminologjike si dhe hartimin e filozofisë së dënimeve e parimeve te
zhvillimit të dënimit në Shqipëri.
Qëllimi i këtij punimi konsiston në njohjen e mundësive që ofron legjislacioni ynë
për zbatimin a alternativave të dënimit me burgim, misionin e Shërbimit të Provës
në mbikqyrjen dhe zbatimin e alternativave të dënimit me burgim për kapercimin e
vështirësive dhe riintegrimin shoqëror të të dënurave si dhe sjelljen e ndryshimeve
pozitive në jetën e tyre.
Vlen për tu theksuar se zbatimi në praktikë i alternativave të dënimit me burgim
është jo vetëm adresimi i problemit të mbipopullimit në burgje dhe gjetja e nje
sistemi efikas ndëshkimi, por përdorimi i alternativave pasqyron një problem
thelbësor në qasjen e krimit, të autoreve të veprave penale dhe vendin e tyre në
shoqëri duke ndryshuar fokusin e ndëshkimit, nga izolimi në drejtesinë restauruese
dhe riintegrimin.
1. Kuptimi i dënimeve alternative
Dënimet alternative janë masa ndëshkimore që kryhen në ambjente jo të izoluara siç
ndodh me dënimin me burgim. Dënimi me burgim është parë në të shkuarën si masa
më e mirë për të rritur sigurinë e komunitetit dhe dënimin e veprimeve kriminale
duke synuar uljen apo eliminimin e tyre, por jo gjithmonë ai ka qënë i efektshem sa i
përket parandalimit të krimit dhe riintegrimit social të të dënuarve1. Në Shqipëri
sistemi i burgjeve po kalon sfida të shumta për shkak të mbipopullimit apo
infrastruktures së vjetëruar dhe si rrjedhoje, të dënuarit me burgim jetojnë në kushte
të mjera të cilat mund të kenë një ndikim negativ për gjëndjen e tyre fizike dhe
mendore, dhe pengojnë përgatitjen e tyre arsimore dhe profesionale, duke ndikuar
kështu në mundësitë e tyre për një jetë normale në komunitet në të ardhmen2. Një
dënim i gjatë me burgim ka ndikim edhe në jetën familjare dhe punën e një personi.
Duke vënë në dyshim efektivitetin e dënimit me burgim, ekspertet janë përpjekur të
gjejne masa të tjera të dobishme, të një natyre të ndryshme nga burgimi, për të
ndihmuar të dënuarit duke i mbajtur në komunitet. Dënimet alternative janë një
mënyrë e mire për të bërë trajtimin e diferencuar të të dënuarve sipas grupeve të
veçanta në të cilat bëjnë pjesë, si psh: të miturit, gratë, të moshuarit, të sëmurët
mendorë, personat me varësi ndaj substancave narkotike, personat të cilët kanë
probleme shëndetësore të cilat kërkojnë trajtim të specialuzar, të dënuarit të cilët
kanë përgjegjësi prindërore për fëmijë të mitur të cilët nuk mund të kenë përndryshe
kujdes prindëror.
1Shih, V. Hysi, Penologjia, Kristalina-KH, Tiranë, 2012, fq. 33 e vazhdim.
2Shih, Raport monitorimi mbi situatën e respektimit të të drejtave të njeriut në Shqipëri për vitin 2011, botim i
KSHH, Tiranë, 2012, fq. 30-46.
97
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
2. Standartet ndërkombëtare që favorizojnë zbatimin e dënimve alternative
Ekzistojnë një numer instrumentesh ndërkombetare të cilat vendosin detyrime,
rregulla minimale standarte dhe udhezime për shtetet anëtare të traktateve dhe
konventave për administrimin e drejtësisë dhe alternativave ndaj dënimit me burgim.
Sipas Rregullave të Tokios, qëllimi i masave alternative të dënimit me burgim në
përgjithesi, është gjetja e alternativave efektive ndaj dënimit me burgim për të
dënuarit dhe të mundësojë autoritetet t'i pershtatin sanksionet penale me nevojat
individuale të të dënuarit dhe në proporcionalitetin e duhur me veprën penalete
kryer 1.
Këto rregulla zbatojne dënimet alternative duke u bazuar në katër kritere:
natyra dhe rrezikshmeria e veprave penale;
personaliteti dhe formimi i autorit të veprës penale;
mbrojtja e shoqërisë;
shmangia e "përdorimit të panevojshem të dënimit me burgim".
Avantazhet e individualizimit të dënimit në këtë mënyre, janë të dukshme sepse e
lejojnë të dënuarin të mbetet i lire, duke i mundësuar të vazhdojë punën, studimet
dhe jetën në familje. Masat alternative të dënimit me burgim synojne të inkurajojnë
një perfshirje më të gjerë të komunitetit në administrimin e drejtësisë penale,
veçanërisht në trajtimin e të dënuarve dhe të nxisin një ndjenjë përgjegjësie sociale
të të dënuarit. Do të zbatohen pa asnjë lloj diskriminimi racor, ngjyre, seksi, moshe,
gjuhe, besimi fetar, opinioni politik, origjine kombëtare apo sociale, prone,
prejardhje apo ndonjë statusi tjeter.
Konventa Europiane e te Drejtave te Njeriut po ashtu ka sanksionuar të drejtat dhe
liritë themelore të individit, që përbejnë themelet e drejtësisë dhe të paqes ne botë.
Disa nga këto të drejta dhe liri themelore marrin rëndësi të veçante në kuadër të
penologjise, si garanci të rëndësishme në proçesin penal duke ndikuar edhe sistemin
e drejtesisë penale në tërësi. Për të garantuar një trajtim sa më human të personit, në
rastet kur ai arrestohet apo burgoset për një vepër penale, me rëndësi është neni 5 i
KEDNJ, në lidhje me të drejtën e personit për liri dhe siguri, si dhe garancitë për
zhvillimin e nje proçesi të rregullt ligjor. "Cdokush ka të drejtën e lirisë e të sigurisë
personale. Askujt nuk mund t'i hiqet liria , me perjashtim të rasteve që vijojnë dhe në
përputhje me procedurën dhe rastet e parashikuara me ligj". Neni 6 i KEDNJ
parashikon të drejtën për një proçes të rregullt gjyqësor, pjesë e të cilit është edhe
ekzekutimi i vendimeve penale të formës së prerë.
Rregullat e Tokios dhe të Pekinit nga ana tjetër kanë luajtur një rol tepër të
rëndësishëm në minimizimin e efekteve të dëmshme në trajtimin e të miturve nga
sistemi i drejtësisë, duke parandaluar shtimin e kriminalitetit dhe duke e përfshirë
1 Adoptuar nga Rezoluta e Asamblesë së Përgjithshme 45/110 në 14 dhjetor 1990.
98
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
sistemin e drejtësisë për të miturit në një proçes zhvillimi sa më të gjerë në nivel
kombëtar1. E drejta e të miturit për privatësi duhet respektuar në çdo rast, në mënyrë
që të shmanget dëmi që mund të shkaktohet nga një publicitet jo i duhur ose nga
etiketimi i mundshëm. Studimet kriminologjike në fushën e etiketimit 2 kanë treguar
për efektet e dëmshme të shkaktuara nga identifikimi i përhershëm i të rinjve si
"kriminele" apo "delinkuent". Regullat theksojnë nevojën për një trajnim të
specializuar për të gjithë punonjësit e ligjit të përfshirë në administrimin e drejtësisë
për të miturit. Meqë policia është kontakti i parë me sistemin e drejtësisë për të
mitur, është me rëndësi që punonjësit e policisë të veprojnë në mënyrë profesionale.
Kongresi i gjashtë mbi Parandalimin e Krimit dhe Trajtimin e të Dënuarve,
specifikon se rregullat inter alias duhet të reflektojnë parimin bazë që paraburgimi të
përdoret vetëm si mundësia e fundit, në mënyrë që asnjë i mitur të mos mbahet në
një ndërtese ku është i ekspozuar ndaj ndikimeve negative të të rriturve, dhe të
merren parasysh nevojat e tyre te veçanta gjatë kësaj faze zhvillimi 3.
Një rol të rëndësishëm në këtë drejtim ka luajtur edhe Këshilli i Evropës i cili është
shprehur me anë të një rekomandimi në lidhje me mbipopullimin e burgjeve4. Sipas
këtij rekomandimi, mbipopullimi dhe rritja e popullsisë në burgje përbën një sfidë
madhore për administrimin e burgjeve dhe sistemin e drejtësisë penale në tërësi, si
në lidhje me të drejtat e njeriut, ashtu edhe me menaxhimin efikas të institucioneve
penale. Gjithashtu ai merr në konsideratë faktin që menaxhimi efikas i popullatës së
burgjeve përcaktohet nga çështje të tilla si: situata e përgjithshme e kriminalitetit,
prioriteti në kontrollin e krimit, gama e dënimeve të përcaktuara, ashpërsia e
dënimeve të dhëna, shpeshtësia e përdorimit të sanksioneve dhe masave komunitare,
përdorimi i paraburgimit, efektiviteti dhe efikasiteti i organeve të drejtësisë penale
dhe qendrimi i publikut ndaj krimit dhe ndëshkimit. Ky rekomandim sanksionon që
masat e marra për të luftuar mbipopullimin e burgjeve, për të reduktuar popullsinë e
burgjeve, duhet të bëhen pjesë e një politike penale koherente dhe racionale për
parandalimin e krimit dhe sjelljes kriminale, zbatimin efektiv të ligjit, sigurinë dhe
mbrojtjen e publikut, individualizimin e sanksioneve si dhe për riitegrimin social të
të dënuarve. Këto masa duhet të jenë konform parimeve bazë te shteteve
demokratike të udhëhequra nga ligji dhe që u nënshtrohen qëllimit madhor të
garantimit të të drejtave të njeriut, në përputhje me Konventen Evropiane të të
Drejtave të Njeriut dhe me rastet e praktikës gjyqësore të organeve përkatëse të
ngarkuara me zbatimin e saj.
3. Përparësitë e zbatimit të dënimeve alternative
1 Tërësia e Rregullave minimale të Kombeve të Bashkuara në lidhje me dhënien e drejtësisë për të mitur
(Rregullat e Pekinit) janë miratuar më 29 nëntor 1985. Ato gjenden të botuara në “Përmbledhjen e akteve
ndërkombëtare”, botim i KSHH, Tiranë, 1993, fq. 243-269.
2 Shih, V. Hysi, Kriminologjia, Kristalina-KH, Tiranë, 2010, fq. 117.
3 Adoptuar nga Rezoluta nr.4 e Asamblesë së Përgjithshme mbi standartetet e drejtësisë për të mitur.
4 Rekomandimi Nr.R (99) 22, i Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës adoptuar në 5 nëntor 2008.
99
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Zbatimi i dënimeve alternative synon të konsolidojë dhe promovojë të drejtat e
njeriut, të zgjerojë përfaqësimin e interesave dhe nevojave të ndryshme të shoqërisë,
të kontribuojë në emancipimin dhe zhvillimin e shoqërisë, përfshirjen dhe
pjesëmarrjen e komunitetit në proçese të rëndësishme institucionale, parametra të
domosdoshme për cilësinë e një demokracie në zhvillim.
Krijimi i një mundësie të dytë për të pandehurit që paraqesin probleme të varësisë
me drogën dhe alkolin, probleme të sjelljes, të personalitetit, të agresivitetit dhe të
menaxhimit të zemerimit, trajtimin e duhur mjekësor, psikosocial me qëllim
rehabilitimin e tyre, integrimi i tyre në shoqëri, krijimi i besueshmerisë tek publiku i
gjerë mbi efikasitetin e zbatimit të dënimit alternativ si dhe institucionalizimi i
dënimit alternativ në Shqipëri, janë ndër objektivat kryesore që synohen të arrihen.
Qëllimi i prezantimit të alternativave të dënimit me burgim është jo vetëm adresimi
i problemit të mbipopullimit në burgje apo gjetja e një sistemi efikas ndëshkimi, por
edhe pasqyrimi i një ndryshimi thelbësor në qasjen ndaj krimit të autoreve te
veprave penale dhe vendin e tyre në shoqëri duke ndryshuar fokusin e ndëshkimit
nga izolimi në drejtësinë restauruese dhe integrimin.
Disa nga përparësitë e denimeve alternative janë:
Zvogëlojnë probabilitetin e rikthimit në rrethin e krimit;
Ofrojnë një mundësi për të zhdëmtuar dëmin dhe viktimën;
Zhdukin "shkollën e krimit në burg". Ato shmangin marrjen e kulturës së burgut,
në mënyrën e të jetuarit, të të shprehurit dhe zakonet e ndryshme që fitohen gjatë
qëndrimit në burg;
Ndihmojnë në mbajtjen e lidhjeve familjare dhe sociale;
I japin mundësi të dënuarit për t'u riintegruar në shoqëri;
Eliminojnë sikletin e dënimit me burgim.Turpi i të qënit në burg është kaq real,
sa dhe anëtarët e pafajshëm të familjes e vuajnë atë edhe më shumë se vetë i dënuari;
Financiarisht dënimet alternative kanë më pak shpenzime krahasuar me mbajtjen
në institucion të të dënuarit, duke ulur në këtë mënyrë shpenzimet e taksapaguesve.
4. Dënimet alternative sipas legjislacionit shqiptar
Alternativat e dënimit me burgim u përcaktuan për herë të parë në Kodin Penal të
Republikës së Shqipërisë, të miratuar me ligjin nr.7895, datë 27.01.1995. Ky kod
parashikonte këto lloj alternativash1:
Copëzimin e dënimit me burgim (Neni 58);
Pezullimi i dënimit me burgim dhe vënia në provë (Neni 59);
Pezullimi i ekzekutimit të dënimit me burgim dhe detyrimi për kryerjen e një
pune me interes publik (Neni63);
1Shih. I. Elezi, S. Kaçupi, M. Haxhia, Komentar i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë, Geer, Tiranë, 2006, fq.
258-281.
100
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Lirimi para kohe me kusht (Neni 64)
Në këtë kohë u shfaqën probleme në lidhje me zbatimin e këtyre alternativave të
dënimit në praktikë për shkak të mungesës së mbikqyrjes së zbatimit të tyre si dhe
proçedurave për caktimin e mbikqyrjes së tyre1. Lindi kështu nevoja për ndryshimin
dhe përmirësimin e kuadrit ligjor ekzistues. Ishte Ministria e Drejtësisë ajo që
ndërmori nismën për reformimin e dënimeve alternative që u finalizua me miratimin
e ligjit nr.10023, datë 27.11.2008 "Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr.7895,
datë 27.01.1995 Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë" dhe ligji nr.10024,date
27.11.2008 "Për disa ndryshime dhe shtesa në ligjin nr.8331, datë 21.04.1998 "Për
ekzekutimin e vendimeve penale".
Zbatimi i denimive alternative në Shqipëri shënoi një hap përpara në konsolidimin e
të drejtave të njeriut, demokracisë dhe shtetit ligjor. Zakonisht këto alternativa të
dënimit me burgim jepen kur nga gjykata vlerësohet se rrezikshmëria shoqërore e
autorit dhe e veprës penale është e vogel, si dhe kur kjo gjykatë mendon se me
zbatimin e masave të tilla i arrihet më së miri qëllimeve të dënimit. Në këtë rast
gjykata e cakton më parë masën e dënimit ndaj autorit të veprës penale dhe në qoftë
se shikon se plotësohen kushtet përkatëse, ajo vendos për zbatimin e një prej
alternativave të dënimit. Alternativat që parashikon Kodi Penal aktual, jane:
- Gjysmëliria (neni 58),
- Pezullimi i dënimit me burgim dhe vënia në provë (neni 59)
- Qëndrimi në shtëpi (neni 59/a),
- Puna me interes publik (neni 63),
- Lirimi me kusht (neni 64).
5. Domosdoshmëria e krijimit të institutit të Shërbimit të Provës
Sipas Konferencës Europiane të Shërbimit të Provës, roli i këtij instituit ka të bëjë
me të gjitha aktivitetet në fushën e drejtësisë penale, raportet për vlerësimin e
rrethanave shoqërore, puna e ndërhyrjes së hershme, aktivitetet në fushën e
sanksioneve dhe masave komunitare, aktivitete në institucione të vuajtjes së dënimit,
mbikqyrja, vënia në provë si sanksion penal, aktivitete te parandalimit te krimit etj.
Shërbimi i Provës ka një rol të veçantë në sistemin e drejtësisë penale pasi kryen një
sërë funksionesh të specializuara, të domosdoshme për funksionimin e sistemeve
moderne të drejtësisë penale2. Kështu ai bashkëpunon me policinë për të shmangur
shkelësit e rinj dhe më potencialë nga ndjekja penale e proçedimi penal; përpilon
raporte për të ndihmuar gjykatat gjatë proçesit të dhënies së dënimit dhe për të nxitur
dënimet në komunitet, kur është e përshtatshme; bashkëpunon me burgjet, të
1 Shih, Ekzekutimi i vendimeve penale, Probleme të ligjit dhe të praktikës shqiptare, botim i KSHH, Tiranë, 2004,
fq. 60.
2 Shih, V.Hysi, Roli i sistemit të drejtësisë penale në parandalimin e kriminalitetit, në Revista Jeta Juridike nr.4,
Shkolla e magjistraturës, Tiranë, 2010, fq. 51.
101
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
dënuarit dhe familjet e tyre për të siguruar një rikthim pozitiv në komunitet dhe për
të reduktuar recidivizmin; merret me zhvillimin, organizimin dhe mbikqyrjen e të
dënuarve me "punë në komunitet", etj.
Shërbimi i provës përshkohet nga disa parime e vlera:
Parimi i ndërhyrjes minimale, që të mos përdoret më shumë forcë nga sa është e
Drejtësi, sinqeritet dhe pergjegjësi;
nevojshme;
Parimi i normalizimit, që kushtet për të dënuarit duhet t'u korrespondojnë atyre
jashtë sistemit të drejtësisë penale;
Respekt per dinjitetin njerëzor dhe drejtësinë;
Gatishmëria për të bashkëpunuar me organizata të tjera;
Parimi i ndërhyrjes në kohë për të siguruar një reagim të efektshëm ndaj veprës
penale dhe për të trajtuar një çështje me efikasitet. Punonjesi i shërbimit të provës
duhet të ketë akses tek të dënuarit në çdo fazë të proçesit të drejtësisë penale;
Respekt për individet, integritetin dhe jetën private.
Me miratimin e Kodi Penal të vitit 1995 u përcaktuan edhe dënimet e para
alternative, por zbatimi i tyre në praktikë u bë tepër i vështirë për shkak se nuk
kishte asnjë agjenci të ngarkuar me mbikqyrjen e të dënuarve gjatë ekzekutimit të
dënimit alternativ. Lindi nevoja për krijimin e Shërbimit të Provës, që do të
mbikqyrte të dënuarit në komunitet, në mënyrë që të ulej krimi si dhe kostot dhe
pasojat e burgimit të panevojshëm.
Shërbimi i provës u sanksionua për herë të parë në ligjin "Për ekzekutimin e
vendimeve penale" në të cilën u përcaktua, se ai do të merrej me ekzekutimin e
alternativave të dënimit me burgim të parashikuara nga Kodi Penal. Ai është një
institucion në varësi të Ministrisë së Drejtësisë që ka filluar funksionimin e tij në
qershor të vitit 2009.
Stafi angazhohet në përgatitjen e raporteve të vlerësimit para dhe pas gjykimit duke
vlerësuar prejardhjen shoqërore, kushtet familjare dhe planet konkrete për ri-
integrimin shoqëror si dhe realizon mbikqyrjen e të dënuarve me dënime alternative
me qellim mbrojtjen e interesave publike dhe parandalimin e kryerjes së veprave
penale. Ky shërbim kryen kontroll mbi të dënuarit dhe vepron si mburojë për
komunitetin. Nga njëra anë u jep mundësinë autorëve të veprave penale të cilët kanë
mundësi për ri-integrim dhe rehabilitim në shoqëri të rifillojnë sa më shpejt jetën në
komunitet ndërsa nga ana tjeter kontrollon dhe ndëshkon autorët e veprave penale
duke vepruar si mburojë për komunitetin. Sigurisht për të arritur rezultate të
kënaqshme veprohet në bashkëpunim me shërbimet lokale sociale dhe të mirqeniës
për të nxitur dhe rritur mundësinë e përfshirjes në shoqëri1.
1Për këtë qëllim është nëshkruar një memorandum bashkëpunimi mes Drejtorise së Shërbimit të Provës dhe
Shoqatave Partnere të projektit. Sipas këtij bashkëpunimi zyra e Shërbimit të Provës i dërgon shoqatave partnere
102
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Në ushtrimin e veprimtarisë së tij, Shërbimi i Provës, bazohet mbi parimin e
ligjshmërisë, të objektivitetit, të respektimit të të drejtave dhe lirive themelore të
njeriut, në mungesën e diskriminimit, të respektimit të dinjitetit të të
pandehurit/dënuarit. Ai përpiqet të zhvillojë ndjenjën e përgjegjësisë së të dënuarit
ndaj komunitetit dhe viktimës, si dhe mbështet e inkurajon riintegrimin social të të
dënuarit nëpermjet një qëndrimi korrekt ndaj punës, shtetit ligjor dhe rregullave të
ndërveprimit social1. Në funksion të këtyre parimeve janë rregullat për rekrutimin e
punonjësve të Shërbimit të Provës: kushti për arsimin e lartë në degët psikologji,
punë sociale, sociologji ose juridik, si dhe proçedura e rekrutimit me konkurs të
hapur bazuar në meritat2. Gjithashtu në funksion të këtyre parimeve dhe si një
premisë që siguron profesionalizmin dhe efikasitetin e veprimtarisë së Shërbimit te
Provës është trajnimi3. Shërbimi i Provës organizon kurse trajnimi të detyrueshme
për punonjësit, me qëllim aftësimin profesional dhe përsosjen e njohurive në drejtim
të kryerjes së detyrave me efektivitet dhe profesionalizem. Për realizimin e
trajnimeve Shërbimi i Provës krijon marrëdhënie bashkëpunimi me institucione
lokale, publike, shtetërore, private, organizata jofitimprurëse vendase apo të huaja.
Shërbimi i provës ka një rol qëndror në proçesin e caktimit dhe të mbikqyrjes së
dënimeve alternative dhe për përmbushjen e funksioneve të tij ai bashkëpunon me
organet e pushtetit qendror, pushtetit vendor dhe Policinë e Shtetit, sipas
marrëveshjeve të lidhura me to për trajtimin e resteve të mbikqyrjes për të dënuarit
me dënime alternative4. Qëllimi i këtyre marrëveshjeve me njësitë e qeverisjes
vendore është sigurimi prej tyre i vëndeve të punes për personat me banim në
komunitetin e tyre për të cilët gjykata ka dhënë si dënim alternativ punën me interes
publik apo edhe rastet e të dënuarve me dënime të tjera alternative për të cilat
pushteti vendor është drejtperdrejt i interesuar me qëllim garantimin e sigurisë
publike të komunitetit, riintegrimin në shoqëri të personit të dënuar që është anëtar i
atij komuniteti, si dhe ndihmën e të dënuarit për t'u riintegruar në komunitet.
6. Roli i Shërbimit të Provës në ekzekutimin e dënimeve alternative
Vendimi penal i gjykatës vihet në ekzekutim menjëherë pasi të ketë marrë formë të
prerë. Masat për ekzekutimin e vendimit si dhe kontrolli mbi rregullimin e
një leter reference me të dhënat e të pandehurit, subjekt për dënimin alternativ i cili trajtohet në qëndrat ditore të
këtyre shoqatave partnere, që disponojne programe të natyrës rehabilituese, përfshirese dhe riintegruese për të
pandehurit në komunitet.
1 Neni 3 i VKM-së nr.302, datë 25.03.2009 "Për organizimin e funksionimin e Shërbimit të Provës dhe për
përcaktimin e standarteve e të procedurave për mbikqyrjen e ekzekutimit të dënimeve alternative".
2 Neni 13, po aty.
3 Neni 19, po aty.
4 Bashkëpunimi me Policinë e Shtetit është mjaft i rëndësishëm për funksionimin e tij për të bërë të mundur
zbatimin e detyrimeve të vendosura nga gjykata. Është evidentuar se ky bashkëpunim ndërmjet zyrave vendore
me komisariatet dhe drejtoritë e policisë në qarqe ka qenë mjaft i mirë dhe frytdhënës, sidomos për gjetjen dhe
njoftimin e personave për të cilët nuk ka pasur adresa te sakta në urdherat e ekzekutimit. Shih, Buletini i Shërbimit
të Provës, botim i OSCE, Tiranë, 2011, fq. 24.
103
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
ekzekutimit të vendimit merren nga Prokurori. Organet dhe punonjësit që
ekzekutojnë vendimet janë të detyruar të zbatojnë me korrektësi kompetencat që u
jep ligji duke respektuar të drejtat, nderin dhe dinjitetin e personave të dënuar1.
Në rastin e ekzekutimit të dënimeve alternative përveç Prokurorit dhe Gjykatës nnjë
rol të rëndësishëm luan edhe instituti i Shërbimit të Provës. Ky institut jep kontribut
në proçesin e individualizimit të sanksioneve dhe masave të vendosura nga organet
juridike në periudhën e zhvillimit të proçesit penal2. Ai zbaton ekzekutimet e
vendimeve të gjykatës, e cila i vendos personave te sanksionuar penalisht,
respektimin e disa masave dhe zbatimin e disa detyrimeve. Gjithashtu ai mban lidhje
të vazhdueshme me gjykatat dhe prokuroritë duke i informuar për mënyrën se si janë
respektuar masat e caktuara dhe detyrimet e vendosura ndaj personave të
sanksionuar penalisht. Ky shërbim u ofron mbështetje personave ndaj të cilëve janë
zbatuar masat alternative për superimin e vështirësive të hasura gjatë kohës që janë
nën mbikqyrje si dhe përfshin komunitetin në proçesin e mbikqyrjes dhe
riintegrimin e personave të dënuar duke i mbajtur në periudhe prove.
Në bazë të nenit 31/9 të Ligjit Nr. 8331 datë 21.04.1998 “Për ekzekutimin e
vendimeve penale” i ndryshuar, kur gjykata vendos pezullimin e vendimit me
burgim dhe zëvendësimin e tij me një dënim alternativ, ia dërgon menjëherë
vendimin prokurorit, për ekzekutimin e dënimit alternativ. Në qoftë se personi i
dënuar është i burgosur, gjykata ia dërgon një kopje të vendimit edhe institucionit të
ekzekutimeve të vendimeve penale, ku mbahet i dënuari, për lirimin e tij. Shërbimi i
provës mund t'i propozojë prokurorit për të ndryshuar, sipas ligjit, kushtet dhe
detyrimet për të dënuarin, pasi verifikon faktet dhe rrethanat e mospërmbushjes së
tyre nga i dënuari.
Në ekzekutimin e dënimit alternativ, shërbimi i provës mbikëqyr përmbushjen e
detyrimeve dhe të kushteve të përcaktuara në vendimin e gjykatës, asiston dhe
këshillon të dënuarin në përmbushjen e këtyre detyrimeve dhe jep ndihmë në
integrimin social të tij.
Me kërkesë të gjykatës ose të prokurorit, shërbimi i provës përgatit një raport për
zbatimin e vendimit të gjykatës dhe të programit të mbikëqyrjes.
Kur i dënuari nuk përmbush kushtet dhe detyrimet e përcaktuara nga gjykata,
shërbimi i provës paraqet raport para prokurorit, i cili përmban informacion për
rrethanat e shkeljes, shpjegimet e dhëna nga i dënuari, vlerësimin e punonjësit të
shërbimit të provës dhe propozimin, së bashku me arsyet përkatëse, për të caktuar
detyrime shtesë, për të zgjatur afatin e mbikëqyrjes apo për të ndryshuar kushtet e
detyrimet për ekzekutimin e dënimit.
1 Shih, Bashkimi Europian, Përmbledhje e plotë mbi të drejtat dhe detyrimet e të paraburgosurve dhe të
burgosurve, Pegi, Tiranë, 2007, fq. 51.
2 Neni 31/7 i Ligjit Nr. 8331 datë 21.04.1998 “Për ekzekutimin e vendimeve penale” i ndryshuar.
104
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Kur i dënuari kryen dënimin alternativ apo përmbush detyrimin e dhënë, shërbimi i
provës paraqet përpara prokurorit raportin për përfundimin e plotë të periudhës së
mbikëqyrjes. Në këtë rast prokurori nxjerr vendim të veçantë për kryerjen e dënimit
alternativ1.
7. Konkluzione
Si përfundim mund të themi se dënimet alternative zënë një vend të rëndësishëm në
politikat penale që ndjekin sot vendet evropiane e më gjerë. Nisma për përmirësimin
e kuadrit ligjor, adresonte prioritertin qeveritar për funksionimin efektiv të
alternativave të dënimit me burgim për arsyet e shumta ekonomike, sociale
shoqërore, humane dhe sidomos uljen e fenomenit të mbipopullimit në burgje.
Është e vërtetë që dënimi me burgim e mban të dënuarin në kontroll të sigurt, e
ndëshkon duke i hequr lirinë, e ruan që ai të mos kryejë vepra të tjera gjatë kohës së
qëndrimit të tij në burg dhe e rehabiliton atë gjatë periudhës së burgimit por realiteti
tregon gjithashtu se burgjet, jo vetëm që rehabilitojnë rrallë, por nxisin individët në
kriminalitet të mëtejshëm, duke krijuar një proçes zinxhir lirimi dhe burgimi të të
dënuarit.
Burgimi shkakton edhe fillimin e ciklit te varfërisë, humbjes së vëndeve të punës,
dobësimin e mundësive për punësim, dëmtimin e marrëdhënieve ndërpersonale dhe
shtimin e rreziqeve shëndetësore për shkak të mbipopullimit në burgje. Madje
mbipopullimi evidentohet edhe si faktor që nxit dhunën në burgje.
Ndaj për zgjidhjen e këtij fenomeni kërkohet reformimi i drejtësisë penale nëpërmjet
masave depenalizuese për vepra të caktuara, zbutjen e masave të dënimit me burgim
për vepra të lehta dhe shtimin e dënimeve alternative.
Por dënimet alternative nuk shërbejnë vetëm për të adresuar çështjet e mbipopullimit
në burgje. Thelbi i tyre është ndryshimi i fokusit të dënimit nga ndëshkimi dhe
izolimi, në drejtësinë restauruese dhe integruese për individin. E drejta penale
bashkëkohore është duke u shkëputur gjithnjë e më shumë nga efekti ndëshkues apo
shpagues i dënimit, duke u orientuar drejt drejtësisë restauruese2. Tashmë edhe nën
ndikimin e parimit të humanizmit që përshkon legjislacionin penal, pranohet
gjerësisht se dënimi penal ndjek qëllimin e riedukimit, risocializimit dhe riintegrimit
të autorit të veprës penale paralelisht me zhdëmitimin e të dëmtuarit prej saj. Ato
synojnë vendosjen e një ekuilibri midis interesave të shoqërisë për t'u mbrojtur nga
kriminaliteti dhe nevojave të autorit të veprës penale që është në konflikt me ligjin.
Qëllimi i dënimeve alternative është të reduktojë dëmin e ardhur nga vepra penale
dhe të reduktojë përfshirjen e individit në sistemin e drejtësisë penale.
1Neni 31/11 i Ligjit Nr. 8331 datë 21.04.1998 “Për ekzekutimin e vendimeve penale” i ndryshuar.
2 Shih, I. Elezi, Parandalimi, drejtësia penale dhe drejtësia restauruese, në Revista Ndërmjetësimi, botim i
Fondacionit “Zgjidhja e konflikteve dhe pajtimi i mosmarrëveshjeve” nr. 1, Tiranë, 2008, fq. 33 e në vazhdim.
105
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Një problem i evidentuar në terren është mosekzistenca e institutit të Shërbimit të
provës në të gjitha rrethet gjyqësore. Mbulimimi i të gjithë territorit të vendit me
zyrat e këtij instituti do të krijojë në të ardhmen edhe shtimin e vendimeve gjyqësore
për dhënien e dënimeve alternative nga ana e gjykatave të këtyre rretheve gjyqësore.
Krahas rritjes së numrit të zyrave të institutit të Shërbimit të Provës, rëndësi të
madhe merr edhe përgatitja dhe rekrutimi i personelit që do të punojë në këto zyra.
Bibliografia
Elezi, I. Parandalimi, drejtësia penale dhe drejtësia restauruese, në Revista Ndërmjetësimi,
botim i Fondacionit “Zgjidhja e konflikteve dhe pajtimi i mosmarrëveshjeve” nr. 1, Tiranë,
2008.
Elezi, Kaçupi, Haxhia, Komentar i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë, Geer, Tiranë,
2006.
Hysi, V. Kriminologjia, Kristalina-KH, Tiranë, 2010.
Hysi, V. Penologjia, Kristalina-KH, Tiranë, 2012.
Hysi, V. Roli i sistemit të drejtësisë penale në parandalimin e kriminalitetit, në Revista Jeta
Juridike nr.4, Shkolla e magjistraturës, Tiranë, 2010.
Bashkimi Europian, Përmbledhje e plotë mbi të drejtat dhe detyrimet e të paraburgosurve
dhe të burgosurve, Pegi, Tiranë, 2007.
Buletini i Shërbimit të Provës, botim i OSCE, Tiranë, 2011.
Ekzekutimi i vendimeve penale, Probleme të ligjit dhe të praktikës shqiptare, botim i KSHH,
Tiranë, 2004.
Përmbledhje e akteve ndërkombëtare, botim i KSHH, Tiranë, 1993.
Raport monitorimi mbi situatën e respektimit të të drejtave të njeriut në Shqipëri për vitin
2011, botim i KSHH, Tiranë, 2012.
Kodi Penal i Republikws sw Shqipërisë.
Ligji Nr.8331 datë 21.04.1998 “Për ekzekutimin e vendimeve penale” i ndryshuar.
VKM Nr.302 datë 25.03.2009 "Për organizimin e funksionimin e Shërbimit të Provës dhe për
përcaktimin e standarteve e të procedurave për mbikqyrjen e ekzekutimit të dënimeve
alternative".
106
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Esilda LUKU1
PASQYRIMI NË SHTYP I ROLIT TË LËVIZJES STUDENTORE NË
NDRYSHIMIN E SISTEMIT POLITIK NË SHQIPËRI
ABSTRACT: THE ROLE OF THE STUDENT MOVEMENT ON THE CHANGE OF THE
POLITICAL SYSTEM IN ALBANIA ACCORDING TO THE DAILY PRESS
This paper aims to analyze the circumstances that conditioned the emergence of the Student
Movement and its impact on the change of political system in Albania, as reported by the
press. The Movement of December ’90 was as a result of the student protests due to their
nonconformity with the totalitarian regime and the state party. Inspired by the ideals of
freedom and democracy, the inhabitants of the “Student City” threw slogans, like: “Down with
communism”, “Freedom and Democracy” and “We want Albania like Europe”. Their
anticommunist vocation was embraced by the intellectuals and the workers, too.
The Movement of December ’90 marked a historic turning point for the Albanian society and
state, guaranteeing the political pluralism, with the formation of the first opposition force, the
Democratic Party, on December 12, 1990, and the legalization of multiparty system in
Albania. But the culmination of the Students’ Movement arrived with the hunger strike of 732
students and professors of the University of Tirana, which ended with the demolition of the
statue of Dictator Enver Hoxha in the “Skanderbeg” square, on February 20, 1991. This
event symbolizes the collapse of communism and opening up of the prospects for
democracy in Albania.
Key words: The Student Movement, intellectuals, democracy, press, political pluralism.
ABSTRAKT: PASQYRIMI NË SHTYP I ROLIT TË LËVIZJES STUDENTORE NË
NDRYSHIMIN E SISTEMIT POLITIK NË SHQIPËRI
Ky punim ka për qëllim të analizojë rrethanat që kushtëzuan lindjen e Lëvizjes Studentore
dhe impaktin e saj në ndryshimin e sistemit politik në Shqipëri, në këndvështrimin e shtypit.
Lëvizja e Dhjetorit ’90 ishte rrjedhojë e protestave të studentëve që refuzuan konformizmin
me regjimin totalitar dhe partinë-shtet. Të frymëzuar nga idealet për liri dhe demokraci,
banorët e “Qytetit Studenti” hodhën parrullat “Poshtë komunizmi”, “Liri Demokraci”, “E duam
Shqipërinë si gjithë Europa”. Me vokacionin e tyre antikomunist u solidarizuan edhe
intelektualët e punëtorët.
Lëvizja e Dhjetorit ’90 shënon një kthesë historike për shoqërinë e shtetin shqiptar, duke
sendërtuar pluralizmit politik, me krijimin e të parës forcë opozitare, Partisë Demokratike, më
12 dhjetor 1990, dhe institucionalizimin e sistemit shumëpartiak në Shqipëri. Por, kulmi i
Lëvizjes Studentore arrin me zhvillimin e grevës së urisë së 732 studentëve dhe pedagogëve
1 Dr. Esilda LUKU, Fakulteti i Shkencave Politike Juridike,Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës. E-mail:
esildaluku@yahoo.com
107
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
të Universitetit të Tiranës, që u finalizua me shembjen e bustit të diktatorit Enver Hoxha në
sheshin “Skënderbej”, më 20 shkurt 1991. Kjo ngjarje simbolizon rrëzimin e komunizmit dhe
hapjen e perspektivës për vendosjen e demokracisë.
Fjalët kyçe: Lëvizja Studentore, intelektualët, demokraci, shtypi, pluralizmi politik.
U
dhëheqja komuniste shqiptare, e instaluar në pushtet pas Luftës së Dytë
Botërore, qeverisi mbi bazën e ideologjisë marksiste-leniniste. Për 50 vjet,
binomi parti-shtet ndërtoi një shoqëri të mbyllur dhe të bindur, të orientuar
me mjete presioni, e cila kristalizoi stereotipin e pritshmërisë dhe të zgjidhjes nga
lart, si dhe vlerësimin apriori të drejtë të çdo zgjidhjeje të dhënë. Paragjykimi i
paracaktuar mbizotëroi mënyrën e konceptimit të fenomeneve, deri tek ato
personale. Ndaj psikologjia e të nënshtruarit kundrejt pushtetit diktatorial kërkonte
sakrifica të mëdha dhe kapërcimin e vështirësive të njëpasnjëshme për përqafimin e
idealeve të lirisë dhe të demokracisë. Por, zgjerimi i hendekut midis dogmës dhe
realitetit arriti momentin kur antagonizmi paraqiti si domosdoshmëri gjetjen e
zgjidhjeve pozitive dhe të pranueshme nga shumica.1
Erozioni i legjitimitetit të socializmit shtetëror buronte nga mungesa e efektshmërisë
së qeverisë shqiptare. Kriza kishte kapluar të gjithë sektorët e veprimtarisë
shoqërore. Kolapsi ekonomik ishte rrjedhojë e politikave të planifikimit, izolimit
ekonomik, shtetëzimit të pronës dhe punës kolektive. Kjo mënyrë organizimi kishte
shkaktuar shterrimin e rezervave ushqimore, të lëndëve të para, papunësi dhe varfëri
të skajshme. Krizës ekonomike i shtohej dehumanizimi i marrëdhënieve të individit
me shtetin, mohimi i lirive dhe të drejtave të njeriut, vakuumi i thellë shpirtëror, që
rriste pakënaqësinë e përgjithshme shoqërore. 2
Gjendja e vështirë brenda vendit dhe mosbesimi ndaj elitës politike ishte pasojë edhe
e privimit relativ, që i referohej perceptimit të individit për pozicionin e tij në
krahasim me të kaluarën ose me begatinë dhe lirinë politike që gëzonin popujt në
shtetet perëndimore kapitaliste.3 Megjithë përpjekjet e qeverisë shqiptare për ta
mbajtur vendin të izoluar nga komunikimi me botën e jashtme, Shqipëria nuk mund
t’i shmangej influencës së zhvillimeve ndërkombëtare. Revolucionet demokratike në
Europën Lindore, që shënuan rënien e regjimeve totalitare, vetëdijësuan popullin
shqiptar për nevojën e ndryshimeve politike. Protesta e parë antikomuniste u
organizua në Shkodër, më 14 janar 1990, kur mijëra banorë u grumbulluan në
qendër të qytetit, me synimin për të rrëzuar monumentin e Stalinit. Demonstrata
masive e qytetarëve shkodranë tërhoqi vëmendjen e medias së huaj dhe u pasua nga
1 Azem Hajdari, “Lëvizja studentore e dhjetorit 1990 dhe kontributi i saj në rrëzimin e sistemit komunist e ndërtimin
e demokracisë”, Rilindja Demokratike, viti V, nr. 1134, E shtunë, 9 dhjetor 1995, f. 3
2 Dr. Beqir Meta, “Lëvizja studentore – kthesë e rëndësishme në historinë e Shqipërisë”, Rilindja Demokratike, viti
V, nr. 1134, E shtunë, 9 dhjetor 1995, f. 3
3 Andrew Heywood. Politika. Tiranë: Dudaj, 2008, f. 240
108
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
manifestime të tjera kundër diktaturës në Tiranë dhe Kavajë, të cilat nuk i shpëtuan
stigmatizimit të mjeteve të propagandës dhe dhunës së organeve të regjimit.1
Qeveria socialiste e Shqipërisë, për të amortizuar presionin e jashtëm dhe
rezistencën civile, u orvat të ndërmerrte disa reforma për demokratizimin e jetës
ekonomike-shoqërore të vendit. Ato kishin për qëllim rilegjitimimin e sistemit
komunist, duke i dhënë një “fytyrë më humane” e zbukuruar atë me rregullime
kozmetike, si dhe të lejonin një farë liberalizimi politik.2 Në Pleniumin e 10-të të
Komitetit Qendror të Partisë, që i zhvilloi punimet më 17 prill 1990, Ramiz Alia
shpalli mekanizmin e ri ekonomik që konsistonte në vetadministrimin e
ndërmarrjeve për të garantuar mirëfunksionimin e tyre. Ai gjithashtu prezantoi
masat për përmirësimin e furnizimit të popullit me produkte ushqimore nëpërmjet
dyfishimit të sipërfaqes së oborreve private në fshat dhe shitjes së mbiprodhimeve
bujqësore e blegtorale në tregun e lirë. Në fushën e politikës së jashtme, R. Alia
diskutoi çështjen e rivendosjes së marrëdhënieve diplomatike me dy superfuqitë,
Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Bashkimin Sovjetik, si dhe shprehu aspiratën e
qeverisë shqiptare për pjesëmarrje aktive në procesin e bashkëpunimit e sigurimit
europian, të konkretizuar me kërkesën e saj për pranim në KSBE.3
Ky program i pjesshëm reformash, në përputhje me ruajtjen e vazhdimësisë
socialiste, dhe moszbatimi tërësor i tij, stimuloi reagimin antiqeveritar të
shqiptarëve, që arriti pikën kulmore me eksodin e ambasadave. Më 2 dhe 3 korrik
1990, afro gjashtë mijë qytetarë të mbledhur në Tiranë, nga të gjitha anët e
Shqipërisë, devijuan autoritetet policore dhe të Sigurimit, duke depërtuar në mjediset
e ambasadave të huaja, për të kërkuar strehim politik. 4 Regjimi e dënoi ashpër aktin
antipatriotik të të rinjve, të cilët i cilësoi si huliganë dhe vagabondë. Por, nën
trysninë e jashtëzakonshme të një komisioni faktmbledhës të Komunitetit Europian
në kryeqytet, qeveria shqiptare u detyrua të lejonte emigrimin e refugjatëve. 5
Përkeqësimi i imazhit ndërkombëtar të Shqipërisë dhe vijimi i situatës së tensionuar
politike në vend kushtëzoi presidentin dhe drejtuesin e PPSH-së, Ramiz Alia, të
organizonte në Pallatin e Kongreseve, më 12 gusht 1990, një mbledhje me elitën
intelektuale (60 vetë), që zgjati rreth katër orë.6 Debati u përqendrua kryesisht në
nocionin e “pluralizmit të mendimeve” që nënkuptonte liri shprehjeje, por jo
multipartitizëm. Presidenti Alia kundërshtoi fuqishëm idenë e pluralizmit partiak me
argumentin se cënonte unitetin kombëtar dhe përbënte rrezik potencial për
1 Dashnor Kaloçi. “Rrëzimi i bustit të Stalinit në Shkodër, më 14 janar 1990”. Internet available:
http://balkanweb.com
2 Fatos Tarifa. Jeta shoqërore si eksperiencë sociologjike. Tiranë: Ombra GVG, 2007, f. 95-95
3 Kastriot Dervishi, “Lëvizja studentore i dha fund “pluralizmit” të shoqatave”, 55, viti IX, nr. 326, Tiranë, E premte,
9 dhjetor 2005, f. 12-13
4 Elez Biberaj. Shqipëria në tranzicion: rruga e vështirë drejt demokracisë. Tiranë: Ora, 2001, f. 89
5 Valentina Duka. Histori e Shqipërisë 1912-2000. Tiranë: SHBLU, 2007, f. 319
6 Blerina Sinani, “Dialogjet e Ramiz Alisë me intelektualët për pluralizmin”, Shekulli, E premte, 11 janar 2008, f. 4
109
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
likuidimin e pushtetit.1 Pavarësisht autocensurës nga frika e raprezaljeve dhe nga
qëndrimet konformiste që sundonin në shoqëri, intelektualët ishin të bindur për
rëndësinë e sistemit politik shumëpartiak, që do të shërbente si busull orientimi drejt
Perëndimit të zhvilluar. Kardiologu Sali Berisha në artikullin me titull “Demokracia
dhe humanizmi – binom i pandarë”, të botuar në gazetën “Bashkimi”, në shtator
1990, shkruante: “Në diagnozë sociale syri i mprehtë klinik i doktorit popull pothuaj
nuk gabon. …Antidemokratë janë pa dyshim të gjithë fanatikët, intolerantët e ata që
në vend të pluralizmit të mendimit parapëlqejnë monizmin, uniformën e tij. Mirëpo
demokraci pa demokratë nuk mund të ketë. Kurse uniforma e mendimit mbart në
vete pasoja të rënda sociale. Ajo vërtet uniformon mendimin, e paraqet atë njëlloj,
por si çdo uniformë tjetër, fsheh në vete shumë më tepër se sa ç’tregon”.2
Kërkesa e intelektualëve për diversitet mendimi u pranua në mënyrën “alla Alia” në
Pleniumin e 12-të të KQ të Partisë së Punës, më 6-7 nëntor 1990, kur presidenti
paraqiti misionin e ri të organizatave të masave, si: Fronti Demokratik, Bashkimet
Profesionale, Komiteti i Veteranëve, Bashkimi i Rinisë, Bashkimi i Grave dhe
Lidhja e Shkrimtarëve, të cilat nga pozita e “rripave të transmisionit” të vijës së
partisë u shndërruan në organizata politiko-shoqërore me individualitetin e
personalitetin e tyre, të lidhura ngushtë me interesat e masave që përfaqësonin. Për
më tepër, me ligjin e ri elektoral të miratuar në parlament, më 13 nëntor 1990, këto
organizata mund të konkurronin si subjekte politike të pavarura dhe të paraqisnin
kandidatët e tyre për deputetë në Kuvendin Popullor. Ky pluralizëm fiktiv, që u
ideua dhe u realizua në kuadër të ideologjisë drejtuese të PPSH-së, ishte thjesht një
masë komplementare e reformave sipërfaqësore të regjimit. 3
Retorika propagandistike, në të mirë të demokratizimit, e aparatçikëve të
burokracisë partiake dhe shtetërore nuk mund të pranohej lehtë, veçanërisht nga
rinia studentore. Ato ishin të parët që u përballën me strukturat qeveritare për të
metat e regjimit. E tillë ishte ngjarja me përfaqësuesin e Ministrisë së Transportit
gjatë takimit, në nëntor 1990, me studentët e Fakultetit të Inxhinierisë Mekanike.
Studentja Mimoza Ferraj ironizoi të ashtuquajturat reforma demokratike të qeverisë
për zhvillimin e transportit detar, ajror dhe tokësor, duke pyetur mbi mundësinë e
lirisë së mjeteve të transportit, kur inxhinierëve të rinj u mohohej liria e fjalës,
mendimit apo besimit. Qëndrimi i saj i guximshëm rrezikonte të ndëshkohej rëndë. 4
Pakënaqësia ndaj apatisë së pushtetit vijoi me publikimin e fletë-rrufesë në derën e
Fakultetit të Inxhinierisë, në të cilën renditeshin disa kërkesa ekonomike drejtuar
kryeministrit të qeverisë komuniste të kohës, Adil Çarçani. Fletë-rrufeja ishte
1 Denis Dedej, “Alia-intelektualët, debate për Stalinin”, Koha Jonë, E enjte, 17 janar 2008, f. 6
2 Sali Berisha, “Demokracia dhe humanizmi – binom i pandarë”, Bashkimi, E hënë, 17 shtator 1990, f. 2-3
3 Shinasi Rama, “Mbi disa pikëpyetje e probleme lidhur me lëvizjen studentore”, Tema, nr. 2966, Tiranë, 5 mars
2011, f. 6-7
4 Leonard Veizi, “Si u ndeshëm me Ramiz Alinë dhe themeluam PD”, Shekulli, 11.12.2013,
http://www.shekulli.com.al/web/p.php?id=36474&kat=103
110
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
shkruar nga Sekretari i Komitetit të Rinisë së Fakultetit, Pandeli Majko, student i
vitit të katërt, dega Inxhinieri Mekanike, në bashkëpunim me dy studentë të kursit të
pestë të Inxhinierisë Elektrike, Petrit Zeqiri dhe Arben Tahiri.1 Protagonisti i
Lëvizjes së Dhjetorit ’90, Arben Dehmeti, profesor i inxhinierisë në Universitetin e
Tiranës, kujton se në rreshtat e fletë-rrufesë shprehej batuta “nuk mund të bëhet
xhaketa e re me copë të vjetër”, të cilën e interpretoi se për t’u plotësuar kërkesat e
tyre nevojiteshin ndryshime thelbësore, ndonëse ky nuk ishte perceptimi i
studentëve. Afishja vuri në lëvizje qeverinë, që dërgoi një ekip këshilltarësh të saj
për të kontaktuar me studentët, të cilëve më shumë u bëri presion se sa shfaqi interes
për zgjidhjen e problemeve të tyre. Arben Dehmeti tregon për sugjerimet ndaj
studentëve të inxhinierisë, që t’i prezantonin kërkesat e ankesat e tyre në auditore
dhe të përhapnin e masivizonin lëvizjen edhe në fakultetet e tjera.2
“Zjarri i lëvizjes studentore nisi në mëngjesin e akullt të datës 8 dhjetor, në qytetin
më rinor të vendit, ku mijëra djem e vajza të veshur keq dhe të paushqyer që nga
fëmijëria, por aq të zbukuruar nga akti sublim i vetëmohimit, morën rrugën e
rilindjes së tyre e të Shqipërisë, …duke ngjallur shpresën për të jetuar me dinjitet si
qenie njerëzore”.3 Protesta kundër regjimit inicioi me bojkotin e mësimit, për shkak
të ndërprerjes së energjisë elektrike, ushqimit të papërshtatshëm në mensa e
kushteve të këqija në konvikte. Veprimi i studentëve angazhoi kabinetin qeveritar, të
kryesuar nga kryeministri Çarçani, i cili ditën e shtunë, në orën 10.00, mbërriti
papritur në “Qytetin Studenti”. Vizita e liderit të qeverisë komuniste nuk kaloi pa
incidente, duke krijuar ilaritet tek vajzat e godinës 26-27, teksa ecte me ndihmën e
trupave të shoqërimit në rrugën me baltë dhe gropa të mbushura me ujin e shirave të
dimrit. Takimi me studentët u organizua në sallën e godinës 12, ku gjysma e
pjesëmarrësve ishin sampistë. Me tone të ashpra foli studentja e inxhinierisë,
Mimoza Ferraj, e cila pohoi se problemi i tyre nuk ishte thjesht ekonomik, por
politik, duke nënvizuar humbjen e besimit të brezit të ri tek PPSH-ja dhe se nuk
mund të lindte kurrë fëmijë për partinë. Diskutimi i saj u përkrah nga kolegët, çka
tregonte dështimin e misionit të kryeministrit për të neutralizuar pakënaqësinë e
studentëve.4
Më 8 dhjetor, në mbrëmje, merr flakë kabina elektrike në “Qytetin Studenti”, ngjarje
që nxiti banorët e saj të bënin thirrje për lëvizje të organizuar e të shanin udhëheqjen
komuniste. Me vetëdije, studentët adaptuan vlerat themelore të nacionalizmit
shqiptar të Rilindjes Kombëtare. Për herë të parë të gjithë kënduan refrenin: “Se
1 Gilmana Bushati. “Arben Sulo: “Ja pse i lashë vendin tim Majkos në takimin me Ramizin””, Gazeta shqiptare, nr.
5127, Tiranë, E premte, 3 dhjetor 2010, f. 24
2 Luljeta Progni, “Fletërrufeja e Majkos, si sekretar rinie, nisi protestat e dhjetorit”, Tema, viti X, nr. 2924, Tiranë, E
diel, 5 dhjetor 2010, f. 10
3 Ylli Vejsiu, “Lëvizja studentore e dhjetorit, realizuese e pluralizmit politik dhe e të parës parti opozitare”, Rilindja
Demokratike, viti V, nr. 1135, E diel, 10 dhjetor 1995, f. 3
4 Afrim Krasniqi. Fundi i siberisë shqiptare. Tiranë: Albin, 1998, f. 81-82
111
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
mjaft në robëri/ O e mjera Shqipëri/ O djem rrëmbeni pushkët/ Ja vdekje, ja liri!”.
Pastaj u hodhën parrullat: “Poshtë komunizmi!” dhe “Komunizmi në litar!”. Brenda
pak minutave, me protestuesit u solidarizuan studentët e fakulteteve të ndryshme, pa
harruar vajzat, të cilat për t’iu shmangur kujdestareve të rrepta u bashkuan me
shokët, duke dalë nga dritaret. Sheshi para drejtorisë ishte mbushur me stafin
pedagogjik të universitetit, që kishte ardhur i shoqëruar me autoblinda të policisë në
përpjekje për të ndërprerë demonstrimin. Prania e pedagogëve nuk i pengoi afro
1500 studentët e grumbulluar, me në krye Azem Hajdarin, të niseshin në drejtim të
Sheshit “Skënderbej”, duke përshkruar rrugën “Budi”. Pasi kapërcyen togën e
policëve dhe të civilëve të Sigurimit në hyrje të “Qytetit Studenti”, si dhe
kundërshtuan kërkesën për t’u shpërndarë të Ministrit të Arsimit, Skënder Gjinushi,
dhe Sekretarit të Parë të Komitetit të Partisë së Tiranës, Pirro Kondi, grupimi i
studentëve u përball me një gardh tjetër policësh me skafandra në rrugën për tek
Liceu Artistik. Duke parandjerë rrezikun, studentët i kërkuan Ministrit të
Brendshëm, Hekuran Isai, një takim me presidentin e Republikës, Ramiz Alia.1
Në mesnatë, oficeri i shërbimit njoftoi presidentin në lidhje me fillimin e protestës së
studentëve, për mënyrën e trajtimit në “Qytetin Studenti”, të cilët këmbëngulnin se
nuk do të nisnin mësimin pa dialoguar me të. 2 Kryetari i shtetit pranoi komunikimin
me një përfaqësi të studentëve, në sallën 209 të Korpusit Qendror të Universitetit, ku
gjatë bashkëbisedimit u evidentua mungesa e përgatitjes së tyre për të deklaruar
qartë kërkesat ndaj regjimit. Ndërkohë që prisnin kthimin e përfaqësisë nga takimi
me presidentin Alia, studentët demonstrues përjetuan incidentin e vjedhjes së
revoles së një oficeri në radhën e parë. Incidenti i sajuar u përdor për të legjitimuar
urdhërin e Ministrit të Brendshëm që të ushtrohej dhunë ndaj studentëve, me qëllim
shpërndarjen e protestës së paligjshme. 3
Jehona e përplasjes brutale me forcat e policisë nuk u shua menjëherë. Të dielën në
mëngjes, disa studentë u bënë thirrje kolegëve të tyre të braktisnin auditoret, ku do të
zëvendësoheshin orët e mësimit të datës 30 Nëntor, dhe të bashkoheshin me ta në
demonstratë. Rreth orës 10.00, qindra e mijëra studentë u mblodhën përpara sheshit
të mencës së vjetër, sot sheshi “Demokracia”, për të marshuar drejt Tiranës, pa patur
një organizim real dhe aq më tepër strukturë drejtuese. Masa e madhe e studentëve
zgjodhi të përshkruante Rrugën e “Elbasanit”, ku në afërsi të Shkollës së Mesme
Artistike, u ndesh me një kordon të trefishtë policësh, gardistësh dhe stampistësh.
Rrethimin e forcave policore studentët e sfiduan me parrullat “Nuk duam si në
1 Mujë Buçpapaj, “Lëvizja e Dhjetorit 20 vjet më vonë”, Nacional, viti II, nr. 75, 12-19 dhjetor 2010, f. 16
2 Blendi Fevziu. Pedestale pa statuja. Tiranë: UET Press, 2011, f. 20
3 G. Bushati, artikull i cituar, f. 24
112
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Kosovë”, “Hiqni policinë”, “Jemi për paqe”, si dhe artikuluan sloganin “E duam
Shqipërinë si gjithë Europa”.1
Për të ndërmjetësuar me protestuesit erdhën zyrtarë, si: Sekretari i Parë i Rinisë
Komuniste, Lisien Bashkurti, Ministri i Arsimit, S. Gjinushi, dhe kryeushtaraku
Kiço Mustaqi, të cilët nuk arritën të bindnin studentët të ktheheshin në qytetin
universitar. Ata insistonin të takoheshin me presidentin Alia dhe të dënoheshin
publikisht ata që kishin urdhëruar dhe dhunuar studentët, me kusht që të
shpërndaheshin dhe të shkonin të nesërmen në mësim. Teksa po e humbisnin
durimin, protestuesit të irrituar bënë tentativën e parë për të çarë gardhin e policëve.
Në këtë moment, nëpërmjet një radioje u dëgjua urdhri i prerë për të qëlluar
demonstruesit. Të parët goditën civilët e sigurimit me shkopinj gome, pastaj policët
me uniformë dhe në fund forcat speciale të repartit numër 326. Në këtë përleshje u
dalluan trupa të të rinjve që rrëzoheshin, shkopinj që tundeshin në ajër dhe sharjet e
policëve. Dhuna policore detyroi studentët të shpërndaheshin dhe të grupoheshin
sërish në “Qytetin Studenti”. Përplasja e dytë e ashpër me regjimin numëronte
studentë të plagosur, disa të shtruar në spital, përfshirë edhe vajza, si dhe 17 të tjerë
të arrestuar. Të indinjuar nga reagimi i pushtetit, studentët u mblodhën në godinën
15, për të diskutuar dhe hartuar platformën e mëtejshme të lëvizjes së tyre.2
Në ngjarjet e 9 dhjetorit 1990, mjaft i debatuar është roli i intelektualit Sali Berisha,
i etiketuar si “ndërmjetës i studentëve me Alinë”. Në një intervistë televizive, në
postin e Presidentit të Republikës, Berisha, ka rrëfyer mbi refuzimin e kërkesës së
studentëve për t’i përfaqësuar, por kishte marrë përsipër realizimin e dy detyrave
emergjente, të kujdesjes për studentët e plagosur dhe lirimin e protestuesve të
arrestuar apo ndaluar nga policia. Në orën 17.00, gjatë takimit në Rektoratin e
universitetit, Berisha kishte theksuar domosdoshmërinë e plotësimit të kërkesave të
studentëve. Të njëjtën gjë i kishte komunikuar në mbrëmje edhe presidentit Ramiz
Alia.3 Ky i fundit ka sqaruar gjithashtu bisedën me Berishën: “meqënëse në
protestën studentore udhëhiqnin dy-tre studentë tropojanë, unë kërkova Berishën që
ishte po nga ajo zonë dhe iu luta atij të ndikonte mbi ta për të mos lënë mësimin dhe
për të hequr dorë nga demonstratat publike”4, por përpjekjet për kompromis
dështuan.
Po të njëjtën ditë, u shfaq edhe lëvizja e studentëve në Universitetin Bujqësor. Ata
kishin kundërshtuar praktikën e sekretarëve të Organizatave të Rinisë, që për të
mbyllur shumë probleme, filluan të sillnin xhinse e bluza të bukura, duke
argumentuar se “lëvizja e xhinseve” nuk mund të shuante pakënaqësinë e tyre. Për
1 Bardhyl Ukcamaj, “Dhjetori 90-të, si e kam jetuar unë…!”, Tema, 8 dhjetor 2013,
http://www.gazetatema.net/web/2013/12/08/dhjetori-90-te-si-e-kam-jetuar-une/
2 Mujë Buçpapaj, “Idetë mbizotëruese të lirisë”, Nacional, viti II, nr. 76, 19-26 dhjetor 2010, f. 18-19
3 A. Krasniqi, op.cit., f. 133
4 Afrim Krasniqi. “Dëshmia e Mustafajt: Ramizi kërkoi Berishën negociator”. Gazeta Shqiptare, E enjte, 13 dhjetor
2007, f. 5
113
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
koincidencë, organizimi në Universitetin Bujqësor nisi me djegien e një kabine
elektrike dhe bojkotimin e mësimit të nesërmen. Aty trupi pedagogjik u nda në dy
pjesë, një të mënjanuar dhe tjetri me disidencë të lartë, që mori drejtimin e lëvizjes.
U zgjodh shumë shpejt një përfaqësi dhe studentët u solidarizuan tërësisht me
protestat në “Qytetin Studenti”. 1
Sipas Shinasi Ramës, pjesëmarrës aktiv në Lëvizjen e Dhjetorit ’90, masa e
studentëve të pakënaqur nuk ishte transformuar në një lëvizje shoqërore deri në
pasditen e 9 dhjetorit. Lëvizjet sociale janë produkt i “politikave të kontestueshme”,
pra i konfrontimit ndërmjet qytetarëve të zakonshëm dhe elitave qeverisëse. 2 Një
lëvizje shoqërore ka në thelb mospajtimin kolektiv të individëve, të cilët kanë
qëllime të përbashkëta, që veprojnë në solidaritet me njëri-tjetrin, në një kontekst të
caktuar shoqëror dhe që janë në bashkëveprim të vazhdueshëm me elitat,
kundërshtarët e regjimit dhe me autoritetet e shtetit. Këto karakteristika nuk i kishte
masa e studentëve, të cilët i lidhte identifikimi me opozitën karshi sistemit ekzistues.
Në protestat e organizuara mungonin qëllimet e qarta, strukturat e konsoliduara të
drejtimit dhe kundërvënia e mirëfilltë ndaj regjimit. Studentët nuk kishin një
platformë politike, e cila të përcaktonte objektivat dhe mënyrat e arritjes së tyre, si
dhe një udhëheqësi të qartë, që i mbështeste veprimet e saj në një sistem koherent
vlerash.3
Këto tipare lëvizja studentore filloi t’i përvetësonte gradualisht që të hënën, më 10
dhjetor 1990, kur shtabi i studentëve u kujdes për rendin dhe disiplinën e protestave,
duke mbajtur një qëndrim të ashpër kundër çdo kolegu dezertor, që provoi të
shkonte në auditore. Masivizimi i lëvizjes nuk përkonte vetëm me solidaritetin e
shfaqur të studentëve të Universitetit Bujqësor, stafit pedagogjik dhe elitës
intelektuale, por sidomos me rendjen drejt “Qytetit Studenti” të mijëra qytetarëve të
kryeqytetit. Të gjithë i bashkonte qëllimi për kryerjen e ndryshimeve dhe përqafimin
e idealeve të lirisë dhe demokracisë. Vlera të tilla u pasqyruan në peticionin e
studentëve, që i jepte një goditje të fortë sistemit të ngurtë stalinist të Tiranës.4
Kërkesat e peticionit të studentëve drejtuar presidentit Ramiz Alia ishin: Së pari, ata
u shprehën se përkrahnin reformat demokratizuese të nisura nga presidenti. Së dyti,
duke vlerësuar se nuk mund të kishte pluralizëm mendimi, pa pluralizëm politik,
studentët kërkuan miratimin e pluripartitizmit si shkalla më e lartë e demokracisë.
Për pasojë, të lejohej krijimi i Organizatës së Pavarur Demokratike të Studentëve
dhe Intelektualëve të Rinj, statuti i të cilës do të paraqitej për legalizim në Ministrinë
1 Bislim Ahmetaj, “Si depërtonin korrierët e studentëve mes kordonëve të policisë”, Standard, nr. 7, E mërkurë, 14
dhjetor 2005, f. 12
2 W. Phillips Shiveley. Hyrje në shkencat politike. Tiranë: AIIS, 2012, f. 389
3 Shinasi A. Rama, “Demonstrata dhe hezitimet e studentëve: Si u formësua masa e studentore drejt një lëvizjeje
dhe roli i lidërve të parë të saj në dhjetorin ’90”, Korrieri, viti II, nr. 305, E diel, 29 dhjetor 2002, f. 11
4 Mujë Buçpapaj, “Studentët fitojnë mbi diktaturën; lëvizja studentore 20 vjet më vonë”, Nacional, viti II, nr. 77, 26
dhjetor 2010, f. 18
114
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
e Drejtësisë, si dhe organizata të kishte deputetët e saj në Kuvendin Popullor. Së
treti, ata i bënë thirrje qeverisë të gjente rrugë dhe zgjidhje sa më të shpejta dhe
efikase për të dalë nga gjendja e rëndë dhe kriza ekonomike në të cilën ndodhej
vendi. Së katërti, kërkohej liri e shtypit dhe e fjalës pa censurë, si dhe botimi i kartës
së OKB-së për të drejtat e njeriut (1948), e Aktit të Helsinkit (I dhe II) dhe Kartës së
Parisit (1990). Së pesti, peticioni propozonte krijimin e një komisioni me studentë e
mjekë për verifikimin e gjendjes shëndetësore të studentëve të plagosur dhe
kërkonte që në vijim të protestës asnjë student të mos ndiqej penalisht, të dhunohej
apo kërcënohej, për shkak të bindjeve të tyre të ndryshme politike. Së gjashti,
studentët shpreheshin për karakterin paqësor të protestës së tyre. Ata kërkonin takim
me presidentin Alia për të arritur nxitjen e dialogut dhe paralajmëronin bojkotim të
mësimit deri në realizimin e plotë të kërkesave. Së fundi, studentët u drejtonin thirrje
solidariteti të gjithë intelektualëve, bashkëmoshatarëve, qytetarëve dhe punëtorëve,
të gjithë atyre që e donin Shqipërinë, që të mbështesnin dhe të bashkoheshin me
kërkesat e tyre. 1
Më 11 dhjetor 1990, sheshi “Demokracia” ishte mbushur me mijëra studentë dhe
banorë të Tiranës. Në godinën 15 të “Qytetit Studenti”, e cila shërbente si qendra
koordinuese e lëvizjes, po bëheshin përgatitjet për takimin e përfaqësisë së
studentëve dhe pedagogëve me presidentin Alia. Fakultetet zhvillonin zgjedhjet për
të përcaktuar studentët që do të bashkëbisedonin me Kryetarin e Presidiumit të
Kuvendit Popullor. Siç dëshmon Arben Sulo, njëri nga studentët e Dhjetorit ’90,
synimi ishte përzgjedhja e kolegëve të aftë si oratorë që të debatonin me R. Alinë
dhe t’i kërkonin me ngulm e në mënyrë të argumentuar pluralizmin politik. Ai rrëfen
për eksperiencën personale, se si kishte vendosur t’ia linte vendin e tij Pandeli
Majkos, falë insistimit të shokut të Fakultetit të Inxhinierisë Elektrike, Petrit Zeqiri, i
cili e arsyetonte me kontributin e Majkos lidhur me idenë e letrës së hapur drejtuar
kryeministrit Çarçani. Sulo nuk fsheh pendimin për mospjesëmarrje në takimin me
presidentin Alia, duke iu referuar qëndrimit të heshtur të studentit të Inxhinierisë
Mekanike. 2
Komunikimi në Pallatin e Brigadave nisi me njoftimin e Kryetarit të Presidiumit të
Kuvendit Popullor mbi vendimin e rëndësishëm të Pleniumit të 13-të të Komitetit
Qendror të PPSH-së, të mbajtur më 11 dhjetor, në dobi të demokratizimit të
mëtejshëm të jetës së vendit dhe të pluralizmit, pra krijimit të organizatave politike
të pavarura në përputhje me ligjet në fuqi. 3 Lejimi i pluralizmit politik u kushtëzua
me kthimin e studentëve në auditore dhe rifillimin menjëherë të mësimit. Ky
moment i lëvizjes studentore shënoi suksesin e negociatave me autoritetet e regjimit,
1 Aleksandër Meksi. Dhjetor ’90: dokumente & materiale. Tiranë: UET Press, 2010, f. 11
2 G. Bushati, artikull i cituar, f. 25
3 Kastriot Dervishi, “8 dhjetor 1990, aty ku nisi shembja e diktaturës komuniste”, 55, viti XI, nr. 333, Tiranë, E
shtunë, 8 dhjetor 2010, f. 17
115
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
duke simbolizuar fundin e sistemit diktatorial njëpartiak. Një arritje e tillë e
delegacionit studentor u prit me brohoritje dhe entuziazëm të madh nga të
pranishmit në “Qytetin Studenti”, teksa dëgjonin të transmetohej me altoparlantë
regjistrimi i dialogut me presidentin Alia.1
Lëvizja Studentore e Dhjetorit ’90 kishte hapur një dritare për Shqipërinë, që
mundësonte hyrjen e ajrit të freskët të lirisë, me lindjen e të parës forcë opozitare.
Krijimi i natyrshëm i saj “do të përmblidhte kundërshtarët e paqetësuar të një partie
që kishte mbërthyer kthetrat në çdo qelizë të jetës shqiptare; do të grumbullonte
dhimbjen e pangushulluar të mijëra martirëve, që u sakrifikuan për t’i bërë ballë
komunizmit; do të firmoste fillimin e një epoke të re për një popull që kishte pasur
lirinë ëndrrën më të madhe dhe do të shpallte ndarjen me urrejtjen, skamjen dhe
degradimin gjysmëshekullor”.2
Themelimi i Partisë Demokratike (PD), më 12 dhjetor, do të kontribuonte për
thellimin e demokracisë në Shqipëri, me garantimin e lirive dhe të drejtave të
njeriut, ndërtimin e shoqërisë pluraliste, forcimin e shtetit ligjor dhe strukturimin e
një ekonomie të lirë tregu. Qëllimi i saj ishte ruajtja e pavarësisë, integritetit dhe
sovranitetit të shtetit shqiptar, konsolidimi i unitetit kombëtar, realizimi i dëshirave
dhe aspiratave të kombit shqiptar për një shoqëri demokratike pluraliste dhe
moderne. Për përmbushjen e objektivave, Partia Demokratike do të vepronte me
rrugë parlamentare paqësore, demokratike nëpërmjet një dialogu pluralist e tolerant
me të gjitha forcat politike që luftonin për lirinë, pavarësinë dhe përparimin e kombit
shqiptar, në kuadrin e shtetit juridik. 3
Shpallja publike e forcës së parë politike opozitare u bë në mitingun festiv, të
organizuar në sheshin “Demokracia”, pasditen e 12 dhjetorit 1990, në prani të mijëra
mbështetësve. Pas fjalës së hapjes së mbajtur nga Azem Hajdari, pedagogu i
Akademisë së Arteve, A. Imami, lexoi programin minimal të Partisë Demokratike,
ndërsa intelektuali Sali Berisha, në përshëndetjen e tij, e cilësoi pluralizmin politik
“si një imperativ të kohës, që gëzoi shumë shqiptarët. Ai shënoi një arritje të madhe
për zhvillimin e demokracisë në vendin tonë, renditjen e Shqipërisë në radhën e
vendeve demokratike të Europës dhe integrimin e saj në rrjedhën e proceseve
përparimtare bashkëkohore”. 4
Prezantimi i Partisë Demokratike para opinionit publik u pasua nga intensifikimi i
punës për legalizimin e saj, nga Ministria e Drejtësisë, që kërkonte listën me 300
firma të themeluesve. Siç kujton ish-studenti i Dhjetorit ’90, në Universitetin
Bujqësor, Bislim Ahmetaj, partia e parë opozitare gëzonte përkrahje, por çështja
1 Halil Rama, “Si nisi protesta e studentëve në 8 dhjetorin historik të vitit 1990: lëvizja studentore lindi si rezultat i
një serie protestash që u përshkallëzuan në një konflikt të hapur me sistemin”, Metropol, nr. 2231, E mërkurë, 8
dhjetor 2010, f. 10
2 Y. Vejsiu, artikull i cituar, f. 3
3 A. Meksi, op.cit., f. 65
4 M. Buçpapaj, “Studentët fitojnë mbi diktaturën …, f. 18
116
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
qëndronte tek frika e individëve për t’u anëtarësuar me emër dhe mbiemër.
Megjithatë, pasiguria nga pasojat e mundshme të pushtetit nuk frenoi 28 ish anëtarë
të PPSH-së dhe 320 intelektualë, studentë dhe punëtorë të nënshkruanin aktin e
krijimit të Partisë Demokratike. B. Ahmetaj vijon rrëfimin me përpjekjen e tij dhe të
Evis Havarit për të ndihmuar financiarisht forcën e re politike. Të rinjtë, pasi
kontribuan secili me 100 lekë, shkuan tek arka ku merrnin rrogën pedagogët e
Universitetit Bujqësor dhe grumbulluan 17.500 lekë të vjetra, të cilat i depozituan
me faturë në zyrat e PD-së. Ahmetaj tregon edhe për angazhimin e tij në prodhimin
dhe shpërndarjen e programit minimal të Partisë Demokratike. Me ndihmën e Ilir
Demës, statisticien në ndërmarrjen bujqësore “17 Nëntori”, u shfrytëzua një
kompjuter shumë modern, tip shaptilografi me printer i ndërmarrjes, që arrinte të
prodhonte fletë me shumicë. Brenda një nate u prodhuan 300 programe minimale të
PD-së, që të nesërmen të niste shpërndarja. Krahas tyre, studentët morën dy lloj
autorizimesh në letër, që lëshoheshin nga Kryetari i Komisionit Nismëtar, Azem
Hajdari, një për ngritjen e Partisë Demokratike në rrethe dhe tjetri për shpërndarjen e
programit të saj. Teksti i plotë i autorizimit ishte: “Autorizoj ______ që të ngrejë
PD-në në rrethin ______ dhe të shpërndaj atje programin minimal”. 1 Veprimtaria e
themeluesve të Partisë Demokratike, veçanërisht e studentëve, ishte thelbësore për
organizimin e strukturave drejtuese dhe krijimin e degëve të forcës së parë opozitare
në qytete të ndryshme të Shqipërisë.
Në Shkodër, bërthama e lëvizjes antikomuniste dhe e ngritjes së PD-së përkon me
Pjetër Arbnorin, Ali Spahinë dhe një grup të madh ish të persekutuarish politikë, që
mbështetën protestën e studentëve dhe të popullit shkodran, për të përmbysur
regjimin diktatorial. 13 dhjetori 1990, në Shkodër, kishte tiparet e një revolucioni të
mirëfilltë, që nga thirrjet për rrëzimin e gardës së vjetër komuniste, frymën e paepur
popullore, spontanitetin, idealizmin dhe ndjenjat e vetëflijimit, guximin dhe arsyen
për të kapërcyer frikën deri tek përleshja e ashpër dhe shkatërrimi. Në mëngjesin e
asaj dite, studentët konviktorë të universitetit bënë një parakalim të mistershëm, prej
lagjes “Zdrale” në drejtim të ndërtesave të Institutit të Lartë Pedagogjik. Ata
udhëhiqeshin nga studenti tropojan Flamur Buçpapaj, i cili bashkë me Ismet Palin,
Ilir Secin, Nazmi Pekën, Majlinda Sulën, Përparim Hykën etj., i dhanë shpirt kësaj
lëvizjeje. Në auditorin nr. 1 të universitetit dëgjoheshin thirrjet “Liri Demokraci”, “E
duam Shqipërinë si gjithë Europa”, kur studenti i Histori-Gjeografisë, F. Buçpapaj, i
kërkoi rektorit komunist të bashkëbisedonin me Sekretarin e Parë të PPSH-së për
Shkodrën, Xhemal Dymylja, përndryshe nuk do të dilnin të gjallë nga auditori.
Takimi i një përfaqësie prej 80 studentësh dhe pedagogësh të fakulteteve të
ndryshme me drejtuesin e lartë të PPSH-së u organizua në mesditë, në sallën e katit
1Bislim Ahmetaj, “Studentët mblodhën paratë e para në arkën e PD”, Standard, nr. 8, E enjte, 15 dhjetor 2005, f.
13
117
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
të dytë të biokimisë. Dialogu u përqendrua tek kritikat e ashpra ndaj regjimit monist
dhe domosdoshmëria e vendosjes së sistemit demokratik.1
Gjatë kohës së zhvillimit të takimit, në oborrin e Universitetit “Luigj Gurakuqi”
ishin grumbulluar me mijëra qytetarë, që prisnin studentët të fillonin protestën e
madhe antikomuniste. Ideja e lirisë ushqeu këtë revolucion, i cili në thelb aspironte
për shoqëri civile, demokraci liberale, shtet konstitucional dhe rend ligjor. Besimi,
dija, opinioni dhe guximi për të mbrojtur idetë e tyre përbënin natyrën e dhjetorit
dhe të studentëve të tij. Të kapur për dore dhe të veshur kuq e zi, studentët Majlinda
Sula nga Tropoja, Arben Çeliku nga Kukësi, Ama Franko nga Shkodra, Nazmi Peka
nga Kruma etj., prinë turmën e panumërt të njerëzve. Ata u përballën me barbarinë e
forcave policore të diktaturës që, për të përligjur torturat dhe burgosjet ndaj
protestuesve, inskenuan plaçkitje dhe zjarrvënie në qendër të qytetit. Por, makina e
dhunës së pushtetit nuk zbehu shpirtin demokratik të Shkodrës.2 Busti i Enver
Hoxhës u përmor nga Paulin Pali, dhe Luigj Vata i vuri dinamitin, nga i cili koka e
diktatorit nuk u shkëput dhe e hoqën me çekan. Shkatërrimi i simbolit të komunizmit
solli dënimin e Roland Prelës, Paulin Palit, Apollon Haxhit, Paulin Noshit, plagosjen
e dhjetërave të tjerëve dhe arrestimin e mbi 120 personave. Megjithatë, protesta e 13
dhjetorit 1990 në Shkodër i dha një shtytje të fortë arritjeve demokratike në vend. 3
Kulminacioni i lëvizjes studentore u shënua me zhvillimin e grevës së urisë së 732
studentëve dhe pedagogëve të Universitetit të Tiranës, më 18-20 shkurt 1991, në
kinoteatrin e “Qytetit Studenti”. 4 Në intervistën dhënë për gazetën “Tema”, ish
studenti i ngjarjeve të Dhjetorit ’90, Ilir Dizdari, tregon për organizimin e grevës së
urisë dhe qëndrimin e Partisë Demokratike. Sipas tij, revolta e studentëve ishte
rrjedhojë e pamundësisë së tyre që të pranonin të dilnin inxhinierë, ekonomistë,
juristë etj., dhe në diplomat e tyre të shkruhej Universiteti “Enver Hoxha” i Tiranës.
Sidoqoftë kjo lëvizje nuk ishte një gjetje politike, por një vokacion dhe frymëzim që
buronte natyrshëm prej idealizmit të studentëve. Personazhet më aktivë, që ishin
njëkohësisht edhe organizatorët e grevës, si: Blendi Gonxhe, Ridvan Peshkëpia,
Ndue Luxha, Arben Lika, Arjan Manahasa, Mesila Doda dhe Ilir Dizdari, përbënin
zyrtarisht shtatë emrat e komisionit të grevës së urisë. Ata nuk zgjodhën kryetar dhe
vendimet i merrnin me konsensus dhe në konsultë të plotë me të gjithë drejtuesit e
fakulteteve. Kjo mënyrë veprimi garantonte një vendimmarrje më të drejtë, pasi
objektivi i tyre ishte kundërshtimi i pushtetit të PPSH-së. I. Dizdari ndalet të
1 Mujë Buçpapaj, “Lëvizja studentore në Universitetin e Shkodrës. 13 dhjetori, një betejë kundër komunizmit”,
Rilindja Demokratike, viti XIII, nr. 3629, E premte, 12 dhjetor 2003, f. 8
2 Mujë Buçpapaj, “13 dhjetori në Shkodër një betejë kundër komunizmit. Lëvizja Studentore në Universitetin e
Shkodrës”, Rilindja Demokratike, viti X, nr. 2714, E enjte, 14 dhjetor 2000, f. 12
3 Alfons Grishaj, “Askush nuk mund të ndryshojë historinë, kur heronjtë jetojnë”, Tema, viti VIII, nr. 2559, Tiranë, E
premte, 9 janar 2009, f. 19
4 Erald Kapri, “Rrëfimi i ’91-shit; Ata që i vunë litarin diktatorit”, Standard, nr. 1162, Tiranë, E shtunë, 21 shkurt
2009, f. 14
118
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
analizojë gjithashtu qëndrimin jo mbështetës të Partisë Demokratike, duke e
arsyetuar me përfshirjen e saj në fushatën elektorale dhe marrëveshjen e bërë me
PPSH-në, që ia diktonte koha dhe konteksti politik. PD-ja ishte forcë politike dhe
duhej t’i bindej rregullave të lojës, ndonëse lëvizja e saj ishte e parakohshme, çka
dëshmon se lëvizja studentore shqiptare ka qenë plotësisht e pavarur, idealiste, e
pastër nga çdo lloj ndikimi, manipulimi apo ndërhyrje nga individë, subjekte apo
mekanizma të tjerë.1
Një tjetër protagonist i grevës së urisë, Edvin Shvarc, në shkrimin me titull “Njerëzit
e pazëvendësueshëm”, trajton qëllimin e vërtetë të grevës së urisë dhe rëndësinë e
saj për triumfin e demokracisë. Ai shpjegon se studentët nuk hynë në grevë për një
emër, të cilit i kishte humbur vlera me kohë dhe as për të treguar barcaleta që të
ironizonin ish anëtarët e Byrosë Politike. Në mendjet e tyre dhe të përkrahësve ishte
rrënjosur mendimi se përderisa figura e Enver Hoxhës dhe diktaturës nuk ishte bërë
pjesë e një përmbysje reale, më kot pretendonin se në Shqipëri kishte ardhur liria
apo demokracia. Kur populli nuk mund të shprehte lirisht mendimet e veta dhe
mbaheshin akoma të fshehura krimet dhe vuajtjet 50 vjeçare; përderisa nuk kishte
përfunduar lufta e klasave dhe shqiptarët të shkonin në kutitë e votimeve nën hijen e
frikshme të statujave e të monumenteve të Enverit, në vend do të mbizotëronte
rreziku për rritjen e tensionit politik dhe luftë civile. Ishte domosdoshmëri çmitizimi
i figurës së diktatorit dhe heqja e “mollës së sherrit” nga sheshi, që shqiptarët të
çliroheshin nga kulti i individit. Ndaj rrëzimi i figurës hijerëndë nga piedestali do të
kryhej vetëm atëherë kur studentët ta kuptonin se ishte më mirë të flijoheshin për një
çast lirie, se sa të vazhdonin të jetonin nën prangat e skllavërisë. Kjo ishte vlera më e
madhe e grevës së urisë së shkurtit 1991. Rezultati i saj i menjëhershëm u vu re në
shprehjen e urrejtjes popullore, me shembjen e bustit të Enver Hoxhës në sheshin
“Skënderbej” dhe në mbarë qytetet kryesore të vendit. Emri i diktatorit u hoq nga
Universiteti Shtetëror i Tiranës dhe Ministri i ri i Arsimit, Kastriot Islami, nën
ndikimin e presidentit Alia dhe me aprovimin e heshtur të opozitës, shpalli mbylljen
e universitetit, që e kombinuar me eksodin e madh të Marsit, shënoi fundin e
Lëvizjes Studentore. 2
Për të konkluduar theksojmë se, lëvizja e Dhjetorit ’90 ishte “një revolucion për
shoqërinë, paqësore dhe liberale në një shtet të dhunës; elitare në një mbretëri të
mediokritetit; patriotike e proeuropiane brenda kufijve të një shteti anti-Perëndimor.
Në gjurmët e ideologjisë së Rilindjes Europiane, kjo lëvizje përcaktoi aksiomën e
shqiptarëve të shekullit të ri “E duam Shqipërinë si gjithë Europa”. Me këtë mision,
ish studentët dhe pedagogët e Universitetit të Tiranës arritën një sukses historik për
1 Luljeta Progni, “Dizdari: I gjithë spektri politik ishte kundër lëvizjes së 20 shkurtit”, Tema, Tiranë, E mërkurë, 19
shkurt 2014 http://www.gazetatema.net/web/2014/02/19/dossier-dizdari-i-gjithe-spektri-politik-ishte-kunder-
levizjes-se-20-shkurtit/
2 Edvin Shvarc, “Njerëzit e pazëvendësueshëm”, Albania, viti 7, nr. 40, Tiranë, E martë, 20 shkurt 2001, f. 4
119
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
popullin shqiptar dhe qytetërimin europian, duke rrëzuar një prej diktaturave më të
egra të kontinentit”.1
Përfundime
Lëvizja studentore shqiptare ishte rezultat i mungesës së konformizmit të të rinjve
me sistemin totalitar dhe partinë-shtet. Ajo përfaqëson lëvizjen antikomuniste të
studentëve, në shumicë 18-22 vjeçarë, të ardhur nga zona të ndryshme të vendit,
kryesisht prej periferisë, që i përkisnin besimeve të ndryshme fetare dhe ndanin
interesa e statuse jo të njëjta familjare, por që i bashkonte ideali për liri dhe
demokraci. 2 Lëvizja e Dhjetorit ’90 i përket në mënyrë të veçantë studentëve
konviktorë të Tiranës, të cilat në kushtet e një lirie relative të jetesës dhe arsimimit,
larg tutelës së familjeve dhe disi të mënjanuar nga presioni propagandistik i regjimit
sendërtuan rrëzimin e komunizmit dhe lindjen e pluralizmit politik.3
Lëvizja studentore mbart një rëndësi të madhe historike për të ardhmen e shoqërisë
dhe shtetit shqiptar. Së pari, ajo i dha fund përpëlitjeve të nomenklaturës komuniste
dhe përpjekjeve të pasuksesshme të R. Alisë për të vijuar me të ashtuquajturin
demokratizim gradual të sistemit socialist të Shqipërisë. Së dyti, lëvizja e Dhjetorit
’90 instaloi një demokraci parlamentare moderne dhe të qëndrueshme. Studentët së
bashku me intelektualët dhe punëtorët ishin aktorët e revolucionit demokratik, që
rrëzoi mekanizmat dhe simbolet e diktaturës, për t’i hapur rrugë ndërtimit të
institucioneve të reja demokratike. Së treti, kjo lëvizje institucionalizoi
pluripartitizmin, me themelimin e të parës forcë opozitare, të Partisë Demokratike të
Shqipërisë, dhe krijimin e një klime të favorshme për formimin e partive të tjera
politike antikomuniste. Së katërti, lëvizja studentore i dha një impuls të fuqishëm
orvajtjeve për zgjidhjen e çështjes kombëtare dhe ridimensionimin e rolit të faktorit
shqiptar në arenën diplomatike europiane dhe botërore. Së pesti, ajo kontribuoi në
ndryshimin e pozitës së Shqipërisë në politikën ndërkombëtare dhe orientimin e saj
drejt procesit të integrimit në strukturat euro-atlantike. Së fundi, lëvizja e Dhjetorit
’90 shënoi një kthesë rrënjësore, morale dhe shpirtërore, për popullin shqiptar, duke
hapur një epokë të re pluralizmi, tolerance dhe demokracie për mbarë shoqërinë. 4
Literatura
Ahmetaj, B., “Si depërtonin korrierët e studentëve mes kordonëve të policisë”, Standard, nr.
7, E mërkurë, 14 dhjetor 2005, f. 12
1 Bardhyl Ukcamaj, “Dhjetori shembi sistemin komunist, tani detyrë është demokracia”, Tema, viti X, nr. 2926,
Tiranë, E mërkurë, 8 dhjetor 2010, f. 8
2 Afrim Krasniqi, “8 dhjetori 1990: 20 vjet më vonë, lëvizja studentore”, Gazeta shqiptare, nr. 5131, Tiranë, E
mërkurë, 8 dhjetor 2010, f. 1
3 Jakin Marena, “Myftar Gjana: Berisha agjent i “Katovicës”, u emërua nga Alia”, Shqiptarja.com, Tiranë, E dielë, 8
dhjetor 2013, http://www.shqiptarja.com/news.php?IDNotizia=190542&IDCategoria=2732
4 Dr. B. Meta, artikull i cituar, f. 3
120
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Ahmetaj, B., “Studentët mblodhën paratë e para në arkën e PD”, Standard, nr. 8, E enjte, 15
dhjetor 2005, f. 13
Berisha, S., “Demokracia dhe humanizmi – binom i pandarë”, Bashkimi, E hënë, 17 shtator
1990, f. 2-3
Biberaj, E. Shqipëria në tranzicion: rruga e vështirë drejt demokracisë. Tiranë: Ora, 2001
Buçpapaj, M., “Idetë mbizotëruese të lirisë”, Nacional, viti II, nr. 76, 19-26 dhjetor 2010, f. 18-
19
Buçpapaj, M., “Lëvizja e Dhjetorit 20 vjet më vonë”, Nacional, viti II, nr. 75, 12-19 dhjetor
2010, f. 16
Buçpapaj, M., “Lëvizja studentore në Universitetin e Shkodrës. 13 dhjetori, një betejë kundër
komunizmit”, Rilindja Demokratike, viti XIII, nr. 3629, E premte, 12 dhjetor 2003, f. 8
Buçpapaj, M., “Studentët fitojnë mbi diktaturën; lëvizja studentore 20 vjet më vonë”,
Nacional, viti II, nr. 77, 26 dhjetor 2010, f. 18
Buçpapaj, M., “13 dhjetori në Shkodër një betejë kundër komunizmit. Lëvizja Studentore në
Universitetin e Shkodrës”, Rilindja Demokratike, viti X, nr. 2714, E enjte, 14 dhjetor 2000, f.
12
Bushati, G., “Arben Sulo: “Ja pse i lashë vendin tim Majkos në takimin me Ramizin””, Gazeta
shqiptare, nr. 5127, Tiranë, E premte, 3 dhjetor 2010, f. 24
Dedej, D., “Alia-intelektualët, debate për Stalinin”, Koha Jonë, E enjte, 17 janar 2008, f. 6
Dervishi, K., “Lëvizja studentore i dha fund “pluralizmit” të shoqatave”, 55, viti IX, nr. 326,
Tiranë, E premte, 9 dhjetor 2005, f. 12-13
Dervishi, K., “8 dhjetor 1990, aty ku nisi shembja e diktaturës komuniste”, 55, viti XI, nr. 333,
Tiranë, E shtunë, 8 dhjetor 2010, f. 17
Duka, V. Histori e Shqipërisë 1912-2000. Tiranë: SHBLU, 2007
Fevziu, B. Pedestale pa statuja. Tiranë: UET Press, 2011
Grishaj, A., “Askush nuk mund të ndryshojë historinë, kur heronjtë jetojnë”, Tema, viti VIII, nr.
2559, Tiranë, E premte, 9 janar 2009, f. 19
Hajdari, A., “Lëvizja studentore e dhjetorit 1990 dhe kontributi i saj në rrëzimin e sistemit
komunist e ndërtimin e demokracisë”, Rilindja Demokratike, viti V, nr. 1134, E shtunë, 9
dhjetor 1995, f. 3
Heywood, A. Politika. Tiranë: Dudaj, 2008
Kaloçi, D., “Rrëzimi i bustit të Stalinit në Shkodër, më 14 janar 1990”. Internet available:
http://balkanweb.com
Kapri, E., “Rrëfimi i ’91-shit; Ata që i vunë litarin diktatorit”, Standard, nr. 1162, Tiranë, E
shtunë, 21 shkurt 2009, f. 14
Krasniqi, A., “Dëshmia e Mustafajt: Ramizi kërkoi Berishën negociator”. Gazeta Shqiptare, E
enjte, 13 dhjetor 2007, f. 5
Krasniqi, A. Fundi i siberisë shqiptare. Tiranë: Albin, 1998
Krasniqi, A., “8 dhjetori 1990: 20 vjet më vonë, lëvizja studentore”, Gazeta shqiptare, nr.
5131, Tiranë, E mërkurë, 8 dhjetor 2010, f. 1
Marena, J., “Myftar Gjana: Berisha agjent i “Katovicës”, u emërua nga Alia”, Shqiptarja.com,
Tiranë, E dielë, 8 dhjetor 2013, http://www.shqiptarja.com/ news.php?I
DNotizia=190542&IDCategoria=2732
Meksi, A. Dhjetor ’90: dokumente & materiale. Tiranë: UET Press, 2010
121
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Meta, B., “Lëvizja studentore – kthesë e rëndësishme në historinë e Shqipërisë”, Rilindja
Demokratike, viti V, nr. 1134, E shtunë, 9 dhjetor 1995, f. 3
Progni, L., “Dizdari: I gjithë spektri politik ishte kundër lëvizjes së 20 shkurtit”, Tema, Tiranë,
E mërkurë, 19 shkurt 2014 http://www.gazetatema.net/web/2014/02/19/dossier-dizdari-i-
gjithe-spektri-politik-ishte-kunder-levizjes-se-20-shkurtit/
Progni, L., “Fletërrufeja e Majkos, si sekretar rinie, nisi protestat e dhjetorit”, Tema, viti X, nr.
2924, Tiranë, E diel, 5 dhjetor 2010, f. 10
Rama, H., “Si nisi protesta e studentëve në 8 dhjetorin historik të vitit 1990: lëvizja studentore
lindi si rezultat i një serie protestash që u përshkallëzuan në një konflikt të hapur me
sistemin”, Metropol, nr. 2231, E mërkurë, 8 dhjetor 2010, f. 10
Rama, Sh., “Demonstrata dhe hezitimet e studentëve: Si u formësua masa e studentore drejt
një lëvizjeje dhe roli i lidërve të parë të saj në dhjetorin ’90”, Korrieri, viti II, nr. 305, E diel, 29
dhjetor 2002, f. 11
Rama, Sh., “Mbi disa pikëpyetje e probleme lidhur me lëvizjen studentore”, Tema, nr. 2966,
Tiranë, 5 mars 2011, f. 6-7
Sinani, B., “Dialogjet e Ramiz Alisë me intelektualët për pluralizmin”, Shekulli, E premte, 11
janar 2008, f. 4
Shiveley, W. P. Hyrje në shkencat politike. Tiranë: AIIS, 2012
Shvarc, E., “Njerëzit e pazëvendësueshëm”, Albania, viti 7, nr. 40, Tiranë, E martë, 20 shkurt
2001, f. 4
Tarifa, F. Jeta shoqërore si eksperiencë sociologjike. Tiranë: Ombra GVG, 2007
Ukcamaj, B., “Dhjetori 90-të, si e kam jetuar unë…!”, Tema, 8 dhjetor 2013,
http://www.gazetatema.net/ web/2013/12/08/dhjetori-90-te-si-e-kam-jetuar-une/
Ukcamaj, B., “Dhjetori shembi sistemin komunist, tani detyrë është demokracia”, Tema, viti
X, nr. 2926, Tiranë, E mërkurë, 8 dhjetor 2010, f. 8
Veizi, L., “Si u ndeshëm me Ramiz Alinë dhe themeluam PD”, Shekulli, 11.12.2013,
http://www.shekulli.com.al/ web/p.php?id=36474&kat=103
Vejsiu, Y., “Lëvizja studentore e dhjetorit, realizuese e pluralizmit politik dhe e të parës parti
opozitare”, Rilindja Demokratike, viti V, nr. 1135, E diel, 10 dhjetor 1995, f. 3
122
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Flogert LILA1
SFIDAT QË PRESIN KOSOVËN
ABSTRAKT: Në këtë punim do të paraqes sfidat që e presin Kosovën, si edhe mundësitë e
saj për t’i arritur këto sfida. Si çdo shtet, edhe Kosova panvarësisht se është një shtet i ri,
përpiqët që të eci me hapin e kohës, bile në disa raste edhe duke vrapuar për të arritur
shtetet e tjera të rajonit edhe europës. Puna e madhe që qeveria e Kosovës dhe e shtetasve
të saj, që kanë bërë gjatë këtyre viteve është baza dhe themelet e saja që duhet të ndërtohet
“Shteti”, (ç’ka duhet ta kuptojmë me të gjithë komponentët e tij). Kjo është sfida që përballen
edhe shtetet e tjera të rajonit, por edhe ata shtete Europiane (“Shtete Europiane”, e kam
fjalën për ato shtete të cilat luftojnë çdo ditë për të ruajtur arritjet dhe demokracinë, si edhe
për ato shtete të cilat përpiqen çdo ditë ti përmirësonjë arritjet e tyre), të cilët e kanë arritur
këtë standart ku populli dhe qeveria Kosovare kërkon të arrijë.
ABSTRACT: In this topic I will present the challenges facing Kosovo, as well as its potential
to meet these challenges. Like every state, Kosovo notwithstanding that it is a new country,
try to walk with time step, even in some cases running to reach other countries in the region
and Europe. Hard work that the Kosovo government and its citizens, who have been doing
all these years is its basis and foundation that must be built "Country", (what we need to
understand with all its components). This is the challenge facing the countries of the region,
but also those European States, ("European States", I mean those countries which struggle
every day to maintain the achievements and democracy, as well as those countries which try
every day to upgrad their achievements), who have achieved this standard where the people
and the government of Kosovo wants to reach.
Hyrje
D
ita e shpalljes së Pavarësisë së Kosovës ishte një ditë shumë e rëndësishme
për gjithë shqiptarët, siç do të shpreheshin shumë personalitete shqiptare, e
njëri nga ato ishte edhe P.Milo, me datë 17 shkurt 2008 në studion e
Alsatit, “unë shpreh kënaqësinë time që arritëm më në fund të shohim një ditë kaq të
madhe .”2 E me të vërtetë ishte një ditë shumë e madhe, ishte dita e nënshkrimit të
përfundimit të një lufteje, që kish filluar që me 1913, dhe po përfundonte në 2008,
një luftë e cila kishte gjatë rrugës së saj shumë viktima të pafajshme, e vetëm tani
mundi i tyre po shpërblehej, e nuk kishte gjë më të bukur se sa përfundimi i kësaj
çështjeje, me Pavarësinë.
Kosova e meritonte të shpallej e pavarur, ajo i ka elementët e duhura për Pavarësi;
1 PhD Flogert LILA, gerti-collezione@hotmail.com
2Paskal Milo,Kosova nga Rambuje në Panvarësi(intervista 1997-2008). Tiranë, Toema, 2009, f.255
123
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
“- Kosova ka një territor gjeografik me 10.887 km/2, të njohur ndërkombëtarisht, si
nga vetë ish-RFJ por dhe nga komuniteti Ndërkombëtar, si OKB, BE, NATO,
OSBE.
- Ka mbi 2.2 milionë banorë, mbi 88.94% janë shqiptarë etnikë.
- Ka gjuhën e vetë kombëtare, shqipen, një degë e veçantë e trungut Indo-Europian,
vazhduese e gjuhës së lashtë Ilire.
- Ka identitetin e vet kombëtar historik e kulturorë të trashëguar nga paraardhësit e
saj autoktonë në këtë vend, që nga periudha e Mbretërisë Dardane.
- Kosova është i vetmi vend Protektoriat i OKB.
- Ishte vendi i parë në Botë, ku NATO, më 1999, bëri vetëndërhyrje ushtarake, për
ta mbrojtur atë nga genocidi e spastrimi etnik i shovinizmit Serb.
- 101 shtete, anëtare të OKB-së, e kanë nacionalitetin e tyre kryesor më të vogël se
s’a e ka Kosova.
- Ndër 192 vende anëtare të OKB-së, 34 prej tyre e kanë sipërfaqen më të vogël se
Kosova.
- 56 shtete, anëtare të OKB-së, e kanë popullsinë më të vogël se s’a e ka Kosova.
- Kosova është i vetmi vend në Botë, që ende pa qenë shteti i Pavarur e Sovran,
përfshihet në Euro-zonën e BE.
- Ishte i vetmi shtet i ish-RFJ, që u deklarua i pavarur më 1990, si shtet i pavarur.”1
Të gjitha këto element tregojnë veç nje gjë, se vendimi i 1913-s në Konferencën e
Ambasadorëve në Londër nuk ishte gjë tjetër veç një, Diplomaci dritëshkurtër, e
ndikuar nga interesa nacionaliste ekstreme. Kjo politikë ndryshoi në vitin 1999, e
ky ndryshim vazhdonte të bëhej në çdo vit pasardhës duke rikuperuar kohën e
humbur dhe duke ndrequr gabimet e të kaluarës.
Pas prezantimit në 26 mars 2007, në Këshillin e Sigurimit (KS) të OKB-së, së Pakos
së Ahtisarit, më 13 prill 2007, KS i OKB-së njoftoi se ka vendosur të dërgoj në
Kosovë në fund të prillit një mision faktmbledhës pas kërkesës së Rusisë që ka të
drejtën e vetos në këtë Këshill . Me 17 prill 2007, zëvendësministri i jashtëm i
SHBA-s, Nicholas Burns, në një fjalim para Këshillit për Marrëdhëniet me Jashtë në
Washington tha se, “Washingtoni e konsideronte pavarësinë si opsionin më të
përshtatshëm për Kosovën, dhe se ai priste që Këshilli i Sigurimit të aprovonte
planin për pavarësi të prezantuar nga i ngarkuari i posaçëm i OKB-së, Martin
Ahtisari,” ai edhe shtoi se, “autonomia ofruar nga Serbia është dashur të ofrohej
para 12 vjetësh dhe jo tani.”2 Kai Eide, zyrtar i lartë në Ministrinë e Punëve të
Jashtme të Mbretërisë së Norvegjisë, në Prishtinë thotë se , “Norvegjia përkrah
planin e Ahtisarit për pavarësin,”3 dhe se ai nuk e ka ndërmend të bëhet ndërmjetës
siç ishte kërkuar nga serbët .
1Ramiz Lushaj, Kosova me elementët tërësor të panvarësisë. Tiranë, Emal, 2007, f.7-10
2 http://www.bbc.co.uk/albania/news/2007/04/070417_kosova_buens,shtml
3 http://www.bbc.co.uk/albania/news/2007/04/070425_mision_beograd_shtml
124
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Siç do të shprehej edhe me 11 qeshor 2007, në vizitën në Tiranë nga Presidenti
amerikan, George W.Bush, “Pavarësia është qëllimi. Kjo është ajo çka populli i
Kosovës duhet ta dijë.”1 Paqja, stabiliteti dhe konsolidimi i tyre në Kosovë kanë një
rëndësi të madhe për Shqipërinë, për Maqedoninë, Malin e Zi dhe Ballkanin në
tërësi. Por konsolidimi i tyre është një proces i vështirë dhe jetik. Trashëgimia e
hidhur, varfëria, dobësia e shtetit ligjor, korrupsioni, krimi i organizuar, terrorizmi
janë faktorët që e rrezikojnë sigurinë dhe stabilitetin në Kosovë ashtu edhe në vende
të tjera të rajonit.2 I të njëjtit mendim ishte edhe Hashim Thaçi, “Pavarësia e
Kosovës është e paevitueshme, ajo buron nga vullneti i popullit të Kosovës. Ajo
është zgjidhja që e meritojnë qytetarët e Kosovës. Ne jemi të gatshëm të marrim mbi
supe të gjitha përgjegjësitë që n’a takojnë dhe jemi të gatshëm të udhëheqim me
veten tonë. Në këtë pikë klasa politike dhe qytetarët e Kosovës janë plotësisht unik.”3
Fjalimin që mbajti H.Thaçi, kryeministri i Kosovës përpara Kuvendit me 17 shkurt
2008. Ai falenderoi Presidentin M.Ahtisari, që i ofroi Kosovës një kornizë gjithë
përfshirëse për zhvillimin e saj të ardhëm, më posht ai do të shprehet;
“Duke qenë të vendosur që të shohim statusin tonë të zgjidhur në mënyrë që t’i ipet
popullit tonë qartë si për të ardhmen më të shpejtë përtej konfliktive të së kaluarës
dhe të realizoj potencial të plotë Demokratik i shoqërisë sonë. Duke nderua të gjithë
burrat dhe gratë që bënë sakrifica të mëdha për të ndërtuar një të ardhme më të
mirë për Kosovën.
Neni 1.Ne udhëheqësit e popullit tonë të zgjedhur në mënyrë demokratike, nëpërmjet
kësaj deklarate shpallim Kosovën Shtet të Pavarur dhe Demokratik.”4
Pak më lart u përpoqa të tregoja nje histori të shkurtër të shpalljes së panvarësisë së
Kosovës, si edhe kushtet gjeogarfike, kulturore dhe ekonomike që ky shtet do të
zhvillohej.
Sfidat që e presin Kosovën
Pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës, me 17 shkurt 2008, u dërguan letra në
drejtim të të gjitha shtetet për njohjen e saj. Kjo ishte njëra nga sfidat që lindi bashkë
më shpalljen e pavarësisë. Sfidat e shtetit të sapo shpallur të pavarur të Kosovës, i
ndajmë:
- Sfida të brëndshme (sfida dhe problem brënda për brënda Republikës së Kosovës).
- Sfida të jashtme (sfida që kanë të bëjnë me marrëdhëniet ndërkombëtare).
A -Tek sfida e brëndshme do të rradhisja 4 pika kryesore si;
1- sfida në legjislacion
1 http://www.guardian.co.uk/usa/story/0,,2099981,00.html
2 http://www.këshilliministrave.al/shqip/lajm.asp?id=6355
3 http://www.pdk-ks.org/site/>ld=5,0,0,0,a,2094
4 Materiali është marë nga fjalimi i H.Thaçit në
adresën,http://www.youtube.com/watch?v=qaa6GLWIO&feature=related
125
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
2- sfida në ekzekutiv
3- sfida në gjygjësorë
4- sfida në media
Të katër këto pika kanë nënpika të cilat prekin secila çështje aktuale edhe sfida për
Kosovën.
Ku flasim për legjislacionin, kemi të bëjmë me sfidat në kuadrin ligjorë, mund të
themi embrioni i formimit të së ardhes së një vendi, fillon nga bërja e ligjeve të cilat
duhet të jenë për kohën si edhe të shikojnë edhe për ti rezistuar të ardhmes, që të
mos kemi ndryshime të shpeshta duke krijuar anomali. Kur flasim për ekzekutivin,
kemi të bejmë me interpretimin ne praktikë të ligjeve, kemi edhe hallkën e tretë,
gjygjësorin, i cili është për të vendosur drejtësi edhe gjykuar. Nqs këto tre
institucione nuk funksionojnë apo janë në dorën e një pushteti të vetëm atëherë kemi
median e cila informon opinionin publik për problem të tilla, medja këtu luan një rol
shumë të rëndësishëm nqs është e pavarua. Ajo duhet të distancohet nga ndikimet
edhe presionet politike, duke parqyruar realitetin në vend, vetëm kështu media mund
ti shërbej vendit të zvillohet edhe të ndreqi gabimet e bëra. Pra sfida kryesore është
që këto pushtete të funksionojnë të ndara nga njëri tjetri, ku secila të jetë një garanci
për mbarëvajtjen e drejtë të punës. Pasi vërtetë të kenë kuptuar rëndësinë e ndarjes
së pushteteve si qeveria e Kosovës si edhe vetë shoqëria civile, mund të flasim për
sfidat që e presin Kosoven, si të brëndshme ashtu edhe të jashme.
Zhvillimet ekonomike janë shumë të rëndësishme për një shtet të ri por edhe të
vjetër, sepse pa një ekonomi të fortë dhe të qëndrueshme nuk mund të ketë zhvillim
asnjë sektor i shtetit. Ekonomija është e lidhur ngushtë edhe me faktorin politik.
Situata e tanishme politike në Kosovë, krahasuar më atë të para disa vitesh, ka bërë
progress të dukshëm. Sot në Kosovë vihen re zhvillime të reja positive dhe dinamike
të rëndësishme në procesin e përgjithshëm dhe sidomos në atë të implementimit të
standarteve.
Që të arrihen këto duhet që Kosova të ndërtojë baza të shëndosha institucionale, të
një kuadri ligjor dhe ndërtimi i strukturave përkatëse. Legjislacioni bashkohor do të
ndihmojë për të krijuar struktura të shëndosha ekonomike, por që të realizohen këto,
Kosova dhe qeveria e saj duhet të ketë si qëllim kryesor luftën ndaj korrupsionit.
Sfida tjetër politike është që elita politike kosovare duhet të jetë më me unitet, dhe të
bashkëpunojë për të ardhmen e Kosovës. Sfidë janë edhe problemet në fushën si
papunësia, problemet në edukim, shëndetësi, fenomenet negative shoqërore etj, siç
shprehet edhe Lisen Bashkurti, “dobësitë në rend dhe ligj me pasoja lulëzimin e
krimit të organizuar dhe korrupsionit si kërcënuesit më të mëdhenj të shoqësisë dhe
institucioneve Kosovare.”1 Në sfidat e brëndshe që Kosova ka, do të fusja edhe
barazinë dhe respektimin e plotë të të drejtave të qytetarëve të vet, pa marrë parasysh
1 Lisen Bashkuti, Evropa Ballkani dhe sfidat e Kosovës. Tiranë, Geer.2006, f.262
126
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
përkatësinë etnike apo fetare. Të drejtat e njeriut janë indikatori me i saktë për
matjen e zhvillimit të mirëfilltë ekonomik e shoqërorë. 1
Duke qenë se Kosova kontrollohej nga EULEX-i , (është një krijesë e paketës
Ahtisari, që do të veprojë në Kosovë duhe zëvëndësuar UNMIK-un, si një strukturë
ndërkombëtare nën autoritetin e Kombeve të Bashkuar),2un do ta quaja sfidë për
Kosovën tani që shkëputet nga ky organizëm, për të vendosur vetë të ardhmen e
shtetit dhe qytetarëve të tij, për të fituar sa më shumë besim tek qytetarët e tij, si një
shtet i aftë për të qeverisur dhe mbrojtur të drejtat e tyre si qytetarë të Kosovës, dhe
përse jo shumë larg edhe si qytetar Evropian. “Shqipëria dhe Kosova paraqesin një
faktor të përbashkët gjeopolitik dhe gjeostrategjik, pa të cilën nuk mund të sigurohet
as stabiliteti afatgjatë dhe as zhvillimi ekomomik e paqësor i rajonit.”3
Këtë gjë duhet ta dijnë shumë mirë udhëheqësit e qeverisë të dy vendeve dhe duhet
ta shfrytëzojnë atë sa më shumë dhe të përfitojnë sa më shumë për të forcuar
dinjitetin kombëtar në çdo aspekt si politik, ekonomok dhe ushtarak.
Papunësia e lartë, tregu i varfëri i punës, e cila ësdhtë më e larta në rajon, kjo është
një sfidë kryesore për Kosovën, thuhet në raportin e Bankës Botërore (BB), të
prezantuar mbi zhvillimin ekonomik në Evropën Juglindore, “Rimëkëmbie e
ngadaltë”.4 Sipas raporti të Bankës Botërore, Kosova do të ketë rritje ekonomike për
vitin 2014, por kjo rritje nuk do të jetë e mjaftueshme, edhe niveli i papunësimit do
jetë përsëri i lartë. Kosova ka popullinë me të re në Evropë me një moshë mesatare
27 vjeç. Duke pasur edhe moshën me të re, lindin edhe sfidat për punësimin e tyre,
por kjo nuk varet vetëm nga mosha, por edhe nga kualifikimi (arsimimi), që kjo rini
ka për ti dhënë tregut të punës. Pra lind sfida tjeter ajo arsimore, e cila ka shumë
rëndësi për të ardhmen e Kosovës. Qeveria e Kosovës duhet të implementoj
programe mësimore bashkohore edhe europiane. Panvarrësisht se për momentin
mund të përmendim ndihmat edhe marrëveshjet si: “Në shkurt të 2013 u nëshkrua
një marrëveshje për Mbështetjen e arsimit dhe Aftësimi Prefesionsal në Kosovë nga
ministri i Arsimit-Shkencës dhe Teknologjisë, Ramë Buja me senatorin gjerman për
shkolla, arsimin dhe aftësim professional, Ties Rabe në Hamburg.”5 Përvec
organizatës GIZ (organizata gjermane e ndihmës për zhvillim dhe bashkëpunim),
veprojnë edhe organizata joqeveritare “DIAKONIA-Kosova”, si edhe academia
gjermane “Heimere”, e cila merej kryesisht me përgatitjen e infermierëve. 6
Një sfidë e rëndësishme për Kosovën, tani është edhe formimi i forcave të
armatosura. Për momentin ne Kosovë ekziston, Forcat e sigurisë së Kosovës, të cilat
u themeluan si forcë civile multiernike e armatosur lehtë, e cila është e ngarkua me
1 http://www.kosovalive360.com/respektimi-i-te-drejtave-te-njeriut
2 Paskal Milo, vep e përmendur, f.262
3 Shaban Murati, Çështja shqiptare pas pavarësisë së Kosovës,Tiranë, GlobusR, 2009, f.93
4 http://time.ikub.al/.../Sfide-per-Kosoven
5 http://www.dw.de/punësimi...sfidë-për-kosovën/a-17081208
6 Po aty
127
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
detyra të cilat nuk janë karakteristikë as për policinë dhe institucionet të tjera të
zbatimit të ligjit, ku përfshihen reagime në rast katastrofe natyrore dhe ato të
shkaktuar nga faktori njeri, dënimi dhe kërkim shpëtimi.1
Themelimi i Forcave të Sigurisë së Kosovës, është bërë në bazë të parimeve
demokratike, duke i shërbyer qytetarit, respektimi i të drejtave të njëriut, kontrolli
civil, mbikëqyrja demokratike, transparenca, llogaridhënia etj. Me kalimin e kohes
janë pjekur kushtet që FSK, tani të kthehet në Ushtrinë e Kosovës, e kjo është një
sfidë e rëndësishme sepse krijon një shkëputje nga varësia e ndërkombëtarëve, si
edhe nga trupat e KFOR-it. Transformimi i FSK në Ushtri duhet të bëhet në bazë të
një procesi të ri të rishikimit të sektorit të sigurisë në Kosovë, duke përfshë aktet
qeveritar, shoqërinë civile, mediat, përfaqësues të jetës akademike, si dhe një
asistencë të kufizuar ndërkombëtare. 2
Sfida e cila mund të krijoi problem me të gjitha sfidat e tjera, është si të thuash një
problem edhe sfidë globale, ajo është “Lufta ndaj Korrupsionit”. Kjo është sfida më
e madhe e cila duhet të përballet qeveria e Kosovës edhe shtetasit e saj. Lufta ndaj
Korrupsionit është një sfidë e cila nuk duhet të njohi aspak hierakinë e pushtetit,
(asnjëri nuk duhet të jetë imun, ndaj masave kundër Korrupsionit). Ndaj këtij
Virusi*, qeveria e Kosovës duhet të përdori të gjitha forcën e tij për ta luftuar. Nqs
Kosova nuk do ta luftojë seriozisht këte fenomen, atëherë çdo sfidë që kemi
përmendur më lart do të ketë vështirësi të realizohet, si edhe nqs do të realizohet do
ti harxhoj shumë energji edhe kohë, gjë të cilen Kosova nuk e ka shumë në favor,
për të arritur synimet e saja.
B -Sfidat e jashtme për Kosovën janë edhe më të vështira, ndër më kryesoret dhe më
të rëndësishme do të rradhisja:
- Njohja e Kosovës si shtet i pavarur.
- Të luftoj kundra diplomacisë serbe (e cila në një mënyrë të fshehtë apo edhe të
drejtëpërdrejtë vazhdon ta luftoj Kosovën, në arenën ndërkombëtare).
- Anëtarësimi në OKB, NATO dhe BE.
Puna për njohjen e Kosovës si shtet i pavarur, siç thamë edhe në fillim, filloi që me
17 shkurt 2008, me dërgimin e letrave të gjithave shteteve për të njohur pavarsinë.
Njohjet e para filluan menjëherë pas disa orësh, ndërsa me 27 shkurt 2008,
Gjermania ishte shteti i parë që emëroi ambasadorin e saj në Kosovë, ndërsa me 8
mars 2008, ministri i parë i jashtëm që e vizitoi Kosovën ishte Carl Bildt, ministër i
jashtëm i Suedisë. Edhe shumica e vendeve të Bashkimit Europian gjithashtu e kanë
njohur Kosovën (22 nga 27), ndërsa 23 anëtare të NATO-s nga 28 e kanë njohur
Kosovën. Bashkimi Evropia deklaroi se njohja e pavarësisë së Kosovës varet nga
1 Kuvendi i Kosovës, Ligji për Themelimin e Forcës se Sigurisë së Kosovës, neni 1
2 www.fiq-fci.org/repository/docs/FSK_alb.pdf
*(E kam quajtur virus, korrupsionin, sepse prek gjithë shoqërinë si të mëdhenj dhe të vegjël, është si një
sëmundje)
128
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
shtetet në veçanti, pra, shteti do të vendosë individualisht rreth pranimit të Kosovës
si shtet. Shtetet anëtare të përhershme të Këshillit të Sigurimit, janë të ndara s’a i
përket pavarësisë së Kosovës. SHBA, Angli dhe Francë e njohin pavarësin e
Kosovës, ndërsa Rusia e ka kundërshtuar dhe konsideron ilegal aktin e pavarësisë,
edhe Republika Popullore e Kinës, nuk është dakort. Si shtete të cilat kundërshtojnë
vendosmërisht njohjen e Republikës së Kosovës janë; Rusi, Serbi, Slloveni, Spanjë,
Rumani, Azejbaxhan, Bjellorusi, Qiproja, Gjeorgjia, Kazakistani, Moldavia. Sfida e
shteti Kosovar, është që të sensibilizoi dhe të ndërgjegjësoi këto shtete se Kosova e
meriton të jetë shtet i pavarur.
Pengesa më e madhe e kosovarëvë eshtë përballimi i diplomacisë serbe e cila lobon
shumë në shtetet e tjera që të mos e njohin Kosovën. Politika të tilla e çuan çështjen
e njohjes së pavarësisë së Kosovës edhe në Gjykantën Ndërkombëtare të Drejtësisë.
Këtu sfida e rradhës për qeverinë Kosovare ishte mbrojtja e shpalljes së pavarësisë
së Kosovës në (GJND). Serbët interpretonin paragrafët e Rezolutes 1244, në GJND,
sipas interesave të tyre, kunë të vërtetë Rezoluta është neutral ndaj përcaktimit të
statusit të Kosovës. Statusi i Kosovës apo Legjitimiteti i pavarësisë vjen nga
parlamenti i saj dhe deputetët e zgjedhur nga populli me anë të zgjedhjeve të lira.
Procesi i GJND është i rëndësishëm por nuk do të ndryshoj asgjë nga gjëndja që
është Kosova, por shërben për legjitimitetin e pavarësisë së Kosovës. GJND përpiqet
të kapi aspekte juridike të proçesit, nuk kishte nivel diskutimesh politike por më
shumë juridike, dhe nuk është vëtëm përballja e Kosovës me Serbinë, por e shumë
shteteve me njëri-tjetrin.
Pas 11 dhjetorit 2009, GJND, kishte një paus, deri në pranver të 2010, për të dhënë
vendimin. Ku shumica e shteteve kanë qenë pro Kosovës. 1* E nuk mund të ndodhte
asgje tjetër veç se, Kosova të kishte të drejtë të shpallej e pavarur, ky ishte vendimi i
GJND në korrik të 2010. Pas këtyre sfidave kryesore dhe imediate, Kosovës i mbetet
të punoj shumë që edhe ajo të jetë pjesë e OKB, NATO-s dhe BE.
Kriteret per pranimin në këto institucione janë një varg i gjatë, si:
- Demokracia dhe sundim i ligjit
- Ofrimi i shërbimeve publike
- Administrate publike transparente dhe llogaridhënëse
- Vazhdimi i reformave të vetëqeverisjes
- Respektimi dhe tolerance ndërmjet komuniteteve
- Luftimi i korrupsionit edhe krimit të organizuar
- Krijimi i kushteve për investime, tregti, punësim dhe zhvillim ekonomik
Me keto kritere lidhen kriteret e Kopenhagenit, që janë kritere që duhet përmbushur
para anëtarësimit të një vendi si:
1 http://Kontrast@alsat.tv
*(pjesa për GJND është mar nga intervista e bërë në TV.Alsat më dt 7.12.2009 e Zv.Ministres e Punëve të
Jashtme, Edit Harxhi.)
129
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
• Institucione të stabilizuara që garantojnë demokracinë, sundim i ligjit, të drejtat të
njeriut dhe respektimi e mbrojtje të të drejtave të pakicave
• Ekonoi të tregut të lirë, si dhe kapacitete për ti bërë ballë presionit të konkurencës
dhe forcave të tregut në BE
• Kapacitete për të pranuar obligime që rrjedhin nga anëtarësimi, përfshirë unionin
politik, ekonomik dhe monetar, d.m.th Acquis Communautaire.1
Sfidat për të hyrë në europë janë te përafërta me sfidat e brëndshme të shtetit të
Kosovës, përvetë faktin se vetë Europa mund të imagjinohet si një shtet i madh, i cili
përpiqet të realizojë ato synime ekonomike e politike ku afrohen interest e shteteve.
Konkluzione
Mund të rradhisim sfida të tjera, por të gjitha të cojnë në një pikë të përbashkët,
aftësinë edhe dëshirën që kanë politikanë edhe shtetasit e Kosovës për ti arritur.
Sfidat per një shtet nuk do të mbarojnë asnjëherë, por të gjithë duhet të kuptojme
edhe të kalojmë mbi vetvete, mbi aftësitë tona edhe përgatitjen tonë për ti përballuar
këto situata. Klasa politike duhet të krijoi nje frymë dialogu të cilën të përfshijë të
gjithë shtresat, luftën kundër partive në maxhorancë apo opozitë, ta kthejë në luftë
për paraqitjen e planeve edhe projekteve politike gjithëpërfshirëse edhe konkrete e të
realizueshme. Mos të dalim me plane zhvillimi apo sfida të cilat për momentin nuk
jemi në gjëndje ti arrijmë, duke krijuar zhgënjime. Hapat duhen hedhur të sigurta
duke krijuar një rrugë të standarteve europiane. Këto do të arrihen vetëm me punë
dhe duke qenë si klasë politike e bashkuar për të luftuar si në 1999, (kundër
gjenocidit serb), edhe tani në shekullin e XXI kundër pengesave që kanë përpara,
për të qënë pjesë e familjes Euroatlantike.
Bibliografia
Bashkurti Lisen, Evropa Ballkani dhe sfida e Kosovës, Tiranë,Geer.2006
Lushaj Ramiz, Kosova me elementët tërësor të pavarësisë, Tiranë,Emal.2007
Milo Paskal, Kosova nga Rambuje në Pavarësi (intervista1997-2008), Tiranë, Toena.2009
Murati Shaban, Çështja shqiptare pas pavarësisë së Kosovës, Tiranë,GlobusR.2009
Kuvendi i Kosovës, Ligji për Themelimin e Forcës se Sigurisë së Kosovës, neni 1
http:/www.youtube.com/watch?v=P6qaa6GLWI0&feature=related (fjalimi i H.Thaçit në
Kuvendin e Kosovës)
http://www.guardian.co.uk/worldlatest/story/o,,-6372704,00.html
http://www.assembly-kosova.org/?krye=news&neësid=1258&faq=1&lang=al
http://www.guardian.co.uk/usa/story/0,,2099981,00.html
http://www.keshilliministrave.al/shqip/lajm.asp?id=6355
http://www.pdk-ks.org/site/?id=5,0,0,0,a,2094
http://www.bbc.co.uk/albania/news/2007/04/070417_kosova_buens.shtml
1http://www.kosovapress.com/sq/arkiva/gjendja-aktuale-dhe-sfida-kryesore-per-kosoven-drejt-rruges-se-
anetaresimit-ne-bashkimin-evropian-154212/?=1#sthash.TXhcG54N.dpuf
130
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
http://www.bbc.co.uk/albania/news/2007/04/070425_mision_beograd_shtml
http://www.kosovalive360.com/respektimi-i-te-drejtave-te-njeriut
http://time.ikub.al/..../Sfide-per-Kosoven-mbetet-papuesia.a.
http://dë.de/punësimi...sfidë-për-kosovën/a-17081208
http://www.fiq-fci.org/repository/docs/FSK_alb.pdf
http://www.kosovapress.com/sq/arkiva/gjendja-aktuale-dhe-sfida-kryesore-per-kosoven-drejt-
rruges-se-anetaresimit-ne-bashkimin-evropian-154212/?=1#sthash.TXhcG54N.dpuf
131
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Metë KRASNIQI
Florë KRASNQI
ZHVILLIMI I SHPREHIVE TË TË SHKRUARIT E NXËNËSVE PËRMES
LËNDËS MËSIMORE TË GJUHËS SHQIPE
ABSTRAKTI: Të shkruarit është mundësi e mirë në përvetësimin cilësor të njohurive dhe në
arritjen e rezultateve të shkëlqyeshme në mësime. Për këtë, studimin tonë e kemi rrekur nga
aspekti teorik në hulumtimin kuantitativ.
Në bazë të rezultateve u vërtetua se zbatimi i llojeve të shkrimeve në lëndën mësimore të
gjuhës shqipe, leximi i lekturave dhe zbatimi i teknikave ndërvepruese gjatë procesit
mësimor ndihmojnë në zhvillimin e shprehive të të shkruarit.
Fjalët kyçe: mësimi, procesi i të shkruarit, llojet e shkrimeve, zhvillimi i shprehive në të
shkruar.
ABSTRACT: DEVELOPING STUDENTS’ WRITING SKILLS THROUGH TEACHING
ALBANIAN LANGUAGE
Writing is a good opportunity in qualitative acquisition of knowledge and in achieving
excellent results in learning. Regarding this, our study is grounded on theory in quantitative
research.
Based on the results, it was proved that the implementation various types of writing in
Albanian language learning, reading and application of interactive techniques during the
teaching process help develop writing skills.
Key words: learning, the process of writing, types of writing, development of writing skills.
Hyrje
N
ë procesin e të nxënit të njohurive në shkollimin e mesëm të ulët, paraqiten
sfida të shumta për përvetësimin cilësor të llojeve të shkrimeve.
Përmbushja e këtij qëllimi kërkon përpjekje të vazhdueshme nga
mësimdhënësit dhe nxënësit. Qasja e mësimdhënësit në orën mësimore të gjuhës dhe
letërsisë shqipe duhet të mbështetet në strategjitë bashkëkohore me nxënësin në
qendër. Nga këtu, theksohet përparësia dhe rëndësia e shprehive të të shkruarit e
nxënësit. Për nocionin e të shkruarit Bashkim Saliasi thekson se “të shkruarit nuk
është vetëm anë formale, por edhe përmbajtje. Të shkruash do të thotë edhe të
formulosh mendime, të organizosh fjali, të shprehsh ide e të transmetosh kulturë e
mesazhe”1. Në këtë proces autori vë në pah se roli i mësimdhënësit të gjuhës dhe
letërsisë shqipe, me sugjerimet e vazhdueshme, me “vërejtjet” pozitive, me
refleksionet e veta për punën me shkrim të nxënësve, të lëna në formë këshillash, në
1 http://prishtinapress.info/dukuri-ne-procesin-e-te-lexuarit-e-te-shkruarit
132
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
fletoret e tyre, është i pazëvendësueshëm. Që të arrihet që nxënësit të aftësohen për
ta zotëruar të shprehurit me shkrim, është e nevojshme që mësimdhënësit të njihen
me zhvillimin psikik të nxënësve të tyre, si dhe të përcaktojnë drejt ndryshimet
cilësore në zhvillimin intelektual të çdo nxënësi. Kjo njohje fillon prej periudhës së
parë të shkollimit.1 Në zotërim të shprehive me shkrim, është e rëndësishme të dihet
edhe arritja e përvetësimit cilësor të njohurive të lëndës mësimore. Në këtë proces
Pajazit Nushi thekson se “shprehitë e të shkruarit fitohen në bazë të procesit të të
nxënit dhe të të mësuarit, përkatësisht të formave të veçanta të tyre”2. Autori vë në
pah “aftësitë, motivin dhe angazhimin” e nxënësve si mundësi të zotërimit të
lëndëve mësimore dhe bazë e realizimit të aftësive të tyre. Shumëllojshmëria e
situatave të të shkruarit, qëllimet e ndryshme, lexuesit e ndryshëm, kontekstet e
ndryshme, tematikat e ndryshme etj., të gjitha këto janë çështje të vështira për t’u
kapërcyer, jo vetëm për atë që shkruan, por edhe për mësimdhënësin gjatë punës me
nxënësit.3 Për këtë themi se, mësimdhënësi është faktor subjektiv që orienton, mëson
e frymëzon nxënësit drejt arritjes së përmbushjes së objektivave mësimore. Për
procesin e të shkruarit na paraqiten një mori pyetjesh e që duhet dhënë përgjigje.
Metodologjia e hulumtimit
Qëllimi dhe objektivat e hulumtimit
Qëllimi i hulumtimit është analiza e efekteve që sjell përdorimi i llojeve të shkrimit
dhe verifikimi i shprehive të fituara nga nxënësit për të shkruar. Nga ky qëllim,
parashtrohen objektivat për realizimin e hulumtimit, të cilat janë:
Të vërtetohet interesimi dhe motivimi i nxënësve për të shkruar;
Të përpunohen dhe të analizohen të dhënat e fituara nga pjesëmarrësit e
Të nxirren përfundime dhe rekomandime për zhvillimin e shprehive në të
hulumtimit dhe
shkruarit.
Hipotezat e Hulumtimit
Hipoteza kryesore e hulumtimit është: Zbatimi i llojeve të shkrimeve në lëndën e
gjuhës dhe letërsisë shqipe ndihmon në zhvillimin e shprehive të të shkruarit. Nga
Leximi i lekturave e veprave ndihmon nxënësit në zhvillimin e shprehive të të
hipoteza kryesore rrjedhin hipotezat ndihmëse se:
shkruarit.
Shprehitë në të shkruarit ndihmohen që të zhvillohen përmes zbatimit të
teknikave mësimore gjatë procesit mësimor.
Metodat e hulumtimit, teknikat dhe instrumentet e hulumtimit
Në hulumtimin tonë kemi përdorur metodën e analizës teorike, metodën
përshkruese, metodën statistikore dhe metodën krahasuese. Gjatë realizimit të
1 Gjokutaj, Mimoza (2009), Didaktika e gjuhës shqipe, Tiranë, f. 84-86.
2 Nushi, Prof. Dr. Pajazit (1992), Të nxënit e lëndëve mësimore dhe zotërimi i tyre, Prishtinë, f. 212.
3 Musai, Bardhyl (2007), Si të shkruajmë ese, CDE, Tiranë, f.11.
133
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
hulumtimit kemi zhvilluar teknikën e anketimit dhe intervistës duke përdorur
pyetësorin për nxënës dhe protokollin për mësimdhënës. Anketimi u zhvillua me
qëllim të nxjerrjes së qëndrimit të nxënësve dhe mësimdhënësve për zhvillimin e
shprehive të të shkruarit dhe për ndikimin e të lexuarit për të krijuar.
Grupi reprezentativ
Mostra përfshinë dy klasë të shtata dhe dy klasë të nënta bashkë me mësimdhënësit e
gjuhës dhe letërsisë shqipe. Klasat e përzgjedhura ishin nga komuna e Malishevës.
Grupin reprezentativ që përbëjnë 25 nxënës të klasës së VII-të dhe 23 nxënës të
klasës së IX-të në shkollën “Naim Frashëri” në Banjë. Grupin tjetër e përbëjnë 32
nxënës nga klasa e VII-të dhe 29 nxënës nga klasa e IX-të në shkollën “Ibrahim
Mazreku” në Malishevë. Dhe, grupi që përbëjnë 2 mësimdhënës të gjuhës dhe
letërsisë shqipe të klasave nga Banja dhe 2 mësimdhënës të klasave nga Malisheva.
Pra, mostra në hulumtim përfshinë gjithsej 113 subjekte.
Rezultatet dhe diskutimi
Zhvillimi i aftësive të nxënësve në të shkruarit për të krijuar, kërkon interesim dhe
angazhim të vazhdueshëm. Mësimdhënësi është mundësi e mirë për t’ju ndihmuar
nxënësve. Për t’u njohur më shumë rreth të shkruarit, në vazhdim do të paraqesim
disa nga të dhënat e hulumtimit.
1. Mendimet e mësimdhënësve lidhur me rëndësinë e zbatimit të llojeve të shkrimeve
për zhvillimin e shprehive të të shkruarit e nxënësve:
Ushtrimet në zbatimin e llojeve të shkrimeve janë të nevojshme për t’i përgatitur
nxënësit në të shprehurit me shkrim.
Është i rëndësishëm zbatimi i llojeve të shkrimeve për zhvillimin e shprehive të
të shkruarit, sepse çdo lloj zhvillon shkathtësitë e nxënësve në mënyrë të
gjithanshëm.
Rëndësia e zbatimit të llojeve të shkrimeve është shumë e rëndësishme, ngase
nxënësit përfitojnë shumë dhe kështu arrihet që gjatë të shprehurit me shkrim të mos
paraqiten vështirësi që do të pengojnë të shprehurit lirshëm.
Zbatimi i llojeve të shkrimeve me nxënësit tanë është më se e nevojshme, duke
pasur parasysh kërkesën në arritjen e praktikave të të shkruarit sa më cilësor.
Në bazë të përgjigjeve të mësimdhënësve, konstatojmë se zbatimi i llojeve të
shkrimeve është i rëndësishëm dhe i nevojshëm për zhvillimin e shprehive në të
shkruar. Në këtë mënyrë arrihet që nxënësit të zhvillojnë shprehitë në të shkruar dhe
të shprehen lirshëm mendimet e tyre.
2. Njohuritë e shprehura me shkrim
Opinionet e nxënësve lidhur me të shprehurit e njohurive në qasjen e të shkruarit
janë të paraqitura në tabelën nr. 1. Tabela nr. 1. Dija e shprehur me shkrim
134
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Sa arrini të shprehni dijen tuaj Banjë Malishevë Gjithsej
me shkrim?
N % N % N %
a. Shumë 39 81.3 49 80.3 88 80.8
b. Pak 9 18.8 12 19.7 21 19.2
c. Fare 0 0.0 0 0.0 0 0.0
Gjithsej 48 100 61 100 109 100
Sipas të dhënave të paraqitura në tabelën nr. 1 shihet se për alternativën “shumë”,
janë 88, ose 80.8% të nxënësve që mendojnë se dijen e tyre mund ta shprehin me
shkrim, 21, ose 19.2% deklaruan për alternativën “pak”, dhe, për alternativën “fare”
asnjë nuk u deklarua. Nga kjo konstatojmë se nxënësit gjatë të shkruarit arrijnë ta
shprehin dijen e tyre. Megjithatë, mësimdhënësit duhet të krijojnë mundësi dhe
ndihmë të vazhdueshme nxënësve, duke përdorur teknika ndërvepruese me qëllim të
lirisë së plotë të të shprehurit në të shkruarit. Duke pasur parasysh që koha në
shkollë është e kufizuar për të nxënë, mendojmë që duhet kohë shtesë për plotësim
dhe shtim të njohurive për të nxënë sa më shumë rreth llojeve të shkrimeve.
3. Dëshira për të shkruar në shtëpi
Dhënia e detyrave të shtëpisë për nxënësit është një nga rrugët që shfrytëzohet për
vazhdimin e të mësuarit të lëndës. Në këtë aspekt opinionet e nxënësve në pyetjen:
“A e pëlqeni të keni detyra të shtëpisë për të shkruar lloje të ndryshme të
shkrimeve?”, janë të paraqitura në tab. 2.
Tabela nr. 2. Dëshira për të shkruar lloje të ndryshme të shkrimeve në shtëpi
A e pëlqeni të keni detyra të shtëpisë Banjë Malishevë Gjithsej
për të shkruar lloje të ndryshme të
N % N % N %
shkrimeve?
a. Po 44 91.7 54 88.5 98 90.1
b. Deri diku 3 6.3 7 11.5 10 8.9
c. Jo 1 2.1 0 0.0 1 1.0
Gjithsej 48 100 61 100 109 100
Të dhënat e prezantuara në tabelën nr. 2 konfirmojnë dëshirën për të shkruar
shkrime të ndryshme edhe në shtëpi. Kështu, për alternativën “po”, janë përgjigjur
98, ose 90.1% e nxënësve, 10, ose 8.0% janë deklaruar për alternativën “deri diku”,
dhe, vetëm 1, u deklarua për alternativën “jo”. Sipas rezultateve të fituara verifikohet
se nxënësit pranojnë me shumë dëshirë detyra me shkrim për në shtëpi. Kështu
mësimdhënësit duhet që nxënësve t’u japin detyra të përshtatshme për të plotësuar
të nxënit e llojeve të shkrimeve edhe gjatë kohës në shtëpi.
135
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Lënda e gjuhës dhe letërsisë shqipe ndihmon nxënësit në zhvillimin e shprehive të të
shkruarit e nxënësve. Në vazhdimësi, nxënësit mësojnë dhe aftësohen për të shkruar.
4. Mendimet e mësimdhënësve për rëndësinë e rolit të mësimdhënësit të gjuhës dhe
letërsisë shqipe në zhvillimin e shprehive të të shkruarit e nxënësve:
Roli i mësimdhënësit të gjuhës dhe letërsisë shqipe në zhvillimin e shprehive të
të shkruarit të nxënësve është i rëndësishëm ngase nxënësi nga fjala, përkrahja,
lëvdata, ndihma, fiton zemër e besim në vetvete.
Është i rëndësishëm roli i mësimdhënësit të gjuhës e letërsisë shqipe se i pajisë
nxënësit me njohuri për kulturën e të shkruarit, duke zgjedhur për zbatim lloje të
ndryshme të teknikave mësimore.
Mësimdhënësi duhet të jetë koherentë, t’i përcjellë trendët e zhvillimeve në
lëmin e tij, të jetë prezantues edhe ai me punimet e veta para nxënësve.
Për arsye se gjatë të shprehurit me shkrim nxënësit lirohen dhe aftësohen
pavarësisht në cilën lëndë ushtrohen, kjo shërben në të ardhmen për përgatitje
profesionale.
Mbështetur në përgjigjet e mësimdhënësve mund të konstatohet se roli i
mësimdhënësit të gjuhës dhe letërsisë shqipe është i rëndësishëm sepse vetitë e tij si
profesionist dhe metodist i mirë mund t’u shtoj nxënësve vetëbesim për të nxënë të
shkruarit. Me qasjen e drejtë gjatë mësimdhënies arrihen të zhvillohen shprehitë në
të shkruarit.
5. Të lexuarit ndihmesë e të shkruarit
Leximi i lekturave e veprave ndihmon nxënësit që të pajisen me njohuri që do të
ndihmonte në kompletimin e krijimeve të tyre. Të dhënat e përgjigjeve të nxënësit
janë paraqitur në tabelën në vijim: Tabela nr. 3. Ndikimi i të lexuarit në krijimin e
shkrimeve
A ju ka ndihmuar leximi i librave (lekturave Banjë Malishevë Gjithsej
apo veprave) në kryerjen e llojeve të ndryshme N % N % N %
të eseve dhe krijimeve tjera?
a. Gjithmonë 41 85.4 54 88.5 95 86.9
b. Ndonjëherë 7 14.6 7 11.5 14 13.1
c. Asnjëherë 0 0.0 0 0.0 0 0.0
Gjithsej 48 100 61 100 109 100
Shikuar nga të dhënat e tabelës nr. 3 shihet se deklarimet e nxënësve të dyja
shkollave nuk kanë dallime të mëdha statistikore. Nga të dhënat e prezantuara, 95,
ose 86.9% të nxënësve theksojnë se “gjithmonë” të lexuarit u ndihmon në kryerjen e
eseve dhe krijimeve të ndryshme, dhe 14, ose 13.1% të nxënësve, shprehën për
alternativën “ndonjëherë”, e për alternativën “asnjëherë” nuk kishte. Nga kjo rrjedh
136
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
se, nxënësit leximin e librave e shohin ndihmesë edhe për të shkruar krijime.
Rezultatet dëshmojnë se të lexuarit ndihmon në zhvillimin e shprehive në të shkruar.
Të shkruarit dhe të folurit kanë të njëjtë lëndë të përbashkët, gjuhën dhe të njëjtin
qëllim të përbashkët: komunikimin e ideve, informacionit dhe ndjenjave. Por ato
dallojnë nga njëri-tjetri në disa drejtime. Si më kryesore veçojmë kohën. Kur
shkruajmë ka kohë më tepër të përgatitemi, derisa kur flasim jo gjithnjë kemi kohën
e duhur. Dalluese është që gjuha e folur dëgjohet, gjuha e shkruar lexohet. Po ashtu
kur shkruajmë, mendimet i shprehim me fjali të plota dhe me organizim gjuhësor,
ndërkaq gjatë të folurit shpeshherë shprehemi me fjali të paplota duke plotësuar me
intonacion e gjeste.1 Për funksionimin e procesit të të shkruarit kërkohet që nxënësit
të kenë vetëbesim gjatë të shkruarit.
6. Vlerësimi i ndërsjellët te nxënësit stimulon të shkruarit
Punimet e prezantuar para klasës duhet të gjejnë mirëkuptim. E në të kundërtën
nxënësit do të vazhdojnë të jenë të mbyllur në vete, ku edhe do t’u shuhet dëshira
për prezantimet e punimeve të tyre. Sa vlerësohen shkrimet para klasës, përgjigjet
që morëm nga nxënësit janë si vijon:
Tabela nr. 4. Vlerësimi i shkrimeve nga nxënësit
Sa i vlerësojnë shkrimet tuaj nxënësit Banjë Malishevë Gjithsej
e klasës?
N % N % N %
a. Shumë 34 70.8 44 72.1 78 71.4
b. Pak 14 29.2 17 27.9 31 28.6
c. Fare 0 0.0 0 0.0 0 0.0
Gjithsej 48 100 61 100 109 100
Në bazë të tabelës nr. 4 rezulton se 78, ose 71.4% e nxënësve kanë treguar se
shkrimet e tyre vlerësohen nga nxënësit e klasës “shumë”, 31, ose 28.6% deklaruan
se vlerësohen “pak”, ndërsa për alternativën “fare” asnjë. Këto të dhëna na qojnë te
konstatimi se krijimet e nxënësve vlerësohen nga nxënësit e klasës. Kjo qasje bënë
që nxënësve t’u shtohet vetëbesimi dhe interesimi për të shkruar dhe prezantuar
punimet e tyre. Gjatë të shkruarit arrihet përvetësimi cilësor i njohurive në lëndën
mësimore. Për të shkruarit e një teksti është shumë me rëndësi që të mendohet para
se të shkruhet. Madje është e nevojshme edhe të bisedohet rreth çështjes që
vendosim për të shkruar. Kështu duhet të kemi parasysh arritjen e përgatitjes sa më
të mirë për krijim. Për këtë është e nevojshme shfrytëzimi i burimeve të ndryshme
për temën e zgjedhur.
1 Shih, Nishku, Majlinda (2004), Si të shkruajmë - Procesi dhe shkrimet funksionale, CDE, Tiranë, f. 12.
137
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
7. Opinionet e mësimdhënësve lidhur me nxënësit që arrijnë të shkruajnë më mirë
krijimet e tyre:
Nxënësit që arrijnë të shkruajnë më mirë krijime janë nxënësit që lexojnë vepra
letrare, mësimet nga lënda e gjuhës dhe letërsisë shqipe, dhe materiale nga interneti.
Nxënësit sa më shumë që lexojnë, fitojnë njohuri të nevojshme në të shkruar.
Shprehitë në të lexuarit e nxënësit, garantojnë të shkruarit e krijimeve më të mira.
Të shkruarit e krijimeve më të mira avancohen nga vullneti, interesimi dhe
angazhimi i vazhdueshëm i nxënësve, dhe përkrahja nga mësimdhënësit.
Në mbështetje të përgjigjeve të mësimdhënësve të intervistuar konstatojmë se
nxënësit për të shkruar krijime sa më të mira duhet që të lexojnë më shumë libra,
lektura e vepra të ndryshme.
8. Të shkruarit e llojeve të shkrimeve
Tabela nr. 5. Vështirësitë e nxënësve në të shkruarit e shkrimeve të ndryshme
A keni vështirësi për të shkruar lloje të Banjë Malishevë Gjithsej
ndryshme të shkrimeve?
N % N % N %
a. Po 5 10.4 6 9.8 11 10.1
b. Deri diku 23 47.9 21 34.4 44 41.2
c. Jo 20 41.7 34 55.7 54 48.7
Gjithsej 48 100 61 100 109 100
Në bazë të përgjigjeve të anketuarve nga të dyja shkollat, shikuar në tabelën nr. 5,
shihet se 11, ose 10.1% e nxënësve deklarohen për alternativën “po” kanë vështirësi
në të shkruar lloje të ndryshme të shkrimeve, 44, ose 41.2% deklarohen për
alternativën “deri diku”, dhe, 54, ose 48.7% deklarohen për alternativën “jo”. Bazuar
në këto rezultate konstatohet se gjatë të shkruarit të lloje të ndryshme të shkrimeve
te nxënësit paraqiten vështirësi, por jo edhe shumë të mëdha. Megjithatë, kërkohet
që vazhdimisht të stimulohen nxënësit.
Përfundimi
Mbështetur në literaturë nga fusha e gjuhësisë, didaktikës, pedagogjisë dhe
psikologjisë dhe në bazë të rezultateve përfundimtare, kemi nxjerr këto
përfundime:
1. Sipas deklarimeve të nxënësve, përfundojmë se nxënësit e arrijnë të shprehin
dijen e tyre me shkrim dhe nga të mësuarit në klasë për llojet e shkrimeve, mbi 90%
e nxënësve e pëlqejnë të vazhdojnë edhe në shtëpi të shkruarit. Mësimdhënësit në
hulumtimin tonë deklarojnë se gjatë të mësuarit e llojeve të shkrimeve, arrihen të
zhvillohen shprehitë në të shkruar. Nga kjo qëndron hipoteza kryesore se “Zbatimi i
138
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
llojeve të shkrimeve në lëndën e gjuhës dhe letërsisë shqipe ndihmon në zhvillimin e
shprehive të të shkruarit”.
2. Në bazë të deklarimeve të nxënësve del se, mbi 86% e nxënësve mendojnë që
leximi i lekturave dhe veprave ndihmon shumë në kryerjen e llojeve të ndryshme të
shkrimeve. Po ashtu edhe mësimdhënësit deklarohen që nxënësit që lexojnë më
shumë arrijnë të shkruajnë më mirë krijimet e tyre. Në mbështetje të përgjigjeve nga
të anketuarit në hulumtimin tonë u vërtetua hipoteza e parë ndihmëse se “Leximi i
lekturave e veprave ndihmon nxënësit në krijimin e shkrimeve të ndryshme”. Në këtë
aspekt, te nxënësit zhvillohen shprehitë në të shkruarit.
3. Mësimdhënësit në hulumtim u shprehen se, roli i mësimdhënësve gjatë orës
mësimore është shumë i rëndësishëm, madje zgjedhin teknika të reja për të lehtësuar
të nxënit, në këtë aspekt rritet dëshira për të shkruar krijime të ndryshme. Ndërkaq,
mbi 75 % e nxënësve u deklaruan se, udhëzimet apo sugjerimet e mësimdhënësve u
ndihmojnë shumë gjatë të shkruarit për të krijuar, në këtë aspekt rritet dëshira për
shkrime. Duke pasur parasysh që mësimdhënësi zgjedh llojin e teknikës për
realizimin e orës mësimore, mund të themi se është vërtetuar hipoteza e dytë
ndihmëse “Shprehitë në të shkruarit ndihmohen që të zhvillohen përmes zbatimit të
teknikave mësimore gjatë procesit mësimor”.
4. Nga deklarimet e 89% të nxënësve dhe mendimeve të mësimdhënësve
përfundojmë se “nxënësit e pëlqejnë të kenë detyra të shtëpisë për të shkruar lloje të
ndryshme të shkrimeve”. Mësimdhënësit duhet të jenë të kujdesshëm në mënyrën e
dhënies së detyrave me shkrim dhe në kontrollimin e tyre.
5. U verifikua se “vlerësimi i shkrimeve të nxënësve bëhet në mënyrë të ndërsjellët
para grupit të klasës”. Këtë e dëshmojnë mbi 72% e nxënësve të anketuar. Dëshira
për vazhdimin e shkrimeve buron nga përkrahja dhe ndihma e marrë nga të tjerët.
Nga përfundimet e prezantuara, të cilat dëshmojnë për zhvillimin e shprehive të
nxënësve në të shkruar, rekomandojmë që:
a. Në shkollimin e mesëm të ulët të futet lënda kulturë shkrimi si lëndë e mësimit
zgjedhor,
b. Mësimdhënësit të zbatojnë llojet e shkrimeve sa më shumë me nxënësit e tyre,
c. Gjatë përgatitjes së orës mësimore, mësimdhënësit të gjejnë teknika mësimore që
gjatë zbatimit të tyre, të përvetësohet sa më shumë të shkruarit e nxënësve,
d. Nxënësit të lexojnë sa më shumë lektura e vepra të ndryshme,
e. Nxënësve për detyrë shtëpie t’ju jepet më shumë që të kryejnë punime me
shkrim,
f. Punimet apo krijimet e nxënësve të prezantohen para klasës dhe më të mirat të
prezantohen në revistat e shkollës apo në tabelat e prezantimeve të krijimeve të
nxënësve.
Rezultatet përfundimtare të hulumtimit shpresojmë që do të kontribuojnë në
zhvillimin e shprehive të të shkruarit e nxënësve. Nxënësit do të nxitën, përpos
139
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
tjerash të bëjnë ushtrime me shkrim. Roli i mësimdhënësit të gjuhës dhe letërsisë
shqipe të jetë në dispozicion të vazhdueshëm në detyrat e zbatuar me shkrim për
përvetësimin cilësor të njohurive. Kështu, mësimdhënia cilësore të ndihmoj në të
shkruarit për të krijuar.
Literatura
Binder, A.D., Moore, A.J., Bergman P. (2001), Deposition questioning strategies and
techniques, Amarican Casebook Series, West Group.
Declan, Kenedy (2008), Zhvillimi dhe përdorimi i rezultateve të nxënies, UP, Prishtinë.
Gjokutaj, Mimoza (2009), Didaktika e gjuhës shqipe, Tiranë.
Memushaj, Rami (2008), Shqipja Standarde –Si ta flasim dhe si ta shkruajmë, Toena, Tiranë.
Musai, Bardhyl (2007), Si të shkruajmë ese, CDE, Tiranë.
Musai, Dr. Bardhyl (2003), Metodologji e mësimdhënies, Pegi, Tiranë.
Mustafa, Dr. Avzi (2004), Didaktika e gjuhës shqipe dhe leximit letrar, Logosa, Shkup.
Nishku, Majlinda (2004), Si të shkruajmë - Procesi dhe shkrimet funksionale, CDE, Tiranë.
Nushi, Prof. Dr. Pajazit (1992), Të nxënit e lëndëve mësimore dhe zotërimi i tyre, Prishtinë.
Tileston, D.W. (2004), Effective teaching strategies, Corwin Press.
Nga Interneti
http://prishtinapress.info/dukuri-ne-procesin-e-te-lexuarit-e-te-shkruarit.
140
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Gani ASLLANI1
Vehbi IMERI2
QASJET TEORIKE, TEKNIKAT DHE KËKRESAT QË
PARASHTROHEN PARA SISTEMIT FISKAL
ABSTRAKTI: Në këtë punim trajtohen disa nga çështjet bazë të ndërtimit të politikave fiskale
dhe sistemit fiskal në funksion të zhvillimit ekonomik. Zhvillimi i politikave fiskale dhe ndërtimi
i sistemit fiskal të mirëfillte është me rëndësie të veçantë për ekonominë dhe se zënë vend të
theksuar krahas politikave të tjera ekonomike. Qasjet teorike të përcaktimit të ngarkesës
fiskale, teknikat që përdorën në tatimim si dhe kërkesat bashkëkohore që parashtrohen para
sistemit tatimor bashkëkohor kanë qenë dhe janë objekt diskutimi i eksperteve, politik-bërëve
dhe zbatuesve të ligjeve që rregullojnë ketë fushë delikate. Natyrisht, harmonizimi i sistemit
tatimor të Kosovës me direktivat e Bashkimit Evropian duhet të kenë objektivat, qëllimet,
efikasitetin, stabilitetin dhe transparencën e politikave fiskale dhe sistemin tatimor si
instrumenteve kryesor të saj.
ABSTRACT: In this study paper are discussed some of the basic matters in building of fiscal
policies and fiscal system with the view of economic development. Development of fiscal
policies and building of authentic fiscal system is of great importance to economy and it has
its importance along other economic policies. Theoretical approaches in determination of
fiscal burden, techniques used in taxation and modern requirements brought in front of
modern taxation system have been and they are object of discussion by experts, policy-
makers and implementers of the laws from this very delicate field. Certainly the
harmonization of Kosovo taxation system with Directives of the European Union must have
objectives, purposes, efficacy, stability and transparency of fiscal policies and taxation
system as its main instruments.
Keywords: Fiscal policy, fiscal system, taxation burden.
1. Hyrje
Z
hvillim ekonomik i një shteti nuk mund të imagjinohet dhe të bëhet realitet
pa një politikë fiskale dhe sistem tatimor të mirëfilltë. Sistemi tatimor
paraqet element të rëndësishëm të sistemit makroekonomik i cili duhet të
siguroj një bazë elementare fiskale që ka për qëllim të mbledhë të ardhura me të cilat
mbulohen shpenzimet publike dhe shpenzimet tjera të parapara me ligj. Në këtë
1Ligjërues në Kolegjin e Biznesit, Kosovë,
gani.asllani@hotmail.com
2Ligjërues në Kolegji i Biznesit, Kosovë,
vehbi.imeri@hotmail.com
141
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
drejtim, Kosova pas përfundimit të luftës, filloi të ndërtoj politika tatimore të
orientuar në ekonominë e tregut, të cilat politika përfshinë ndërtimin dhe
implementimin e koncepteve moderne të taksimit. Ky sistem i tatimimit është në
përputhje me rregullat e Unionit Evropian dhe standardet me të avancuar
ndërkombëtare. Shteti i Kosovës falë ndihmave dhe donacioneve ndërkombëtare ka
arritur të përmbyllë fazën emergjente në mënyrë të suksesshme, fazën e krijimit të
institucioneve, fazën e tranzicionit dhe tani po bënë përpjekjeve për ndërtimin e një
ekonomie të qëndrueshme dhe integrimit të saj me ekonomitë e tjera në rajon dhe
më gjerë. Natyrisht, se për themelimin e institucioneve plotësisht të reja si dhe
kompletimi i tyre me legjislacionit adekuat, është dashur kohë dhe dije, veçanërisht
çështje e ndërlikuar ishte ajo e ndërtimit të politikes fiskale cila do ti këtë dy role
kryesore: atë të grumbullimit të të hyrave si dhe aspektin e zhvillimit ekonomik. Që
nga mbarimi i vitit 2004, Kosova me të hyrat e saj ishte në gjendje të financonte
nevojat e domosdoshme të administratës së saj publike dhe transfereve sociale, me
tendencë të vazhdueshme të rritjes së të hyrave buxhetore dhe financimin e
projekteve në bazë të prioriteteve. Kosova ka ndërtuar dhe vazhdon të ndërton një
sistem tatimor të thjeshtë, me aplikim të normave tatimore të ulëta dhe me një
regjim të lirë të tregtisë (pa barriera dhe kufizime doganore), është prej vendeve me
liberale ne regjion, gjë që mundëson kyçje më të shpejtë në integrimet që pasojnë.
Kjo politikë e tillë do të imponon nevojën në përgatitje më të shpejtë të bizneseve
për hyrje në konkurrencë të lirë me ekonomitë e tjera më konkurrente dhe me të
edhe rritje të produktivitet të punës. Kjo rritje ekonomike do të përcillet edhe me
qëndrueshmëri buxhetore dhe ekuilibrim të të hyrave me shpenzimeve publike.
“Qëllimi kryesor i çdo sistemi fiskal është që të siguroj të hyra me të cilat do të
mbështet shpenzimet publike. Prandaj, shkalla e tatimeve brenda vendit varet nga
vëllimi i shpenzimeve qeveritare”. Pa mëdyshje si në rritje dhe zhvillimin ekonomik
përpos politikës tatimore dhe instrumenteve të saja ndikojnë edhe një numër i madh
i politikave dhe faktorëve të tjerë të ndërlidhur në mes veti si; çfarë programesh
qeveritare ekzistojnë për tërheqjen e investimeve të huaja, ku qëndron roli i
privatizimit në zhvillimin ekonomik, sa ekziston partneritet në mes qeverisë dhe
sektorit privat dhe në çfarë shkallë është i pranishme, sa është e zhvilluar politika
bankare dhe e kreditore, cilat janë mundësitë e Kosovës për qasje në fondet
strukturore të BE-së, çështjet e infrastrukturës, resurseve, situatës politike dhe
sociale, korrupsionit e tjera. Zgjerimi i bazës tatimore dhe gjithëpërfshirja e
obliguesve tatimor, caktimi i ngarkesës fiskale te përballueshme nga bizneset dhe
tatimpaguesit e tjerë, zgjedhja e teknikave të tatimimit dhe trajtimi i barabartë i
tatimpaguesve, rritja e mbikëqyrjes dhe kontrollit e me të edhe eficinecës në inkasim
si dhe përfillja e kërkesave tjera dhe trendëve bashkëkohore të tatimimit në BE dhe
më gjerë janë sfida të vazhdueshme të cilat shteti i Kosovës dhe institucionet që
administrojnë tatimet duhet ti kenë në konsideratë.
142
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
2. Qasjet teorike, teknikat dhe kërkesat që parashtrohen para sistemit fiskal
Askush nuk ka dëshirë të paguaj tatime, por tatimi është pjesë e pandashme e
ekzistimit të shtetit dhe institucioneve të tij, të cilat nuk do të mund të ekzistojnë pa
pagesën e obligimeve tatimore si nga ana e qytetarëve ashtu edhe ndërmarrjeve.
Dy pyetje të rëndësishme që parashtrohen para politikes fiskale janë:
a) sa duhet të jetë kufiri tatimor dhe
b) cilat instrumente fiskale konkrete duhet të jenë të cilat nuk e dëmtojnë aktivitetin
e bizneseve dhe zhvillimin ekonomik në përgjithësi.
Përgjigjja për pjesën e parë të pyetjes teorikisht duket e thjeshte: shuma e të mirave
publike të cilat Qeveria i kryen e determinon shumën e buxhetit të kërkuar.
Sidoqoftë, është shumë kontradiktore se sa është madhësia e qeverisë dhe funksionet
që kryen ajo.
Duke u përpjekur të epen përgjigjeje në këto pyetje është e dobishme që të bazohemi
në parimet e tatimit optimal, sipas së cilës:
(1) sistemi tatimor duhet të mos ndërhy në alokimin optimal të burimeve dhe të jetë
neutral sa është e mundur
(2) ai duhet të siguroj shumë stabile dhe optimale për financimin e shpenzimeve
publike
(3) duhet të sigurojë tatimpaguesit ngarkesë sa mund ta përballoj
(4) kufiri tatimor duhet të shpërndahet në mënyrë reale
(5) duhet të jetë sa më i thjeshtë, i kuptueshëm dhe i lirë në aplikim
(6) sistemi tatimor duhet të jetë fleksibil dhe të reagoj në ndryshimet e kushteve
ekonomike
Pra, qëllimi kryesor i çdo sistemi fiskal është që të sigurojë të hyra me të cilat do ti
mbulojë shpenzimet publike. Nga kjo buron se niveli i tatimimit në shtet varet nga
vëllimi i shpenzimeve publike, dhe se shpenzimet produktive përmirësojnë normën e
rritjes ekonomike, ndërsa rritja e tatimeve rezulton me performanca të varfra
ekonomike. 1
a) Teoria e diversifitetit tё rreziqeve - Teoritë ekzistuese financiare shpien në
drejtim se rritja ekonomike është e bazuar në principet e shpërndarjes së rrezikut.
Sipas kësaj teorie shumëllojshmëria e të hyrave është e shikuar dhe analizuar nga dy
kënde: cash flow aktual nga burimet specifike dhe pa qëndrueshmëria e atyre të
hyrave. Shpesh herë qëndrueshmëria e burimeve e të hyrave shikohet nga
këndvështrimi i rrezikut, kjo është doktrina e deiversifikimit të paraqitjeve- e
shfaqjeve. Në brendi të kësaj doktrine, të hyrat e entitetit janë të shikuara si funksion
1 P. Jurkovic (1991). Projektimi një sistemi tatimor për të nxitur ndryshim strukturor, ” Roli i reformës tatimore në
Ekonomitë e Evropës Qendrore dhe Lindore, OECD. Marek Dubrowski, Magdalena Tomczyñska, reformat
tatimore në ekonomitë në tranzicion, Warshavё, viti 2001, faqe 6.
143
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
i dy faktorëve: rrezikut dhe kthimit. Esenca e kësaj doktrine është të maksimizon
kthimin dhe në të njëjtën kohë të minimizon rrezikun e ndërlidhur me kthimin.
Konkludimi gjeneral i këtij eksplorimi është se relacioni në mes kthimit dhe rrezikut
është jo linear.
Figura nr. 1 paraqitja grafike e teorisë së shpërndarjes se rrezikut ne investime
Burimi: Harry Markowitz, www.wiklopedia
Modeli supozon atë se rreziku në investim është kundërshtues, duke nënkuptuar se
dy asetet e dhëna të cilat ofrojnë kthim të njëjtë të pritur, investitori do të preferoj
rrezikun më të vogël. Kështu që investitori do të merr për sipër rritje të rrezikut
vetëm nëse atë e kompenson me kthim më të madh të pritur.1 Anasjelltas, një
investitor i cili dëshiron një kthim më të lartë duhet të pranoj më shumë rrezik.
Shkëmbimi ekzakt do të ndryshoj nga investitori duke u bazuar në karakteristikat e
anasjelltë të rrezikut individual. Implikimi është aty nëse një investitor nuk do të
investoj në një portofolio, nëse ekziston portofolio i dytë me një profit më të
favorshëm të kthimit risk-return profile p.sh, nëse për atë nivel të rrezikut ekziston
portofolio alternative e cila ka kthime më të mira të pritshme. Konkludimi gjeneral i
kësaj qasje në financat publike është që të bëhet një shpërndarje e mirë e
investimeve dhe rreziqeve që dalin nga to si dhe të krijohet sistem i të hyrave i
balancuar. Pra, politika fiskale dhe mbledhja e të hyrave duhet të orientohet në
aplikimin e atyre tatimeve të cilat sjellin vlera të shtuara apo rendimente më të larta.
b) Kurba e Lafferit - Lidhur me përcaktimin e ngarkesës fiskale, ekonomisti Laffer
e jep ketë teori: ai thekson se të hyrat tatimore shtohen në mënyrë më të lartë në
nivelin e ulet të tatimit. Me rritjen e ngarkesës tatimore, të hyrat rriten në mënyrë
zbritëse, deri në pikën ku qeveria e mbledhë shumën maksimale të tatimit, pika T* -
pas kësaj pikë, çdo ngritje në tatim i shtynë njerëzit të punojnë me pak, ose tu ikin
tatimeve, duke e zvogëluar kështu shumën totale që qeveria mbledh. 2
1 Harry Markowitz, E kaluara, e ardhmja, dhe teoria moderne e portofolit., "Portfolio Selection," Gazeta e
Financave, mars 1952, 91 faqe.
2 Kurba Laffer: E kaluara, e tashmja dhe e ardhmja; Kaliforni. Laffer Associates, Flat Tax, 2 tetor 2003
144
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Analiza e Lafferit gjithashtu shpjegon se qeveria mund ti mbledh të hyrat në dy
mënyra të ndryshme; duke mbledhur tatime të larta nga një pjesë e vogël e
popullatës (tatimet e larta me baza të ngushta) apo duke imponuar tatime të ulëta në
një segment më të gjerë të popullatës së tatueshme (tatimet e ulëta me baza të gjëra).
Figura nr 2 paraqitja grafike e Kubës së Lafferit për përcaktimin e ngarkesës fiskale
Burimi. www.wiklopedia
Kushtet për efektet e kurbёs sё Lafferit
a) të ekziston elasticitet i lartë i çmimeve
b) shkalla e lartë tatimore margjinale në mënyrë signifikante e rritë evazionin
tatimor
c) të hyrat qeveritare rriten nё mënyrë signifikante nё afat të shkurtër kur normat
tatimore reduktohen.
c) Kurba neo- Lafferiane- Matematicienti amerikan Martin Gardeni jep një qasje
tjetër lidhur me ngarkesën tatimore dhe efektet e saj në ekonomi dhe ai kundërshton
teorinë e Lafferit e cila natyrisht nuk është e përkryer dhe se ai me modelet e tij të
bëra gjatë viteve ka ardhur në përfundim tjetër lidhur me ngarkesën tatimore dhe
shkallet tatimore. Kjo kritike e ashpër e teorisë se Lafferit ka rezultuar me
konstruktin e tij të bërë e cila quhet si lakore neo-Lafferiane. Lakorja neo-
Lafferiane i thekson dy ekstreme nga 0% deri tek 100% , e cila ne mënyrë rapide bie
në kolaps ka mesi i këtyre dy ekstremeve. 1
1Martin Gardner, lindur më 21 tetor 1914, Tulsa, Oklahoma. Është matematikant dhe shkrimtar amerikan i
specializuar në shkencën e matematikës argëtuese. Ai shkroi "Matematiken e Lojrave" nё vitin 1956 dhe ka
botuar mbi 70 libra.
145
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Figura nr 3. teoria e Neolaferiane e ngarkesës fiskale
Burimi: www.wiklopedia.com
Këto teori e kanë vlerën e tyre shkencore dhe se krijimi i sistemit tonë fiskal dhe
aplikimi i tatimeve dhe ngarkesave të tjera fiskale, duhet të merren për bazë këto
qasje teorike. Konkludim gjeneral nga këto teori del se sistemi ynë fiskale gjënë
mbështetje dhe duhet të bazohet në këto tre qasje me qellim që të kemi një sistem të
avancuar tatimor dhe politike fiskale të pranueshme.
Pra politika fiskale dhe sistemi tatimor duhet të orientohet në:
a) aplikim të atyre tatimeve që sjellin rendiment më të larta, veçanërisht në aplikimin
e tatimit në vlerë të shtuar, tatimin në të ardhurat reale e tjera duke minimizuar
rreziqet dhe koston e administrimit.
b) duhet të aplikohen norma tatimore më të ulëta dhe njëkohësisht të përcjellën me
zgjerim të bazës tatimore dhe
c) komplikimet me aplikim të tatimeve dhe mbledhje të tyre mund të paraqiten aty
kah mesi i tyre kështu që ndërtimi i sistemit tatimor dhe përcaktimi i politikës fiskale
janë çështje të komplikuara dhe për ketë arsye duhet vazhdimisht të jenë në proces të
ndërtimit duke i përcjellë trendët ekonomike në rajon dhe më gjerë.
3. Teknika e tatimimit e të ardhurave
Procedura e tatimimit e të ardhurave mundet të kryhet në bazë të njohurive për
madhësinë ekzakte e të hyrat dhe e të gjitha atyre të dhënave të cilat janë relevante
për shkallëzimin e tatimit në të ardhura, si dhe aplikimin e teknikave të tjera, të cilat
nuk mbështeten në të dhënat për llojin dhe madhësinë e elementeve të rëndësishëm
për ngarkesën tatimore të obliguesit tatimor konkret.
a) Tretmani tatimor i personalizuar – individual- në kuptim që madhësia e borxhit
tatimor të ndonjë obliguesi tatimor përcaktohet në bazë të atyre treguesve të cilët
janë të lidhur për personin konkret si obligues tatimor, është e mundur të kryhet
përmes dy teknikave apo metodave dhe atë:
146
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
-Shkallëzimi i tatimit në të ardhura në bazë të lajmërimit vetanak të obliguesit
tatimor. Në procedurën e shkallëzimit të tatimit, obliguesi i tatimit në të ardhura do
të jetë, në parim, i thirrur që zyrës së autorizuar ti ven në disponim informatat
relevante për caktimin e borxhit të tij tatimor, me theks të veçantë që ti bëj
transparente të gjitha informatat dhe dëshmitë për lehtësirat tatimore në të cilat ka të
drejtë, si dhe për të gjitha dëshmitë të cilat i lënë zyrës tatimore. Këtë obliguesi
tatimor do ta bëj me dërgimin e deklaratës tatimore me kohë, në mënyrë dhe në
vendin ashtu si është e përcaktuar me rregulla të cilat atë materie e rregullojnë. Vet
procedura e shkallëzimit mund të kryhet ashtu, që borxhi tatimor ta llogaritë vet
obliguesi tatimor, i cili atë do ta bën ashtu që në përputhje me ligj dhe me nene të
përcaktuara do ta llogaritë bazën tatimore, do të llogaritë me ligj zbritjet e lejueshme
dhe ashtu të vije deri te të dhënat për ngarkesën e tij tatimore, dhe në bazë të saj të
paguan tatime. Shërbimi financiar ka në këtë variante mundësi të kontrollit dhe
korrektimit të shkallëzimit të cilin e ka bërë vet obliguesi tatimor. Nëse shkallëzimi i
tatimeve e kryen shërbimi financiar gjegjësisht shërbimi tatimor, ai atë do ta bëjë
gjithashtu në bazë të të dhënave të cilat ja bartë obliguesi tatimor, por në ketë rast
ato të dhëna janë vetëm mbulesë për llogaritjen e borxhit tatimor të cilin do ta kryej
shërbimi tatimor.
-Tatimi me zbritje- shikuar teknikisht nuk e paguan vetëm obliguesi tatimor, por ai
person (fizik apo juridik) tek i cili obliguesi tatimor realizon të ardhurat e tij. Në
raport me metodën e mëparshme të llogaritjes dhe pagesës së tatimit në të ardhura,
kjo ka mangësi e cila shihet në atë se tatimimi kryhet në mënyrë të thjesht i cili nuk
lejon marrjen në konsiderim vetitë vetanake gjegjësisht rrethanat e obliguesit
tatimor.
Nga ana tjetër duhet të tregohet në përparësitë të cilat metoda e pagesës së tatimit në
të ardhura sipas zbritjeve ka në raport me metodën e deklarimit vetanak, dhe ato
shihen në atë se:
a) është i vështirësuar apo minimizuar mundësia e evazioni tatimor,
b) të hyrat e mbledhura nga tatimi në të ardhura rrjedhin në llogari në mënyrë të
vazhduar,
c) elasticiteti i tatimit në të ardhura rritet dhe
d) mundësia e disponimit pas tatimimit të mjeteve të mbetura për obliguesin tatimor
është më e lehtë, e përshtatshme, pasi që koha e arritjes së të ardhurave dhe koha e
pagesës se tatimit nga ato të ardhura përshtaten d.m.th bien në kohë të njëjtë (e
ashtuquajtura pay-as-you-earn-system).1
1www.wiklipedia.com ; Sistemi “Pay As You Earn (PAYE)” është një metodë e pageses sё tatimit mbi të ardhurat
dhe kontributet kombëtare të sigurimeve. Punëdhënësi i zbret tatimet dhe kontributet kombëtare të sigurimeve nga
paga para se të paguan paga punёmarresit.
147
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
b) Metodat e pagesës së tatimit të cila nuk nisen nga individualizimi dhe
personalizimi i obligimit tatimor, janë:
Tatimi paushall- tatimi në të ardhura nuk do të paguhet gjithherë në shumën e cila
do ti përgjigjet rezultatit të saktë të mbledhjes të të gjitha elementeve të cilat e
përbejnë të ardhurën nga të cilat zbriten të gjitha elementet e parapara, me qëllim që
ashtu të fitohet baza reale tatimore. Në raste të caktuara obligimit tatimor, do të
lejohet pagesa e tij me të ashtuquajturit tatim paushall. Kjo variant e pagesës së
tatimeve në të ardhura si e arsyeshme aplikohet në ato raste, kur koha, shpenzimet
dhe punët janë të lidhura me llogari ekzakte të ngarkesës tatimore konkrete të
obliguesit të caktuar tatimor në raport të ndërsjellë me shumën të cilën duhet ta
paguaj.
Tatimi mesatar- në disa raste nuk do të duhet që borxhi tatimor të llogaritet në
mënyrë që ai ti përgjigjet parimit të pagesës së tatimit sipas fuqisë ekonomike, dhe
për shkak të natyrës së tyre të veçantë ato nuk duhet të lajmërohen në tërësi apo
pjesërisht të gjitha ato elemente të cilat për caktimin e fuqisë ekonomike të saj janë
relevante.
Në këtë rast do të aplikohet tatimi mesatar, i cili këtu përmendet vetëm si ide në
favor të gjetjes së tatimimit “ideal” të tatimimit të të ardhurave. Ideja deri tani ka
mbetur vetëm si model teorik, aplikimi i së cilës mund të pasoj vetëm pasi të
largohen ende deri tani problemet e pazgjidhura të cilat me këtë metodë janë të
lidhura.
Tatimi i sheshtë (Flat Tax)- tatimi përmes aplikimit të tarifës progresive nuk është i
liruar nga numër jo i vogël i problemeve teknike, për shkak të saj tatimi në të
ardhura është bërë njëra nga format tatimore më të komplikuara të ndërtuar në
sistemin tatimor të shteteve bashkëkohore. Për ketë shkak, në vitet e fundit, janë
propozuar zgjidhje të ndryshme në reformat e tyre në të cilën një nga kërkesat më të
theksuara ka qenë thjeshtësia e tatimimit me aplikim të këtij tatimi. Një nga ato
propozime meriton vëmendje të veçantë. Behet fjale për të ashtuquajturin Flat Tax
apo Flat Tax Rate, gjegjësisht tatimimit linear të të ardhurave, dhe tentimin me
serioz që kjo ide në praktike të realizohet është bërë në SHBA me 1986 në ligjin e
reformës se tatimit ne te ardhura. Flate tax rate, e karakterizon norma tatimore
konstante margjinale. Mirëpo, duke marrë për bazë atë dhe krahas me norma të tilla
të propozuara edhe shumë dhënie të liruara (si subvencionet, si dhe bëhet fjalë për
tatimin negativ në të ardhura) për një mori të të ardhurave, kjo formë e tatimit në të
ardhura mbetet ende progresive, vetëm se në këtë rast bëhet fjalë për progresionin
indirekt. Sipas kësaj, në vend të normave margjinale rritëse në sistemin e tatimimit
linear në të ardhura, të ardhurat janë të definuar shumë më përfshirëse, pasi që me
rastin e tatimimit dhe aplikimin e tyre janë të eliminuar forma të llojllojshme dhe të
numërta të lehtësirave tatimore.
148
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
4. Kërkesat bashkëkohore që parashtrohen sot në fushën e tatimit
Njohja teorike, hulumtimet empirike dhe përvoja praktike në fushën e tatimimit në
një anë, si dhe lëvizjet integruese në përmasa të gjera në anën tjetër, në disa dekadat
e fundit kanë pasur ndikim jo të vogël në ndryshimin e sistemit tatimor si dhe masat
e politikes ekonomike, gjegjësisht në kërkesat të cila në kushtet bashkëkohore
parashtrohen para sistemit tatimor dhe politikës ekonomike.
Po i përmendim disa më të rëndësishmet:1
Harmonizimi i tatimeve- me qëllim që sa më mirë dhe më shpejt të realizohen
qëllimet të cilat i ka formular bashkësia ekonomike për integrim të plotë, është e
nevojshme, përveç të tjerave, sa më shumë ti harmonizojnë sistemet tatimore dhe
masat e politikes ekonomike.
Përvoja ka treguar, që më qëllimi të funksionimit të suksesshëm të atyre bashkësive
nuk është e domosdoshme të unifikohen sistemet tatimore dhe politikat tatimore, por
për realizimin e qëllimeve të proklamuar është e mjaftueshme që ato sisteme dhe ato
politika sa më shumë të afrohen, që sa më shumë të harmonizohen, me fjalë të tjera
që të harmonizohen aq dhe ashtu, që dallimet e mbetura të mos jenë pengesa për
realizimin e katër lirive themelore; realizimin lirisë së lëvizjes së njerëzve, mallit,
kapitalit dhe shërbimeve. Në drejtim të harmonizimit të sistemeve tatimore dhe
politikes tatimore më së shumti ka bërë Bashkësia Evropian. Shtete anëtare të saja
në tërësi jo vetëm që i kanë harmonizuar, por edhe e kanë unifikuar sistemin e
doganës, dhe janë bërë hapa të mëdhenj në harmonizimin e rregullave me të cilën
rregullohet materia e tatimimit të qarkullimit si dhe aplikimin e tatimeve të veçanta
në qarkullim (akcizës). Mirëpo, edhe pse të gjitha vendet anëtare të BE në sistemet e
tyre tatimore kanë ndërtuar tatimin në qarkullim e përgjithshëm në formë të TVSH-
së, ende në mes tyre ekzistojnë dallime jo të vogla në numrin dhe lartësinë e
normave tatimore, përjashtimeve tatimore si dhe pjesëmarrjes së TVSH-së në të
hyrat e përgjithshme tatimore të vendeve të caktuar. Sipas shembullit të BE-së,
TVSH-në në sistemet e tyre tatimore i kanë ndërtuar edhe shumë shtete të tjera:
shtetet që dëshirojnë të jenë anëtare të BE-së, shtetet të cilat kanë marrëdhënie
tregtare të zhvilluara me shtetet e BE-së, shtetet në tranzicion të cilat me reformën e
sistemit të tyre të tatimimit tentojnë sa më shpejt dhe suksesshëm ta adaptojnë ketë
lloj të tatimit në konsum.
Tatimet neutrale- shfrytëzimi i tatimit si instrument i politikes ekonomike të shtetit,
në praktikë nuk është dëshmuar. Praktika pa hamendje ka treguar që shteti me
udhëheqje të dobët, veprimi i tij në ekonomi është inferior në krahasim me
mekanizmat e tregut. Për shkak të ndikimeve të padëshiruara ekonomike të
tatimimit, gjegjësisht për shkak të kërkesave që shteti sa më pak të ndikoj në sjelljen
e obliguesve tatimor, gjithnjë e më shumë janë të zëshme kërkesat që roli i tatimeve
1 Dr. Barbara Jelicic, Financat Publike, Informtor, Zagreb, viti 1997, faqe 176-182
149
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
të kufizohet në realizimin e qëllimeve fiskale, dhe se rreziku i sjelljes së vendimeve
afariste tu lehet vet ndërmarrësve, gjegjësisht të përjashtohet mundësia që shteti me
masa të politikës ekonomike të ndikojë në vendimet afariste të obliguesve tatimor.
Në literaturën financiare kufizimi i rolit të tatimeve në mbledhjen e mjeteve me të
cilat plotësohen të dalat nga komponentët e tyre, njihet si tatimim
neutrale.”Teorikisht tatimi neutrale është nëse nuk ndryshon vendimet e tregut,
gjegjësisht përzgjedhjen e subjekteve në treg”.
Zvogëlimi i ngarkesës tatimore- dekadave të fundi të shekullit të kaluar gjithnjë e
më të zëshme ishin kërkesat e teorikeve, politikanëve, bizneseve, interesat e
ndryshme të shoqatave, e opinionit të gjerë për zvogëlimin e ngarkesës tatimore,
gjegjësisht për ndërprerjen e pjesëmarrjes së tatimeve në prodhimin shoqëror.
Kërkesa për shtet “kursimtar” për zvogëlim, gjegjësisht kufizimin e ndonjë detyre
nga kompetenca e shtetit, për zvogëlimin e ngarkimit të ekonomisë, më qëllim që të
nxitet prodhimtaria, rritet punësimi, zvogëlohet inflacioni e tjera, janë të pranishme
në të gjitha shtetet bashkëkohore. Kriteret të cilat anëtaret e BE-se duhet që në bazë
të marrëveshjes së Mastritit ti plotësojnë për tu bërë anëtare në Unionin monetar,
veçanërisht zvogëlimi i deficitit në 3% të të hyrave dhe hyrjes së tërësishme me
borxhe deri ne 60% të prodhimit shoqëror, në afat të gjatë do të ndikojnë edhe në
ndaljen e rritjes së ngarkesë tatimore jo vetëm në BE-në por edhe në shtetet tjera
bashkëkohore.
Thjeshtësia në tatim- tentimi që tatimi të bëhet sa më i thjeshtë, që obliguesi tatimor
sa ma lehët të gjendet në rregulloret tatimore, që numri i llojeve tatimore të
zvogëlohet ashtu që nga sistemi tatimor të hiqen të ashtuquajturat tatimet “inferiore”
që materia tatimore të jetë e rregulluar në mënyrë më precize me qëllim që të
përjashtohet mundësia e interpretimit të tyre nga ana e zyrtarëve tatimor gjegjësisht
të pengohet vet dëshira në aplikimin e rregullave tatimore, është pasojë logjike e
demokratizimit gjithnjë e më të madh të shtetit.1 Obliguesi tatimor jo vetëm që
dëshiron, por edhe kërkon që obligimet e tyre të jenë të qarta, të kuptueshme, dhe të
përcaktuara pa hamendje. Në kohen e re janë rritur kërkesat që sistemet tatimore të
jenë sa më të thjeshta dhe të ketë tatim optimal. Thjeshtësia në tatimi me zvogëlimi i
ngarkese tatimore përbën reformën më të mirë tatimore.
Përparësitë e tatimit tё konsumit nё raport me tatimin e tё ardhurave- në rrethet e
dijes gati që gjysmë shekulli diskutohet për atë se, a është konsumi bazë më i
përshtatshme e tatimimit, apo të ardhurat. Theksohet se, që tatimi i konsumit është
më i drejtë se sa i të ardhurave, se mundësia e evazionit fiskal është më i vogël me
rastin e tatimit të konsumit dhe se është logjike të tatimohet konsumi se sa të
ardhurat. Në favor të tatimit në konsumit theksohet ajo, se njerëzit punojnë edhe
krijojnë të ardhura jo për atë që ti kenë, por për atë që ti konsumojnë dhe ashtu ti
1 Stiglit J Schonfelder, Financat , Vjenё, viti 1989, faqe. 515-516
150
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
kënaqin nevojat e tyre. Orientimi në tatimimin e konsumit nxitë kursimin, me vet
këtë ndikon në investime, dhe nga kjo mundëson krijimin e vendeve të reja të punës
dhe në përgjithësi në zhvillimin ekonomik. Ka edhe mendime, që orientimi në
tatimimin e konsumit është më shumë në harmoni me parimin e pagesës së tatimit
sipas fuqisë ekonomike. Në përparësinë e padyshimtë të lidhur me tatimimin
konsumit theksohen edhe disa dobësi të caktuar të orientimit në rolin e përmendur të
tatimimit të konsumit në raport me të ardhurat. Ashtu si personat ekonomik më të
dobët pjesën më të madhe të ardhurave të tyre e konsumojnë, tatimimi i konsumit
ngarkon më shumë të varfëritë gjegjësisht i bie në pozitë më të favorshme të pasurit.
Drejtësia në tatim- Detyrë afatgjate që parashtrohet para kreatorëve të sistemit
tatimor është shpërndarja e barabartë e ngarkesës tatimore, realizimi sa më i madh i
barazisë horizontale dhe vertikale, gjegjësisht i barazisë sa më të madhe në tatim.
Barazia në tatimi është parim më i lartë në të cilën duhet të mbështete tatimi në të
ardhmen.
5. Përfundimi
Ndërtimi i sistemit fiskal dhe krijimi i politikave fiskale duhen të përshtaten
rrjedhave ekonomike të vendit si dhe më gjerë. Ne kemi hyrë në fazën e reformave
të politikat fiskale dhe këto reforma duhet të vazhdohen ato me një maturi të madhe.
Këto reforma duhet të adaptohen me praktikat fiskale të vendeve tjera të rajonit si
dhe me trendët e reformave që zhvillohen në Bashkësinë Evropiane. Reformat
tatimore përfshinë ndërrimin e politikes tatimore, modernizimin e administratës
tatimore dhe njohjen me taksa tё reja, veçanërisht tё TVSH-nё. Reformat tatimore
orientohen nё përmirësimin e mjedisit ekonomik dhe zakonisht përfshinë hapat tё
cilët thjeshtësojnë sistemin tatimor, nё tё njëjtën kohë me eliminimin e tatimeve tё
numërta tё cilat japin rendimente tё ulëta si dhe nё eliminimin e kompleksitetit
joproduktiv tё tatimeve tё ndryshme tё mbetura.
Referencat
1. Jack M. Mintz: Growth and taxes, some implications for developing economies, page.
207. “Public Finance in Developing and Transitional Countries”
2. Institute for Development Research “Riinvest” Prishtinë, 2005
3. Tax Simplification for Jobs and Growth, Mark Gallagher and Ante Babic, 2005. Croatia
4. Bronchi, C. and A. Burns (2000), "The Tax System in the Czech Republic", OECD
economics Department Working Papers, No. 245, OECD Publishing
5. Jurkovic P. (1991). Designing a tax system to promote structural change. The role of tax
reform in Central and Eastern European Economies, OECD
6. The Past, the Future, and Modern Portfolio Theory. Harry Markowitz, “Portfolio Selection,”
Journal of Finance 7.1 (March 1952)
7. The Laffer Curve: Past, Present, and Future; Laffer Associates. A California Flat Tax",
October 2, 2003
151
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
8. Musgrave, R. A. and Musgrave, P. B. 1989. Public Finance in Theory and Practice. 5th ed.
New York: McGraw-Hill
9. Bozidar Jelcic, Shkenca mbi financat dhe e drejta financiare, Enti i Teksteve dhe Mjeteve
Mësimore, Prishtinë 1985
10. Brummerhoff Dieter, Javne Financije, Sedmo izdanje, Mate d.o.o Zagreb 2000
152
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Hajdi XHIXHA
SHQIPËRIA NË TRAKTATIN E VARSHAVËS
ABSTRAKT: Ky punim do te trajtoje çeshtjen e anetaresimit te Shqiperise ne Traktatin e
Varshaves, duke e nisur me nje pershkrim te shkurter te rrethanave politike e
nderkombetare, ne te cilat u krijua Traktati i Varshaves, per te vazhduar me tej me perfitimet
qe Shqiperia pati nga ky anetaresim, si dhe sfidat, me te cilat u perball ajo.
Per hartimin e ketij punimi jane shfrytezuar :
Vepra " Hrushovianet" - E. Hoxha,
"Lidershipi shqiptar permes historise se Ushtrise " - A. Gjinaj, F. Lila,
"Soviet Foreing Policy in a changing world"- Robbin F.Laird, Erik P.Hoffmann,
"Politics and Society in The USSR"- David Lane,
"A histroy of Eastern Europe"- Robert Bideleux, Ian Jeffries,
http://www.shqiptarja.com/dossier-ekskluzive-ana lamaj-traktati -i-varshaves, etj..
ABSTRACT: This paper will address the membership issue of Albania in the Warsaw
Treaty, starting with a brief overview of the political and international situation, in which was
established the Warsaw Treaty, to continue further with the benefits that Albania had from
this membership, and the challenges that it faced.
For the preparation of this paper the following have been used:
"The Khrushchevites" - E. Hoxha.
"Albanian leadership through Army history" - A. Gjinaj, Lila F..
"Soviet Foreign Policy in a changing world" - Robbin F.Laird Erik P.Hoffmann
"Politics and Society in the USSR" - David Lane
"A histroy of Eastern Europe" - Robert Bideleux, Ian Jeffries,
http://www.shqiptarja.com/dossier-ekskluzive-ana lamaj-traktati -i-varshaves, etc.
Hyrje
K
arakteristika kryesore e gjendjes ndërkombëtare pas Luftës së Dytë
Botërore ishte Lufta e ashpër, që po zhvillohej midis dy kampeve, midis
kampit të socializmit dhe kampit imperialist, i cili mbante pozita të forta.
Stalini e kishte vendosur tashmë kontrollin e plotë në të gjithë Europën Lindore
nëpërmjet partive sinonimike, nëpërmjet sigurisë sovjete, duke mos lejuar asnjë lloj
devijimi. Arena e sigurisë sovjete konsiderohej e zgjeruar dhe instrumentët politikë
u shumëfishuan, por fitimet duhet të konsolidoheshin periodikisht. Në kushtet e
adoptimit të një politike globale, Bashkimi Sovjetik po i transformonte gradualisht
153
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
teknikat e tij në rrugë, që i afroheshin konkuruesit të tij të vërtetë SH.B.A1.
Ndryshimet e mëdha në raportin e forcave midis socializmit dhe perëndimit, dalja e
socializmit nga kufijtë i një shteti të vetëm drejt një sistem botëror, e trembën
sistemin kapitalist botëror. Përparimet e Bashkimit Sovjetik, sukseset e rëndësishme
dhe të shpejta të Republikës Popullore të Kinës, si dhe të vendeve të tjera të kampit
socialist kanë treguar një epërsi të pamohueshme të sistemit socialist mbi atë
perëndimor. Sa më shumë kalonte koha, sa më shumë avantazhe të reja fitonte
Bashkimi Sovjetik, aq më shumë duhet të riforcoheshin pozicionet e tij. Në këtë
mënyrë, Bashkimi Sovjetik u shfaq si një rrezik i ri në Evropën e pasluftës. Si
reagim, u krijua NATO, një aleancë politike - ushtarake e Perëndimit dhe e Shteteve
të Bashkuara të Amerikës, si pjesë e saj. Kjo aleancë u pa me dyshim të plotë nga
shtetet e kampit të socializmit, për më tepër nga vetë Bashkimi Sovjetik, e cili e
konsideroi si politikë të re të SH.B.A. Për realizimin e planit të tyre për
kolonializimin e vendeve të ndryshme në Europë e më gjerë. Ky këndvështrim i
ngjarjeve, që po ndodhnin, është reflektuar dhe në veprat e Enver Hoxhës2, i cili i
përshkruante forca e kampit të socializmit si faktor kryesor dhe vendimtar për
ruajtjen e Paqes, pengesë kryesore për planet agresive imperialiste dhe bazë e
Luftës së të gjithë popujve, që luftojnë për lirinë e pavarësinë e tyre, për ruajten e
paqes e zhvillimin paqësor të marrëdhënieve midis shteteve. Për këto arsye qarqet
sunduese të shteteve imperialiste, sipas tij, po ndiqnin një politikë kundër kampit të
socializmit dhe në rradhë të parë kundër Bashkimit Sovjetik. Doktrina e
Ajzenhaurit, ku presidenti amerikan, paraqiti nëpërmjet saj planin e tij, ku i ofronte
vendeve të Lindjes së Afërme e të Mesme “ndihmë ekonomike”, “ndihmë
ushtarake” dhe përdorimin e forcave të armatosura amerikane në këto vende, për ti
mbrojtur nga rreziku i komunizmit ndërkombëtar, e nxitën më tej revanshin sovjetik.
Më tej akoma, Bashkimi sovjetik deklaronte se Plani Marshall, i hartuar prej
perëndimit dhe i vënë në zbatim me ndihmën qeverive kukulla dhe antipopullore të
Evropës Perëndimore, po skllavëronte ekonomikisht dhe politikisht vendet
perëndimore të Evropës dhe po i varfëronte këto duke i bërë bazë agresioni kundër
Bashkimit Sovjetik dhe demokracive popullore. Sipas demagogjisë së tij,
Imperialistët amerikanë kishin hartuar plane ushtarake e politike, që i kishin vënë në
themel të Traktateve, apo aleancave, të nënshkruara në mes të Shteteve të
Bashkuara, Anglisë, Francës, Italisë, si Bashkimi Evropian, Pakti i Atlantikut dhe
PAM (programi i ndihmës ushtarake) , të cilat shiheshin në syrin e vendeve
komuniste si armë agresive dhe luftëdashëse në duart e perëndimorëve, për një
konflikt agresiv të ri në botë dhe për të siguruar “mish për top” për këtë luftë në
interes të Perëndimit3. Në këto kushte, Bashkimit sovjetik i duhej të ndiqte një
1 J.A.S.Grenville , A history of the World, FONTANA PRESS, 1998, fq.470
2 Enver Hoxha, Vepra III, 8 NËNTORI , 1970, f.15
3 Enver Hoxha, Vepra VII, NAIM FRASHËRI , 1971, fq.119
154
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
politike të re, me synime largpamëse strategjike. Aleanca e llojit si NATO e
Traktati i Varshavës tradicionalisht janë krijuar në kohë tensionesh dhe rreziqesh të
identifikuara. Traktati i Varshavës u nënshkrua më 14 maj 1955, nga qeveritë e tetë
vendeve komuniste të Evropës Lindore e Qendrore (B.S., Poloni, Rumania,
Hungaria, Çekosllovakia, Bullgaria, Gjermiania Lindore), midis të cilave edhe
Shqipëria 1. Ai hyri me emërtimin standard: “Traktati i Miqësisë, Bashkëpunimit dhe
Ndihmës Reciproke”, por në fakt ishte një pakt i mirëfilltë politiko-ushtarak, që siç u
deklarua në atë kohë, u krijua si kundërpeshë ndaj NATO-s dhe përfshirjes brenda
saj të Gjermanisë Perëndimore, e cila u pranua në NATO më 9 maj 1955, për të
cilën Bashkimi sovejtik i trembej rimilitarizimit të saj. Arsyeja e krijimit të këtij
Traktati ishte strategjike. Perëndimi ishte kompaktësuar mjaft dhe Hrushovi ndjehej
i shqetësuar, dhe mendonte se pikërisht kjo i mungonte Lindjes. Prof. Ana Lamaj, në
një intervistë të sajën, rreth kësaj çështjeje shprehet se “Hrushovi besonte se
Aleanca Atlantike e Veriut nuk përbënte ndonjë kërcënim ushtarak për vendin e tij
dhe bllokun në tërësi. Por, nëse në pikëpamje ushtarake NATO ishte në pozicione
mbrojtëse, në pikëpamje politike ajo ishte agresive. Kjo buronte nga vetë misioni i
NATO-s, nga kredoja morale e përhapjes së shembullit, e modelit të sistemit, e
garancive të lirisë etj. Prandaj më shumë se luftës, Hrushovi i trembej shthurjes së
kampit. Dhe për të mbajtur në kohezion e kontroll familjen komuniste, gjeti një
mekanizëm të ri politiko-ushtarak, vëllazërimin nën armë”2 . Bashkimi sovjetik e
shihte NATO-n dhe veprimtarinë e tij me dyshim. Enver Hoxha ishte i mendimit se
Blloku ushtarak i Atlantikut Verior, bazat ushtarake, që imperialistët, në rradhë të
parë SH.B.A. kishin krijuar rreth B.S. dhe vendeve të tjera të kampit socialist,
fondet prej 100 milionë dollarësh, që Kongresi amerikan kishte caktuar çdo vit për
akte diversioni në vendet socialiste, propaganda e shfrenuar e ndezjes së Luftës
kundër këtyre vendeve dhe mobilizimi i të gjithë renegatëve e tradhëtarëve të
socializmit, të gjitha këto e të tjera, ai i konsideronte shfaqje të Luftës kundër
kampit të socializmit. Në veprën e tij, Enver Hoxha 3 shprehej se në Mbledhjen e
fundit të NATO-s, si metoda më e mirë e mundshme e kësaj luftë u konsideruar
organizimi i punës së Kundërrevolucioneve në vendet socialiste, me qëllim
përçarjen e këtyre vendeve dhe minimin pushtetin popullor. Në këtë këndëvështrim
u panë dhe ngjarjet e ndodhura në Hungari e Poloni, ku revolucioni u konsideruar si
një armë e fortë e imperialistëve, të cilët kishin si qëllim krijimin e një vatre lufte
dhe agresioni në mes të vendeve të kampit të sosializmit, me qëllim përçarjen e tyre,
për ti shkëputuar ato nga Bashkimi Sovjetik, të përçanin në një farë mënyrë lëvizjen
komuniste Botërore. Të gjitha këto situata, si agresioni kundër Egjiptit, tentativat në
Poloni, kundërrevolucioni në Hungari, sulmi i Partive komuniste etj., i treguan
1 David Lane, Politics and society in the USSR, NEW YORK UNIVERSITY PRESS, 1978, fq.12
2 Ana Lamaj, Traktati I Varshavës, Gazeta “Shqiptarja”: Dossier Ekskluzive.
3 Enver Hoxha, Vepra III, 8 NËNTORI , 1970, fq.16-17.
155
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Bashkimit sovjetik se veprimtaria e Kampit perëndimor nuk kishte hequr dorë nga
përgatitja e një lufte të re. Në këto kushte, Bashkimi sovjetik ndjeu të nevojshme të
forconte unitetin e Kampit të Socializmit me të në krye. Enver Hoxha shprehej se
Perëndimi, i cili kishte krijuar një sistem të tërë paktesh, Blloqesh e aleancash
ndërkombëtare si p.sh.: NATO, SEATO, Pakti i Bagdatit etj., ishin mjaft të
interesuar për të përçarë kampin e socializmit, me qëllim për të realizuar lehtë planet
e tyre, prandaj ishte mëse e nevojshme forcimi i fuqisë ekonomike e ushtarake të
këtij kampi, forcimi i Traktatit të Varshavës 1. Gjithashtu, ai arrinte në konkluzione
se imperializmi mund të vepronte në Shqipëri, në të njëjtën rrugë siç veproi në
Hungari, apo në Poloni, për të rrëzuar qeverinë e tij. Ai shprehej se ishte në interesin
e tyre të forconin situatën brenda vendit, të ngrinin e të zhvillonin më tej ekonominë
dhe të forconin ushtrinë, duke parashikuar kështu momente të vështira në të
ardhmen. Kështu që, udhëqehësit shqiptar i duhet një shtyllë e fortë, ku të
mbështetej, e ti tregonte botës mbarë se Shqipëria nuk mund të prekej. Pozita e
favorshme gjeostrategjike e Shqipërisë në krahun juglindor të Europës, favorizonte
synimet e Bllokut lindor e sidomos të Bashkimit Sovjetik, për daljen e tij në ujërat e
Adriatikut e Mesdheut qendror, për krijimin e bazave aerodetare. Për këtë arsye,
sovjetikët morën përsipër të gjitha angazhimet për ta futur Shqipërinë në Traktatin e
Varshavës. Pikërisht në këtë moment, del në pah edhe aftësia e udhëhëqjes shqiptare
të asaj kohe, për ti shfrytëzuar këto konjuktura politike dhe ushtarake, me qëllim
forcimin e mbrojtes së Shqipërisë.
U krijuan kushtet që ushtria jonë të riarmatosej me shpejtësi, duke u pajisur me
teknikën luftarake moderne të kohës. Ish-Komandanti i Flotës Detare, Qamil Poda
ka shkruar se për Traktatin e Varshavës, baza e Pasha Limanit kishte një rëndësi të
veçantë. Ata synonin ta kthenin atë në një nga bazat më të rëndësishme të saj, që të
kishte nënkontroll jo vetëm detin adriatik, por edhe Mesdheun. Ajo ishte më e
rëndësishmja dhe e vetmja, që sovjetikët kishin në Detin Mesdhe2. Kështu,
ushtarakë të shumtë filluan kualifikimet dhe arsimimin në vendin Sovjetik, teknikë e
re luftarake, mjaft moderne për kohën nisi të plotësonte organikat e reparteve të
Ushtrisë shqiptare, madje duke sjellë aty edhe armë e forca të reja, që nuk ekzistonin
në Shqipëri. Traktati i Varshavës ishte organizata e parë ndërkombëtare, në të cilën
merrte pjesë Shqipëria komuniste dhe udhëheqja shqiptare e shfrytëzoi këtë çast për
të riformatuar autoritetin e saj. Në këtë rrafsh mund të vërejmë atë që Enver Hoxha u
ndje i joshur kur në dhjetor 1956, në kohën kur ndihej atmosfera e thyerjes së dytë
sovjeto- jugosllave, Hrushovi i propozoi Hoxhës krijimin e një baze ushtarake në
Vlorë, e cila do të përbënte bazën më të madhe e të vetme sovjetike, e që më pas u
bë e Traktatit të Varshavës në Mesdhe. Enver Hoxha u ndie entuziast, pasi kjo sipas
tij, do të ndikonte në mbrojtjen e Shqipërisë. Në tetor të 1957 Ministri i Mbrojtjes i
1 Enver Hoxha, Vepra III, 8 NËNTORI , 1970, fq.28.
2 Agustin Gjinaj, Fejzi Lila: “Lidershipi shqiptar përmes histrosë së Ushtrisë”, GEER, Tiranë, 2012, fq.177.
156
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Bashkimit Sovjetik Zhukov vizitoi Shqipërinë dhe vlerësoi pozicionin strategjik të
Pasha Limanit për të kontrolluar hyrjet në Mesdhe, ngushticën e Gjilbraltarit dhe
kanalin e Suezit. Flota sovjetike synonte të krijonte baza të përshershme në Mesdhe.
Bashkimi Sovjetik dhe Shqipëria nënshkruan marrëveshjen mbi krijimin e Bazës
ushtarake detare në Gjirin e Vlorës. Kuptohet, më parë se sovjetikëve, kjo iu shtrua
Byrosë Politike me arsyetimin se nëndetëset, raketat, kryqëzorët në Vlorë do t’i
tregonin botës se Bashkimi Sovjetik do ta mbronte Shqipërinë. Kjo marrëveshje u
nënshkrua nga Shefi i Shtabit të Përgjithshëm shqiptar, Gjeneral major Arif Hasko,
dhe Shefi i Shtabit të Përgjithshëm të Forcës Ushtarake Detare të B.S1. Pjesa më e
rëndësishme e kësaj marrëveshje ishte ardhja në Shqipëri e nëndetësese ruse dhe
shqiptare, sëbashku me shoqërueset e tyre, të cilat do të strehoheshin në Gjirin e
Vlorës, në Pasha Liman. Baza ushtarake detare e Vlorës ishte një nga repartet më të
rëndësishme e të fuqishme të Ushtrisë Popullore të Shqipërisë. Atje u ankoruan 12
nëndetëse, 2 baza lundruese, 12 anije të vogla mbiujëse, 24 anije ndihmëse dhe një
sasi e madhe armatimesh. Sipas udhëheqjes shqiptare, Baza e Vlorës do të thoshte,
ndër të tjera, që kufijtë detarë të kampit socialist të zhvendoseshin nga Deti i Zi në
Gjibraltar, se do të mbahej në kontroll Flota VI amerikane në Mesdhe dhe se një
sulm i forcave të NATO-s kundër R.P.Sh. do të bëhej i pamundur nga deti.
Propozimi u pranua dhe Baza ushtarake-detare e Vlorës u bë e vetmja bazë e bllokut
komunist në Mesdhe. Bashkimi Sovjetik e mendonte Shqipërinë një bazë të madhe
ushtarake në Ballkan, një pararojë e shteteve socialiste të lindjes në drejtim të
Perëndimit. Ushtarakët shqiptarë dhe këshilltarët sovjetikë, shtruan për zgjidhje një
problem me karakter strategjik, krijimin e forcave ushtarake kudra ajrore, që do të
përfshinin: aviacionin luftarak, Artilerinë e mbrojtjes Kundërajrore dhe mjetet e
zbulimit të hapësirës ajrore, të drejtuara nga një staf drejtues, si lloj i veçantë i
forcave të armatosura për mbrojtjen e sovranitetit të Shtetit shqiptar. Një zhvillim të
vrullshëm mori në këto vite dhe Flota Detare. Në fundit e viteve ’50 pati zhvillime të
reja në Bashkimin sovjetik dhe vendet komuniste të Europës juglindore, të cilat
ndikuan në zhvillimin botëror. Kongresi XX i PKBS, që u mbajt në Moskë në
shkurt të vitit 1956, revizionoi vijën e ndjekur nga Bashkimi Sovjetik
nënudhëheqjen e J.V.Stalin dhe hodhi ide, që godisnin doktrinën marksiste-leniniste.
Me këto zhvillime nuk u pajtua udhëheqja e PPSH. Ishte koha kur po zbehej në
arenën ndërkombëtare fryma staliniste dhe po ngrihej një frymë më liberale me
Hrushovin. Nëse faza e parë nën patronatin sovjetik Shqipëria arrtiti të siguronte
pjesëmarrje të gjerë në politikën botërore, fazë e cila konsiderohet si periudha më
e arrirë e saj. Pati një zgjerim të aktivitetit të Shqipërisë, krijoi kontakte diplomatike
me vende të tjera, duke përfshirë këtu iniciativat rajonale ballkanike, organizatat e
demokracive lindore, Traktatin e Varshavës si dhe Kombet e Bashkuara. Shqipëria
1 Agustin Gjinaj, Fejzi Lila: “Lidershipi shqiptar përmes histrosë së Ushtrisë”, GEER, Tiranë, 2012, fq. 182
157
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
në fazën e dytë ndjek një linjë a politike, që fillon t`i largohet patronatit të Bashkimit
Sovjetik. Fajtorë, për këtë gjë, E. Hoxha konsideron vetë Hrushovin dhe këshilltarët
e tij të ngushtë, të cilët me frymën e tyre të re politike “liberale” po i largoheshin
bindjeve politike, marksizmit-leninizmit. Po hidhej poshte fryma politike staliniste,
dhe për më tepër, por synohej një politike afruese e Bashkimit sovjetik me
Jugosllavinë, “armike e përbetuar” e Shqipërisë1. Profesoreshë Ana Lamaj shprehet
se me këtë hap Hrushovi i hapte rrugë tre prirjeve që po lindnin në vendet
komuniste: frymës liberale të mendimit njerëzor, policentrizmit të botës komuniste
si dhe gjallërimit të rrugëve të ndryshme të ndërtimit të socializmit2. Këtë afrim me
armiken “përbetuar” të Shqipërisë, E. Hoxha e kishte vlerësuar si “revizionizëm, apo
tradhëti”. Fryma më liberale pas vizitës së Hrushovit në Beograd e në Shqipëri u prit
me rritje të censurimit dhe kontrollit. E. Hoxha në kujtimet e tij tek “Hrushovianët”
vlerëson se ai pati konsideruar vizitën e kreut sovjetik në Beograd dhe takimin me
Titon, si “gjunjëzim i Hrushovit para Titos dhe fillim i kursit revizionist të Moskës 3
”. Kohën mes vdekjes së Stalinit dhe prishjes së marrëdhënieve mes Tiranës dhe
Moskës, Hoxha e kishte emëruar si “paqe fiktive”.
Kontraditat ndërmjet Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik kanë qenë kryesisht të
karakterit ideologjik. Kështu që në marrëdhëniet shqiptaro-sovjetike në vitet 1957-
1959 fillon hapur konflikti ideologjik midis dy partive komuniste për të kaluar në
konflikt shtetëror midis dy vendeve. Presioni i Hrushovit ishte rritur mbi udhëheqjen
shqiptare dhe kjo lidhej me dy kërkesa: revizionimin e politikës shqiptare përballë
Jugollavisë, pra kërkohej ndryshimi i politikës së “armiqësisë” me shtetin jugosllav
si dhe rehabilitimi i përkrahësve e simpatizantëve të Titos dhe Jugollavisë. Të dy
këto kërkesa ishin të papranueshme për E. Hoxhën sepse kështu, ai kuptonte se ditët
e pushtetit të tij do të ishin të numëruara. Thellimi i theksuar i mosmarrëveshjeve
shqiptaro-sovjetike pason pas vizitës së Hrushovit që i bën Shqipërisë në vitin 1959.
Në veprën e tij “Hrushovianët” E.Hoxha shkruan se vizita e Hrushovit në Shqipëri
kishte një rëndësi të veçantë për forcimin e pozitave ndërkombëtare të vendit tonë.
Kjo vizitë, sipas Enver Hoxhës, kishte një kusht: gjatë vizitës nuk do të prekej
çështja jugosllave. Enveri shkruan: “E diskutuam gjatë problemin në Byronë
politike, shprehëm të gjithë keqardhjen dhe zemërimin tonë për një vizitë të tillë me
kushte, balancuam të mirat dhe të këqijat, që do të rridhnin nga pranimi, ose
mospranimi prej nesh i kushtit të Hrushovit. Prandaj njëzëri vendoshëm ta
pranonim kushtin e Hrushovit vetëm gjatë ditëve, që ai do të qëndronte në Shqipëri,
me tu larguar ai, ne do të vazhdonim si më parë luftën tonë të palëkundur kundër
revizionistëve jugosllavë”4. Gjatë vizitës së tij në Shqipëri, Hrushovi kishte vizituar
1 Enver Hoxha, Hrushovianët, 8 NËNTORI, Tiranë, 1980, fq. 363
2 Ana Lamaj, Traktati i Varshavës, Gazeta “Shqiptarja”: Dossier Ekskluzive.
3 Enver Hoxha, Hrushovianët, 8 NËNTORI, Tiranë, 1980, fq. 112
4 Enver Hoxha, Hrushovianët, 8 NËNTORI, Tiranë, 1980, fq. 351
158
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Butrintin, në të cilin kishte shprehur mendimin në formë këshille se në këtë vend
mund të ndërtohej një bazë ideale për nëndetëset ruse. Të bëheshin punime, të
gërmohej e të shpohej mali, për të dalë matanë në Ksamil. Hrushovi shprehej se
kështu do të kishin në dorë bazën më ideale e më të sigurt në Mesdhe, nga ku mund
të paralizohej gjithçka. Të njëjtin mendim, Hrushovi e përsëriti edhe në Vlorë, duke
shprehur habinë nga mrekullia që i kishtë shkaktuar peizazhi i Vlorës, edhe pse
mendja e tij shkonte gjetkë. Ai përfytyronte se nga gjirizi i Vlorës, me anën e një
flote të fuqishme ata mund të kishin në dorë krejt Mesdheun, nga Bosfori në
Gjilbraltar. Megjithëse qëndrimet kundërthënëse mes dy palëve ishin të njohura,
pala shqiptare ishte përpjekur që kryeudhëheqësit të komunizmit t`i organizonte një
pritje sa më të mirë dhe në frymën e vetëpërmbatjes nga kritikat. Mirëpo e gjithë kjo
nuk kishte ndihmuar shumë. Pala Shqiptare shpresonte se me mirësjellje dhe
respektim të kushtit të vënë, do të ndikonin të Hrushovi për përkrahje të tjerë
ekonomike. Por kjo pritje kishte qenë e gabuar. Kjo shprehet më së miri në
deklarimin e vet Hrushovit “... për sa i përket nevojave tuaja, dua t`ju them se ne
nuk kemi ardhur për të shqyrtuar ato... Ne kemi ardhur të njihemi, të shkëmbejmë
mendime...1”. Ndoshta qëllimi i vërtetë i vizitës së tij, kishte qenë, që të shikonte për
së afërmi që pozicionet e mundshme strategjike ushtarake ku mund të ndërtohej një
bazë për nëndetëset
Më vonë qeveria shqiptare kishte lejuar ndërtimin e bazës ushtarake detare të Pasha
Limanit, e cila është vlerësuar një nga bazat më strategjike të Traktatit të Varshavës
pranë Mesdheut. E. Hoxha në vijën politike ngjante shumë më tepër me Stalinin, për
mënyrën sesi udhëhiqte në politikën e tij të brendshme dhe të jashtme. Në Kongresin
e 20-të të Partive Komuniste të Bashkimit Sovjetik, delegacioni shqiptar kishte
filluar të anonte drejt polit të ri të komunizmit botëror, Kinës. Mospajtimin e saj me
ndryshimet e ndodhura, Partia e punës shqiptare e kishte e shprehur në Mbledhjen e
organizuar në Bukuresht më 24 qershor 1960. Kjo mbledhje shënoi fillimin e
acarimit të hapur të marrëdhënieve ndërmjet P.P.S.H dhe Bashkimit Sovjetik,
acarime, që u thelluan në Mbledhjen e Dytë të Moskës të nëntorit 1960. Në këtë
Mbledhje E. Hoxha mbajti një fjalim të gjatë dhe e akuzoi Hrushovin për veprimtari
kundër P.P.SH, kundër popullit shqiptar dhe deri kundër integritetit territorial të
Shqipërisë, duke i kapërcyer kështu kornizat e konferencës. Ndryshimet që po
ndodhnin në lëvizjen komuniste ndërkombëtare, ku P.K.K po formohej si një pol i
dytë, ndikuan në qëndrimet politike të E. Hoxhës. Kina dhe Shqipëria u ndodhën në
të njëjtën anë të barrikadës kundërhrushoviane dhe u treguan të vendosura për të
mbështetur njëra-tjetrën. Shfaqja e kontraditave me udhëheqjen e Bashkimit
Sovjetik u shoqërua me rrjedhoja negative në marrëdhëniet e dy vendeve. Nga ky
çast, udhëheqja sovjetike ndërpreu të gjitha kreditë, që parashikoheshin për
1 Enver Hoxha, Hrushovianët, 8 NËNTORI, Tiranë, 1980, fq. 353
159
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Shqipërinë dhë organizoi një bllokadë të përgjithshme ekonomike, politike dhe
ushtarake kundër saj, me qëllim që të detyronte partinë e P.P.SH t’u nënshtrohej
ndryshimeve që kishte ndërrmarë udhëheqja e re sovjetike me Nikita Hrushovin në
krye. Bashkimi Sovjetik sulmoi botërisht P.P.SH dhe ndërpreu më pas marrëdhëniet
diplomatike me R.P.SH. Ky qëndrim i Bashkimit Sovjetik u reflektua edhe në
marrëdhëniet e P.P.SH me vendet e tjera të kampit socialist, të cilat iu bindën
udhëheqjes së Bashkimit Sovjetik. Në këto kushte, P.P.SH u vu në korrent të
ngjarjeve e të situatës së krijuar veçanërisht pas Mbledhjes së Moskës, ajo e dinte se
sulmet, provokacionet, shantazhet do të shtoheshin e do të intensifikoheshin si kurrë
më parë. P.P.SH ishte e bindur se i gjithë hidhërimi i Hrushovit do të sulej mbi të,
për ta përulur.Viti 1961 u kthye në një vit prove. Moska dhe menjëherë pas saj, të
gjitha kryeqytetet satelite të saj, filluan presionin ekonimik ndaj Shqipërisë. U
pezulluan kontratat e lidhura dhe marrëveshjet e çdo lloji, u tërhoqën specialistët e
huaj etj.. Çështja e Bazës uhstarake të Vlorës ishte një mollë sherri. Enver Hoxha
shkruan se në Marrëveshjet zyrtare të firmosura nga të dyja palët, Baza ushtarake e
Vlorës ishte e Shqipërisë dhe do ti shërbente njëkohësisht edhe mbrojtjes së kampit.
Bashkimi Sovjetik, sipas marrëveshjes, do të jepte 12 nëndetëse dhe një numër
anijesh ndihmëse1. Duke qëne se kishin filluar mosmarrëveshjet ideologjike midis
dy partive, nuk kishin si të mos reflektoheshin këto mosmarrëveshje në një pikë të
tillë, siç ishte baza detare e Vlorës.
Enver Hoxha mendonte se Hrushovi do ta përdorte marrëveshjen zyrtare të arritur
për dy qëllime:
1. Për ti bërë presion Shqipërisë që të nënshtrohej,
2. Nëse Shqipëria do të nënshtrohej, sovjetikët do të përpiqeshin ta merrnin Bazën
ushtarake në duart e veta, si një synim i mëtejshëm për të pushtuar krejt
Shqipërinë.
U ndërprenë nga ana e sovjetikëve të gjitha furnizimet, që ata duhet të bënin në
Bazën në Vlorës, sipas marrëveshjes së arritur; u pezulluan në mënyrë të njënashme
të gjitha punimet e filluara, u shtuan provokacionet dhe shantazhet. Në veprën e tij
“Hrushpvianët”, Enveri përshkruan, sesi Përfaqësuesi i Komandës së Përgjithshme
të Forcave të Armatosura të Traktatit të Varshavës, general Andrejev i dërgon një
NOTË Kryetarit të Ministrave të Shqipërisë, ku denonconte “aktet e papëlqyera, që
po ndodhnin në Vlorë 2.”. Kjo shihej në syrin e Hoxhës si provokacion i hapur i
sovjetikëve. Në mars të Vitit 1961 në Mbledhjen e Traktatit të Varshavës, sovjetikët
këmbëngulën që Baza e Vlorës t’u lihej në dorë krejtësisht sovjetikëve dhe të vihej
nënkomandën direkte të Komandantit të Përgjithshëm të Traktatit të Varshavës, z.
Greçko. Pala shqiptare kundërshtoi, duke deklaruar se zgjidhja e vetme është që
1 Enver Hoxha, Hrushovianët, 8 NËNTORI, Tiranë, 1980, fq. 429.
2 Enver Hoxha, Hrushovianët, 8 NËNTORI, Tiranë, 1980, fq. 430.
160
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
baza e Vlorës të qëndrojë në duart e Ushtrisë shqiptare. Më 5 prill 1961, kryeministri
shqiptar M. Shehu, i bëri me dije qeveritë e shteteve anëtare të Traktatit të
Varshavës se Baza e Vlorës jo vetëm nuk do t’u dorëzohej ekuipazheve sovjetike,
përkundrazi, ajo kërkonte që të gjitha mjetet detare dhe teknika ushtarake t’u kalonin
ekuipazheve shqiptare. Atë kohë vetëm në katër nëndetëse shërbenin shqiptarë, në
tetë nëndetëset e tjera dhe në bazën lundruese “Kotjelnikov” shërbimi kryhej nga
ekuipazhe sovjetike. M.Shehu akuzoi se me këtë vendim Shqipëria lihej zbuluar
përballë Flotës VI amerikane. Në përgjigje të kësaj letre të qeverisë shqiptare është
edhe një letër e gjatë e firmosur nga zëvendëskryeministri sovjetik Kosigin, më 26
prill. Në letër njoftohej se qeveria sovjetike me keqardhje ishte e detyruar të tërhiqte
mjetet e saj nga Vlora dhe se i lutej qeverisë shqiptare “t’u japë udhëzime
autoriteteve ushtarake që deri më 20 maj 1961 të heqin ekuipazhet shqiptare nga të
gjitha anijet, nëndetëset dhe anijet ndihmuese, të cilat në kohën e vet u dërguan nga
BRSS në Shqipëri për organizimin e bazës ushtarake detare në Vlorë”. Kështu të
dyja vendet pretendonin pronësinë mbi mjetet. Më 8 maj qeveria shqiptare u përgjigj
shkurt se në bazë të Marrëveshjeve të 12 shtatorit 1957 dhe të 3 majit 1959, midis
qeverive të dy vendeve, të gjitha mjetet detare që kishin ardhur në bazën e Vlorës
kishin kaluar në pronësi të shtetit shqiptar dhe se për këtë qëllim, midis dy palëve
ishin hartuar dokumentet përkatëse të rregullta.
Qeveria shqiptare shprehej, megjithatë, se “për hir të miqësisë së përjetshme që lidh
popullin shqiptar me popullin sovjetik”, ajo nuk do të kundërshtonte që të largohen
mjetet detare, ku shërbimi kryhet nga ekuipazhe sovjetike. Ajo propozoi gjithashtu
një komision të përbashkët midis dy vendeve, i cili do të caktonte modalitetet për
evakuimin e forcave ushtarake detare sovjetike nga Vlora. U kërkua që Komisioni të
mblidhej në Tiranë para datës 20 maj. Të dyja palët iu referuan shpesh
Marrëveshjeve të 12 shtatorit 1957 dhe 3 majit 1959, duke e quajtur njëra-tjetrën si
shkelëse të marrëveshjeve dhe shkaktare të gjendjes së krijuar në Bazën e Vlorës. Të
dyja palët bënë deklarata sidomos për pronësinë e mjeteve detare. Sipas shqiptarëve:
“luftanijet dhe mjetet e tjera detare i janë dhënë falas RPSH nga ana e BS dhe janë
dorëzuar me dokumente të rregullta zyrtare”. Më 4 qershor 1961, pati një përplasje
mes ushtarakëve sovjetikë, që kërkonin që në ikje të merrnin nëndetësët e Pasha
Limanit dhe detarëve e eprorëve të tyre shqiptarë, që ishin të vendosur të mos
lejonin largimin e nëndetëseve .Meqë të dyja palët nuk lëvizën nga qëndrimet e veta,
delegacioni shqiptar, më 23 maj, përsëriti ato çka përmbante letra e 8 majit, që
qeveria shqiptare ia kishte drejtuar qeverisë sovjetike, në të cilën theksohej se pala
shqiptare nuk do të kundërshtonte largimin nga Shqipëria e 8 nëndetëseve dhe bazës
lundruese “Kotjelnikov”, bashkë me ekuipazhet sovjetike. Më 24 maj, në mëngjes,
delegacioni sovjetik bëri një deklaratë ku thuhej se pala sovjetike është e detyruar
që të japë udhëzime për largimin nga Gjiri i Vlorës vetëm të një pjese të anijeve dhe
mjeteve ushtarake. Më 25 maj ishte seanca e fundit, ku pala sovjetike njoftoi se të
161
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
nesërmen, më 26 maj, në orën 8.00, në mëngjes, anijet sovjetike do të largoheshin
nga Vlora. E njëjta gjë u njoftua dhe me shkrim atë pasdite. Edhe pala shqiptare u
përgjegj me shkrim se Qeveria e RPSH nuk ka kundërshtim të largohen nga Gjiri i
Vlorës 8 nëndetëse dhe baza lundruese “Kotjelnikov”, në të cilat shërbejnë
ekuipazhe sovjetike, po ashtu nuk ka kundërshtim që ato të largohen më 26 maj
1961, ora 8.00. Mjetet e sipërpërmendura u larguan nga Vlora më 26 maj 1961. Me
këmbënguljen e qeverisë shqiptare mjetet e tjera nuk u lejuan të largohen. Këto ishin
katër nëndetëse, baza lundruese “Njemçinov”, 10 anije të vogla mbiujëse, 22 anije
ndihmuese dhe një sasi armatimesh, teknike dhe materialesh të tjera. Për sa u përket
ushtarakëve të fundit të mbetur, ato u larguan nga Vlora në ditët e para të qershorit.
Mjetet detare dhe pajisjet e tjera, të mbetura në Shqipëri, nuk u kthyen në BS,
megjithëse sovjetikët nuk hoqën dorë nga pretendimi se ato ishin pronë e tyre.
E njëjta gjë ndodhi edhe në rastin e dy anijeve të Flotës Ushtarake-detare shqiptare,
të cilat prej muajsh ishin në Detin e Zi për remont, bashkë me ekuipazhet e tyre.
Ekuipazhet u kthyen në Shqipëri, duke i lënë anijet në Portin e Sevastopolit,
megjithëse qeveria shqiptare, po ashtu nuk hoqi dorë nga e drejta e pronësisë mbi
këto mjete.
Nisur nga qëndrimet kundërsovjetike e pro doktrinës marksiste-leniniste që mbajtën
përfaqësuesit kinezë gjatë këtyre ngjarjeve, si dhe nga nevoja e një aleati të jashtëm,
udhëheqja shqiptare u lidh ngushtë me Kinën. Në mbledhjen e radhës të Komitetit
Politik Konsultativ të Paktit të Varshavës, më 3 gusht 1961, një incident me
delegacionin shqiptar të kryesuar nga Ramiz Alia, të cilit iu kërkua të largohej nga
mbledhja, me pretekstin e nivelit të përfaqësimit, shënoi përjashtimin de facto të
Shqipërisë nga Pakti i Varshavës. Që nga ajo kohë e deri në vitin 1968, Shqipëria
nuk ishte as brenda e as jashtë këtij pakti. Vitet 1955-1961 kanë përfaqësuar një
periudhë dinamike në hitsorinë dhe politikën shqiptare të asaj kohe. Kjo periudhë
historike dëshrmon për përpjekjet e mëdha të Qeverisë shqiptare, për të forcuar
autoritetin e saj të brendshëm, por edhe ndërkombetar, nën “patronatin” i Bashkimit
Sovjetik. Anëtarësimi i Shqipërisë në Traktatin e Varshavës, ishte një hap i madh i
Shqipërisë, nisur nga rrethanat historiko-politike gjatë viteteve 1955-1961. Ky
anëtarësim i solli Shqipërisë përfitime, por nga ana tjetër, e vuri atë përballë një
sfide të ashpër, ndaj së cilës, Qeveria shqiptare e asaj kohe, mbajti qëndrimin e saj.
Bibliografia
Hoxha. E, “Vepra III”, 8 NËNTORI, 1970.
Hoxha. E, “Vepra VII”, NAIM FRASHËRI, 1971.
Hoxha. E, “Hrushovianët”, 8 NËNTORI, 1980.
Gjinaj. A, Lila. F, “Lidershipi shqiptar përmes historisë së Ushtrisë”, GEER, 2012, ISBN.
F.Laird. R, P.Hoffmann. E, "Soviet Foreing Policy in a Changing World", New York,
1986ISBN.
Lane. D, “Politics and Society in the USSR”, NEW YORK UNIVERSITY PRESS, 1978, ISBN.
162
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Bideleux. R, Jeffries. I, "A histroy of Eastern Europe", 1998, ISBN.
Lamaj. A, Gazeta “Shqiptarja.com”: Dossier Ekskluzive dt.27.04.2013, “Traktati i Varshavës”.
Lamaj. A, Gazeta “Shqiptarja.com”: Dossier Ekskluzive dt.28.04.2013, “ SHBA 61’ :
Shqipëria “patate e nxehtë”, mbani duart larg !”.
163
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Hatixhe ISMAJLI
Jehona RRUSTEMI1
FUNKSIONI EDUKATIV I SHKOLLËS NË EDUKIMIN QYTETAR TË
NXËNËSVE
ABSTRAKTI: Misioni i reformave arsimore në Kosovë synon të sjell ndryshime në fushën e
edukimit qytetar të nxënësve. Në këtë kontekst, ky hulumtim ka për qëllim të analizojë
perceptimet e nxënësve në përvetësimin e njohurive, shkathtësive dhe qëndrimeve me vlera
demokratike. Grupin reprezentativ e përbëjnë 173 nxënës në 6 shkolla fillore të Komunës së
Prizrenit. Respondentët e përfshirë janë nxënësit e klasave të teta me përkatësi të ndryshme
etnike. Rezultatet përfundimtare shprehin funksionin edukativ të shkollës në drejtim të
zbatimit të njohurive, shkathtësive dhe vlerave të qytetarisë demokratike.
Fjalët kyçe: shkolla, kurrikulumi, edukimi qytetar, të drejtat e njeriut.
ABSTRACT: EDUCATIONAL FUNCTION OF SCHOOL IN CIVIC EDUCATION OF
STUDENTS
The mission of education reforms in Kosovo aims to bring changes in the area of civic
education of students. In this context, the purpose of this research is to analyze the
perception of students in acquiring knowledge, skills and stands with democratic values. The
representative group consists of 173 students of 6 primary schools in Prizren Municipality.
The involved respondents are students of grade eight of different ethnic background. The
final results show the educational function of the school regarding the application of
knowledge, skills and values of democratic citizenship.
Key words: school, curriculum, civic education, human rights.
Hyrje
S
hkolla është institucioni kryesor ku zhvillohet procesi i edukimit në mënyrë të
organizuar. Në Kosovë, pas luftës janë bërë ndryshime të dukshme në
përmbajtje, në procesin e mësimdhënies dhe në menaxhimin e saj. Reformat
gjithëpërfshirëse, diktuar jo vetëm nga transformimet në jetën kosovare, por edhe
nga synimi për t’ju bashkuar dhe përshtatur ndryshimeve rajonale e globale, kanë
gjetur pasqyrimin e vet në kurrikulat, strukturat dhe nivelet e shkollimit, në reformat
për hartimin e teksteve mësimore, në ngritjen profesionale të mësimdhënësve etj.
Reformat në arsim të cilat janë duke u implementuar në të gjitha nivelet e shkollimit,
kërkojnë qasje të re për çështjet e edukimit qytetar të nxënësve. Në Kornizën e
kurrukulës së re të Kosovës (2001) vend të veçantë zë edukimi qytetar, qëllimi i së
1 Prof.asc. Hatixhe Ismajli & Ma.sc. Jehona Rrustemi - Universiteti i Prishtinës - Fakulteti i Edukimit
164
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
cilës është zhvillimi i njohurive, shkathtësive dhe qëndrimeve të nxënësve që i
kërkon qytetaria demokratike. Korniza mbështet vlerat themelore të qytetarisë së
nxënësve kosovarë, të cilat janë në përputhshmëri me synimet themelore të edukimit
për qytetari demokratike dhe për të drejtat e njeriut sipas Kartës së Këshillit të
Evropës. Këto vlera nuk fokusohen vetem në paisjen e nxënësve me njohuri dhe
aftësi, por edhe në fuqizimin për të ndërmarrë veprime për mbrojtjen dhe
zhvillimin e të drejtave të njeriut, të demokracisë dhe të shtetit të së drejtës. 1
Edukimi qytetar është një proces i gjatë që fillon në fëmijëri dhe zgjat gjithë jetës.
Pajisja me njohuri në lëndën mësimore “Edukata qytetare” është si rezultat i punës
interaktive mes nxënësve, mësuesve, prindërve dhe rrethit shoqëror. Nxënësit bëhen
më të pavarur dhe më praktikë, duke e kthyer kështu këtë lëndë jo vetëm në marrjen
e njohurive në teori, por edhe në sjellje konkrete e praktike.
Programi mësimor i kësaj lënde përqëndohet në të drejtat qytetare, kulturore,
ekonomike, politike dhe sociale, mbrojtjen ligjore të të drejtave të njeriut,
organizmat për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut në Kosovë dhe në botë,
format e ndryshme të diskriminimit, por edhe të luftimit të diskriminimit njerëzor 2.
Përmbajtjet mësimore nga lënda e edukatës qytetare ndikojnë në zhvillimin kognitiv,
afektiv dhe psikomotorik të nxënësve si dhe formojnë shkathtësitë themelore: të
menduarit kritik, të menduarit kreativ, zgjidhja e problemeve etj. Përmes kësaj
lënde mësimore, nxënësit ndërtojnë edhe shprehitë e veçanta që lidhen me sjelljen
shoqërore, të cilat janë janë: shprehitë për pjesëmarrje aktive në klasë, për të
bashkëpunuar dhe për të punuar në grup, për të komunikuar e debatuar, për të
negociuar dhe për të bërë kompromise, shprehitë ndërkulturore, shprehitë për të
parandaluar dhe për të zgjidhur konfliktet, për të shpallur të drejtat vetjake pa
shkelur të drejtat e të tjerëve, për të marrë përsipër përgjegjësi demokratike.
Metodologjia e hulumtimi
Qëllimi dhe detyrat e hulumtimit
Qëllimi i hulumtimit është analiza e perceptimeve të nxënësve në përvetësimin e
njohurive, shkathtësive dhe qëndrimeve me vlera demokratike. Për realizimin e
qëllimit të hulumtimit, u parashtruan këto detyra hulumtuese:
- Të hulumtohen perceptimet e nxënësve për rolin e shkollës në edukimin qytetar
- Të analizohet roli shkollës dhe kurrikula mësimore në edukimin qytetar të
nxënësve
- Të mblidhen dhe të interpretohen të dhënat e fituara gjatë hulumtimit
- Të nxirren përfundimet dhe rekomandimet e nevojshme
1 http://www.coe.int/t/dg4/education/edc/Source/Charter/Charterpocket_EN.pdf.
2 Plani dhe program mësimor 8 (2005),. Prishtinë, fq. 203
165
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Hipotezat e hulumtimit
Hipoteza kryesore e hulumtimit është: funksioni edukativ i shkollës ndikon në
edukimin qytetar të nxënësve. Prej hipotezës kryesore dalin këto hipoteza ndihmëse:
- Zbatimi kurrikulës mësimore mundëson përvetësimin e njohurive, shkathtësive
dhe vlerave të mirëfillta të cilat nxisin nxënësit të respektojnë mendimet e
ndryshme.
- Shkolla ndikon në respektimin e të drejtave të njeriut dhe kultivon vlerat e
diversitetit kulturor të nxënësve.
Metodat e hulumtimit, teknikat dhe instrumentet e hulumtimit
Për të hulumtuar përceptimet e nxënësve për funksionin edukativ të shkollës në
përvetësimin e njohurive, shkathtësive dhe qëndrimeve me vlera demokratike kemi
përdorur metodën e analizës teorike, metodën krahasuese dhe metodën statistikore.
Gjatë hulumtimit shfrytëzuam teknikën e anketimit ndërsa instrument i hulumtimit
është pyetësori për nxënës.
Grupi reprezentativ
Grupin reprezentativ e përbëjnë 6 shkollat fillore të Komunës së Prizrenit.
Respondetë janë 173 nxënës të klasave të teta me përkatësi të ndryshme etnike.
Shkollat e përfshira në hulumtim janë:
“Mati Logoreci”, “Emin Duraku”, “Abdyl Frashëri” dhe ”Lekë Dukagjini” në
mjedisin urban dhe “Sadri Duhla”(fshati Duhël), dhe “Luigj Gurakuqi”(fshati
Nashec) në mjedisin rural.
Analiza e rezultateve të hulumtimit dhe diskutimi
1. Respektimi i mendimeve të ndryshme
Edukimi qytetar nuk është vetëm të mësojmë si të jemi qytetarë të mirë, por edhe si
të praktikojmë qytetarinë tonë dhe të jemi qytetarë më të mirë në të ardhmen. Nga
ky këndvështrim, duke pas parasysh karakterin dhe rëndësinë që ka edukimi qytetar,
në Kosovë janë duke u bërë përpjekje që trajnimet e mësimdhënësve të kontribuojnë
në mënyrë sa më efektive në klasë, për një mjedis më të mirë dhe një zhvillim sa më
të qëndrueshëm. Për të treguar rolin e shkollës në përhapjen e vlerave demokratike
qytetare do të shërbehemi me rezultatet e fituara të cilat paraqesin përceptimet e
nxënësve në këtë aspket.
166
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Histogrami nr.1.
Në shkollë kam mësuar që t'i kuptoj njerëzit, të cilët
kanë mendime të ndryshme
3% 1%
Pajt ohem plot ësisht
19%
Pajt ohem pjesërisht
77%
Nuk pajt ohem
Nuk pajt ohem aspak
Duke ju referuar rezultateteve të prezentuara në hist. nr.1 vërejmë se nga të gjithë
nxënësit e anketuar, 77% “pajtohen plotësisht” se në shkollë kanë mësuar që t’i
kuptojnë njerëzit të cilët kanë mendime të ndryshme, 19% “pajtohen pjesërisht”, 3%
“nuk pajtohen” dhe 1% e nxënësve ”nuk pajtohen aspak”.
Rezultatet e fituara dëshmojnë se nxënësit në shkollë mësojnë për të respektuar
mendimet e të tjerëve, madje edhe për të drejtën e shprehjes së mendimit dhe fjalës
së lirë. Disa nga temat mësimore të cilat përpunohen në kuadër të lëndës së edukatës
qytetare1 si dhe në lëndët tjera ndërkurrikulare, shtjellojnë përmbajtje mësimore të
cilat i shkathtësojnë nxënësit për të respektuar mendimet e ndryshme. Rol të
rëndësishëm në të mësuarit e nxënësve për të respektuar mendimet e të tjerëve kanë
edhe teknikat e të nxënit ndërveprues të cilat inkurajojnë bashkëpunimin në mes të
nxënësve dhe lirinë e të shprehurit në klasë.
2. Të drejtat e fëmijëve
Shkolla padyshim luan rol të rëndësishëm në njohjen e të drejtave të nxënësve të
cilat janë të garantuara me ligj. Opinionet për perceptimet e nxënësve për këtë
çështje, paraqiten në vazhdim.
Histogrami nr.2
Në shkollë kam mësuar që të drejtat e fëmijëve janë
të garantuara me ligj
4% 1%
20% Pajt ohem plot ësisht
Pajt ohem pjesërisht
75%
Nuk pajt ohem
Nuk pajt ohem aspak
1 E.Mato&B.Shatri (2010). Edukatë Qytetare 7, Libri shkollor, Prishtinë, fq.122-124
167
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Rezultatet e pasqyruara në hist. nr.2 dëshmojnë se përmbajtjet mësimore në shkollat
fillore u sigurojnë nxënësve njohuri të mjaftueshme në fushën e të drejtave të
fëmijeve, nga se prej të gjithë nxënësve të anketuar 75% “pajtohen plotësisht” që në
shkollë kanë mësuar se të drejtat e fëmijëve janë të garantuara me ligj, 20%
“pajtohen pjesërisht”, 4% “nuk pajtohen” dhe 1% e nxënësve “nuk pajtohen aspak”.
Duke u mbështetur në Kornizën e Kurrikulës së Kosovës 2001 për arsimin fillor
mund të argumentojmë se edukimi për qytetarinë demokratike dhe të drejtat e njeriut
përbëjnë një nga objektivat e rëndësishme ndërkurrikulare për sistemin e arsimit.1
3. Vlerat e diversitetit kulturor
Diversiteti kulturor është faktor themelor i respektit të ndërsjellë, tolerancës, dhe
prosperitetit. Në shkollë nxënësit mësojnë të respektojnë vlerat dhe kulturën e të
gjitha grupeve etnike.
Histogrami nr.3
Në shkollë kam mësuar për vlerat e diversitetit
(shumëllojshmërisë) kulturor
2%
6%
Pajt ohem plot ësisht
Pajt ohem pjesërisht
30%
62% Nuk pajt ohem
Nuk pajt ohem aspak
Prej të gjithë nxënësve të anketuar, 62% “pajtohen plotësisht” se në shkollë kanë
mësuar për vlerat e diveristetit kulturor, 30% “pajtohen pjesërisht”, 6% “nuk
pajtohen” dhe 2% e nxënësve “nuk pajtohen aspak”. Duke u mbështetur në
Kornizën e Kurrikulës së Kosovës të vitit 2001, një nga synimet e arsimit në
Kosovës është edhe edukimi për qytetërim demokratik që përfshin edhe karakterin
multietnik dhe multikulturor2.
4. Puna në grup
Përdorimi i strategjive të mësimdhënies për të drejtat e nxënësve nga ana e
mësimdhënësve, ndikon në përvetësimin e vlerave demokratike në shkollë.
Histogrami nr.4
1http://www.mashtgov.net/advCms/documents/Korniza%20e%20Kurrikulit%20te%20Ri%20te%20Kosoves.pdf.
2 http://www.masht-gov.net/advCms/documents/Korniza%20e%20Kurrikulit%20te%20Ri%20te%20Kosoves.pdf.
168
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Në shkollë kam mësuar të punoj në grup bashkë me
nxënës të tjerë
2%
1% Pajt ohem plot ësisht
13%
Pajt ohem pjesërisht
Nuk pajt ohem
84%
Nuk pajt ohem aspak
Në mbështetje të rezultateve të fituara, 84% të nxënësve janë përcaktuar “pajtohen
plotësisht”, 13% “pajtohen pjesërisht”, 2% “nuk pajtohen” dhe 1% e nxënësve “nuk
pajtohen aspak”. Për të dëshmuar rëndësinë e bashkëpunimit në mes të nxënësve dhe
veçanërisht interaktivitetin e tyre në grup, mund t’i referohemi trajnimeve të
ndryshme që kanë ndjekur mësimdhënësit e tyre, të cilat i aftësojnë ata për zbatimin
e shumë teknikave mësimore që nxisin të nxënit interaktiv. Teknikat e
mësimdhënies motivojnë angazhimin e të gjithë nxënësve në mësim, shprehje të lirë
të mendimit, shoqërizim midis nxënësve respektim i mendimeve të të tjerëve etj. 1
Këto teknika janë: loja në role, puna në projekte, tryeza e rrumbullakët, mendo/puno
në dyshe/ shkëmbe me të tjerët, mësimdhënia e ndërsjellë, rrjeti i diskutimit etj.
5. Toleranca fetare
Lidhur me rëndësinë e shkollës për tolerancën fetare të nxënësve si dhe për njohuritë
e përvetësuara të cilat ndikojnë në formimin dhe zhvillimin e tolerancës fetare,
mblodhëm të dhënat të cilat pasqyrohen në vijim.
Histogrami nr.5
Në shkollë kam mësuar që toleranca fetare është shumë
e rëndësishme
9% 3%
Pajt ohem plot ësisht
25% Pajt ohem pjesërisht
63%
Nuk pajt ohem
Nuk pajt ohem aspak
1Shih, L.Salihu, N.Zabeli, D.Hoti (2006). Të drejtat e fëmijës dhe etika profesionale e mësimdhënësit, Prishtinë, fq.
45-57
169
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Duke analizuar rezulatet e paraqitura në hist. nr.5 mund të gjykojmë se shkolla është
një institucion që përkrah tolerancën fetare të nxënësve nga se prej të gjithë
nxënësve të anketuar 63% “pajtohen plotësisht” se në shkollë kanë mësuar se
toleranca fetare është shumë e rëndësishme, 25% “pajtohen pjesërisht”, 9% “nuk
pajtohen” dhe 3% e nxënësve “nuk pajtohen aspak”. Rezultatet e lartëpërmendura,
na çojnë në konstatimin se nxënësit janë të vetëdijshëm se toleranca fetare është
kusht i domosdoshëm për bashkëjetesë dhe për funksionim më të mirë të shoqërisë
demokratike.
Përfundimi
Mbështetur në analizën teorike për edukimin qytetar si dhe rezultatet e fituara të cilat
argumentojnë funksionin edukativ të shkollës në kultivimin dhe përhapjen e vlerave
themelore demokratike, nxjerrim këto përfundime:
1. Në bazë të rezultateve të fituara, mbi 70% të nxënësve pajtohen plotësisht se
shkolla është faktori kryesor i kultivimit dhe përhapjes së edukimit për qytetari
demokratike. Këto rezultate verifikojnë hipotezën themelore të hulumtimit dhe
fuqizojnë funksionin edukativ të shkollës në edukimin qytetar të nxënësve.
2. Kurrikula mësimore mundëson respektimin e mendimeve të ndryshme dhe lirinë e
të shprehurit. Në këtë aspekt, nga rezultatet e hulumtimit konstatuam se 77% e
nxënësve pajtohen plotësisht se përmbajtjet mësimore në shkollë dhe zbatimi i
metodologjisë bashkëkohore në procesin e mësimdhënies dhe të nxënit, ndihmon që
nxënësit të respektojnë mendimet e të tjerëve.
3. Nga perceptimet e nxënësve konkludojmë se përmes punës në grupe, nxitet
respektimi i të drejtave të fëmijëve të cilat janë të garantuara me ligj si dhe
kultivohen vlerat e diversitetit kulturor. Nxënsit theksuan se shkolla i ka mësuar të
bashkëveprojnë në grup (84%) dhe se në këtë mënyrë ata respektojnë vlerat e
diversitetit kulturor.
Duke u bazuar në përfundimet e lartëpërmendura, rekomandojmë se shkolla duhet të
krijojë klimë pozitive e cila zhvillon shëndetin fizik dhe psikik të nxënësve,
mundëson plotësimin e nevojave individuale dhe respektin e ndërsjellë.
Në fund, mendojmë se shkolla nxit pjesëmarrje të përgjegjshme të nxënësve në
procesin e rindërtimit demokratik si dhe zhvillon aftësitë intelektuale që e rrisin
cilësinë e rolit të tij në komunitet. Rezultatet përfundimtare nga ky hulumtim, i
kontribuojnë jo vetëm zhvillimit të proceseve demokratike në shkollë por edhe
përkushtimit të tyre në repektimin e vlerave dhe ligjeve të domosdoshme për
bashkëjetesë në një shoqëri demokratike.
Referencat
B. Upendra (2002). The Future of Human Rights, Oxford University Press
Deklarata universale e Të Drejtave të Njeriut (2000). Projekti Finlandez për Të Drejtat e
Njeriut, Prishtinë
170
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
E.Mato&B.Shatri (2010). Edukatë Qytetare 7. Libri shkollor, Prishtinë
Edukimi i Të Drejtave të Njerit në Shkolla (1997). Qendra Shqiptare për Të Drejtat e Njeriut,
Tiranë
Horwath, Jan (2005). The Child`s World, Jessica Kingsley Publishers, London
Katarina Tomashevski (1999). Raporti Preliminar i Raportuesit Special mbi të Drejtën për
Arsimim, dokument i KB. E/CN.4/49
Konventa për Të Drejat e Fëmijës (1999). UNICEF, Prishtinë
Janus Simonides. (2000). Të Drejtat e Njeriut: Konceptet dhe Standardet. Aldershot: Ashgate
Publishing
L. Salihu, N. Zabeli, D. Hoti (2006). Të drejtat e fëmijës dhe etika e mësimdhënësit, Prishtinë
Levin, Leah (1996). Human Rights, Questions and answers, UNESCO Publishing, Paris
Plani dhe program mësimor 8 (2005). Prishtinë
Plani dhe Programi mësimor 6 (2005). Prishtinë
Sh.Krasniqi. (2011). Edukata qytetare 6, Dukagjini
Të drejtat e fëmijës (2004). Manual për të drejtat e fëmijës, KEC, Prishtinë
Të Drejtat e Njeriu: Përmbledhje e instrumenteve ndërkombëtare (1994). Prishtinë
Veton Sylhasi (2008). Edukimi për të drejtat e fëmijës, Prishtinë
Burimet nga interneti
http://edu-sofia.blogspot.com/2013/04/im-not-afraid-of-storms-for-imlearning.html. 08.8.2013
http://www.coe.int/t/dg4/education/edc/Source/Charter/Charterpocket_EN.pdf
http://www.mashtgov.net/advCms/documents/Korniza%20e%20Kurrikulit%20te%20Ri%20te
%20Kosoves.pdf.
http://sq.wikibooks.org
171
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Imer ZENKU1
DEVELOPMENT TARGETS FOR RENEWABLE ENERGY SOURCES
IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA
ABSTRACT: The European targets in the field of energy, which should be accomplished by
the year 2020 include: reduction of the net final energy consumption by 20%, provision of
energy from renewable energy sources (RES) to a total of 20% from the final energy
consumption and also a reduction of the greenhouse gases emission for 20%. In respect of
the Republic of Macedonia, although there are no quantified targets, as a country with a
candidate status for the EU it should commit and work on meeting these targets.
Therefore, the issue elaborated hereinafter is quite specific, important and relevant due to
the fact that it concerns the RES, and in this context, the research is specifically based on
carefully selected and processed data for the final consumption of electricity, i.e. energy
consumption in general including the share of RES in this consumption, in the European
Union and the Republic of Macedonia.
This subject is of great economic and environmental importance, since the utilization of RES,
and especially investing in the growing production of electricity from renewable energy
sources, has an immense influence over the economic development of the country as a
whole, including the reduction of greenhouse gases, thus meeting and fulfilling the strictest
European ecological standards for the protection and preservation of the environment. All of
this will allow us to join the modern and technologically advanced countries in the world and
become part of the European Union.
Key words: final energy consumption, share, electricity, renewable energy sources,
economic development, environment.
ABSTRAKT: Objektivat europiane në fushën e energjetikës, të cilat do të duhet që të
realizohen gjer në vitin 2020 janë: zvogëlimi i neto konsumit të energjisë finale për 20%,
sigurim të energjisë nga burimet e ripërtëritshme të energjisë (BRE) në sasi prej 20% nga
konsumi i energjisë finale dhe zvogëlimi i emisionit të gazrave ndotës për 20%. Sa i takon
Republikës së Maqedonisë edhepse s’ka obligime të kuantifikuara, prapseprap si vend
kandidat për anëtarësim në BE duhet që të përkushtohet dhe angazhohet për përmbushjen e
këtyre objektivave.
Nisur nga kjo, problematika e përpunuar është shumë specifike, e rëndësishme dhe aktuale
për faktin se i trajton BRE, dhe në këtë kontekst kryesisht hulumtimi është bazuar drejt të
dhënave të zgjedhura dhe të përpunuara me kujdes për konsumin final të energjisë elektrike
në veçanti, gjegjësisht të energjisë në përgjithësi, si dhe pjesëmarrja e BRE në atë konsum,
në kornizat e Bashkimit Europian dhe Republikës së Maqedonisë.
1 IMER ZENKU PhD - JSC Macedonian Power Plants – ELEM, Shkup - Branch TPP "Oslomej" - Kërçovë
172
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Tema është e një rëndësie të madhe ekonomike dhe ekologjike sepse shfrytëzimi i BRE, e
në veçanti investimi në prodhimtarinë rritëse të energjisë elektrike nga BRE, ka ndikim të
madh në zhvillimin ekonomik të vendit në tërsi, si dhe në zvogëlimin e emisionit të gazrave
ndotës, e me atë edhe kënaqshmërinë dhe përmbushjen standardeve më të rrepta
ekologjike evropiane për mbrojtjen dhe ruajtjen e mjedisit jetësor. E gjithë kjo, së bashku do
të na mundësoj t’u bashkohemi vendeve bashkëkohore dhe teknologjikisht të përparuara në
botë dhe të bëhemi pjesë e Bashkimit Europian.
Fjalë kyçe: konsumi final i energjisë, pjesëmarrje, energji elektrike, burimet e ripërtëritshme
të energjisë, zhvillim ekonomik, mjedis jetësor.
1. PRODUCTION OF ELECTRICITY FROM RENEWABLE ENERGY SOURCES (RES)
In their operation production systems exploit different energy sources. In terms of
their use, worldwide, we can divide those in three large categories 1:
(1) Production based on fossil fuels: coal, oil, natural gas;
(2) Production based on nuclear fission;
(3) Production based on renewable energy: wind, hydro energy, photovoltaic,
geothermal and biomass.
On a global scale, in 2012, the total production of electricity from renewable energy
sources (RES) totals to 4,699.2 TWh, which is over 20%, or equal to 20.8% of the
total production of electricity, being 22,613.0 TWh. The remaining share of
17,913.8 TWh, that is 79.2% is part of the total conventional production.2
Within the EU, the total production of electricity from RES in 2012 totals to 774.1
TWh, which is over 20%, or equal to 23.8% of the total production of electricity,
which is 3,249.5 TWh. The remaining share of 2,475.4 TWh, that is, 76.2% is part
of the total conventional production.3
In regards to the production of electricity from RES in the Republic of Macedonia in
the year 2012, it amounts to 1,095 GWh, which is 17.05% of the total domestic
production of electricity being 6,424 GWh. The remaining share of 5,329 GWh, i.e.
82.95% falls under the total conventional production. In 2013, the percentage share
of RES exceeds 20%, and amounts to 25.95% in terms of total production of
electricity. These changes are a result of the changes in the production output of the
domestic hydropower plants.4
2. FINAL ELECTRICITY CONSUMPTION IN EU-28
1 Lorin Philipson, H. Lee Willis. (2010) "Understanding electric utilities and de-regulation", Tetovo p.192
2 Worldwide electricity production from renewable energy sources, fifteenth inventory, 2013 edition, 1.Electricity
production in the world:general forecasts, p.7
3 Worldwide electricity production from renewable energy sources, fifteenth inventory, 2013 edition, 3.Renewable
origin electricity production:details by region and by country, p.237
4 Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period 2014 – 2018, Official Gazette of R. Macedonia
No.185/2013, p. 60
173
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
The consumption of electricity changes depending on the period. Each day it
increases and decreases, during working days the consumption is higher compared
to weekends, and there is also an increase during the summer and winter period
when we have an increased activity of air-conditioning systems and heating devices.
The electricity demand also changes every year in each country. The final electricity
consumption in EU-28 for the period 2009-2012 is shown in Table 1.
Table 1: Final electricity consumption in EU-28 for the period 2009-2012 (1000 toe)
2009 2010 2011 2012 11/10 12/11 2011 2012
EU (28
233538 244435 239875 240599 -1.9% 0.0%
countries)
EU (27
233202 242661 237966 : -1.9%
countries)
Belgium 6643 7163 6889 7135 -3.8% 3.6% 2.89% 2.96%
Bulgaria 2308 2330 2444 2394 4.9% -2.0% 1.03% 0.99%
Czech
4722 4919 4871 4871 -1.0% 0.0% 2.05% 2.02%
Republic
Denmark 2699 2762 2699 2700 -2.3% 0.0% 1.13% 1.12%
Germany 42612 45482 44842 45214 -1.4% 0.8% 18.84% 18.79%
Estonia 572 594 570 600 -4.0% 5.3% 0.24% 0.24%
Ireland 2147 2187 2139 2078 -2.2% -2.9% 0.90% 0.86%
Greece 4704 4567 4453 4473 -2.5% 0.4% 1.87% 1.85%
Spain 21753 21049 20631 20658 -2.0% 0.1% 8.67% 8.58%
France 35938 38185 36089 37325 -5.5% 3.4% 15.17% 15.51%
Croatia 1334 1364 : 1320 / / 0.54%
Italy 24937 25736 25953 25515 0.8% -1.7% 10.91% 10.60%
Cyprus 409 420 406 379 -3.3% -6.7% 0.17% 0.16%
Latvia 525 534 532 589 -0.4% 10.7% 0.22% 0.24%
Lithuania 720 716 738 767 3.1% 3.9% 0.31% 0.32%
Luxembourg 526 566 558 539 -1.4% -3.4% 0.23% 0.22%
Hungary 2850 2941 2970 2812 1.0% -5.3% 1.25% 1.17%
Malta 147 138 156 160 13.0% 2.6% 0.07% 0.07%
Holland 8938 9189 9241 9155 0.6% -0.9% 3.88% 3.80%
Austria 5072 5273 5291 5417 0.3% 2.4% 2.22% 2.25%
Poland 9692 10230 10485 10546 2.5% 0.6% 4.41% 4.38%
Portugal 4115 4290 4159 3976 -3.1% -4.4% 1.75% 1.65%
Romania 3234 3553 3673 3644 3.4% -0.8% 1.54% 1.51%
Slovenia 971 1029 1084 1079 5.3% -0.5% 0.46% 0.45%
Slovakia 1986 2075 2133 2058 2.8% -3.5% 0.90% 0.85%
Finland 6628 7178 6900 6944 -3.9% 0.6% 2.90% 2.89%
Sweden 10608 11283 10716 10945 -5.0% 2.1% 4.50% 4.55%
Great Britain 27749 28270 27344 27306 -3.3% -0.1% 11.49% 11.35%
174
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Source:http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&langua
ge=en&pcode= ten00097, and own calculations based on the given data
After the insignificant reduction of final electricity consumption in 2011 (1.9%), the
total consumption of all EU-28 amounted to 239,875 (1000toe), and it remained
almost unchanged in 2012 compared to 2011 to a total amount of 240,599 (1000toe).
The final electricity consumption in the observed period reached the maximum in
2010, when it was 244,435 (1000toe).
Germany had the highest level of final electricity consumption in 2012 amongst the
member-states, with a share of 18.79% of the total final electricity consumption of
EU-28, while France had 15.51%, Great Britain 11.35, and Italy also had a double
digit share of 10.60%. There is a slight decrease of the final electricity consumption
in Great Britain and Italy compared to 2011, while on the other hand Germany and
France have an insignificant increase. Basically, all countries of EU-28 have
insignificant increase, i.e. decrease in 2012, compared to 2011, except Latvia, where
the increase was 10.7%. At the same time insignificant decrease in 2012 compared
to 2011 occurred in 12 countries, slight increase occurred in 12 countries as well,
there are no changes in 2 countries and there is no data on Croatia.
Table 2: Share of electricity from renewable sources in gross electricity consumption
per country and in EU-28 in the period 2008-2011 (%)
2008 2009 2010 2011 09-08 10-09 11-10 11-08
EU-28 16.6 18.8 19.6 21.7 2.2 0.8 2.1 5.1
EU-27 16.7 18.8 19.7 21.8 2.1 0.9 2.1 5.1
Belgium 4.4 5.8 6.9 8.8 1.4 1.1 1.9 4.4
Bulgaria 9.7 11.0 12.5 12.9 1.3 1.5 0.4 3.2
Czech Republic 5.2 6.4 7.5 10.6 1.2 1.1 3.1 5.4
Denmark 25.9 28.3 32.8 35.9 2.4 4.5 3.1 10.0
Germany 13.6 16.8 18.1 21.3 3.2 1.3 3.2 7.7
Estonia 2.1 6.1 10.4 12.3 4.0 4.3 1.9 10.2
Ireland 11.1 13.7 14.9 17.6 2.6 1.2 2.7 6.5
Greece 10.4 11.8 13.1 14.6 1.4 1.3 1.5 4.2
Spain 23.6 27.8 29.8 31.5 4.2 2.0 1.7 7.9
France 14.4 15.1 14.9 16.5 0.7 -0.2 1.6 2.1
Croatia 31.3 33.4 35.6 35.5 2.1 2.2 -0.1 4.2
Italy 16.6 18.4 20.1 23.5 1.8 1.7 3.4 6.9
Cyprus 0.3 0.6 1.4 3.4 0.3 0.8 2.0 3.1
Latvia 38.7 41.9 42.0 44.7 3.2 0.1 2.7 6.0
Lithuania 4.8 5.9 7.4 9.0 1.1 1.5 1.6 4.2
Luxembourg 3.6 4.1 3.8 4.1 0.5 -0.3 0.3 0.5
Hungary 5.3 7.0 7.1 6.4 1.7 0.1 -0.7 1.1
175
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Malta 0.0 0.0 0.1 0.1 0.0 0.1 0.0 0.1
Holland 7.1 9.0 9.7 9.8 1.9 0.7 0.1 2.7
Austria 65.2 67.8 65.7 66.1 2.6 -2.1 0.4 0.9
Poland 4.4 5.9 6.7 8.2 1.5 0.8 1.5 3.8
Portugal 34.6 38.2 41.2 46.5 3.6 3.0 5.3 11.9
Romania 28.1 30.9 30.4 31.1 2.8 -0.5 0.7 3.0
Slovenia 30.0 33.8 32.1 30.8 3.8 -1.7 -1.3 0.8
Slovakia 18.0 18.5 18.4 19.8 0.5 -0.1 1.4 1.8
Finland 27.3 27.3 27.6 29.2 0.0 0.3 1.6 1.9
Sweden 58.1 58.1 56.0 59.6 0.0 -2.1 3.6 1.5
Great Britain 6.6 6.6 7.4 8.7 0.0 0.8 1.3 2.1
Norway 99.8 104.8 97.9 104.8 5.0 -6.9 6.9 5.0
Source:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Energy_from_renewable_s
ources, and own calculations based on the given data
The share of electricity from renewable sources into the gross consumption of
electricity in EU-28 in the period 2008-2011 increases year after year and in 2011 it
amounts to 21.8% (Table 2). The highest share of electricity from RES in 2011 was
recorded in Austria (66.1%), Sweden (59.65%), Portugal (46.5%), Latvia (44.7%),
Denmark (35.9%) etc. Basically, there is an increase of the share in 2011 compared
to 2010 in almost all countries of EU-28, whereas the biggest increase occurred in
Portugal (5.3%), Sweden (3.6%), Italy (3.4%), Germany (3.2%), the Czech Republic
and Denmark (3.1%) etc. Insignificant decrease of the share occurred in three
countries including: Slovenia (1.3%), Hungary (0.7%) and Croatia (0.1%). There
were no changes in Malta
It is important to mention that there is an increase of the share in all EU-28 countries
in 2011 compared to 2008, whereas the biggest increase occurred in Portugal
(11.9%), Estonia (10.2%) and Denmark (10%).
3. FINAL ENERGY CONSUMPTION IN EU-28
The final energy consumption in EU-28 for the period 2009-2012 is shown in Table
3. After an insignificant decrease of 4.6% in 2011 the final energy consumption in
EU-28 was 1,107.2 (Million toe) and it remained almost unchanged in 2012 with an
amount of 1,103.4 (Million toe), that is, the decrease was only 0.3% compared to the
previous year. The final energy consumption in the observed period reached its
maximum in 2010, when it was 1,160.0 (Million toe).
Germany had the highest level of final energy consumption in 2012 compared to all
member-states, having a share of 19.31% of the total final energy consumption in
EU-28, France had a share of 13.67%, Great Britain 12.13% and Italy also had a
double digit share of 10.78%. There was an insignificant increase of the final energy
consumption in Germany, France and Great Britain compared to 2011, and on the
176
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
other hand there was a slight decrease in Italy. Basically, the increase and decrease
in all EU-28 countries in 2012 compared to 2011 is insignificant, except for Malta
and Greece where the decrease reaches 20% and 12.8% respectively. At the same
time there is an insignificant decrease in 2012 compared to 2011 in 17 countries, a
slight increase in 8 countries, and there are no changes in one country.
Table 3: Final energy consumption in EU-28 for the period 2009-2012 (1000 toe)
2009 2010 2011 2012 11/10 12/11 2011 2012
EU (28
1108.0 1160.0 1107.2 1103.4 -4.6% -0.3%
countries)
EU (27
countries)
Belgium 34.6 37.5 37.8 36.6 0.8 -3.2% 3.41% 3.32%
Bulgaria 8.6 8.8 9.3 9.2 5.7 -1.1% 0.84% 0.83%
Czech Republic 24.4 25.4 24.5 24.1 -3.5% -1.6% 2.21% 2.18%
Denmark 14.5 15.2 14.5 14.1 -4.6% -2.8% 1.31% 1.28%
Germany 205.8 220.5 209.2 213.1 -5.1% 1.9% 18.89% 19.31%
Estonia 2.8 2.9 2.8 2.9 -3.4% 3.6% 0.25% 0.26%
Ireland 11.9 11.9 11.0 10.7 -7.6% -2.7% 0.99% 0.97%
-
Greece 20.6 19.0 18.9 16.3 -0.5% 1.71% 1.48%
13.8%
Spain 87.8 89.1 86.7 83.2 -2.7% -4.0% 7.83% 7.54%
France 153.1 158.4 146.5 150.8 -7.5% 2.9% 13.23% 13.67%
Croatia 6.4 6.3 6.2 5.9 -1.6% -4.8% 0.56% 0.53%
Italy 120.9 124.8 122.1 119.0 -2.2% -2.5% 11.03% 10.78%
Cyprus 1.9 1.9 1.9 1.8 0.0 -5.3% 0.17% 0.16%
Latvia 4.0 4.3 3.9 4.0 -9.3% 2.6% 0.35% 0.36%
Lithuania 4.6 4.8 4.7 4.8 -2.1% 2.1% 0.42% 0.44%
Luxembourg 4.1 4.3 4.3 4.2 0.0 -2.3% 0.39% 0.38%
Hungary 16.4 16.6 16.2 14.7 -2.4% -9.3% 1.46% 1.33%
-
Malta 0.4 0.5 0.5 0.4 0.0 0.05% 0.04%
20.0%
Holland 50.4 54.0 50.7 51.1 -6.1% 0.8% 4.58% 4.63%
Austria 26.5 28.4 27.5 27.3 -3.2% -0.7% 2.48% 2.47%
Poland 61.2 66.3 63.9 63.6 -3.6% -0.5% 5.77% 5.76%
Portugal 18.2 18.1 17.3 16.2 -4.4% -6.4% 1.56% 1.47%
Romania 22.3 22.6 22.8 22.7 0.9% -0.4% 2.06% 2.06%
Slovenia 4.7 4.9 5.0 4.9 2.0% -2.0% 0.45% 0.44%
Slovakia 10.6 11.5 10.8 10.3 -6.1% -4.6% 0.98% 0.93%
Finland 24.0 26.3 25.1 25.3 -4.6% 0.8% 2.27% 2.29%
Sweden 31.4 34.1 32.4 32.4 -5.0% 0.0% 2.93% 2.94%
Great Britain 135.8 141.3 130.9 133.8 -7.4% 2.2% 11.82% 12.13%
177
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Source:http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&langua
ge=en&pcode=t2020_34, and own calculations based on the given data
The share of RES in the final energy consumption is defined1 as a ratio of energy
obtained from RES and the total consumption of final energy. The targets which
apply for the member-states of the EU are calculated on the basis of the share of
RES in the total consumption of final energy in the observed country in 2005, plus
5.5% for each member state plus a certain percentage proportionally to the gross
domestic product per capita.2
The share of energy from renewable sources into the gross final energy consumption
in EU-28 for the period 2008-2011 increases year after year and amounts to12% in
2011 (Table 4).
Table 4: Share of energy from renewable sources in gross final consumption of energy
per country in EU-28 for the period 2008-2011 (%)
09- 10- 11- 11- 2020
2008 2009 2010 2011 S2005
08 09 10 08 Target
EU-28 10.4 11.6 12.5 13.0 1.2 0.9 0.5 2.6 20
EU-27 10.4 11.6 12.5 13.0 1.2 0.9 0.5 2.6 20
Belgium 3.2 4.4 4.9 4.1 1.1 0.5 -0.8 0.9 13 2.2
Bulgaria 9.5 11.7 13.7 13.8 2.2 2.0 0.1 4.3 16 9.4
Czech 6.1
7.6 8.5 9.2 9.4 0.9 0.7 0.2 1.8 13
Republic
Denmark 18.6 20.0 22.0 23.1 1.4 2.0 1.1 4.5 30 17.0
Germany 8.4 9.2 10.7 12.3 0.8 1.5 1.6 3.9 18 5.8
Estonia 18.9 23.0 24.6 25.9 4.1 1.6 1.3 7.0 25 18.0
Ireland 4.0 5.2 5.6 6.7 1.2 0.4 1.1 2.7 16 3.1
Greece 8.3 8.5 9.8 11.6 0.2 1.3 1.8 3.3 18 6.9
Spain 10.8 13.0 13.8 15.1 2.2 0.8 1.3 4.3 20 8.7
France 11.3 12.3 12.8 11.5 1.0 0.5 -1.3 0.2 23 10.3
Croatia 12.2 13.3 14.6 15.7 1.1 1.3 1.1 3.5 20 12.6
Italy 6.9 8.6 9.8 11.5 1.7 1.2 1.7 4.6 17 5.2
Cyprus 4.5 5.0 5.4 5.4 0.5 0.4 0.0 0.9 13 2.9
Latvia 29.8 34.3 32.5 33.1 4.5 -1.8 0.6 3.3 40 32.6
Lithuania 18.0 20.0 19.8 20.3 2.0 -0.2 0.5 2.3 23 15.0
Luxembourg 1.8 1.9 2.9 2.9 0.1 1.0 0.0 1.1 11 0.9
Hungary 6.5 8.0 8.6 9.1 1.5 0.6 0.5 2.6 13 4.3
Malta 0.0 0.0 0.2 0.4 0.0 0.2 0.2 0.4 10 0.0
Holland 3.2 4.0 3.7 4.3 0.8 -0.3 0.6 2.1 14 2.4
1 Directive 2009/28/EC (OJ L 140, 5.6.2009) of the European Parliament and of the Council, on the promotion of
the use of energy from renewable sources
2 MASA, (2010) "Strategy for use of renewable sources of energy in the Republic of Macedonia until 2020"
Skopje, p.91
178
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Austria 28.3 30.2 30.6 30.9 1.9 0.4 0.3 2.6 34 23.3
Poland 7.9 8.8 9.3 10.4 0.9 0.5 1.1 2.5 15 7.2
Portugal 23.0 24.6 24.4 24.9 1.6 -0.2 0.5 1.9 31 20.5
Romania 20.3 22.3 23.4 21.4 2.0 1.1 -2.0 1.1 24 17.8
Slovenia 15.0 19.0 19.6 18.8 4.0 0.6 -0.8 3.8 25 16.0
Slovakia 8.1 9.7 9.4 9.7 1.6 -0.3 0.3 1.6 14 6.7
Finland 30.7 30.4 31.4 31.8 -0.3 1.0 0.4 1.1 38 28.5
Sweden 45.0 47.7 47.9 46.8 2.7 0.2 -1.1 1.8 49 39.8
Great Britain 2.4 3.0 3.3 3.8 0.6 0.3 0.5 1.4 15 1.3
Norway 62.1 65.2 61.4 65.0 3.1 -3.8 3.6 2.9 67.5 58.2
Source:http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Energy_from_rene
wable_sources, and own calculations based on the given data
In 2011 its share in the member states themselves was highest in Spain (46.8%)
Latvia (33.1%), Finland (31.8%), Austria (30.9%), Estonia (25.9%) etc. Basically,
almost all countries of EU-28 have an insignificant decrease of the share of RES in
2011 compared to 2010, whereas the biggest increase occurred in Greece (1/8%),
Italy (1.7%), Germany (1.6%), Estonia and Spain (1.3% respectively) etc. An
insignificant decrease occurred in five countries including: Romania (2%), France
(1.3%), Sweden (1.1%) and Slovenia (0.8%), while there are no changes in Cyprus
and Luxembourg.
It is important to mention that all countries of EU-28 had an increase of the share in
2011 compared to 2008, whereas the biggest increase occurred in Estonia (7%), Italy
(4.6%), Denmark (4.5%), Bulgaria and Spain (4.3% respectively) etc.
In order to achieve a quantified share of energy from renewable energy sources in
the final energy consumption in the EU-28 countries until 2020 compared to the
observed period (2005), 13 countries need to increase the share for over 10% while
the others for less than 10%.
In order to achieve a quantified share of energy from renewable energy sources in
the final energy consumption in the EU-28 countries until 2020 compared to 2011, it
is necessary to increase the share for additional 7%. For the purposes of achieving
the same target, 19 countries need to increase the share for less than 7%, compared
to 2011, including Bulgaria and Sweden 2.2%, Romania 2.6%, Lithuania 2.7%,
Austria 3.1% etc. The following 8 countries need to increase the share for more than
7%: France 11.5%, Great Britain 11.2%, Holland 9.7%, Malta 9.6%, Ireland 9.3%
etc. The quantified target of 25% until 2020 has only been met by Estonia with
25.9% in 2011.
4. FINAL ELECTRICITY CONSUMPTION IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA
The final electricity consumption in the Republic of Macedonia for the period 2008-
2013 is given in Table 5.
179
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
After the increase in 2011 and 2012, compared to 2010 the total consumption of
electricity in 2013 decreased to 29,587 TJ, which is a decrease of 8.9% compared to
2011, that is 7.5% compared to 2012.
The final electricity consumption in the observed period has reached its maximum in
2011, when it was 32,466 TJ.
After the decrease in 2011 and 2012, compared to 2010 the electricity consumption
from renewable sources in 2013 increased to 5,559 TJ and exceeded the
consumption in 2011 by 8% and in 2012 by 52.6%. The consumption of electricity
from renewable sources has reached its maximum in 2010 when it was 8,730 TJ
(Table 5).
Table 5: Electricity from renewable energy sources in the period from 2008 to 2013
(TJ)
2008 2009 2010 2011 2012 2013
Type of energy
TJ TJ TJ TJ TJ TJ
Electricity from RES 3,008 4,556 8,730 5,144 3,643 5,559
Total electricity consumption 30,892 28,069 29,490 32,466 32,001 29,587
Share in the total electricity
9.7% 16.2% 29.6% 15.5% 11.4% 18.8%
consumption
Source: Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period from 2012 to 2016,
Official Gazette of the Republic of Macedonia, No.182/2011, p.10 and 18
Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period from 2013 to 2017,
Official Gazette of the Republic of Macedonia, No.170/2012, p.102 and 110
Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period from 2014 to 2018,
Official Gazette of the Republic of Macedonia, No.185/2013, p. 51 and 58
and own calculations based on acquired data from the former.
After the decrease in 2011 and 2012, compared to 2010, the share of electricity from
renewable energy sources into the total electricity consumption in the Republic of
Macedonia in 2013 increased to 18.8% and exceeded the share in 2011 by 3%, while
the production in 2012 by 7.4%. In the observed period it has reached its maximum
in 2010, a share of 29.6% (Table 5).
It is important to mention that within the observed period 2008-2013, the share of
18.8% in 2013 is the biggest share after 2010 with 29.6%.
5. FINAL ENERGY CONSUMPTION IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA
In October 2005, the Republic of Macedonia signed the Energy Community Treaty1
and according to the Treaty, the cosignatory countries have to harmonize their
legislation with the existing regulations of the European Union (acquis
1The Republic of Macedonia ratified the Energy Community Treaty in 2006 by Law, Official Gazette of RM
No.59/2006. Other cosignatory countries of the Treaty are Albania, Bosnia and Herzegovina, Montenegro,
Romania, Serbia, Kosovo and the European Community
180
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
communautaire) on energy, environment, competition and renewable energy
sources. Based on this, the Republic of Macedonia directly adopted the corpus of
rights and obligations, and some of them were implemented into the national
legislation with the adoption of the Law on Energy in 2006, as well as with the most
recent Law on energy, adopted in 2011.
The final energy consumption in the Republic of Macedonia for the period from
2008 to 2013 is shown in Table 6. From the presented data it could be concluded
that after the increase in 2011 and 2012, compared to 2010, the final energy
consumption in 2013 decreased to 74,844 TJ, which is a decrease of 4.2% compared
to 2011, and 7.2% compared to 2012.
The final energy consumption in the observed period has reached its maximum in
2012 when it amounted to 80,664 TJ.
After the decrease in 2011 and 2012 compared to 2010, the consumption of
electricity from renewable sources in 2013 increased to 12.891 TJ and exceeded the
consumption in 2011 by 1.1%, and the consumption in 2012 by 14.2%. The
Consumption of energy from renewable sources has reached its maximum in 2010,
when it amounted to 16.445 TJ, Table 6.
Table 6: Energy from renewable energy sources in the period from 2008 to 2013 (TJ)
2008 2009 2010 2011 2012 2013
Type of energy
TJ TJ TJ TJ TJ TJ
Electricity from RES 3,008 4,556 8,730 5,144 3,643 5,559
Bio fuels 11 6 24 12 25 40
Firewood 7,201 7,234 7,267 7,334 6,977 6,952
Geothermal energy 410 386 424 255 347 340
Total energy from renewable
10,631 12,182 16,445 12,745 11,293 12,891
sources
Total final energy consumption 77,392 72,952 76,631 78,127 80,664 74,844
Share of energy from RES into
13.7% 16.7% 21.5% 16.3% 14.0% 17.2%
the final energy consumption
Share of electricity from RES
into the final energy 3.9% 6.2% 11.4% 6.6% 4.5% 7.4%
consumption
Source: Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period from 2012 to 2016,
Official Gazette of the Republic of Macedonia, No.182/2011, p.10 and 18
Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period from 2013 to 2017,
Official Gazette of the Republic of Macedonia, No.170/2012, p.102 and 110
Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period from 2014 to 2018,
Official Gazette of the Republic of Macedonia, No.185/2013, p. 51 and 58
and own calculations based on acquired data from the former.
After the decrease in 2011 and 2012 compared to 2010, the share of energy from
renewable sources in the final energy consumption in the Republic of Macedonia in
2013 increased to 17.2% and exceeded the share from 2011 by 0.9%, while
181
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
compared to 2012, by 3.2%. In the observed period it has reached its maximum in
2010, a share of 21.5%.
The share of energy from renewable sources in the final energy consumption to the
amount of 21.5% in 2010 is a result of the record breaking production of the hydro
power plants, which was 8,722 TJ. In that same year the share of electricity from
renewable sources (8,730 TJ) compared to the final energy consumption was 11.4%.
It is important to mention that the share of 17.2% in 2013 is the biggest share in the
observed period 2008-2013 since the share of 21.5% in 2010.
The percentage share of RES in the total consumption of final energy in Macedonia,
according to the actual average values, shall increase from 13.8% in 2005 to 21% in
2020. In accordance with the adopted method for calculation of the target percentage
share of RES in the total final energy consumption in 2020 by the EU member-
states, the target percentage for Macedonia shall be 21%.1 Therefore, Macedonia
needs to increase the share by 7.2%.
In fact, in 2020 the percentage share of 21% would be the energy from RES 6,699
GWh compared to the final energy consumption of 31,850 GWh, while the
percentage share of electricity from RES of 2,889 GWh compared to the final
energy consumption of 31,850 GWh, would be 9.07%. In terms of percentage share
of the RES in the production of electricity in 2020, it would total to 24.7%.
Although the Republic of Macedonia does not have a quantified obligation, in order
to produce 21% of the energy from renewable sources in the structure of the final
energy consumption by the year 2020, it needs to increase the share by less than 4%
compared to 2013, that is by 5% compared to 2011, which is less than the required
increase of 7% for EU-28. In this manner, another target of the Internal Market of
the EU shall be met by the year 2020.
In order to meet this target and at the same time develop the RES in the period until
2020, the total investments have been estimated at EUR 1.5 billion2. This would be
accomplished by investing in the company for production of electricity JSC ELEM
(EUR 260 million), by public-private partnership (EUR 670 million), by
concessioners (EUR 480 million) and by private investors (EUR 30 million). In
order to achieve this, special preferential tariffs should be used, thus stimulating the
production of electricity from RES, where the increased costs, that is, the price
difference shall be compensated by all consumers.
1MASA, (2010) " Strategy for energy development until 2030", Skopje, p.11
2MASA, (2010) " Strategy for use of renewable sources of energy in the Republic of Macedonia until 2020"
Skopje, p.115
182
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
CONCLUSION
The detailed and practical elaboration of the selected data regarding RES, i.e.
production and consumption of electricity, energy consumption, share of RES in this
consumption within the European Union and the Republic of Macedonia, as well as
the analysis of the data and economic indicators show their importance and
influence on the electric energy system, the competition, the economic development
of the countries as well as the European ecological standards on protection and
preservation of the environment.
Taking into consideration all of the above mentioned, in terms of the importance of
RES in the EU and the Republic of Macedonia, especially now when the Republic
of Macedonia is in the process of integrating into the European family, the use of
RES and investing in their development would enable us to become a modern and
technologically advanced country. To sublimate we would like to point out the
following:
Activities should be undertaken for efficient exploitation of RES, thus improving
the results in the energy production sector, and at the same time decreasing the
dependence of the country from importing electricity.
Foreign and domestic investors should be attracted through creation of a
favorable investment climate by the country, which would enable investments in the
development of RES, and apart from reducing the import dependency of the country,
it would also decrease the trading deficit and directly contribute to the development
Investing in growing production of electricity from RES would enable us to
of the domestic economy and the macroeconomic stability of the country in general.
become a modern and technologically advanced country and with this a part of the
European Union. In this context the Government of the Republic of Macedonia
should continue giving subsidies for solar thermal collectors.
The share of RES in the production of electricity, although not quantified as an
obligation, represents an important factor for reducing greenhouse gas emissions.
The share of RES in the amount of 17.2% of the final energy consumption in
2013 shows that the Republic of Macedonia is close and tends to meet the
determined target of the EU.
Although the Republic of Macedonia has no quantified obligations, by increasing
the share of RES in the final energy consumption, it will contribute to the global
commitment for reduction of the greenhouse gas emissions, and as a country
candidate for membership in the EU it would be included in these efforts and targets
of the EU.
The Republic of Macedonia should continue meeting the obligations deriving
from the Energy Community Treaty, referring to RES, competition, environment,
energy efficiency, liberalization of the electricity market and introduction of actual
competition in January 2015, in terms of opening an electricity market (power
183
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
exchange) in the Republic of Macedonia.
The price of electricity produced from RES is high because of the costly
construction investment, and therefore, the Republic of Macedonia, same as the
European countries, should continue with the measures for subsidizing construction
and use of these sources through preferential tariffs which are part of the European
The existing capacities, that is, companies, which in the frames of the
practice.
organizational structure will start using the existing resources in a proportional
fashion and start recognizing and using the benefits of renewable resources, new
technologies and European funds based on analysis, for the factors of their
surroundings, and would have bigger chances for innovative and sustainable
development of their companies, since the analysis would provide them with
preliminary information and findings, and in this sense enable them to undertake
well-timed activities.
More intensive construction of small hydro power plants and swift realization of
the tender for selecting strategic partners for construction of HPP Cebren and HPP
Galiste would contribute to the development of the electric energy system and would
The Republic of Macedonia should use all available resources for investing into
increase the pace of the economic development of the country.
the development of RES: equity investments, loans, state grants, recapitalization,
concessions, public-private partnership and other innovative approaches. The
selection of a particular form of financing shall depend on the characteristics of the
project itself and the conducted analysis on strength and weaknesses.
BIBLIOGRAPHY
Directive 2009/28/EC (OJ L140/16, 05.06.2009), www.eur-lex.europa.eu
Ðuričin N. Dragan, Janošević V. Stevo, Kaličanin M. Ðorđe, (2010) "Menadžment i
strategija", Beograd;
Fred R. David, (2009) "Strategic Management", twelfth edition, New Jersey;
Gareth R. Jones, Jennifer M. George, (2008) „Contemporary Management“, Skopje;
Kotler P. (1994) "Upravljanje marketingom", Informator, Zagreb;
Šturc Marek, (2012) "Environment and energy", Eurostat 44/2012
Worldwide electricity production from renewable energy sources,(2013) fifteenth inventory,
2013 edition,
Government of the Republic of Macedonia: Strategy for energy development in the Republic
of Macedonia for the period 2013 - 2017, ("Official Gazette of the Republic of Macedonia",
No.50/2013);
ELEM, Annual Report for the period 2008 - 2012, Skopje;
ELEM, (2012) Investment plan 2012-2017, Skopje;
184
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Energy Balance of the Republic of Macedonia for 2008, 2009, 2010 and 2011, ("Official
Gazette of the Republic of Macedonia", No. 165/2008; No.165/2008; No.161/2009 and
No.172/2010);
Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period 2012 - 2016, for the period
2013 – 2017 and for the period 2014-2018, ("Official Gazette of the Republic of Macedonia",
No.182/2011, No.170/2012 and No.185/2013);
Law on Energy, ("Official Gazette of the Republic of Macedonia", No.63/2006, 36/07, 106/08,
16/2011);
Law on ratification of Energy Comunity Treaty, ("Official Gazette of the Republic of
Macedonia", No. 59/2006);
MASA (The Macedonian Academy of Sciences and Arts), (2010) "Strategy for use of
renewable sources of energy in the Republic of Macedonia until 2020", Skopje;
MASA, (2010) "Strategy for energy development until 2030", Skopje;
The Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia: Electricity Market Rules,
Skopje, 07 May 2012, www.erc.org.mk, ("Official Gazette of the Republic of Macedonia",
No.57 dated 08.05.2012);
The Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia: Rules on amending of
the Electricity Market Rules, Skopje, 27.12.2012 and 27.06.2013;
Lorin Philipson, H. Lee Willis. (2010) "Understanding electric utilities and de-regulation",
Tetovo;
Used Websites
www.economy.gov.mk
www.elem.com.mk
www.epp.eurostat.ec.europa.eu
www.erc.org.mk
www.eur-lex.europa.eu
www.nbrm.mk
www.vlada.mk
185
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Ismet HAJRULLAHU1
USHTRIA ÇLIRIMTARE E KOSOVËS DHE ALTERNATIVA PACIFISTE
ABSTRAKT: Vitet 1989 – 1999 përbëjnë një nga periudhat më të veçanta për historinë
bashkëkohore të Kosovës. Kjo periudhë krijoi kushte për zgjidhjen e dy problemeve madhore
të historisë sonë kombëtare, zhvillimin demokratik në Shqipëri dhe njëherësh çlirimin e
Kosovës nga pushtimi shekullor serb. Ndonëse programi i pavarësisë së Kosovës, e unifikoi
mendimin politik shqiptar, ai shfaqi mjaft dallime në platformat e zbatimit të tij. Platforma, që
dominoi për një kohë të gjatë jetën politike në Kosovë, ishte ajo që formuloi lidershipi politik i
LDK, me në krye Ibrahim Rugovën. LDK-ja e artikulonte kërkesën për pavarësi, si zgjidhja e
vetme politike. Herë- herë ajo e parashtronte edhe si zgjidhja më e mirë, çka nënkuptonte se
nuk ishte zgjidhje e vetme. Në këto kushte, kur LDK-ja ishte futur në një rrugë pa krye,
opsioni për çlirimin e Kosovës, kërkonte domosdoshmërisht një alternativë të re. Në këtë
frymë, e vetmia rrugë që kish mbetur për të bërë zgjidhje përfundimtare ishte përdorimi i
forcës, përmes organizimit të lëvizjes së armatosur. Me daljen e UÇK-së, filloi një etapë e re
në historinë bashkëkohore të shqiptarëve. UÇK-ja hyri në jetën politike, si një faktor i ri, që
do të thotë se zgjidhja e çështjes së Kosovës kërkonte përdorimin e mjeteve ushtarake. Lufta
e armatosur e UÇK-së, përbënte një segment të rëndësishëm, të historisë së vendit tonë dhe
se ishte e vetmja forcë kombëtare, ushtarake dhe politike e cila siguronte çlirimin e Kosovës
nga sundimi serb.
Në këtë studim do të trajtojmë rolin e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës zgjidhjen e çështjes së
Kosovës, rolin e të ashtuquajturës alternativë pacifiste dhe qëndrimin e saj ndaj misionit të
Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, hipotezat që shtroi mendimi politik shqiptar për debat lidhur
me zgjidhjen çështjes kombëtare, etj.
Në shtjellimin e kësaj teme në masë më të madhe janë përdorur botime e burime nga faqe
në internet, përfshirë këtu publikime të personave të veçantë që kanë trajtuar këtë temë.
ABSTRACT: The Kosova Liberation Army and the Pacifist Alternative
The years 1989-1999 represent one of the most distinguished periods in the contemporary
history of Kosova. This period created the necessary conditions for the resolution of the two
major issues in our national history, it being the democratic development of Albania as well
as the liberation of Kosova from the century long occupation of Serbia.
Although the program of the independence of Kosova, unified the Albanian political thought,
it also displayed considerable differences in the platform of its implementation. The platform
which for a long time dominated the political life in Kosova, was the one formulated by the
political leadership of the Democratic League of Kosova, led by Ibrahim Rugova. DLK
articulated its request for independence, as the “only” political resolution. But occasionally
1 Autori është ligjërues në Universitetin Iliria
186
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
DLK, presented the independence as the “best” resolution, which meant it was not the only
resolution after all. In these conditions, where DLK had entered a dead end road, the option
for the independence of Kosova inevitably required a new alternative.
In this spirit, the only path left to reach a final resolution was the usage of force, through the
organization of a military movement. The appearance of the Kosova Liberation Army, started
a new era in the contemporary history of the Albanians. The KLA entered the political life, as
a new factor, which meant the resolution of the Kosova issue required the usage of military
means. The armed struggle the KLA, contained an important segment of the history of our
country, and it was the only national, military and political force which could ensure the
liberation of Kosova from the Serbian regime.
In this study we will analyze the role of the KLA in the Kosova issue, the role of the so-called
pacifist alternative and its stance toward the KLA, the hypothesis which were presented by
the Albanian political thought for debate regarding the resolution of the national issue, etc.
For the analysis of this paper, a considerable amount of publications and sources from the
internet were used, including the publications of special persons who have analyzed this
topic in particular.
Hyrje
N
ë dekadën e fundit të shekullit XX, Evropa përjetoi zhvillime politike
intensive që u shoqëruan me ndryshime thelbësore në hartën e saj politike.
Ndryshe nga shumë vende të tjera të Evropës Lindore dhe të Evropës
Juglindore, shpërbërja e Jugosllavisë ndeshi në rezistencën e ashpër të forcave
konservatore e fanatike, të përfaqësuara e të drejtuara kryesisht nga qarqet e larta
nacionaliste e shoviniste serbe. Kjo rezistencë që kishte për qëllim mbajtjen e
Jugosllavisë unitare, të sunduar nga elementi serb, bëri që popujt e saj të paguajnë
kosto mjaft të rënda për çlirimin e tyre.
Për dallim nga popujt e tjerë në ish-Jugosllavi, shqiptarëve të Kosovës iu desh të
organizonin një qëndresë kundër pushtimit serbo-jugosllav shumë më të gjatë në
kohë. Luftën e tyre për çlirim e udhëhoqi Ushtria Çlirimtare e Kosovës, (UÇK), çka
përbën, dhe faktorin kryesor për sigurimin e pavarësisë së Kosovës. Ndaj misioni
dhe vepra kombëtare e UÇK-së mbetet një obligim prioritar për studimet tona
albanologjike.
Dihet se shqiptarët e Kosovës,vuanin pasojat e pushtetit serbomadh i cili, tkurri në
vijimësi, liritë politike dhe të drejtat njerëzore e kombëtare. Por, arbitrariteti i këtij
pushteti kaloi në ekstrem nga viti 1989, kur në Kosovë u instalua një regjim i
mirëfilltë pushtimi. Ky regjim lidhet me emrin e S. Milosheviqit më 1987, cili u bë
zëdhënësi më ekstrem i forcave ultranacionaliste serbe1. Milosheviqi e përdori
çështjen e Kosovës për të rritur autoritetin e vet politik. Ai zbatoi një platformë
politike që kishte në themel segregacionin kombëtar e metodat koloniale të
1 Gjeçovi Xhelal, Shteti shqiptar dhe çështja e Kosovës, Tiranë, Botimpex, 1998., F. 157.
187
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
qeverisjes. Si rrjedhojë e tij, Kosova në vitet ’90 humbi çdo lloj autonomie
vetëqeverisëse të trashëguar nga e kaluara.
Në koniunkturën politike të krijuar, mendimi politik shqiptar shtroi për debat disa
hipoteza për zgjidhjen çështjes kombëtare. Prej tyre, tezë mbizotëruese ai bëri
shkëputjen politike nga Serbia dhe krijimin e shtetit të pavarur të Kosovës. Ishte
hera e dytë brenda një shekulli që lufta për pavarësi u riciklua dhe u bë pjesë e
pandarë e qytetërimit shqiptar. Për hartimin dhe zbatimin e platformës politike të
pavarësisë së Kosovës, luajti rol e gjithë elita intelektuale brenda vendit dhe në
diasporë. Fundi i shekullit XX e ridimensionoi edhe një herë faktorin shqiptar, duke
i dhënë pjesërisht fund nëpërkëmbjes historike të trojeve të tij nga fqinjët. Për
statusin e pavarësisë së Kosovës dha konsensus të plotë, e gjithë klasa politike
shqiptare. Ky konsensus buronte nga sovraniteti i popullit të Kosovës, i shprehur me
referendumin e vitit 1992.
Në mendësinë dhe në perceptimin e opinionit qytetar, shteti i pavarur i Kosovës
duhet të fiksonte katër elementë specifikë: Regjimin qeverisës republikan, karakterin
neutral dhe qëndrimin e hapur ndaj Shqipërisë e Serbisë, si dhe sovranitetin e
kufizuar përkohësisht. Tre elementët e parë buronin nga karakteri multietnik i
popullsisë së Kosovës dhe nga nevoja për ndërtimin e raporteve të drejta me shtetin
amë. Kurse elementi i katërt, paraqitej si refleksion nga e drejta ndërkombëtare.
Sipas tij, pavarësia e plotë do të mund të realizohej vetëm pasi Kosova të përjetonte
një fazë kalimtare pushteti, në formën e një protektrati ndërkombëtar.
Duket qartë, që këto modalitete e reduktonin së tepërmi përmbajtjen klasike të
pavarësisë kombëtare dhe e shndërronin atë në një pavarësi formale. Ndonëse
programi i pavarësisë së Kosovës, e unifikoi mendimin politik shqiptar, ai shfaqi
mjaft dallime në platformat e zbatimit të tij.
Alternativa pacifiste
Platforma, që dominoi për një kohë të gjatë jetën politike në Kosovë, ishte ajo që
formuloi lidershipi politik i LDK, me në krye I.Rugovën. LDK-ja e artikulonte
kërkesën për pavarësi, si zgjidhja e vetme politike. Herë- herë ajo e parashtronte
edhe si zgjidhja më e mirë, çka nënkuptonte se nuk ishte zgjidhje e vetme. Në këto
kushte, kur LDK-ja ishte futur në nje rrugë pa krye, opcioni për çlirimin e Kosovës,
kërkonte domosdoshmërisht një alternativë të re. Në këtë frymë, e vetmia rrugë që
kish mbetur për të bërë zgjidhje përfundimtare ishte përdorimi i forcës, përmes
organizimit të lëvizjes së armatosur. Një gjë të tillë, duket se e kishin konstatuar më
parë edhe ekspertët e NATO-s. Duke iu referuar një studimi të tyre, shtypi i huaj
vërente se, problemi i Kosovës i kishte rrënjët në ndarjen me dhunë të popullit
188
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
shqiptar më 1913.1 Indirekt ata aludonin se zgjidhja e tij me luftë qëndronte në
rendin e ditës.
Në këtë situatë, në mendimin politik shqiptar po kristalizohej gjithmonë e më shumë
ideja se çlirimi i Kosovës dhe krijimi i shtetit të pavarur nuk mund të arriheshin pa
luftë. Serbia, ashtu si në të kaluarën, nuk lëshonte pe. Ai qëndrim i saj lindi nevojën
e rezistencës aktive, luftën e armatosur. Rezistenca paqësore dhe përdorimi në
ekstrem i saj, e adoptuar kryesisht nga udhëheqja e lartë politike e LDK-së dhe e
koalicionit të saj, përbënte një shkak tjetër kryesor, që i dha shtysë lëvizjes së
armatosur të UÇK-së. Predikimi pa kufi i një rezistence të tillë bëhej pa kuptim për
sa kohë që dhuna e pushtetit serb vinte duke u përshkallëzuar. Madje mospërdorimin
e forcës edhe në kushtet e mbrojtjes legjitime, shtypi i huaj e konsideron si faktor
plus, që Kosova të shndërrohej në një kamp përqendrimi. 2
Kjo politikë, bëri që Ibrahim Rugova ta humbiste gradualisht monopolin (më vonë
edhe kontrollin) e lëvizjes politike për çlirimin e Kosovës. Për rrjedhojë, duke filluar
nga viti 1997, një pjesë e popullsisë filloi të anonte gjithmonë e më shumë nga
kërkesa për veprime dhe aksione militante3.
Mbi këtë bazë, udhëheqja e lartë e UÇK-së arriti në përfundimin se në strategjinë e
luftës për çlirimin e Kosovës, për momentin duheshin bërë dy ndërhyrje të
rëndësishme taktike: e para lidhej me taktikën e luftës guerile, nëpërmjet organizimit
të aksioneve luftarake zinxhir dhe e dyta lidhej me nevojën e prezantimit dhe të
daljes publike të luftëtarëve të UÇK-së.
Nisur nga këto rrethana, më 28 nëntor 1997, Shtabi i Përgjithshëm i UÇK-së shpalli
për herë të parë publikisht ekzistencën e UÇK-së dhe misionin e saj si një organizatë
e dalë nga populli për përmbushjen e vullnetit të tij për çlirim dhe për vetëvendosje.
Kësaj ngjarjeje madhore historike, i paraprinë protestat masive të studentëve të
Universitetit të Prishtinës, me 1 tetor të vitit 1997. Protesta e studentëve pati ndikim
të rëndësishëm për riformatimin e rrugëve për zgjidhjen e çështjes Kosovës. U thye
“miti” i rrugës paqësore, bashkë me të edhe plani i tryezës së bisedimeve Prishtinë -
Beograd. Në mënyrë të veçantë, protesta i zbuloi të metat në hartimin dhe në
zbatimin e platformës politike të LDK-së. Ajo i dha një grusht të rëndë mendësisë
politike, që e cilësonte Millosheviqin partner të besueshëm në bisedime. Protesta e
vuri presidentin Ibrahim Rugova përballë kritikës publike për dobësi në ushtrimin e
detyrës së vet funksionale. Shtypi i Kosovës (“Bujku” dhe “Koha Ditore”) pas një
investigimi të kujdesshëm arriti t’i zbulonte marrëdhëniet e tensionuara ndërmjet
Unionit të Pavarur të Studentëve dhe presidentit. Konflikti ndërmjet tyre lindi pas
1 Qendra Informative e Kosovës (QIK), Prishtinë, 16 qershor 1997.
2 Kosova një kamp përqendrimi, “Rilindja Demokratike”, Tiranë, 24 dhjetor 1997.
3 “ Rilindja Demokratike“, /ATSH/, Tiranë, 9 korrik 1997.
189
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
një deklarate të Ibrahim Rugovës, sipas së cilës, studentët duhej të mbanin një pjesë
të përgjegjësisë për gjendjen e rëndë të krijuar në Kosovë. 1
Lideri i saj, Rugova, duke shfaqur mospajtimet e tij lidhur me protestat,
paraprakisht, citohet t’ia ketë tërhequr vëmendjen Unionit të Pavarur të Studentëve
të Prishtinës (UPSP), “...që të jetë i kujdesshëm, sepse është pjesë e shoqërisë së
Kosovës dhe ka përgjegjësi për këtë.”2 Udhëheqja studentore ia drejtoi një letër
presidentit Ibrahim Rugova, në të cilën i kërkohej t’i rikonsideronte thëniet e veta të
pamatura. Letra tërhiqte vëmendjen se përgjegjësia për situatën në Kosovë dhe për
dhunën e ushtruar mbi protestuesit binte mbi organet e pushtetit serb. Ndërkohë
vinte në dukje “... studentët, si pjesa më potenciale e kombit, nuk mund të
identifikohen e aq më pak ta mbajnë barrën, siç thoni Ju (Rugova), së bashku me
organizmat e tjerë politikë dhe institucionet shtetërore”.3 Më 1 tetor të vitit 1997 në
Kosovë njëherë e përgjithmonë ishte prishur “baraspesha e frikës” e vendosur midis
shtetit paralel të shqiptarëve dhe pushtuesve serb”.4
Këtë realitet të ri të krijuar pas protestave të studentëve dhe sidomos pas daljes në
skenë të UÇK-së, qarqet politike dhe diplomatike brenda dhe jashtë Kosovës e
përjetuan në mënyra të ndryshme. Liderët e politikës legale të Kosovës ende
vazhdonin ta mbronin me kokëfortësi tezën e tyre të vjetër. Kështu, Fehmi Agani,
nënkryetar i LDK-së, paraqitjen publike të UÇK-së e komentoi me formulën e
njohur, sipas së cilës prezantimi publik i pjesëtarëve të UÇK-së nuk presupozonte
aspak ekzistencën e një organizate të tillë. 5 Krejt ndryshe reagoi për ngjarjen Partia
Parlamentare e Kosovës, posaçërisht lideri i saj Adem Demaçi. Ai përshëndeti
daljen publike të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës në skenën politike, ekzistenca e të
cilës, sipas tij, nuk ishte më një dilemë, as dhe një rastësi, por një domosdoshmëri
objektive. “Ne nuk kemi dilemë, theksonte Demaçi, sa i takon së drejtës së çdo
populli të robëruar që t’i përdorë të gjitha mjetet për ta fituar lirinë e vet”.
Forcimi dhe konsolidimi organizativ i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës
Nga fundi i vitit 1997, në procesin e masave për forcimin dhe për konsolidimin
organizativ, Ushtria Çlirimtare e Kosovës fitoi një përmasë të rëndësishme politike.
Me qëllim që të shndërrohej në faktor negocimi, ajo integroi në gjirin e saj Adem
Demaçin. Me këtë lëvizje mori goditje të rëndë opinioni negativ në radhë të parë në
Serbi, Rusi, aleatët e tyre historikë sllavë, dhe jo vetëm ndër ta. Adem Demaçi, i
quajtur Mandela shqiptar dhe i nderuar me Çmimin Saharov, për botën shqiptare,
por edhe për opinionin demokratik, politik, akademik evro-perëndimor, paraqiste
1 Studentët paralajmërojnë Rugovën, “Rilindja Demokratike“, Tiranë, 29 tetor 1997.
2 “Bujku”, Prishtinë, 26 shtator 1997.
3 Po aty.
4 Jusuf Buxhovi, Kosova, 2012, f. 729.
5 Po aty, f. 208, QIK, Prishtinë, 3 dhjetor 1997.
190
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
figurë të çmuar dhe të respektuar. Shkrimtari i madh Ismail Kadare theksonte:
“Është një mrekulli që shefi i saj (UÇK)-I.H. shpallet një shkrimtar, e aq më tepër,
një shkrimtar martir.”1
Me shndërrimin i UÇK-së në organizatë me karakter ushtarako-politik, jeta civile në
Kosovë mori tipare të theksuar militariste. Aksionet luftarake të UÇK-së filluan të
bëheshin pjesë e ndërgjegjes qytetare. Shtypi i kohës, me analiza kritike të
përsëritura ndalej të Marrëveshja e Dejtonit, e cila jo vetëm e nënvleftësoi, por e
nëpërkëmbi problemin e Kosovës. Në këtë kuptim e nxirrte në pah përgjegjësinë
ndërkombëtare, që populli i Kosovës të anonte gradualisht nga zgjidhja e krizës me
mjete ushtarake. Animin nga zgjidhja me mjete ushtarake e arsyeton edhe më shumë
përgjigjja e shefit të misionit diplomatik të SHBA-ve në Beograd dhe pjesëmarrës në
Konferencën paqësore për Bosnjën dhe Hercegovinën në Dejton, Rudolf Perrina, i
cili pas një takimi me dr. Ibrahim Rugovën, pati deklaruar se Kosova nuk u përfshi
në Konferencën e Dejtonit, sepse në “Dejton janë ftuar vetëm ata që kanë luftuar.”2
Gjithsesi, faktori politik shqiptar, ende nuk po ndërgjegjësohej plotësisht për rolin e
faktorit të UÇK-së për zgjidhjen e krizës dhe në përgjithësi të çështjes kombëtare.
Kjo rrugë, përveç sensibilizimit të faktorit ndërkombëtar, për të parandaluar shtrirjen
e konfliktit në Ballkan, i përshpejtonte ritmet e zgjidhjes, dhe ç’ është më kryesorja,
e ngrinte në shkallë të lartë fitoren e shqiptarëve. Mbi të gjitha faktori i vjetër politik
nuk po e kuptonte se kjo organizatë (UÇK-ja), për herë të parë, pas afro një shekulli
luftë e sakrifica, arriti ta shndërronte çështjen e Kosovës në një kauzë të madhe
gjithëshqiptare. Ismail Kadare do të konstatonte se ishte UÇK-ja ajo që i ra
kambanës së alarmit për të zgjuar gjithë planetin. “Ishte ajo që u vra e u copëtua për
t’i bërë të qartë botës se ç’po ndodhte në Kosovë...”.3
Qëndrimi i “pacifistëve” ndaj misionit të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës
Edhe pse UÇK-ja përbënte një fakt në realitetin kosovar, disa personalitete politike
dhe intelektuale në Kosovë, shpreheshin me skepticizëm për misionin e saj fisnik
çlirimtar. Më e keqja ishte se ata hidhnin dyshime për mundësinë e keqpërdorimit të
saj politik nga regjimi serb. Ndër ta, mjaft aktiv, paraqiteshin figurat politike që
aderonin në LDK, të cilat në daljet publike preferonin ta mohonin ekzistencën e saj.
Në krye të tyre qëndronte vet lideri kryesor Ibrahim Rugova, që e promovonte më
shumë një rrugë të tillë. Rugova kishte deklaruar, se “në Kosovë nuk është e
mundshme që një guerilë të fitojë luftën. Nëse bëhet luftë nuk do të mbetet popull
shqiptar”.4 Në këto kushte UÇK-ja ishte në konflikt edhe me politikën e vjetër
kosovare, e cila “me një ‘gandizëm’ jashtë vendi e jashtë kohe, po vriste dita-ditës
1 Ismail Kadare, Ra ky mort e u pamë.
2 Blerim Shala, Vitet e Kosovës 1998 -1999, “Zëri”, Prishtinë, 2003. f. 21-22.
3 Ismail Kadare, Shqiptarët në kërkim të një fati të ri, f. 32.
4 L. Dogan Tiliç, Kosova, Ankara,1999,f. 115.
191
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
nervin e qëndresës së popullit të Kosovës; e në fund, këto forca të reja u gjenden
shpesh herë në konflikt edhe me Tiranën zyrtare dhe atë jo-zyrtare ; e para, sepse
ishte tepër e dobët, e pra tepër e kujdesshme për të rënë ndesh me qëndrimet e
fuqive të mëdha, e dyta ishte tepër egoiste e idhnake për të vënë interesat kombëtare
mbi ato vetjake të ardhjes me çdo kusht në pushtet”.1 Nga distanca historike, nga
fitorja e madhe që UÇK-ja e arriti së bashku me popullin ndaj ushtrisë serbe, nga
aleanca e madhe historike, ushtarake dhe diplomatike e UÇK-së me NATO-n, del
se, kualifikimet e bartësve të politikës pacifiste, të cituara më lart, ishin
kundërhistorike, ishin të paqëndrueshme, për më shumë ishin edhe mllef ndaj forcës
kombëtare, UÇK-së. Në kohën kur Kosova pashmangshëm po futej në rrugën e
luftës, institucionet paralele të Kosovës, si Presidenca dhe Qeveria, nuk kishin kryer
detyrat e tyre kushtetuese në të cilat ato vazhdimisht thirreshin. Qeveria vetëm pas
“...shfaqjes së proklamatave të para të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, kur ajo merrte
përgjegjësinë për aksionet e kryera kundër forcave policore dhe ushtarake në
Kosovë, në fillim të vitit 1996 dhe të daljes së saj publike në nëntorin e vitit të ...
1997, Qeveria e Kosovës, e cila ishte vonuar në këtë drejtim do të lëvizte me
shpejtësi për t’u përfshirë në hullinë e rezistencës së armatosur, së cilës, tashmë
krahun ia përcaktonte faktori jashtë-institucional, lëvizja ilegale, në krye me
Lëvizjen Popullore të Kosovës, ku kishte edhe faktor të tjerë, si LKÇK, dhe grupime
të tjera të kësaj natyre, që shfaqen si autentike në këtë kompleksitet”.2 Në fakt,
vetëm nga mesi i vitit 1998, Qeveria e Kosovës e krijoi një forcë alternative - Forcat
e Armatosura të Republikës së Kosovës (FARK). Në fund të fundit, FARK-u nuk qe
në gjendje të ushtronte ndonjë ndikim në rrjedhën e ngjarjeve të luftës në Kosovë.
Duke e parë gjendjen reale në terren shumë prej atyre pak njerëzve, që bënin pjesë
në njësitet e FARK-ut, me të hyrë në Kosovë, u bashkuan me UÇK-në dhe u
mirëpritën..., sepse shumica e tyre, si ish-oficerë të ushtrisë jugosllave, kishin
njohuri dhe aftësi të specializuara.3 Krijimi i FARK-ut sipas analistëve ushtarakë
“...e çorientoi popullin dhe i erdhi në ndihmë propagandës kundër UÇK-së. Kjo
krijesë artificiale e LDK-së e dëmtoi tmerrësisht, jo vetëm UÇK-në, por edhe tërë
luftën në Kosovë, gjë që solli largimin nga Kosova, gjatë muajve gusht-shtator 1998,
të pjesës dërmuese të luftëtarëve që i ishin bashkangjitur UÇK-së që në ditët e para
të saj”.4
Përmbyllje
Si përfundim, mund të themi se vitet 1989 – 1999 përbëjnë një nga periudhat më të
veçanta për historinë bashkëkohore të Kosovës. Kjo periudhë karakterizohet nga dy
tipare themelore ose thënë më saktë, krijoi kushte për zgjidhjen e dy problemeve
1 Pëllumb Xhufi, Lufta e Fundshekullit XX për Kosovën të autorit Ismet Hajrullahu, 2012, f.9.
2 Jusuf Buxhovi, Kosova, 2012, f. 711.
3 Tim Judah, Kosova, lufta dhe hakmarrja, Prishtinë, 2002, f. 216.
4 Shpëtim Golemi, Rruga që me çoi në radhët e UÇK-së, Tiranë, 2000, f. 140-141.
192
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
madhore të historisë sonë kombëtare, zhvillimin demokratik në Shqipëri dhe
njëherësh çlirimin e Kosovës nga pushtimi shekullor serb. Me daljen e UÇK-së,
filloi një etapë e re në historinë bashkëkohore të shqiptarëve. UÇK-ja hyri në jetën
politike, si një faktor i ri, që do të thotë se zgjidhja e çështjes së Kosovës kërkonte
përdorimin e mjeteve ushtarake. Lufta e armatosur e UÇK-së, përbënte një segment
të rëndësishëm, të historisë së vendit tonë dhe se ishte e vetmja forcë kombëtare,
ushtarake dhe politike e cila siguronte çlirimin e Kosovës nga sundimi serb. Prandaj,
nën udhëheqjen e UÇK-së, çlirimi i Kosovës dhe Shpallja e Pavarësisë së Kosovës
më 17 shkurt 2008, përfaqësonin fitoren e dytë kombëtare, pas asaj të vitit 1912, pra,
pas themelimit të Shtetit shqiptar.
LITERATURA DHE BURIMET:
Gjeçovi Xhelal, Shteti shqiptar dhe çështja e Kosovës, Tiranë, Botimpex, 1998., F. 157.
Qendra Informative e Kosovës (QIK), Prishtinë, 16 qershor 1997.
Kosova një kamp përqendrimi, “Rilindja Demokratike”, Tiranë, 24 dhjetor 1997.
“Rilindja Demokratike“, /ATSH/, Tiranë, 9 korrik 1997.
Studentët paralajmërojnë Rugovën, “Rilindja Demokratike“, Tiranë, 29 tetor 1997.
“Bujku”, Prishtinë, 26 shtator 1997.
Jusuf Buxhovi, Kosova, 2012, f. 729.
QIK, Prishtinë, 3 dhjetor 1997.
Ismail Kadare, Ra ky mort e u pamë.
Blerim Shala, Vitet e Kosovës 1998 -1999, “Zëri”, Prishtinë, 2003. f. 21-22.
Ismail Kadare, Shqiptarët në kërkim të një fati të ri, f. 32.
L. Dogan Tiliç, Kosova, Ankara,1999,f. 115.
Pëllumb Xhufi, Lufta e Fundshekullit XX për Kosvën të autorit Ismet Hajrullahu, 2012, f.9.
Jusuf Buxhovi, Kosova, 2012, f. 711.
Tim Judah, Kosova, lufta dhe hakmarrja, Prishtinë, 2002, f. 216.
Shpëtim Golemi, Rruga që me çoi në radhët e UÇK-së, Tiranë, 2000, f. 140-141.
193
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Iva FERKETI1
OUT-OF-POCKET PAYMENTS IN FINANCING THE HEALTH SECTOR
AND THE REDISTRIBUTIVE EFFECTS OF THE FINANCING
MECHANISMS: WHO IS REALLY PAYING FOR HEALTH CARE IN
ALBANIA?
A micro-level data analysis of Albanian Living Standards Measurement Surveys
2005 and 2008
ABSTRAKT: Njerëzit mund të kontribuojnë ndaj shpenzimeve të shërbimit shëndetësor
nëpërmjet taksave, pagesave ndaj sigurimit shëndetësor publik ose privat, ose direkt me të
ashtu quajturat “pagesa nga xhepi”. Informaliteti nga ana tjetër shpesh mund të
shtrembërojnë dhe anashkalojë këto rregulla të paracaktuara duke nxitur pabarazitë e
ndryshme në sektorin e shëndetësisë (Nuri dhe Tragakes 2002; Lewis 2002; Tomini dhe
Maarse 2012). Si ndikon ky fenomen në sigurimin shëndetësor, dhe si kontribuon në rritjen e
pabarazive në nivelin e shpenzimeve dhe aksesit në shërbimin shëndetësor?
Ky studim shqyrton pabarazitë e shpenzimeve ndaj shërbimit shëndetësor duke analizuar
pagesat për sigurimet shëndetësore dhe pagesat informale apo “nga xhepi” për kujdesin
shëndetësor. Krahasimet bëhen kryesisht ndërmjet individëve që kanë një librezë të sigurimit
shëndetësor dhe të tjerëve, si dhe individëve që raportojnë të jenë vizituar në ambulatorë si
pacientë ditorë ose më gjatë. Analiza është e bazuar në anketën e Matjes së Standarteve të
Jetesës në Shqipëri (ALSMS) për vitet 2005 dhe 2008.
Fjalet kyçe: Shërbimi shëndetësor, “pagesat nga xhepi”, efekti varfërues, pabarazia,
informaliteti.
ABSTRACT: People can contribute towards health care costs either through taxes, social or
private health insurance, or directly through out-of-pocket payments. Societies and
governments can opt for a combination of these payments by deciding ‘who contributes
towards what’. Informality on the other hand can often distort these pre-established rules by
introducing various inequalities in the health sector. The more common factors attributed to
the popularity of informal payments in countries like Albania are the insufficiency of funds
going to the health sector, lack of good governance and corruption as well as cultural or
historical factors (Nuri and Tragakes 2002; Lewis 2002; Tomini and Maarse. 2012)
The low amount of contributions that the insured individuals pay for the health care system,
physicians salaries and so on, are seen as additional reasons that encourage the spread of
informal payments. But, to what extent do individual people contribute towards health care
costs in Albania in terms of health insurance and out-of-pocket/informal payments? How is
1Iva FERKETI, United Nations University UNU-Merit & Maastricht Graduate School of Governance, Maastricht
University, The Netherlands.Part-time lecturer, University of Shkodra, Albania. ivaferketi@gmail.com
194
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
this influenced by the health insurance, and does it contribute towards increased inequalities
in expenditure and access to health care?
This study explores the inequalities in health care financing by analyzing payments for health
insurance and out-of-pocket/informal payments for health care. Comparisons are drawn
between people having a health insurance booklet and others as well as people visiting
outpatient and inpatient care. The analysis is based on the Albania Living Standards
Measurement Surveys (ALSMS) data for 2005 and 2008. The data clearly shows that there
exists a positive correlation between poverty and the effect of informal payments on poorer
households expenditures, meaning that poor households spend a bigger portion of their
income on informal payments. Despite the increase in living standards, informal payments
remain regressive. Moreover, this limits the possibility of poor individuals to get proper
treatment due to lack of resources.
Key words: health care, out-of-pocket payments, impoverishing effect, inequality, informality.
Chapter 1. INTRODUCTION
1.1 The health care system in Albania. General context.
P
eople can contribute towards health care costs either through taxation, social
or private health insurance, or directly through out-of-pocket (OOP)
payments. Societies and governments can decide for a combination of these
payments by looking at ‘who contributes towards what’. (Nuri and Tragakes 2002;
Tomini and Maarse. 2012). Informality on the other hand, can often distort these
pre-established rules by introducing various inequalities in the health sector.
Phenomena like paying informally for health care services (that are otherwise
supposed to be free of charge or covered by the national health care insurance) are
very common in post-communist transition countries like the Central East European
countries (CEE) and other former communist countries (Killingsworth et al., 1999;
McPake et al., 1999; Lewis, 2000; Gaal et al., 2006; Mæstad and Mwisongo, 2007).
‘Free for all’ health care was provided to all citizens throughout communism.
Comparing it with pre-communism period, health care sector improved a lot. Health
centers were redistributed throughout the country, they were easily accessible and
there was abundance of staff. Accessibility and staff do not necessarily come with
increased quality and this was mostly the case. Low paid staff ,more than often
under qualified (Lewis, 2000; Ensor, 2004) was employed in hospital and other
medical centers. The structure of the health care sector during communism for
almost 50 years drastically increased demand for health treatment. Free health care
and easily accessible facilities for all during communism had its drawbacks.
Financing the health care system after the fall of communism was challenging; such
a system was not economically sustainable. Lack of medical supplies and low
salaries discouraged medical staff to fulfill their duties and encouraged the
development of informal payments. Events during the transition period, such as the
195
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
1997 civil unrest after the fall of the financial pyramid schemes, negatively affected
the already weak health care sector. Having most of the medical centres either
destroyed or closed due to lack of staff that abandoned their jobs, along with a
drastic decrease in medical supplies, worsened the situation. During this period
payments and contributions towards health care were introduced and the system
went through structural reforms. Being focused mainly on administrative issues,
only during the last decades was there given higher importance to reforms related to
the quality of service and the qualifications of medical staff. Low paid doctors and
overstaffed medical facilities could hardly be related to any kind of quality service,
thus structural reforms focused on number of staff but also financing abilities of the
state.
According to health care regulations, health insurance should cover most of the
formal payments, and the rest could be covered by the formal OOP contributions.
Patients, be them inpatients or outpatients are usually required to contribute towards
hospital costs of treatment, although the cost faced by inpatient might be higher as
their treatment usually is more complicated and takes longer. However these
payments are not supposed to be made directly to medical staff. In fact, OOP
payments include formal and informal ones. As of January 2008 the flat rate
changed from 20% that was before to 10% (Deloitte 2009). The flat tax rate on
income would apply to all the upcoming years starting 2008 up to now. Social
contributions are collected by the state as well. 3.4 % of income, collected as part of
social contributions is specified as health care contribution. By law, half of the
contribution is paid by the employer and half by the employee. As health care
insurance coverage is closely linked to employment; health contributions in this
thesis are linked to income from work and are calculated according to the respective
tax rates of each 2005 and 2008 and unemployment rate was fluctuating from
around 14.4 in 2005 to around 13.2 in 2008 (Trading Economics 2008).
Unemployed individuals are assumed in this paper to not be covered by the national
health insurance. The informal labor market in the country as a consequence
excludes informally employed individuals from insurance coverage as they do not
contribute towards social care.
1.2 Out-of-pocket and informality in the health care sector in Albania
Informal payment mechanisms already in place for at least a couple of decades now,
do not facilitate implementation and success of reforms. Medical stuff tends to have
a negative attitude towards reformation of the system. It is safe to assume that there
is a negative impact of informal payments on good governance and hence on the
efficiency of the welfare state.
In fact, inpatient care shows higher inequality between income quintiles as
hospitalized patients incur higher OOP expenditure than outpatients, which reflects
196
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
to a higher share of total expenditure. Reforms such as the 2005 one was focused on
salary increase of medical staff, but such increase is still low compared to same jobs
in the neighboring countries. Such reforms have not been successful in tacking
informal payments but mainly dealt with administrative issues.
Figure 1.1 Health spending as % of GDP for different countries in 2008
Additionally, although Albania’s GDP expenditure on Health is on the same level as
the other post-communist transition countries, around 6.8% (expenditure within
these countries vary around 5-9% of GDP), only half is publicly financed and the
other half is financed by OOP spendings (World Bank Report 2011).
Several post communist health care legislation reforms include co-payments for
health care treatment, as a change from the ‘free for all’ health care system. Data
displayed from the Albania Living Standards Measurement Surveys (ALSMS)
shows that co-payments include transportation costs, medicine and so on. Such
legislation changes create confusion to patients on the difference between formal
and informal payments for the service provided. The same data differentiates
between inpatient and outpatient care and shows that the level of informal payments
is high in Albania and it also differs among these two. Statistics show that patients
contribute more to the financing of the treatment (Hotchkiss et al., 2005).
Table 1.1 below shows the distribution of OOP health expenditures by categories for
outpatient and inpatient care in 2005 and 2008. It also shows the amount of OOP
payments as a percentage of monthly household consumption. Results from previous
studies show that there exists a negative correlation between income and proportion
of income paid for health services.
Table 1.1 Out-of-pocket expenditures by main components.
197
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Financial hardship due to OOP payments towards the health sector can be
economically critical for the low income quintiles. Poor households face a higher
risk of falling into poverty, remaining in poverty, or lower their living standards due
to large shares of their income going to health care payments. OOP contributions on
top of their social contributions are expected by law. However, these payments
should never be made informally to professional medical staff. Effects of such
payments are shown on the result tables throughout this paper.
CHAPTER 2
Impoverishing effect and financial hardship of out-of-pocket expenditures towards
Health Care on Albanian households. Evidence from ALSMS, 2005 and 2008.
The data from the Albanian LSMS surveys of 2005 and 2008 is used in chapter two
to check for evidence of the effects of OOP payments on households’ total
consumption. This data is decomposed through different indicators of expenditure
between quintiles and analyzed by different thresholds. This part of the analysis will
be used to check at the impoverishing effect of OOP payments on low income
households and their declining living standards due to the same payments. It will
also try to measure the financial burden of OOP payments on the Albanian
households in 2005 and 2008. Also, indicators of financing the health sector will be
looked upon in comparison to household consumption.
Aiming for a negative correlation between salaries and informal payments, meaning
that per each increase in salaries informal payments would decrease, governments
increased medical staff’s salaries especially from 2005. World Bank data shows that
although salaries of physicians increased, medical staff in general in Albania was
still being paid less than their colleagues in the neighboring countries. Along with
that, the culture of informal payments makes a successful implementation of such
reforms even more challenging.
Compared results between the years would clearly show the development of
informal payments as a total share of health sector financing. Given that ALSMS
data from 2005 and 2008 lacks longitudinal characteristics, this study can only
check snapshot results of these two years. Additionally, given the limitations of the
data from the same surveys, it is hard to calculate the share of informal payments as
part of OOP payments. As such, previous results that show an increase of OOP over
the years for poorer households will be assumed to have been influenced by an
increase in informal payments as well. The fact that the same data show a decrease
in taxes and other formal health care contributions from 2005 to 2008 is an indicator
that during these years there was lack of successful policies tackling the informal
payments problem. Policies such as the tax rate changes of 2008 will be used to
explain the change in share of financing towards the health sector as gross of
household expenditure.
198
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Previous studies have shown that heath care OOP payments in the region remain
high despite of the small differences between these countries (World Bank 2006).
Findings from the ALSMS data show that OOP spending can be as high as around
5.2% of the overall per capita consumption in the Albanian households. Due to lack
of indicators differentiating informal payments from formal ones, the burden of
informal payments as a share of total expenditure cannot be amounted. Thus
findings will mainly refer to the overall OOP payments keeping in mind the possible
effect of informal ones on the overall share of OOP.
Table 2.2 shows the average per capita expenditures on taxes and health items. As it
can be observed from the table, gross OOP payments in general have increased from
2005 to 2008, although for the highest quintile these payments have decreased.
Gross health contributions increased as well along with the share of OOP payments
for the two lowest quintiles over this time-period. Comparing the two years among
income quintiles, there are opposite trends when it comes to taxes on one hand and
health contributions and OOP payments towards health care on the other. Although
gross tax payments seen as an average per capita spending increase from 2005 to
2008 for both the lowest and the highest quintile respectively from 160 to 582.1
Albanian Leks (ALL) the lowest quintile, and from 726.2 ALL in 2005 to 1586.2
ALL in 2008 for the highest quintile, the increase seen as a share for the highest
quintile is much larger than the increase for the lowest one. These figures show
improving results on tax share for the poorer households.
Given the evidence displayed in the table above, figures for health care contributions
and OOP payments show different trends for the taxes category. OOP payments tend
199
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
to increase significantly for lower income quintiles from 380.6 ALL to 598.7 ALL
respectively for 2005 and 2008, while a decrease can be noticed for the highest
quintile from, 487.3 ALL to 372.6 ALL. Although the amount of gross taxes as an
average per capita over the years increases less for lower quintiles, the increase in
health contributions and OOP payments as a share of average per capita
consumption puts a much higher burden on these lower income households than
what the increase on taxes puts on high income quintiles. The higher tax increase for
the higher income quintiles may be due to policies implemented in between 2005 to
2008 that intended to tackle the inequality of payments on households compared to
their income. The 10% flat tax rate introduced in January 1, 2008 (Deloitte, 2009)
reflected differently on the share of income that would compare to the different tax
rates that were in place prior to this year (Agenda Institute 2007). The increased
gross OOP payments on lower income quintiles show a substantial increase of these
households’ income going to health payments. These trends show that there were
either no policies oriented towards diminishing informal payments occurring in
medical centers or if such policies were put in place they were unsuccessful thus
there was no actual improvement over the inequality of OOP spendings across the
years.
Similarly to Table 2.2, Table 2.3 shows the distribution of taxes and health
expenditure. The table shows how much each quintile spends over the years in each
of the spending categories in order to check the financial hardship of payments
between poor and non-poor households. Results in this table show similar trends as
the previous one, calculating the figures as an average per capital of gross
expenditure. Table 2.3 generally shows that trends of OOP payments that household
are faced with, have a negative correlation with the income quintiles. Also, when
200
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
these spendings are looked at as a share of gross household expenditure, the
financial burden that these payments put on lower income households is easily
noticeable. OOP put up for a much higher share of gross expenditure of low income
quintiles, 7.7% versus 2.3 of the highest quintile in 2005 while the situation is even
worse in 2008 having a share of 11.4% of gross expenditure going to OOP for a
poor household compare to a small share of 1.6% for the highest quintile. Moreover,
the higher decrease of spending as a share total financing among the highest quintile
over the years shows a more problematic picture in term the of households overall
budget share spending. Also, an increase in OOP spending for the lower end of the
income distribution has been accompanied by a significant increase on taxes and no
change in health contributions for the poorer households. It is interesting to see that
health contributions over the years have increased for all categories but for the
highest quintile where the results show a slight decrease. Additionally, the decrease
seen in these two categories as a share of total financing supports what is stated in
Table 2.2 in terms of pro-poor policies put in place over the years along with the flat
tax. Despite the increasingly positive figures for tax payments, the increase of OOP
payments as a share of total financing for the same households from 7.7% to 11.4%
over the same two years reflects high inequality compare to the small share of gross
expenditure (2.3 % in 2005 to 1.6% in 2008) going to OOP health payments from
rich quintiles
CHAPTER 3
Inequality effects of national health care insurance contributions on share of total
expenditure among households.
Results of this study will be focused more extensively on the effect of OOP
payments as a share of overall expenditure of insured households. Also, results of
this chapter check upon the burden and the redistributive impact of the health care
system on households who already contribute to the system. Trends of inequality are
checked for the taxes share of contributions as well, specifically for insured
households, as data on non contributory households is more difficult to be estimated
when it comes to taxes.
Table 3.1 shown below gives an overview of the shares of total consumption
comparing the lowest and highest quintiles over the years.
201
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
As displayed, the largest share of overall consumption for the lowest income quintile
is comprised of OOP payments amounting for 18.8% in 2005 and increases up to
20.05 for 2008, remaining the highest share of total consumption. Trends show the
opposite for the highest quintile. Although, the share in 2005 is higher than the one
of the lowest quintile, it still amounts for the smallest part of the highest quintile
overall consumption. What is even more problematic in terms of equality of
financing is that not only in 2008 the share of consumption of the richest households
that goes to OOP decreases compared to 2005, but it becomes even lower than the
same category share of the poorest households.
Although the Gini coefficient for both years is not very high, nor is its increase from
0.2936 in 2005 to 0.2992 in 2008, still the figures support the results that display a
degree of inequality of shares of total financing between richest and poorest
households.
This study uses also inequality measures such as concentration curves for taxes,
insurance health contributions and OOP payments to check for trends of inequality
in health care sector financing. Figure 3.1 showing concentration curves for health
payments, taxes in 2005 along with Figure 3.2 showing the same for 2008 and
Figure 3.3 and 3.4 showing the same concentration curves for health payments
insurance and OOP respectively for 2005 and 2008 are displayed in the appendix
following this chapter.
202
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Results of the first two concentration curves show interesting results related to the
taxes expenditure as a share of total consumption. Looking at the difference between
the two graphs, the effects of the tax reform of 2008 is very visible. Although the tax
expenditure is in general progressive for both years, its gap to the line of equality is
higher in 2005 compared to 2008. The policy reforms of 2008 decreased inequality
of tax expenditure compared to 2005 but also compared to the overall household
expenditure of that year.
Paying close attention to the other two concentration curves (Figure 3.3 and 3.4),
similar trend to the tax shares are represented for the contributions towards the
national health insurance scheme as well.
The situation of OOP share of total consumption reflects a more problematic
situation. Inequality trends are already visible from the OOP curve especially for the
two lowest quintiles. The situation deteriorates in 2008 when the concentration
curve shows high regressive trends compared to the line of equality that indicates
increased inequality compared to 2005. Given the results from the ALSMS data, the
amount paid through OOP reflects a large share of overall household consumption
and inequality given its tendency to increase even more for lower income
households. Regressive figures from 2005 to 2008 leave room for assumptions that
reforms tackling the negative effects of OOP were lacking.
CONCLUSION AND POLICY RECOMMENDATIONS
Given that economic factors are the main ones explaining the development of OOP
and informal payments in order to make up for the low level salaries of medical
staff, it is expected that economic reforms that constitute of mainly salary increase
203
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
from 2005 on, result in a decrease of OOP payments from 2005 to 2008. Tests in
fact show the opposite, having an overall OOP expenditure increase in general,
displaying an even larger increase for the poorer household as a share of their total
expenditure. Other economic reforms such as the 2008 flat tax rate have in fact
helped in decreasing the share of expenditure of poorer households in terms of taxes
or formal contributions towards the national health care insurance scheme. This is an
indicator that the economic factor, although the most important, is not the only one
explaining the development of OOP payments and their further increase despite the
health sector reforms. Such a factor can also be the cultural (Balabanova and
McKee, 2002) one as mentioned previously. Cultural tendencies of using informal
payments as part of OOP ones to show gratitude to medical staff diminish the
success of government’s actions towards the negative effects of OOP payments.
In conclusion, most of the evidence from the data over the two years, points at lack
of resources as the main reason behind the development of OOP payments. The
problematic situation that has increased the financial hardship of poorer households
asks for policies towards an efficient solution. When looking at the structure and the
development of the health sector in Albania, a lot of reforms have been implemented
throughout the years but little has been achieved. Generally, this sector needs
restructuring focused on increased efficiency of financing mechanisms. Relating to
the main objectives of this research, OOP payment policies and channels are the
ones the need intervention the most. A possible restructuring of the national
insurance scheme is another major reform that would essentially tackle the
problematic issues of health care spending causing financial hardship and
inequalities. Such a policy, if successfully implemented would be able to diminish
the regressive effect of OOP payments on the total household’s consumption as
widely discussed throughout the paper. Overall findings along with previous
research suggests that generally what needs to be done requests a high increase on
efficiency of financing health care, increased control of conduct within health
centers, increased incentive of medical staff by both monetary and non-monetary
means, and mainly increased accountability. Also, policies specifically focused on
economically vulnerable groups of society are of crucial importance to diminish the
negative effect of inequality of payments among quintiles. Few policies have been
implemented since 2009 which might have tackled some of the health care sector
financing problems listed in this paper, mainly the OOP payments hardship and
inequality. However, this research was focused on evidence from the ALSMS data
of 2005 and 2008, thus all findings, discussions and policy recommendations are
based on the health care sector situation over these years.
Restructuring of the payment mechanisms in health centers both pre and post
treatment is the initial and the most urgent policy to be put in place. The informal
payment part of OOP is widely discussed in this and previous research, thus higher
204
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
control is needed over the payment methods of patients mainly in hospitals.
Underperforming schemes such as the national health one needs a complete
restructuring in terms or coverage and fees charged. Given that a lot of households
due to low income or unemployment (or employment in the informal sector) lack
health care scheme coverage, government policies should be specifically focused on
vulnerable groups. These groups face difficulties in getting treatment without extra
payments. Also, increased efficiency is of crucial importance in order to keep
informal payments under control.
Increased accountability can be used as another way of pushing informal payments
down. If cases of misconduct are made public and are punished, other medical
practitioners might feel afraid of charging extra fees for free services. Providing
incentive for doctors by either changing the payment method from a fix salary to one
that reflects the number of cases treated, or a further increase in salary indexed by
real prices might be also helpful towards the decrease of the share of extra payments
for health care. On top of all, there is little control over the work of medical staff and
specifically doctors which incentivizes informal payments. Responsibilities and
control over medical centers should be increased. Awareness campaigns on how
much should be paid for each treatment can also be helpful in giving information to
particular under informed groups of society who might easily be vulnerable to
higher OOP payments. Also, policies of health care finance can focus OOP
payments towards a more means tested structure which would lower them for lower
income households. More policies need to be oriented towards increased control
over payment mechanisms.
Finally, an additional problem that needs to be addressed is the fact that the link
between private insurance and national health care contributions is inexistent.
National insurance coverage does not apply to any of the private sector health care
providers, which means that payments and the financial burden for poor households
are even higher. Other than undermining the development of the private sector
insurance schemes, it also ignores a possible solution to the inefficiency of the
payment mechanisms.
REFERENCES:
Balabanova D, McKee M. (2002). Understanding informal payments for health care: the
example of Bulgaria Health Policy.
Ensor T, Savelyeva L. (1998). Informal payments for health care in the Former Soviet Union:
some evidence from Kazakstan. Health Policy Plan; 13.
Ensor T, Witter S. (2001). Health Economics in low income countries: Adapting to the reality
of the unofficial economy. Health Policy; 57.
Gaal P, McKee M. (2005). Fee-for-service or donation? Hungarian perspectives on informal
payment for health care. Social Science and Medicine; 60,7.
205
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Hotchkiss D.R, Hutchinson P.L, Malaj A, Berruti A.A. (2005). Out-of-pocket payments and
utilization of health care services in Albania: Evidence from three districts. Health Policy; 75.
Killingsworth J, Hossain N, Hedrick-Wong Y, Thomas S, Rahman A, Begum T. (1999).
Unofficial fees in Bangladesh: price, equity and institutional issues. . Health Policy and
Planning; 14, 2.
Lewis M. (2000). Who is paying for health care in Eastern Europe and Central Asia? Human
Development Sector Unit Europe and Central Asia region. The World Bank, Washington,
D.C.
Lewis M. (2002). Informal health payments in central and eastern Europe and the former
Soviet Union: issues, trends and policy implications. European observatory on Health Care
system series. Funding health care: options for Europe.
Mæstad O, Mwisongo A. (2007) Informal Payments and the Quality of Health Care in
Tanzania: Results from Qualitative Research. CMI Working Paper.
McKee M. (1991). Health services in Central and Eastern Europe: past problems and future
prospects. Journal of Epidemiology Community Health; 45.
McPake B, Asiimwe D, Mwesigye F, Ortenblad L, Stree P. (1999). Informal economic
activities of public health workers in Uganda: implications for quality and accessibility of care.
Social Science and Medicine; 49.
Nuri B, Tragakes E. (2002). Health Care Systems in Transition. Copenhagen, European
Observatory on Health Care Systems; 4(6).
World Bank. Albanian Living Standards Measurement Survey. www.worldbank.org/lsms.
Tomini S, Maarse H, (2011). How do patient characteristics influence informal payments for
inpatient and outpatient health care in Albania: Results of logit and OLS models using
Albanian LSMS 2005, BMC Public Health, Research Article.
AdePT, World Bank, Adept Health Software, World Bank software for automated economic
analysis.
Agenda Institute ( 2007). The craggy flat tax reform, Policy brief;4.
Deloitte,(2009). Albania Highlists,
http://www.deloitte.com/assets/Dcomalbania/Local%20Assets/Documents/AL_Albania%20Hi
ghlights_001022009.pdf
Trading Economics (2008). the Albanian unemployment rate.
206
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Liridon DALIPI1
LIDHSHMERIA E KRIMINALITETIT ME NGJARJET AUDIO-VIZUELE
DHE VIDEO LOJRAT
ABSTRAKTI: Në këtë punim dotë trajtohen ndjeshmëritë e njerëzve ndaj ndaj ndikimeve të
jashtme, e sidomos ndaj ngjarjeve audio-vizuele! Kjo lidhje është edhe pjesë e diskutimeve
mes kriminologëve dhe sociologëve, pjesa më e madhe e të cilëve pranojnë ekzistencën e
një lidhjeje të drejtë të medias dhe kriminalitetit, ndonëse ka edhe studiues të tjerë të cilët e
kundërshtojnë atë2! Kur jemi tek kjo lidhje, fakt i pakundërshtueshëm është shtimi i dhunës
në shoqëri, që prej ardhjes së industrisë së medias moderne3.
Fjalët Kyqe: ngjarjet audio-vizuale dhe kriminaliteti
ABSTRACT: Connectivity crime with audio-visual events and video games
In this work will be treated people's sensitivities to external influences, especially on audio-
visual events! This connection is also part of the discussions among criminologists and
sociologists, most of whom accept any link to the right of the media and crime, although
there are other researchers who oppose it! When we are at this link, irrefutable fact is
increased violence in society, since the advent of modern media industry.
Key words: crime, audio-visual events and video games
Ndikimi i ngjarjeve audio-vizuele në kriminalitet
S
tudentët dhe hulumtuesit e kriminologjisë dhe studimeve të mediave, për më
shumë se një shekull kanë bërë hulumtime për të kuptuar lidhjet midis medias
dhe krimit. Është interesante të theksohet se - edhe pse rrallë duke punuar së
bashku - mund të gjenden në mes të përpjekjeve të kriminologëve dhe teoricienëve
të mediave, për të kuptuar ''marrëdhëniet midis krimit, devijimeve të së drejtës
penale në njërën anë dhe mediave dhe të kulturës popullore në anën tjetër”. Në të
vërtetë, ajo nuk është vetëm një shfaqje midis krimit dhe mediave, por ne gjejmë
edhe ngjashmëritë në mes të dy disiplinave.
Filmat, dokumentarët apo spotet e ndryshme televizive, si dhe ndikimi i video-
lojërave me përmbajtje të dhunshme, kanë ndikuar për të intensifikuar valë të krimit
të cilat janë vërtetë fenomene të reja, duke rezultuar në një mitologji këmbëngulëse
se dy fenomenet - media dhe krimi - janë 'natyrshëm' të lidhura mes vete. Shpejtësia
e informatave që na sjellin mediat, vërtetë e kanë bërë botën si një fshat global, pasi
1 Liridon Dalipi, PhD candidate
2 Hysi, V. Kriminologjia, Kriminologjia, Kristalina – KH, Tiranë, 2010, faqe 369.
3 Jewkes, Y. Media & Crime, SAGE Publications Ltd, London, 2004, faqe 5.
207
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
që informatat përshkojnë të gjithë globin me shpejtësinë e dritës 1. Çështje më
brengosëse janë krimet të ashtu quajtura “Copy-Cat”, të cilat kanë të bëjnë me
kopjimin e diçkaje të publikuar në media, gjë e cila tërheq shumë vëmendje, duke
ndikuar në ndërgjegjen e njerëzve për të imituar atë, me qëllim të përfitimit të
vëmendjes së të njëjtit nivel.
Paralele mes Kriminologjisë dhe studimeve të mediave janë evidente, arsyeja për
këtë është se si kriminologjia dhe studimet e medias janë zhvilluar si zona me
interes, ato kanë qenë në formë nga një numër i perspektivave të ndryshme teorike
dhe empirike, të cilat kanë ndikuar nga zhvillimet në fusha të ngjashme, veçanërisht
sociologjisë dhe psikologjisë, por edhe disiplina të tjera në të gjithë artet, shkencat
dhe shkenca shoqërore2. Njëlloj, hulumtimet akademike pothuajse gjithmonë janë
formuar nga forcat e jashtme dhe ngjarjet nga bota, sociale, politike, ekonomike dhe
kulturore.
Nga diskutimet e bëra në lidhjen midis kriminalitetit dhe medias, dalin përfundimet
se mediat mësojnë metodën dhe taktikat e dhunës, apo se si mund të jetë një sjellje
agresive. Njerëzit janë të prirë të imitojnë atë që shohin në media dhe në praktikë
është vërtetuar ndikimi i fuqishëm i kësaj të fundit. Sipas një studimi në SHBA, nga
Departamenti i Shtetit dhe Shërbimet Humane, në vitin 1982 është arritur në
përfundim se ekziston një lidhje e fortë midis dhunës në media dhe agresionit në
rrugë3.
Bazuar në atë se mediat kanë ndikim të madh në krijimin e opinionit publik, e
posaçërisht për ndodhitë, rrjedhat e kriminalitetit dhe dukurive të ndryshme negative
në vend dhe jashtë tij, paraqesim një rast ku një Amerikan i moshës 13-vjeçar, i
pasionuar pas wrestling-ut, ka vrarë motrën e vet 5-vjeçare duke imituar lëvizjet e
idhujve të tij që japin spektakël në televizion.
Djaloshi e ka përplasur disa herë vogëlushen në krevat, e ka goditur me grushte në
stomak dhe është hedhur mbi të për ta goditur me bërryl, njësoj siç bëjnë yjet e
mundjes së lirë. Pasi e ka rrahur për tre minuta dhe pasi vajza nuk merrte më frymë,
13-vjeçari lajmëroi urgjencën.
Mjekët nuk mundën ta shpëtonin pasi vajza kishte disa brinjë të thyera, dëmtim të
rëndë në veshka dhe hemorragji të brendshme.
Organizatorët e ndeshjes, thuhet se i shprehën ngushëllimet familjes amerikane, por
nuk pranuan që për këtë episod tragjik të fajësohej industria e wrestling-ut
(mundjes).
Në raste të tilla është për t'u fajësuar mungesa e mbikëqyrjes së fëmijëve nga
1 McLuhan, M. Understanding media, (për botim në Shqip, qe ska date te perkthimit) Instituti i Dialogut dhe
Komunikimit, Tiranë, 1964, faqe 71.
2 Jewkes, Y. Media & Crime, SAGE Publications Ltd, London, 2004, faqe 4.
3 Hysi, V. Kriminologjia, Kriminologjia, Kristalina – KH, Tiranë, 2010, faqe 369.
208
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
prindërit e tyre", shkruhet në komunikatë. Dy fëmijët kanë qenë të vetëm në shtëpi
kur ka ndodhur ngjarja e rëndë. 1
Kjo pa dyshim na qartëson se shumë nga idetë tona për botën rreth nesh nuk janë
mbledhur përmes përvojës së drejtpërdrejtë, por përmes ekspozimit ndaj medias.
Mediat, përkatësisht lajmet, luajnë një rol të rëndësishëm dhe parësor në ndërtimin e
opinioneve tona për çështjet sociale. Në shumë raste, media shtrembëron faktet, na
ofron një pamje të thjeshtë dhe shpesh të gabuar të realitetit, duke krijuar një pamje
të shtrembëruar, provinciale, apo të rreme dhe jo reale, në veçanti, media ka raste
kur ka keqinterpretuar realitetin e krimit në shoqëri2.
Gjithashtu, mediat, ndikimin më të madh e kanë tek adoleshentët të cilët imitojnë
yjet e filmit apo të ngjarjeve tjera që shohin në media, të cilat kanë të bëjnë me
imazhe të tepruara të dhunës dhe të krimit. Kur ne shikojmë TV, mbase ndonjë film,
ne zakonisht shohim imazhe të shumta të dhunës apo edhe ngjarje të krimit;
shqetësuese është se media ka një ndikim të madh në shoqëri dhe ndikim në krijimin
e opinionit publik në varësi të përmbajtjes.
Në studimet që janë kryer, të gjitha rezultatet çojnë në një përfundim, se dhuna që
shfaqet nga televizioni shkakton efekte të dëmshme në formimin e karakterit të
fëmijës.
Dhuna në televizion pretendohet, thuajse deri në argumentim shumë të besueshëm -
në bazë të shembujve që u dhanë dhe shumë studimeve që bëhen në vazhdimësi - se
ndikon në krijimin e personalitetit të dhunshëm tek fëmijët, dukuri e cila mund t’i
përcjellë gjatë gjithë jetës, pasi që efektet që janë parë në një numër të madh të
rasteve, shfaqen në jetën e përditshme të tyre. Lidhja mes sjelljes agresive të
fëmijëve, të ndikuar nga dhuna e transmetuar në media, bazohet në faktin se ata janë
shikues permanent të TV-së, e në këtë kontekst, jo vetëm të emisioneve për moshat e
tyre por edhe të programeve me përmbajtje të tepruar të dhunës! Për shembull: Në
Nju Jork, një 16-vjeçar theu një bodrum, kur policia e kapi atë dhe e pyeti se pse ai
ishte i veshur me doreza, ai u përgjigj se kishte bërë kështu për të mos lënë shenja të
gishtave, gjë që e kishte mësuar përmes televizionit3.
Në Alabama, një nëntëvjeçar mori notë të dobët nga mësuesi i tij. Ai vendosi për t`i
dërguar mësuesit karamele të helmuara si hakmarrje, pasi ai kishte parë të njëjtën në
media një natë më parë4.
Kur u përmendën në fillim edhe video-lojërat, si formë e ekspozimit të fëmijëve ndaj
pamjeve të dhunshme, na duhet të shënojmë edhe një fakt që tregon se sa serioz
është marrë fakti i ndikimit të tyre nga organizatat e sigurisë, të cilat nuk e kanë
1 http://www.top-channel.tv/artikull.php?id=259140 (i klikuar per her të fundit me date 19 korrik 2013)
2 Environmental Crime and the Media, News Coverage of Petroleum Refining Industry Violations, Melissa L.
Jarrell, LFB Scholarly Publishing LLC, New York, 2007, faqe 23.
3 Carter, D. T.V. Violence and the Child, Russel Sage Foundation ,New York, 1977 Faqe 40.
4 Carter, D. T.V. Violence and the Child, Russel Sage Foundation ,New York, 1977, Faqe 40.
209
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
injoruar këtë fakt, si pikënisje e ndikimit psikologjik tek fëmijët, që në një rast të
caktuar, mund të ketë për pasojë edhe cenimin e sigurisë globale.
Një dokumentar televiziv, i transmetuar në kanalin "Explorer - Shkenca" në
platformën "Digit-alb", gjatë vitit 2013, konfirmon se agjentët amerikanë të luftës
kundër terrorizmit, pikërisht për këtë shkak, janë detyruar të infiltrohen edhe në
komunitetin e përdoruesve të video-lojërave të dhunshme, për të identifikuar aty
individët potencialë për t'u përfshirë edhe në sulme reale, përtej pasionit të tyre
brenda video-lojës! Edhe pse dokumentari në fjalë nuk jepte hollësi për suksese të
arritura në këtë drejtim, ndonëse thuhet se përfshirja e agjentëve lojtarë në vieo-
lojëra u rrit deri në masën sa agjentët filluan të raportojnë njëri-tjetrin pa e ditur se
ishin kolegë në të njëjtin mision.
Në emision nuk jepen detaje nëse gjatë këtij operacioni specifik, që mundohet të
ndjek trendet e zhvillimit të kriminalitetit, ka pasur gjetje konkrete në këtë aspekt,
por, megjithatë, identifikimi i fushës së ndikimit nuk ishte i palogjikshëm, kur kemi
parasysh raste të tilla të përsëritura të vrasjeve masive nëpër shkolla, zakonisht nga
adoleshentë ose edhe të mitur, përdorues të këtyre lojërave, të cilat ndodhën si në
Greqi, pas popullaritetit që kishte marrë loja Counter-Strike, që për pasojë pati
vrasjen e disa mësuesve nga një nxënës i apasionuar pas kësaj loje.
Gjithashtu, është e freskët në kujtesën tonë, ngjarja e vrasjes masive në kinemanë në
Aurora të Denverit, në Kolorado të SHBA-së, kur autori, i cili më vonë u
identifikua si James Holmes (24 vjeçar), ishte transformuar krejtësisht në pamjen e
aktorit Heath Ledger në rolin Jocker (Xhoker) që po interpretonte në filmin që po
shfaqej pikërisht në atë moment, kur befasisht doli përpara shikuesve dhe ekzekutoi
dymbëdhjetë persona që po shikonin filmin! Heroin e tij, aktorin Heath Ledger,
vrasësi James Holmes nuk e kishte kopjuar vetëm në rol, por edhe në medikamentet
e përdorura. Në sallën e gjyqit, media ka bërë të ditur që rreth gjysmë ore para
ndërmarrjes së masakrës në kinema, James Holmes mori 100 mg Vicodin, lloj
qetësuesi të cilin në vitin 2008 e kishte marrë edhe aktori Heath Ledger, i cili
interpretonte rolin "Joker", nga i cili ndërroi jetë për shkak të mbidozës 1.
Këto janë sigurisht shembuj befasues, se si media mund të ndikojnë tek fëmijët.
Këtu duhet të theksohet që të gjitha këto situata janë shkaktuar drejtpërsëdrejti nga
skenat e dhunshme që fëmijët mësojnë dhe shohin nga televizioni. Jo vetëm që
dhuna televizive prek rininë e fëmijës, por ajo mund të ndikojë edhe në moshën e
rritur të tij.
Dhuna dhe televizioni mund të shkatërrojë mendjen e një fëmije. Efektet e kësaj
dhune mund të jenë afatgjata, nëse jo të përhershme. Për disa, media është një sulm
në mendjen e një fëmije, në variantin më të keq të saj, ajo, në mënyrë tinëzare,
1 http://news.albanianscreen.tv/pages/news_detail/43244//ALB (Korrik 24,2012 - 13:40)
210
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
ndikon dhe shqetëson ekuilibrin moral. Gjithashtu e bën një fëmijë të prirë për qasje
agresive në perceptimin e botës reale.
Të tjerët i shohin mediat si një ndërhyrje të sëmurë në procesin e të mësuarit të
fëmijës, duke zëvendësuar fotografitë lehtë dhe duke ndikuar në disiplinën e leximit
dhe të përqendrimit, si dhe transformimin në një shikues dhe në një hipnotizues të ri.
Shumë hulumtime janë kryer me temën e fëmijëve dhe dhunën në media. Të gjitha
rezultatet shkojnë në të njëjtin drejtim. Ka korrelacione të pamohueshme ndërmjet
dhunës në media dhe agresionit në realitet. Një rezultat i tillë është marrë në një
anketë të nxënësve të Londrës, në vitin 1975. Greensberg, gjeti marrëdhënie të
rëndësishme mes shikimit të medias dhe zhvillimit të dhunës dhe agresionit.
PËRFUNDIM
Sot më shumë se kurrë më parë, ndikimi i medias luan rol të rëndësishëm në krijimin
e opinionit dhe të njohurive të përgjithshme. Është e pamundur të injorojmë rolin që
media luan në formësimin dhe motivimin për vepra kriminale dhe kalimin e saj në
faktor kriminogjen apo në raste si nxitëse e dhunës. Është e rëndësishme për t'u
marrë parasysh, si një faktor rreziku potencial për disa individë apo për disa raste;
siç janë; krimet "copy-cat", apo për rastet e përmendura në këtë punim, për të cilat,
për asnjë moment nuk mund të lëmë anash ndikimin e medias që ka pasur në
zhvillimin e tyre.
Problematikë tjetër që vështirëson këtë rregullim janë edhe shërbimet e reja mediale,
të cilat në shumicën e rasteve zhvillohen para legjislacionit, dhe shumë herë janë
jashtë rregullimit nga institucionet kompetente. Këtu, gjithashtu, një rol të
rëndësishëm luajnë edhe rrjetet sociale në veçanti dhe interneti në përgjithësi, si
mundësues transmetimi i një game të gjerë tele-komunikimi. Së fundi, me
mundësinë që jep kjo formë e shpërndarjes së informacionit (të shkruar, audio dhe
video), jemi dëshmitarë të një fushate të shpërndarjeve të video-regjistrime nga zona
të konflikteve, ku përfaqësues grupesh ekstremiste e deri tek ato terroriste bëjnë
thirrje të hapur për dhunë dhe madje e propagandojnë atë si një përjetim hyjnor.
Prandaj duhet angazhim që rregullimi të jetë më gjithëpërfshirës dhe më specifik,
kujdes të veçantë duhet t’i kushtohet impelemntimit të rregullativës që ka të bëjë me
informimin sipas praktikave më të mira të pranuara ndërkombëtare, ndërsa për rastet
me përmbajtje dhune, përmes mundësive teknologjike t’i kodojmë programet e
caktuara që të jenë më të vështira për qasje nga ana e fëmijëve, si shtresa më fluide
ndaj dukurive negative.
BIBLIOGRAFIA
1. Yvonne Jewkes, Media & Crime, London, 2004, SAGE Publications Ltd.
2. Marshal McLuhan, Understanding Media, Tiranë, 1964, Instituti i Dialogut dhe
Komunikimit.
211
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
3. Vasilika Hysi, Kriminologjia, Tiranë, 2010, Kristalina – KH.
4. Ismet Salihu, e Drejta Penale, Prishtinë, 2003, Leoprint.
5. Environmental Crime and the Media, News Coverage of Petroleum Refining Industry
Violations, Melissa L. Jarrell, New York, 2007, LFB Scholarly Publishing LLC.
6. Carter, Douglass, T.V. Violence and the Child, New York, 1977, Russel Sage Foundation.
7. http://www.top-channel.tv/artikull.php?id=259140.
8. http://news.albanianscreen.tv/pages/news_detail/43244//ALB Korrik 24,2012 - 13:40
212
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Makbule ÇEÇO1
QEVERISJA VENDORE NË SHQIPËRI NË PËRQASJE ME
STANDARDET NDËRKOMBETARE. KOHA PËR NJË NDARJE TË RE
ADMINISTRATIVO-TERRITORIALE
ABSTRAKT: Tradicionalisht Shqiperia ka qenë shtet shumë i centralizuar deri në kalimin e
saj në demokraci në vitin 1991,dhe nuk ka trashëguar nga e shkuara eksperiencën e një
forme adeguate të një qeverisjeje vendore demokratike.Kushtetuta e Shqipërisë,1998,në të
cilën janë mishëruar standardet e demokracisë europiane e ndërkombëtare,në kuadër të një
shteti unitar e me demokraci parlamentare si formë qeverisje,në nenin 13 sanksionon se në
Shqipëri qeverisja vendore “ngrihet në bazë të parimit të decentralizimit të pushtetit dhe
ushtrohet sipas parimit të autonomisë vendore”.Punimi synon të parashtrojë e analizojë rolin
dhe problematikën që ka bashkëshoqëruar qeverisjen vendore në Shqipëri gjatë viteve të
tranzicionit e deri në ditët e sotme dhe fokusohet posacërisht në nevojën e një ndarje të re
administrativo-territoriale si në drejtim të konsolidimit të demokracisë vendore ashtu dhe në
rrugën e integrimit europian.
Fjalët kyçe: Kushtetuta, Autonomi, Decentralizim, ndarja administrative - territoriale,
Demokracia vendore; Karta Europiane e Autonomisë Vendore.
ABSTRACT: Traditionally Albania had a centralized economy that was followed step by the
step by the communist regime, until the wind of change of democracy arrived in the
beginning of the 90’s, and in this sense, Albania hasn’t inherited an adequate form of
democratic local government. The constitution of Albania that entered into force in 1998, has
embedded the european and international standards of democracy within a unitary state and
parliamentary democracy as a form of governance, and its article 13 stipulates that local
government in Albania "is based on the principle of power decentralization and is exercised
according to the principle of local autonomy". This paper aims to analyze the role and submit
the problems that have accompanied local government in Albania during the transition period
until nowdays and focuses specifically on the need for a new administrative-territorial
division in terms of consolidation of local democracy and Albania’s integration path towards
Europe.
Keywords: Constitution, Autonomy, Decentralization, administrative-territorial division, local
democracy, European Charter of Local Autonomy.
1 Dr. e shkencave, pedagoge titullare në disiplinat ‘E drejta kushtetuese’;’E drejta publike’; ’E drejta Parlamentare’,
dhe ’Qeverisja vendore dhe politikat publike’.Dekane e Fakultetit të Drejtësisë,pranë Shkollës së Lartë
Universitare ‘Justicia’, Tiranë,Shqipëri;Pedagoge e jashtme në fakultetin e drejtësisë të Universitetit të Tiranës.
213
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Hyrje
S
hteti shqiptar është krijuar si shtet unitar dhe i tillë ka mbetur
historikisht.Raporti ndërmjet pushtetit qëndror dhe autonomive lokale brenda
tij,është shfaqur i ndryshëm në periudha të ndryshme historike.Fillimisht,kur
u krijua si një shtet i pavarur,ai u frymëzua nga idetë dhe organizimet më të
perparuara të kohës.U ruajt një pushtet përgjithësisht i centralizuar dhe i
përshtatshëm për t'iu përgjigjur interesave të një shteti autoritar,por njëkohësisht
liberal e me një ekonomi të liberalizuar.Për organizimin e qeverisjes vendore gjejmë
një trajtim interesant në veprën e Sami Frashërit (1850 1904) “Shqipëria ç’ka qenë
ç’është dhe ç’do të bëhet”1,në të cilën organizimin e pushtetit lokal,duke qenë
kundër një centralizimi të rreptë të pushtetit ,e paraqiste si një moment mjaft të
rëndësishëm për fatet e shtetit.
Ndërkohë,gjatë periudhës së pasluftës,1944 deri në vitet '90,nuk mund të flitet për
një përvojë të autonomisë së qeverisjes vendore e jo më për një
veteqeverisje,sepse,nën mburojën e parimit të "centralizmit demokratik" gjithcka i
nënshtrohej dhe i bindej qëndrës.
Shqipëria ka hyrë në vitin e 23 të tranzicionit,një periudhë kjo, relativisht e gjatë,dhe
15 vjet më parë shqiptarët votuan për Kushtetutën e tyre2. Ishte hera e parë,por dhe e
vetme në historinë 100 vjecare shtetërore të Shqipërisë, ku qytetarët u pyetën dhe
votuan për dokumentin kryesor të organizimit shtetëror e politik.Kushtetuta, gjatë
kësaj periudhe, ka shënuar arritje të rëndësishme politike,solli ndryshime të thella në
organizimin e sistemit politik dhe qeverisës, dhe në këtë kuadër vuri themele
domethënëse për një demokraci vendore reale. Por pas 15 vitesh,sigurisht, lind e
drejta për t’i kthyer sytë nga Kushtetuta dhe produktet e saj,për të analizuar çfarë ka
shkuar mirë,çfarë duhet përmirësuar dhe sa është në përputhje rendi i sotëm
kushtetues me sfidat e ardhshme,në pasqyrim të ndryshimeve të gjithanshme
institucionale,ekonomike,sociale e kulturore,si dhe proceseve integruese evropiane.
Synimi i këtij punimi,përmes ofrimit të një pasqyre të gjendjes aktuale të qeveriusjes
vendore në Shqipëri,është të jepen disa mendime,vecanërisht për të rritur më tej
ndjeshmërinë publike për çështje të rëndësishme të zhvillimit demokratik,të
1 Në pjesën e 3-të të veprës “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet”fq.100, territori do ndahej në 15
ngastra. Secila do ndahej në 3-4 nëngastra (kaza).Në gjithë territorin e shtetit do kishte rreth 15 qeveritarë (organi
drejtues i ngastrave) dhe rreth 50 nënqeveritarë (organi drejtues i nëngastrave). Nëngastrat do ndaheshin në
katundari . Një qytet i vogël do formonte një katundari,kurse qytetet e mëdha do ndaheshin në dy ose më
tepër.Rëndësi e veçantë i kushtohej organizimit të Katundarisë si njësia bazë e qeverisjes së vendit.Organi më i
lartë kolegjial i saj do ishte Mbledhja e Përgjithshme e përbërë nga persona që plotësonin kushtin e moshës dhe
të pasurisë.Mbledhja e Përgjithshme do zgjidhte këshillin e Katundarisë, katundarin e nënkatundarin,si dhe juges
de paix, gjyqtarët e paqit që do kryenin funksionin e tyre në gjykatën e Paqit pranë katundarisë.Ky organizim lokal
i propozuar nga S.Frashëri dëshmon se,ai kishte përqafuar parimet moderne perëndimore të qeverisjes,që në atë
periudhë ishin mjaft të avancuara e sot janë vendosur në bazë të shteteve më demokratike të kohës.Madje,një
prej këtyre parimeve është afirmuar në hyrje të pjesës “Katundaritë”:“M’i i lumtur i vendeve në botë ësht’ ay tek
ndjehetë fort pakë dor’ e qeverisë”.“Sa të mundetë, qeverija të mos ketë të bëjë drejtpërdrejtë me vendëset”.
2 Referendumi për miratimin e Kushtetutës u zhvillua në 22 nëntor 1998
214
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
organizimit politik dhe të funksionimit e ndërveprimit institucional,sidomos për
qeverisjen vendore,për të tërhequr vëmëndjen mbi çështje të hapura mbi bazën e të
cilave,të evidentohen problematika të cilat meritojnë vëmëndje konkrete nga organet
vendimmarëse politike dhe sidomos,nga partitë kryesore politike e nga parlamenti.
Ndër to,ndarja administativo-territoriale e ndërlidhur ngushtësisht me
decentralizimin, efikasitetin,autonominë vendore,e demokracinë është një çështje
tejet aktuale,shumë komplekse, që ngërthen në vetvete një mori problematikash,disa
prej të cilave shtjellohen në këtë punim.
Një vështrim i shkurtër historik
Qeverisja vendore në Shqipëri ka histori të lashtë,fillesat e të cilit i gjejmë që në
periudhën ilire. Historikisht organizimi i brendshëm territorial në Shqipëri vijoi
ekzistencën,sigurisht me ndryshimet përkatëse në periudhën e sundimit romak,më
tej në periudhën e sundimit turk. 1 Prandaj,mund të themi se përgjithësisht e pushtuar
dhe pjesë e organizimeve shtetërore të huaja për të,madje me një mesjetë të
tejzgjatur,me struktura e zhvillime ekonomike modeste,shoqëria shqiptare,vuri në
përdorim mekanizma dhe elemente të shumtë të organizimeve shoqërore të lashtë
për të përballuar jetën e vështirë.Këta mekanizma u shfaqën e u përdoren si
alternativa më e mirë për një shoqëri që duhej të përballonte presionet e gjithanshme
asimiluese më shumë me një autokonservim të saj,sesa me zhvillime të vrullshme të
cilat i ishin privuar.Prandaj,për gjatë historisë së saj të hershme deri në shpalljen e
pavarësisë,shoqëria shqiptare institucionalizoi dhe ruajti lidhje të gjëra
fisnore,ndërtoi struktura dhe organizime shoqërore të thjeshta bazuar në këto
lidhje,duke krijuar kështu një mjedis të përshtatshëm për ekzistencën dhe veprimin e
gjërë të ndihmës e përkujdesjes aq të domosdoshëm për mbijetesën e kësaj
shoqërie.Ky organizim dhe gjithë elementët e lidhur me të, si pjese përbërëse e
kulturës dhe e mendësive të shoqërisë, rregulloheshin me norma të shumta të sjelljes
e të etikës,sikurse kishte adomptuar edhe rregullimet juridike në legjislacionin e asaj
kohe dhe paraqitej e konkretizohej edhe në institutet ligjore respektive.Jo vetëm në
të gjitha kanunet që vepronin në krahinat e ndryshme të vendit si ai i Lekë
Dukagjinit,Skënderbeut,Dibrës,Labërisë etj,por edhe në Statutet e Esnafeve qytetare,
shprehej rregullimi ligjor i karakteristikave të organizimit dhe qeverisjes vendore të
kohës,madje duke u detajuar në elementët më të rëndësishëm përbërës të tij.Një
shqyrtim qoftë edhe i shpejtë i kanuneve e statuteve të asaj kohe,tregon se në to ishte
përpunuar juridikisht organizimi vendor, ishin detajuar funksionet dhe përmbajtja e
tij,fushat më kryesore ku ai shfaqej,pozita e drejtuesit dhe deri emërtimi i tij,etj.2
1Ndryshimet kishin të bënin kryesisht me përshtatjen në funksion të organizimit të shtetit përkatës
2Për më gjërë shih “Organizimi administrativ territorial në RSh,vështrim historik e vlerësim prognozë” të Prof.
Arqile Bërxolli .
215
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Duke filluar nga viti 1912,me shpalljen e pavarësisë,ndarja territoriale,organizimi e
funksionimi i qeverisjes vendore nisën të konceptohen e realizohen në funksion të
organizimit të shtetit të pavarur shqiptar.Gjatë kësaj periudhe e deri në vitin 1990
ndarja territoriale dhe organizimi e funksionimi i qeverisjes vendore pësoi
ndryshime,të diktuara nga zhvillimet politike dhe sociale- ekonomike të periudhave
nëpër të cilat kaloi vendi ynë1.
Në periudhën 1945-1990,organet vendore të qeverisjes përbëheshin nga:-organi i
zgjedhur, këshilli përkatës2, dhe-organi ekzekutiv,komiteti ekzekutiv dhe
kryesia3.Karakteristikë e kësaj periudhe, që kushtëzohet dhe përbën tiparin thelbësor
të sistemit centralist të qeverisjes ,ishte vartësia vertikale nga lartë poshtë.Vlen të
përmendim se deri në vititn 1991, në kuadër të ndërtimit të shtetit centralist,organet
e qeverisjes vendore emërtoheshin si organe vendore të pushtetit dhe jo si organe të
pushtetit vendor,cka do të thotë se organet e qeverisjes vendore ishin pjesë e kësaj
piramide qeverisjeje që funksiononte me varësi nga lart poshtë pa kurfarë autonomie
administrative dhe politike. 4
Në kontekstin e ndryshimeve dhe reformimit nga një sistem i centralizuar monist,në
sistemin politik pluralist dhe të ndërtimit të shtetit të së drejtës,në Shqipëri krahas
ndryshimeve të tjera, viti 1991,shënoi momentin e fillimit të transformimeve
rrënjësore edhe në mënyrën e organizimit dhe funksionimit të qeverisjes vendore.Me
miratimin e Dispozitave Kryesore Kushtetuese, 5 Kuvendi i Shqipërisë miratoi ligjin
7572, dt.10.6.1992 “Për krijimin e komiteteve ekzekutive të përkohëshme
pluraliste”,në bazë të të cilit u suprimuan “këshillat popullore” dhe “komitetet
ekzekutive” përkatëse të të gjitha niveleve,por nuk u bënë ndryshime në ndarjen
administrative-territoriale ekzistuese të vendit.Krijimi i tyre u bazua në rezultatet e
zgjedhjeve për deputet në Kuvendin Popullor6 të 31 Marsit 1991,dhe përgjithësisht u
1 Pas Shpalljes së Pavarësisë (28 nëntor 2012), vendi trashëgoi ndarjen administrative të Perandorisë osmane në:
sanxhaqe, kazà dhe nahije.Në 22 nëntor 1913 u miratua “Kanuni i përtashëm i administratës civile të Shqipërisë”,
që krijonte një shteti unitar, të ndarë në: prefektura, nënprefektura e krahina. Sipas Statutit Organik të Shqipërisë
të miratuar nga 6 Fuqitë e Mëdha në Vlorë më 10 prill 1914, i vlerësuar si Kushtetuta e parë, ndonëse e imponuar,
vendi ndahej në 7 sanxhaqe-prefektura që ishin: Shkodra, Elbasani, Dibra, Durrësi, Berati, Korça dhe Gjirokastra.
Këto ndaheshin në kazà (nënprefektura) dhe në nahije (komuna).Në vijim kemi Ligjin organik të 26 nëntorit 1921
që përcaktonte bashkinë si organ të qeverisjes vendore, e cila ngrihej në çdo qytet e katund me më tepër se 250
shtëpi, ndërsa komunat u ngritën më vonë sipas nenit 13 të ligjit për zbatimin e Kodit Civil të shkurtit 1928.
Periudha e viteve 1928-1939 përbën edhe krijimin e një tradite qeverisëse vendore, krahas përpjekjeve të regjimit
të Zogut për të ngritur dhe forcuar strukturat qeverisëse në shkallë vendi, në përputhje me sistemin politik
monarkik.Në vitin 1939, territori i vendit ndahej në 10 prefektura, 39 nënprefektura, 180 komuna dhe 2555
katunde. Kjo ndarje vazhdoi edhe në vitet 1939-1944 si dhe dy vjet pas Çlirimit.Autoritetet vendore përcaktoheshin
sipas një sistemi të ndërthurrur të emërimit dhe zgjedhjeve, ku emërimi luante rolin më të madh.
2 i zgjedhur drejtpërdrejt nga banorët
3 këshilli zgjidhte nga anëtarët e vet organet drejtuese ekzekutive
4 Deri në vitin 1991,pushteti vendor ishte ndërtuar në tre nivele:-Në zonat fshatare, niveli i parë fshati,niveli i dytë
fshati i bashkuar;-Në qytete niveli i parë lagjia,niveli i dytë qyteti;-Niveli i tretë rrethi, përfshinte si zonën fshatare
ashtu dhe atë të qyteteve
5 dt.29.4.1991
6 Akoma në këtë periudhë Kuvendi emërtohej i tillë,Kuvendi Popullor
216
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
ngritën me konsensusin e partive politike.Pra,momenti përcaktues i kthesës në
reformimin e pushtetit vendor, konsiderohet miratimi i ligjit“Per Dispozitat
Kryesore Kushtetuese”i shoqëruar me ligjin“Për organizmin dhe funksionimin e
pushtetit Lokal”Ligji nr.7570,dt.3.6. 1992,Për disa shtesa në ligjin nr.7491
dt.29.4.1991,Për dispozitat kryesore kushtetuese,që u shqoqërua me ligjin
nr.7572,dt.10.6.1992, Për organizmin dhe funksionimin e pushtetit lokal. 1
Ndryshimet themelore që sollën ligjet e sipërcituara konsistojnë në faktin se pushteti
lokal si pjesë përbërëse e pushtetit ekzekutiv,nuk do të ishte më instrument në
vartësi të pushtetit qëndror,por krijohej si pushtet qeverisës,partner me pushtetin
qëndror,me autoritetin e vet si përfaqësues i interesave publike vendore. 2Nga viti '93
deri në '98, ka ndodhur një reformim në tërësi i strukturës se si administrohet
pushteti vendor.3
Me miratimin e Kushtetutës,u bënë përpjekje të dukshme progresive në kuadër të
legjislacionit duke miratuar dhe vënë në zbatim një numër të konsiderueshëm aktesh
ligjore e nënligjore.Ndër to,më të rëndësishmet,që sollën edhe ndryshimin rrënjësor
në këtë fushë janë Ligji nr.8652,datë 31/07/2000 “Për Organizimin dhe
Funksionimin e Qeverisjes Vendore” i ndryshuar me Ligjin nr.9208, datë
18/03/2004,si ligj organik i qeverisjes vendore dhe Ligji nr.8653,datë 31/07/2000
“Për ndarjen administrativo-territoriale të njësive të qeverisjes vendore në
Republikën e Shqipërisë”ndryshuar me Ligjin Nr.9123,datë 29/07/2003.Rëndësi të
vecantë ka nënshkrimi dhe ratifikimi i“Kartës Europiane të Autonomise
Vendore”4.Deri në vitin 1991 ndarja administrative -territoriale bëhej me dekret të
Presidiumit të Kuvendit Popullor.5 Pas miratimit të Kushtetutës në vitin 1998,e në
vazhdim ndarja territoriale-administrative bëhet vetëm me ligjin për ndarjen
administrative-territoriale, 6ligj i cili miratohet me 3/5 e të gjithë anëtarëve të
1 Disa nga ndryshimet themelore që sollën këto ligje mund të përmblidhen në drejtimet e mëposhtëme:
1.Pushteti lokal krijohej si pushtet më vete dhe do të ndërtohej në bazë të parimeve të
vetqeverisjes,pavarësisë,autonomisë lokale dhe decentralizimit.Kjo do të krijonte kushtet për vetveprim në ushtrim
të funksioneve dhe kompetencave që pritej të merrte.
2.pushteti lokal u vendos të përbëhej nga dy nivele: bashki dhe komuna si niveli i parë dhe rrethi si nivel i dytë
3.Për herë të parë organet e qeverisjes vendore kishin përbërje pluraliste,të dala nga zgjedhjet e drejtpërdrejta(më
26 Korrik 1992)
4.Pushteti lokal krijohej si person juridik me buxhetin e vet,gjë që do t’i lejonte të përfaqësohej juridikisht në emër
të komunitetit përkatës.
2 Për të mundësuar realizimin e këtyre ndryshimeve,si hap i parë u organizuan zgjedhjet e para pluraliste për
pushtetin lokal në 26 korrik 1992, mbi bazën e ligjit të posacëm, pikërisht të ligjit nr.7573,dt.16.6.1992”Për
zgjedhjet e pushtetit lokal”.
3 Gjatë kësaj periudhe u krijuan: -12 prefektura, -përsëri 36 rrethet dhe -komunat dhe bashkitë që ishin
4 Shqipëria e nënshkroi Kartën në maj 1998 dhe Parlamenti shqiptar e ratifikoi tekstin e plotë të Kartës,me të gjitha
detyrimet e përcaktuara në të dhe,pa përjashtime, kufizime,pra, pa rezerva, më 11 Nëntor, 1999 me ligjin nr.8548,
Për ratifikimin e "Kartës europiane të autonomisë vendore”.
5 Presidiumi i Kuvendit Popullor,ishte organ kolegjal dhe përfaqësonte institucionin e Presidentit
6 Në pikën 2 të nenit 108 thuhet shprehimisht se: “Ndarjet administrative-territoriale të njësive të qeverisjes
vendore caktohen me ligj mbi bazën e nevojave e të interesave të përbashkët ekonomikë dhe të traditës
historike.Kufijtë e tyre nuk mund të ndryshohen pa u marrë më parë mendimi i popullsisë që banon në to”.
217
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Kuvendit1.Ligji “Për Ndarjen Administrativo-Territoriale të Njësive të Qeverisjes
Vendore në Republikën e Shqipërisë”,Nr.8653,dt.31/07/2000,përcakton skemën
institucionale të ndarjes administrative të vendit2, ndryshuar me Ligjin Nr. 9123,
dt.29/07/ 20033.
Qeverisja vendore në përqasje me standardet ndërkombëtare
Demokratizimi i qeverisjes vendore,afirmimi i parimit të decentralizimit dhe të
autonomisë vendore u shndërruan në cështjet më themelore të shtetit shqiptar gjatë
gjithe periudhës së tranzicionit demokratik.Në themel të legjislacionit shqiptar u
vendosën standardet e arritura nga Bashkësia Ndërkombëtare,e cila kishte ndërmarrë
një varg nismash,të finalizuara me adoptimin e "Kartës evropiane të autonomisë
lokale" 4 Parimet kryesore të Kartës,të cilat i detyrojnë shtetet të respektojnë
autonominë e pushtetit vendor,u shndërruan në parime bazë të shtetit shqiptar.Karta
përfaqëson aktin kryesor në të cilin afirmohen përbërësit e konceptit evropian të
"Qeverisjes Vendore".Në preambulën e Kartës,bashkësitë lokale,apo njësitë e
qeverisjes vendore konsiderohen si një nga themelet kryesore të cdo regjimi
demokratik,cka përshkon gjithë frymën e Kartës,për të cilën qeverisja dhe
autonomia vendore janë të lidhura ngushtë me të drejtën e qytetarëve për të marrë
pjesë në administrimin e cështjeve publike,dhe se kjo e drejtë e qytetarëve duhet te
ushtrohet prej tyre në mënyrë të drejtpërdrejtë.Kjo e drejtë,do të realizohet :
-Së pari,përmes pjesëmarrjes së qytetarëve në administrimin e cështjeve publike me
anë të përfaqësuesve të tyre në njësitë vendore;
-Së dyti,përmes konsultimit dhe komunikimit të vazhdueshëm të qytetarëve me
përfaqësuesit e tyre
-Se treti,përmes shprehjes së vullnetit të drejtpërdrejtë të qytetarëve me anë të
referendumeve vendore për cështje të caktuara publike,
Kushtetuta RSh në pjesën I-rë,”Parime Themelore” ka afirmuar decentralizimin dhe
autonominë vendore si parimet e organizimit dhe funksionimit demokratik të
qeverisjes vendore, 5ndërsa pjesa e VI"Qeverisja Vendore'',i kushtohet tërësisht
1 neni 81 Kushtetutës,parag.2 pika f
2 1. Qarqe……………………………. 12
- Nënndarja e qarqeve, rrethe 36, sipas pasqyrës, që i bashkëlidhet këtij ligji.
2. Komuna………………………309
3. Bashki………………. ……… 65
- Bashkia e Tiranës ka 11 njësi bashkiake.
3 Në vitin 2003 janë bashkuar dy komuna ,e Bushatit dhe Barbullushit, në Qarkun e Shkodrës, të cilat u shkrinë në
një komunë të vetme,dhe numri i komunave shkoi në 308 nga 309 sipas ligjit Nr.8653,dt.31/07/2000
4 Karta që u miratua në 1985 dhe hyri në fuqi më 1988 është një traktat shumëpalësh i cili përbën mënyrën më të
mirë të shprehjes së parimit të qeverisjes vendore, që mund t`i përshtatet kushteve të secilit shtet.Si i pari
instrument ligjor multilateral Karta ka rëndësi: a-për përkufizimin dhe ruajtjen e parimeve për autonomi vendore si
dhe b-për përçimin e bindjes se niveli i vetqeverisjes,që gëzojnë autoritetet vendore, mund të konsiderohet një
tregues tejet i rëndësishëm i demokracisë në një vend.
5 Shih nenin 13 pjesa e I-rë, "Parime Themelore”
218
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
rregullimit të organizimit e funksionimit të saj mbi bazën e parimeve të tjera
themelore me karakter demokratik,duke i siguruar garanci autonomisë vendore
përmes sanksionimit të parimit të veteqeverisjes1;të përfaqësimit2 etj,që shprehin
gjithashtu karakterin demokratik të organeve vendore.Në këtë mënyrë Kushtetuta
nuk është thjesht dhe vetëm një burim i ekzistencës së organeve të qeverisjes
vendore ,por njëherazi është edhe akti që disiplinon e përcakton konkretisht
pushtetet dhe kompetencat e tyre.
Zhvillimi modern i sistemeve të menaxhimit të qeverisjes vendore,të ngritura mbi
bazën e parimit të decentralizimit dhe funksionimit mbi bazën e parimit të
autonomisë,po ballafaqon bashkitë dhe komunat Shqiptare me praktika dhe
eksperienca të avancuara të ngritjes dhe forcimit te kapaciteteve të tyre si organizata
të cilat duhet të jenë të hapura për publikun dhe të ofrojnë shërbime cilësore duke
shfrytëzuar burimet njerëzore dhe financiare që disponojnë.
Bashkitë dhe komunat Shqiptare operojnë tashmë në një ambjent të hapur dhe
konkurues si në nivel kombëtar ashtu edhe në nivel ndërkombëtar.
Organizimi i qeverisjes vendore
Kushtetuta sanksionon si njësi bazë të qeverisjes vendore,komunat e bashkitë,të
cilat janë shprehja më e qartë institucionale e autonomive lokale që ajo
promovon,pranë të cilave vepron Këshilli përkatës,si organ kolegjial i zgjedhur nga
populli me zgjedhje të përgjithshme,të fshehta e të drejtpërdrejta3 sikurse dhe
Kryetari,si organ ekzekutiv në krye të njësive bazë të qeverisjes, është gjithashtu,një
organ i zgjedhur drejtpërdrejt nga populli4.Njësitë vendore bazë,të pajisura me një
sferë të konsiderueshme autonomie dhe relativisht të shumta në numer,përballen me
një varg problemesh që kanë të bëjnë me bashkërendimin dhe kontrollin.Për të
realizuar në nivel kushtetues bashkërendimin ngrihet dhe niveli i dytë i qeverisjes
vendore:qarku5,që përcaktohet si njësia ku ndërtohen e zbatohen politikat
rajonale.Qarku paraqitet si njësi e përbërë dhe formohet nga disa njësi bazë të kësaj
qeverisjeje të cilat lidhen midis tyre për shkak të përqasjes tradicionale,ekonomike e
sociale,si dhe të interesave të përbashkëta.Kushtetuta i vendos të dy nivelet e
qeverisjes vendore në të njejtën pozitë juridiko-kushtetuese. Nga ana tjetër,qarku
shërben edhe si një urë lidhëse ku harmonizohen politikat rajonale me ato
shtetërore6.Kështu, Këshilli i Ministrave cakton prefektin si përfaqesues të tij në cdo
qark7.Në kuadrin e detyrës që ka për të bashkërenduar të gjithë veprimtarinë dhe
1 neni 108/4 i Kushtetutës
2 neni 109 i Kushtetutës
3 neni 109/1 i Kushtetutës
4 neni 109/2,3 i Kushtetutës
5 neni 110 i Kushtetutës
6 neni 110/2 i Kushtetutës
7 neni 114 i Kushtetutës
219
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
funksionimin e komunave e bashkive që përbëjnë territorin e tij,Këshilli i qarkut ka
të drejtë të nxjerrë urdhëresa dhe vendime me fuqi detyruese të përgjithshme,për
gjithë qarkun1.Por kjo nuk do të thotë se njësitë bazë të qeverisjes vendore vihen në
varësinë hierarkike të tij.Organet qeverisëse të qarkut nuk gëzojnë kurrfarë pozite
superiore mbi ato të komunave e bashkive.Kushtetuta2i vendos në të njëjtin plan
funksionet e këshillave komunale,bashkiake dhe të qarkut,pra ai nuk i vendos ata në
kurrfarë hierarkie midis tyre.Vecanërisht në praktikën e deritanishme,organet e
qarqeve e kanë pasur të vështirë të gjejnë veten midis kompetencave që ushtrojnë
organet e njësive të tjera të qeverisjes vendore.Vënia në jetë e Kushtetutës duket
pamjaftueshmërisht e realizuar në fushën e qarqeve. Në literaturën juridike është
shprehur mendimi se ekziston një paqartësi në lidhje me rolin/s tatusin e
qarqeve.Për të krijuar një koncept modern të rajonalizimit është e nevojshme ngritja
e strukturave moderne dhe efikase në lëmin e administrimit të territorit e të
administrimit të programeve publike në qark.
Autonomia vendore
Autonomia e organeve të qeverisjes vendore nuk është thjesht dhe vetem
administrative,por është dhe autonomi politike,normative e financiare.Me rëndesi
është fakti se autonomia u njihet në mënyrë të barabartë,natyrisht sipas niveleve të
tyre,të gjitha njësive vendore.
Në pikëpamje politiko-administrative,organet e njësive vendore janë të pavarura
në ushtrimin e funksioneve të tyre.Ato zgjidhen drejtpërdrejt(ose jo drejtpërdrejt)
nga populli,dhe si të tilla nuk kanë kurrëfarë varësie me karakter politik nga
ndonjë organ tjetër shtetëror.Prefekti si përfaqësues i Këshillit të Ministrave në qark,
ruan karakter bashkërendues me organet vendore dhe jo karakter epror3. Megjithatë,
në bazë të ligjit për prefektin,ai mbetet një organ i ngarkuar kryesisht me
kompetenca kontrolli ndaj qeverisjes vendore. Madje ky ligj ka ruajtur një koncept
mjaft të gjërë të kontrollit apriori të autoriteteve normative të organeve vendore.
Fakti që Kushtetuta nuk ka autorizuar asnjë organ me kontrollin e akteve të
qeverisjes vendore, e bën të diskutueshëm këtë kompetencë të prefektit.Kushtetuta
ka sanksionuar Gjykatën Kushtetuese si organ të vetëm që gjykon lidhur me
pajtueshmërinë e akteve normative të qeverisjes vendore me Kushtetutën dhe me
marrëveshjet ndërkombëtare. Ajo vendos gjithashtu për mosmarrëveshjet e
kompetencës midis pushtetit qëndror dhe qeverisjes vendore4.Sidoqoftë, kompetenca
e prefektit ndaj akteve të miratuara nga organet e pushtetit vendor shtrihet deri në
kthimin për rishqyrtim të akteve, nëse konstaton paligjshmëri. Kjo nuk është
1 neni 110/4 i Kushtetutës
2 Neni 113 i Kushtetutës
3 neni 114 i Kushtetutës
4 neni 131/c, g i Kushtetutës
220
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
konsideruar antikushtetuese nga Gjykata Kushtetuese. Sidoqoftë, vetem gjykata
mbetet organi kompetent që mund të shfuqizojë një akt të dalë nga pushteti
vendor.Ndëkohë, lidhur me faktin se Këshilli i Ministrave autorizohet nga
Kushtetuta që të shpërndajë ose të shkarkojë një organ të zgjedhur drejtpërdrejtë të
qeverisjes vendore1 nuk e prek pavarësinë politike të tyre.Kushtetuta,në këtë rast,ka
parashikuar dy garanci të rëndësishme: Së pari,ka vendosur shprehimisht se
shpërndarja ose shkarkimi i organit vendor2 mund të ndodhë vetëm në rastet kur ka
shkelje të rënda të Kushtetutës ose të ligjeve nga këto organe.Së dyti,ka caktuar
Gjykatën Kushtetuese si organin garantues, që kontrollon kushtetutshmërinë e
shkarkimit ose shpërndarjes së organit vendor. Kjo i jep mundësinë organit të
shpërndarë ose të shkarkuar të ankohet pranë kësaj Gjykate brenda 15
ditëve.Paraqitja e ankimit automatikisht pezullon vendimin e Këshillit të
Ministrave3. Këshilli i Ministrave nuk mund të ketë kompetenca pozitive në
kuptimin e zëvendësimit prej tij të organeve të shpërndara ose të shkarkuara.Ajo ka
parashikuar se,në rastin e mos ushtrimit të së drejtës së ankimit brenda afatit të
caktuar në Kushtetutë, ose në rastin e lënies në fuqi të vendimit të Këshillit të
Ministrave nga Gjykata Kushtetuese, Presidenti i Republikës cakton datën e
zgjedhjeve në njësinë vendore përkatëse4.
Autonomia normative shprehet në faktin se të gjitha organet e njësive të qeverisjes
vendore nxjerrin vendime, urdhra dhe urdhëresa. Të drejtat dhe funksionet e tyre
janë të rregulluara më hollësisht nga ligji. Karakteri territorial përbën aspektin më
thelbesor të tyre.Kjo kërkon që aktet e tyre të kenë fuqi detyruese për të gjitha
subjektet që jetojnë e veprojnë brenda njësisë territoriale që përfaqëson organi
përkatës.Këtu përfshihen aktet vendore: urdherësat dhe vendimet që nxjerr Këshilli i
Qarkut5; rregulloret e organizimit e funksionimit të këshillave komunale, bashkiake
e të qarkut6; urdhrat, urdhëresat dhe vendimet që nxjerrin organet vendore7. Përvec
faktit se zbatohen në një territor të kufizuar, karakteristikë e tyre është se mbi atë
territor,ato kanë forcën e ligjit;por njëkohësisht,këto akte kanë detyrimin të jenë në
pajtim të plotë me ligjet,të cilat përcaktojnë parimet dhe procedurat për nxjerrjen e
tyre.Pra,në përgjithësi,aktet e organeve të qeverisjes vendore janë të varura
drejtpërdrejt nga ligji dhe jo nga aktet normative të Qeverisë, apo të organeve të
tjera qëndrore. Duhet theksuar se kjo autonomi legjislative gjen vend edhe në rastin
e zbatimit të kompetencave që iu delegohen njësive të qeverisjes vendore8.
1 neni 115 i Kushtetutës
2 Sipas nenit 115 të Kushtetutës shpërndahet Këshillisi organ kolegjial,shkarkohet kryetari,si organ monokratik
3 neni 115/2 i Kushtetutës
4 neni 115/3 i Kushtetutës
5 Neni 110/4 i Kushtetutës
6 neni 113/1 i Kushtetutës
7 neni 113/2 i Kushtetutës
8 neni 112/1 i Kushtetutës
221
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Megjithatë, në praktikën e deritanishme shpesh verifikohet fakti se ende ka paqartësi
rreth funksioneve të veta, të përbashkëta,apo funksioneve e kompetencave të
deleguara.
Autonomia Financiare është një nga aspektet më të rëndësishme të autonomisë
vendore, por njëkohësisht,dhe më problematike e delikate. Autonomia financiare
përbën një garanci edhe për arritjen e autonomisë politike, administrative e
normative. Kushtetuta përcakton se njësitë e qeverisjes vendore janë persona
juridikë dhe kanë buxhet të pavarur. Njësitë vendore ndonëse përpiqen gjithmonë e
më tepër të realizojnë këtë autonomi, në realitet hasin mjaft vështirësi, vecanërisht
njësitë e vogla vendore.
Ushtrimi i veteqeverisjes nëpërmjet organeve të zgjedhura. Parimi i
veteqeverisjes vendore, i afirmuar në Kushtetutë1, ushtrohet nëpërmjet organeve
përfaqësuese dhe referendumeve vendore. 2 Kushtetuta shqiptare, si kushtetutë e re,
ka mundur të mbështetet në përvojat më të përparuara konstitucionale si dhe ka
mishëruar kushtet e përcaktuara në Kartën Evropiane të Autonomisë Vendore, duke
vendosur shprehimisht si kërkesë kushtetuese,votimin e përgjithshëm si për organet
përfaqësuese vendore3 edhe për organet ekzekutive. 4Krahas parimeve të
përgjithshme të zgjedhjeve që afirmohen që në pjesën e parë të Kushtetutës ajo
sanksionon shprehimisht,zgjedhje të përgjithshme,të drejtpërdrejta dhe me votim të
fshehtë edhe për organet vendore,duke mos i lënë kurrfarë lirie legjislatorit për të
ndryshuar këto parime.Ndërsa për këshillat e qarqeve,Kushtetuta mban një qëndrim
tjetër.Edhe ata janë të zgjedhshëm,por jo me votim të drejtpërdrejtë.Ata janë organe
të zgjedhura me votim të tërthortë, përderisa anëtarët e tyre janë zgjedhur më parë
nga qytetarët,si anëtarë të këshillave komunale e bashkiake.Cdo zgjedhës e ka të
qartë se,kur voton për të zgjedhur drejtpërdrejt këshilltarët komunalë e bashkiakë,ka
votuar njëkohësisht,për zgjedhjen e mundshme të anëtarëve të këshillit të Qarkut.
Edhe në interpretim të Kushtetutës është vështirë t'i konsiderojmë zgjedhjet e
sanksionuara për organet e qeverisjes vendore si zgjedhje të thjeshta
administrative.Në Kushtetutë,sanksionohet rreptësisht edhe periodiociteti i
zgjedhjeve vendore duke vendosur afate të përcaktuara qartë.Kjo do të thotë se
legjislgtori,në asnjë rast dhe për asnjë arsye,nuk mund të zgjasë mandatet e organeve
të zgjedhura vendore.
Demokracia dhe Referendumet vendore
Në kontekstin e demokracisë dhe mirëfunksionimit të organeve vendore,synohet një
qeverisje përmes së cilës të trajtohen e zgjidhen problemet që kanë komunitetet dhe
përdorimi i mënyrave për t’u shërbyer sa më mirë banorëve.Kjo kërkon dhe bëhet
1 neni 108 i Kushtetutës
2 Neni 108/4 i Kushtetutës
3 këshillat përkatës-Bashkive dhe Komunave
4 Kryetarët e Bashkive dhe Komunave
222
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
realitet kur qeverisja lidhet me vlerësimin në kohë të kërkesave të komunitetit,me
angazhimin në kohë të komunitetit në procesin e vendimmarrjes dhe aktivizimin e
banorëve në proces të zbatimit e deri në matjen e përformancës me tregues
konkret.Në këtë kuptim komunikimi,sigurimi i marrëdhënieve të hapura të organeve
të qeverisjes vendore me publikun,realizimi i një trasparence në vazhdimësi me
banorët dhe përfshirja sa më e gjërë e tyre në qeverisje,mbeten probleme prioritare
në të gjithë spektrin e veprimtarisë,si mënyrë por edhe si instrumente për të matur
efektivitetin e punës së tyre. Prandaj organet e qeverisjes vendore kanë detyrë të
informojnë elektoratin,për mënyrën se si i kanë kryer funksionet.Në praktikë,mjaft
prej tyre realizojnë herë pas here takime me qytetarët madje,në disa janë ngritur
komitete të posacme këshillimi me qytetarët.Përgjithësisht mbledhjet e këshillave
bëhen të hapura edhe për televizionet lokale.Mjaft cështje botohen në gazeta apo
buletine të organeve lokale.Por këto mbeten ende raste të shkëputura dhe shpesh të
parealizuara për arsye të ndryshme,sidomos financiare,ndërkohë që numri i
qytetarëve të interesuar për t'u informuar rritet mjaft ngadalë.Mjeti i rëndësishëm që
iu jep mundësi shtetasve të ushtrojnë drejtpërdrejt demokracinë në kuadrin vendor
dhe i lejon ata të marrin vendime politike me interes për komunitetin vendor është
referendumi vendor të cilit mund t'i nënshtrohen cështje të ndryshme të qeverisjes,në
bashkinë/komunën përkatëse,si dhe në shkalle rajonale pranë qarkut. Kushtetuta
kërkon shprehimisht që cështja e ndryshimit të ndarjeve administrative-territoriale të
njësive përkatëse,të vendoset pasi është marrë paraprakisht mendimi i popullsisë që
banon në to. Kur ajo thekson se kufijtë e ndarjeve administrative-territoriale të
njësive të qeverisjes vendore nuk mund të ndryshohen pa u marrë më parë mendimi i
popullsisë që banon në to1, mendojmë se kjo mund të realizohet vetëm me
referendum,sa kohë që nuk është përcaktuar kuptimi i një plebishiti popullor dhe
dallimi i tij me referendumin.Procedurat për zhvillimin e Referendumit vendor dhe
hollësi të mëtejshme rreth tij parashikohen nga Kodi Zgjedhor.Në këtë rast,vendimi
përfundimtar i përket Kuvendit, i cili është organi që miraton me ligj ndarjen
administrative-territoriale të Republikës.Ky lloj referendumi organizohet nga
Qeveria.
Jurisprudenca e Gjykatës Kushtetuese në fushën e autonomisë vendore
Kushtetuta sikurse dhe ligjet që burojnë prej saj,kanë plotësuar një paketë
legjislative pozitive për sistemin qeverisës në përgjithësi dhe atë vendor në
vecanti.Për të njohur e ndarë sferën e pushtetit qëndror e vendor Kushtetuta i
konsideron të papajtueshme funksionin e deputetit me atë të kryetarit të
Bashkisë/Komunës2.Gjithashtu,Kushtetuta i njeh një rol mjaft të rëndësishëm
Gjykatës Kushtetuese për të kontrolluar e garantuar autonominë vendore.Dihet
1 neni 108/2 i Kushtetutës
2 Neni 69 i Kushtetutës
223
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
se,Gjykata Kushtetuese është organi kompetent që gjykon për pajtueshmërinë e
akteve të organeve vendore me Kushtetutën dhe me marrëveshjet ndërkombëtare.Po
ashtu,ajo është kompetente të shqyrtojë konflikte të kompetencave midis pushtetit
qëndror e qeverisjes vendore.Kjo mund të realizohet përmes vënies në lëvizje të
Gjykatës Kushtetuese jo vetëm nga organet e qeverisjes vendore1, por edhe nga
shoqata te krijuara nga këto organe2.Sistemi monist i përzgjedhur nga Kushtetuta
shqiptare,ka bërë të mundur që Gjykata Kushtetuese në gjykimet e saj të marrë
parasysh edhe Kartën Evropiane të Autonomisë Vendore.Duke interpretuar parimet
e sanksionuara në Kushtetutë dhe në "Kartën Evropiane të Autonomise
Lokale",Gjykata Kushtetuese i ka shërbyer kuptimit të drejtë në praktikë,të parimeve
të dekoncentrirnit,decentralizimit dhe autonomisë vendore.Organet vendore janë
njohur si subjekte që kanë vënë në lëvizje Gjykatën Kushtetuese, jo vetëm
drejtpërdrejt në bazë të nenit 134/e të Kushtetutës,por edhe përmes organizatave të
tyre në bazë të pikës (f) të këtij neni. 3 Në jurisprudencën e saj,Gjykata Kushtetuese i
ka qëndruar besnike parimit të ligjshmërisë së akteve vendore,i cili kërkon që aktet e
miratuara nga organet e veteqeverisjes të jenë në përputhje me ligjin.Këtë detyrim e
kanë edhe aktet nënligjore që miratohen nga organet qëndrore.Prandaj,në rast
kundërshtie nuk janë këto të fundit që vendosin,por gjykata.Tashmë në praktikën e
Gjykatës Kushtetuese janë jo pak vendime për cfuqizimin e ligjeve apo neneve të
vecanta dhe vendimeve antikushtetuese të marra nga parlamentet apo qeveritë e
rradhës në këto 15 vjet jetë të Kushtetutës.
Reforma administrativo-territoriale kundrejt fuqizimit dhe konsolidimit të demokracisë
vendore dhe integrimit europian
Brenda organizimit aktual të sistemit të qeverisjes vendore,në funksion të
zhvillimit,fuqizimit e konsolidimit të demokracisë vendore,dhe integrimit europian
mund të shtrohen sot mjaft cështje të karakterit praktik,ligjor deri dhe kushtetues.Një
prej këtyre cështjeve është dhe reforma administrative-territoriale si një nga aspektet
kyc të reformës në qeverisjen vendore,e cila është një çështje shumë komplekse dhe
nuk mund të thjeshtëzohet vetëm në disa ndryshime të thjeshta, mekanike në
terrenin praktik apo ligjor.Nëse kthejmë sytë nga qeverisja vendore,përcaktuar në
Kushtetutë,është gjithëpranuar se zgjedhja e bërë,për kohën ka qenë e mirë dhe
funksionale.Po ashtu,Ligji “Për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes
vendore”4,krahasuar me fillim vitet e tranzicionit,përmirësoi dukshëm bazën ligjore
në funksionet vendore.Por,mbas 23 vitesh tranzicion ndryshimet janë evidente,ështe
1 neni 134/1/e i Kushtetutës
2 neni 134/1/f i Kushtetutës
3Psh.,për të shqyrtuar pajtueshmërinë e një akti normativ me Kushtetutën (vendim i Këshillit të Ministrave nr. 217,
dt. 05.05.2000, "Për Kontrollin financiar"), Gjykata u v u n ë lëvizje nga shoqata e Kryetarëve të Bashkive.
4 Ligji nr.8652 dt.31.07. 2000
224
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
fituar një përvojë e vlefshme në qeverisjen vendore, struktura dhe infrastruktura ka
një përmirësim të ndjeshëm,lëvizjet e vrullshme të popullsisë nga fshati drejt
qyteteve ka bërë që raporti ndërmjet popullsisë rurale dhe urbane të jetë përmbysur
në favor të asaj urbane1,popullsia ka të tjera kërkesa për standardet e jetesës etj.Në
stadin aktual kur vendi ka bërë progres në çdo hallkë,kur vërehet një dinamikë e
zhvillimit ekonomik,social e kulturor, është sa e nevojshme aq dhe e dobishme një
ndarje e re administrative-territoriale.E rëndësishme në këtë proces është vlerësimi i
përvojës,i arritjteve pozitive si një kriter për një ndarje administrative-territoriale të
re të qëndrueshme,sepse kjo përvojë krijon mundësinë për të parashikuar e
parashtruar,identifikuar e evidentuar,konturuar e përpunuar, konkretizuar e
propozuar,reflektuar dhe riadresuar përmes një procesi korektiv disa prej drejtimeve
prioritare më të rëndësishme që kanë të bëjnë me përmirësimin
funksional,konsolidimin e fuqizimin e demokracisë vendore dhe me avancimin e
procesit të integrimit në BE duke zvogëluar hendekun e stadeve të
zhvillimit.Rrjedhimisht,adresimi i këtyre sfidave kërkon një kuptim të përbashkët
mbi cështje të Reformës Territoriale,Zhvillimit Rajonal,Rajonalizimit etj.Ka disa
alternativa politike midis të cilave mund të bëhet zgjedhja që të ofrojë një tendencë
dhe të krijojë një atmosferë të pranuar nga të gjitha grupet e interesit.Në këtë proces
me vlerë është përcaktimi i kritereve dhe metodologjia që do të ndiqet. 2 Për më tepër
riorganizimi administrativo-territorial si rrjedhojë e diktuar nga ecuria e politikave të
deritanishme duhet të ndodhë jo i shkëputur, përkundrazi,në lidhje dhe harmoni me
analizën e tendencës për rajonalizim,cka nënkupton një riorganizim territorial dhe
kufijtë territorialë si rezultat dhe përkthim në territor i zgjedhjeve në rang politikash
ekonomike dhe sociale.
Fragmentarizimi i territorit me 308 komuna dhe 65 bashki e bën të domosdoshëm
reformën administrative-territoriale me synimin për të adresuar problemet që kanë
rrjedhur nga ky fragmentarizim,ndër të tjera,në vecanti,për të mundësuar marrjen e
përgjegjësive të planifikimit dhe administrimit të territorit më me efektivitet prej
qeverisjes vendore,sepse në situatën e fragmentuar të territorit pothuaj është e
pamundur që të ndërmerren nisma e projekte serioze infrastrukturore.Ndërkohë kjo
reformë kërkon një thellim të mëtejshëm të decentralizimit,pra konceptimi i saj
duhet të jetë tërësor,sepse vetëm ndarja administrative-territoriale nuk sjell vetvetiu
1 E konfirmuar nga censusi,realizuar në vitin 2011
2 Kriteret dhe metodologjia mund të përmblidhen në disa aspekte:
1.Analiza e legjislacionit ekzistues përkatës;
2.Mësimi nga eksperienca e vendeve të Europës së Bashkuar dhe ajo botërore
3. Evidentimi i fakteve dhe kritereve mbi ndarjen territoriale në Europën Juglindore;
4. Përcaktimi i kritereve në Shqipëri si gjeografia;zhvillimi social-ekonomik;kultura dhe historia; demokracia lokale
dhe përfaqësimi politik;situata fiskale,ekonomia e shkallës dhe eficenca në shërbime;
5. Kuptimi i situatës në Shqipëri ne lidhje me:decentralizimin dhe alokimin e përgjegjësive;
reformat administrative historikisht;reformat administrative dhe sistemi politik dhe zgjedhor;
tendenca për zhvillim rajonal dhe adresimi i pabarazive hapësinore;debatet kombëtare mbi ndarjen territoriale.
225
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
rritjen dhe përmirësimin e cilësisë së shërbimeve,afrimin e tyre ndaj qytetarëve,
zhvillimin dhe kontrollin e territorit si dhe rritjen e efiçiensës së funksioneve të
qeverisjes vendore,pa u bashkëshoqëruar dhe harmonizuar me procesin e thelluar të
decentralizimit.Ky proces nënkupton e presupozon dhënien e kompetencave të reja
qeverisjes vendore,vecanërisht të kompetencave që aktualisht mbahen nga strukturat
e dekoncetruara të pushtetit qëndror,si dhe të decentralizimit fiskal,cka do të
mundësojë krijimin e një harte të re të qeverisjes vendore,me një reduktim të
konsiderueshëm të numrit të njësive.Në këtë mënyrë do të shmanget
fragmentarizimi i tepërt në të dy nivelet e qeverisjes vendore,nëpërmjet
ridimensionimit të madhësisë së njësive vendore,sigurisht mbi bazën e specifikave të
vendit,që lidhen me territorin,lëvizjet demografike, traditat kulturore zhvillimin
social-ekonomik,natyror,infrastrukturor.1Ky ridimensionim ka për synim edhe
forcimin e nivelit rajonal2të qeverisjes vendore që të veprojë,drejtojë dhe koordinojë
efektivisht zhvillimin dhe zbatimin e politikave rajonale.Kjo sigurisht të çon në
nevojën për adoptim të një legjislacioni,deri në ndërhyrje në Kushtetutë,dhe
rregulloret përkatëse për ndarjen e kompetencave midis pushtetit qëndror dhe atij të
qarkut3 .Në këtë proces është e nevojshme,të konsiderohet,vecanërisht problemi që
ka të bëjë me aftësitë fiskale të këshillit të qarkut,mbasi aktualisht,qarqet vuajnë
për pavarësi fiskale dhe financohen kryesisht nga transfertat nga pushteti qëndror
dhe ai vendor.
Një tjetër problem lidhur me proceset bashkëkohore të rajonizimit është dhe ai që
lidhet me pabarazitë social-ekonomike dhe zhvillimin rajonal në Shqipëri.Shqipëria
karakterizohet nga një zhvillim i pabalancuar rajonal,ku bie në sy veçanërisht
zhvendosja masive dhe mekanike, gati kaotike e popullsisë, drejt zonave urbane dhe
sidomos drejt kryeqytetit.
Një aspekt tjetër që duhet konsideruar në drejtim të zhvillimit rajonal dhe të
potencialitetit të tij në kuadër të reformës ka të bëjë me faktin e zgjedhjeve të
drejtëpërdrejta.Ka mendime që anëtarët e këshillit të qarkut të vijnë si rezultat i
zgjedhjeve të drejtëpërdrejta nga populli,pasi kështu do të shmanget varësia e tyre
me pushtetin qëndror dhe do të fitohet më shumë autonomi. Megjithatë përsa i
përket problemit të mënyrës së zgjedhjes së anëtarëve të këshillave të qarqeve,
shprehet edhe mendimi se dhe zgjedhjet direkte mund të rrisin natyrën “politike” të
këshillit, mbasi sipas mënyrës aktuale të zgjedhjes,anëtarët përfaqësojnë
1 Shqipëria është vend i vogël me popullsi 4 milion banorë dhe sipërfaqe 28 mijë km; terreni është ¾ malor;
popullsia rreth 50% në fshat; lëvizje të ndjeshme të popullsisë nga zonat rurale në ato urbane;rrjeti relativisht i
prapambetur i rrugëve, sidomos në zonat malore; diversiteti i popullsisë sipas krahinave; pabarazi në zhvillimin
ekonomik dhe social të zonave fushore dhe malore.
2 nivelin e dytë
3 në fushën:e edukimit;kujdesit shëndetsor;menaxhimit e planifimit urban,për këtë të qartësuar rolin që duhet të
luajnë këshillat e qarqeve si koordinator/ndihmës të bashkëpunimit ndërbashkiak e komunal,brenda kuadrit të
strategjisë së zhvillimit rajonal.
226
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
bashkitë/komunat respektive, ndërsa me zgjedhjet direkte ata do të përfaqësojnë jo
vetëm shtetasit por në mënyrë direkte edhe partinë, pjesë e së cilës janë.Kjo nuk do
të thotë që ideja për zgjedhje të drejtëpërdrejta nuk është e saktë,por është vetëm një
tërheqje vëmendje për rolin e vërtetë që kërkohet t`i jepet këshillave të
qarqeve.Ndërkohë ka mendime që potencialiteti i këshillave të qarqeve brënda
kuadrit ligjor ekzistues nuk është plotësisht i ezauruar,ndonëse,mund të themi,se kjo
nuk ka të bëjë aq shumë me kompetencat,se sa me ekuivoket në
legjislacion,veçanërisht në lidhje me interpretimin e rolit dhe natyrës së qarqeve dhe
gjithashtu boshllëqeve në aftësinë dhe kulturën e bashkëpunimit.
Vëzhgimi dhe ekzaminimi i sistemit të qeverisjes vendore në Shqipëri tregon se
kërkesa për nivel rajonal mbështetet gjithashtu dhe nga nevoja për një koordinim më
të mirë dhe planifikim efektiv sepse pushteti vendor shqiptar karakterizohet nga
diferenca të dukshme përsa i përket madhësisë dhe aftësisë.Kjo con në një rezultat
që lidhet me paaftësinë e bashkive/komunave të vogla për të marrë përsipër
përgjegjësi për shërbimet publike që kërkojnë një shkallë të lartë prodhimi e që
përfshijnë eksternalitete të rëndësishme.Sigurisht,sfida për bashkim dhe/ose ndarje
përfshin jo vetëm efikasitet ekonomik por edhe aftësi administrative dhe teknike të
qeverisjes vendore për të siguruar shërbimet publike në mënyrë sa më efikase.Nga
përvoja e brendshme dhe ajo ndërkombëtare arrijmë në përfundimin se bashkimi
dhe/ose ndarja e sistemit të pushtetit vendor lidhet edhe me shtrirjen e
decentralizimit fiskal.Shfaqet dukshëm fakti që bashkitë e mëdha janë të afta të
mbajnë një gamë të gjërë funksionesh në krahasim me bashkitë/komunat e vogla.Në
shumë raste,autonomia/pavarësia e bashkive/ komunave të vogla është më tepër
simbolike,pasi në praktikë ata janë të paafta të marrin përsipër përgjegjësi për çdo
lloj shërbimi publik.Për këtë arsye ky argument në realitetin Shqiptar duhet të
trajtohet me shumë kujdes dhe delikatesë. Gjithashtu,duhet patur parasysh se ndarja
rajonale është politikisht shumë delikate,mbart tension dhe kërkon kohë për t`u
zgjidhur.Nga ana tjetër,diskutimi për numrin,madhësinë,kufijtë,qëndrat, mund të
largojë vëmëndjen nga çështje më të rëndësishme si:qëllimi dhe roli,kompetencat,
burimet financiare,metodat e veprimit etj.,dhe nëse nuk është përcaktuar gjithçka
mirë,prezantimi i rajoneve të reja1 mund të çojë në ndërlikime.Në çdo rast madhësia
është një aspekt/element midis:Legjitimitetit2dhe Efiçencës3.
1cilido qoftë funksioni i tyre,statistikor apo administrativ
2 rajonet e vogla janë më afër qytetarëve dhe këshillat,veçanërisht kur janë zgjedhur direkt kanë më shumë
legjitimitet
3 shërbimet janë më të ndjeshme në rajonet e mëdha dhe më efikase dhe vetëm rajonet e mëdha mund të kenë
rol në nivelet nderkombëtare dhe evropiane
227
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Në vend të përfundimeve, disa cështje për reflektim e debat
Tashmë opinioni publik shqiptar është i njohur me përpjekjet intensive që po bën
klasa politike, prej disa muajsh,për reformën administrative-territoriale në
Shqipëri.Nevoja për realizimin e saj, pothuajse,është e gjithëpranuar.Për realizimin e
kësaj reforme është një listë e gjatë sfidash e sjelljesh,për të cilat klasa politike duhet
të debatojë dhe diskutojë si ndërmjet vetes,me ekspertët më të mirë të fushës,me
organet të cilave u duhet marrë detyrimisht mendimi si dhe me qytetarët sepse ato
përbëjnë sfidat reale të zhvillimit,konsolidimit,forcimit e fuqizimit të demokracisë
dhe qeverisjes vendore,ritjen e eficencës së veprimtarisë së saj për përmirësimin e
nivelit të jetesës së qytetarit dhe të realizimit të procesit të integrimit europian.
Në këtë kontekst,së pari,do evidentoja domosdoshmërinë e marrjes së mendimit të
banorëve si një detyrim Kushtetues1 e ligjor që buron nga standarti demokratik i
organizimit territorial në dobi të komunitetit që përfshihet në të.Mënyrat e marrjes së
mendimit janë të ndryshme,por kurdoherë duhet të jetë shprehje e lirë e mendimit
dhe e dokumentuar.Në këtë aspekt gjykoj se është i mundshëm për tu konsideruar
zhvillimi i një referendumi popullor,cka vjen në sintoni dhe me kërkesën e shprehur
edhe në Nenin 5 të KEAV2,pavarësisht se referendumi përbën një nga mënyrat e
marrjes së mendimit dhe jo domosdoshmëri.Në rast aplikimi,referendumi kryhet
sipas një ligji të veçantë.
Së dyti,do të nënvizoja se krahas marrjes së mendimit banorëve,do të
duhej,bashkërendimi me organet të cilave sipas kërkesave të ligjit,u duhet marrë
detyrimisht mendimi si dhe detyrimi për të shprehur mendimin3.
Së treti,pikënisja e çdo reforme,duhet të jetë largpamësia në pritshmëritë e
rezultateve që synohen të arrihen përmes saj.Reforma administrative-territoriale si
një imperativ i kohës,është e nevojshme të ngrihet mbi një themel solid,afatgjatë dhe
parashikueshmëri të thellë në kohë mbi përparësitë afatgjata të vetë shoqërisë
shqiptare.Pasi ajo çka do të ngjizet sot,do të jetë edhe fryti që do të korrë shoqëria në
të ardhmen.Prandaj,adresimi i sfidave aktuale kërkon një kuptim të përbashkët,të
qartë mbi cështje të Reformës Territoriale,Zhvillimit Rajonal dhe Rajonalizimit,të
harmonizuar e koordinuar me thellimin e mëtejshëm të decentralizimit.Pra
konceptimi i saj duhet të jetë tërësor dhe presupozon dhënien e kompetencave të
reja qeverisjes vendore, mundësimin e krijimit të një harte të re të qeverisjes
vendore,me një ulje të konsiderueshme të numrit të njësive vendore në të dy
1 Neni 108/2 I Kushtetutës
2 në Nenin 5 të KEAV thuhet: “Për çdo ndryshim të kufijve territorialë,bashkësive vendore përkatëse duhet t`u
merret mendimi paraprakisht,po qe nevoja, me anë të referendumit, aty ku e lejon ligji”
3 Shih nenin 68 të Ligjit “Për orgnizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore” .Këto organe janë:Këshillat
komunalë,bashkiak e të qarqeve,që janë të përfshira drejtpërdrejtë si dhe kryetarët e tyre,japin mendimin e tyre
zyrtar si dhe, nëse ka, mendime “kundër” të një pjese të këshilltarëve të këshillit përkatës;Këshilli i Ministrave, kur
ky i fundit nuk është propozues dhe, institucione të tjera qëndrore që nuk varen nga Këshilli i Ministrave, të
interesuar për organizimin përkatës.
228
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
nivelet,përmes ridimensionimit të madhësisë së njësive vendore,vecanërisht
forcimin e nivelit rajonal (nivelin e dytë) të qeverisjes vendore që efektivisht të
veprojë,drejtojë dhe koordinojë zhvillimin dhe zbatimin e politikave rajonale,cka
shtron nevojën për adoptim të një legjislacioni,deri në ndërhyrje në Kushtetutë, dhe
rregulloret përkatëse.
Se katërti,Një tjetër problem lidhur me proceset bashkëkohore të rajonizimit është
dhe ai lidhur me pabarazitë social-ekonomike dhe zhvillimin rajonal,mbasi
Shqipëria karakterizohet nga një zhvillim i pabalancuar rajonal,ku bie në sy
veçanërisht zhvendosja masive dhe mekanike,gati kaotike e popullsisë,drejt zonave
urbane dhe sidomos drejt kryeqytetit.
Së fundi,Një aspekt tjetër që duhet konsideruar në drejtim të potencialitetit e
zhvillimit rajonal në kuadër të reformës ka të bëjë me faktin e zgjedhjeve të
drejtëpërdrejta të organeve të qarkut.
Literatura e konsultuar:
Kushtetuta e RSh e ndryshuar
Karta Europiane e Autonomisë Vendore
Ligji Nr.8652, datë 31/07/2000 “Për Organizimin dhe Funksionimin e Qeverisjes Vendore” i
ndryshuar
Ligji nr.8653,dt.31/07/2000 “Për Ndarjen Administrativo-Territoriale të Njësive të Qeverisjes
Vendore në Republikën e Shqipërisë”,i ndryshuar
“Kanuni i përtashëm i administratës civile të Shqipërisë”miratuar më 22 nëntor 1913
Ligji organik i 26 nëntorit 1921
Kodi Civil i shkurtit 1928
Ligji nr.7491 dt.29.4.1991,”Për dispozitat kryesore kushtetuese”
Ligji nr.7573,dt.16.6.1992”Për zgjedhjet e pushtetit lokal”.
“Statuti Organik i Shqipërisë” miratuar nga 6 Fuqitë e Mëdha ,më 10 prill 1914
Frashëri Sami ”Shqipëria ç’ka qenë ç’është dhe ç’do të bëhet”fq.100
Prof. Bërxolli Arqile “Organizimi administrativ territorial në RSh,vështrim historik e vlerësim
prognozë”
229
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Majlinda GJELAJ1
Merita SHALA2
THE RELATIONSHIP BETWEEN PARENTS’ LEVEL OF EDUCATION
AND CHILDREN SCHOOL READINESS REGARDING SOCIO-
EMOTIONAL, COGNITIVE AND MOTOR
DEVELOPMENT DOMAINS
ABSTRACT: The purpose of this research was to determine the relationship between
parents’ level of education and children school readiness level, specifically on socio-
emotional, cognitive and motor development domains.
500 children, randomly selected, in the first grade for different primary schools in Kosovo, as
well as their parents were the participants in this study. Children were assessed through
School Readiness Questionnaire (Brainline –J.D. Plooy). Each child was individually
assessed for cognitive and motor development domain, while for the socio-emotional domain
the questionnaire was completed by their parents.
The results revealed interesting relation of parents’ education level on children’s school
readiness, for both fathers and mothers.
Keywords: Preschool Education; School Readiness; Parents’ level of education, cognitive,
socio-emotional and motor development.
Introduction
S
chool readiness is more than just about children. School readiness, in the
broadest sense, involves children, families, early environment, schools, and
communities (NASBE, 1991). Currently school readiness is defined by three
interlinked dimensions: ready children; ready schools; and ready families (Britto,
2010). Children are not innately ready or not ready for school. Recent scientific
advances in the fields of child development science, neurobiology, and early
childhood education affirm that children are ready to learn from the first day of their
lives and that the early years are a time of rapid growth and development. Their
skills and development are strongly influenced by their families and through their
interactions with other people and environment before coming to school. Schools are
also an important part of the readiness puzzle because different schools have
1 Majlinda GJELAJ, Department of Pedagogy, Faculty of Education, University of Pristina, Kosovo
Email: majlinda.gjelaj@uni-pr.edu
2 Merita SHALA, Faculty of Psychology, AAB University, Pristina, Kosovo
Email: merishala@gmail.com
230
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
different expectations about readiness. The same child, with the same strength and
needs, can be considered ready in one school and not ready in another school. It is
the school’s responsibility to educate all children who are old enough to legally
attend school, regardless of their skills (Maxwell & Clifford, 2004).
Generally, there are two different kinds of school readiness assessments: naturalistic
assessments (sometimes referred to as informal or authentic) and standardized,
norm-referenced assessments (sometimes referred to as formal). Naturalistic
assessments include observations, work samples, and teacher checklists. Although
both types of assessment are sometimes used for various purposes, the naturalistic
type is most often used for the purpose of improving learning. Standardized, norm-
referenced assessments follow a standard set of administration rules so that each
child theoretically experiences the assessment similarly (for example, each person
administering the test gives the same instructions (Maxwell & Clifford, 2004).
When children reach at the 1st grade, they are expected to come with the
prerequisite skills for cognitive, socio-emotional and motor ability to comply with
school routines. Some of the children already have these skills, others do not. The
‘ready children’ dimension of school readiness focuses on children’s learning and
development. It refers to what children should know and be able to do in order to
enter school ready and eager to learn, thereby enabling a successful transition to a
primary school learning environment (Lara-Cinisomo, Sandraluz, et al., 2004). Even
there are numerous initiatives which support school readiness for all children, most
of these programs are designed for children aged three and beyond. Yet, it is during
the first two years of life that early experience starts shaping the foundational
learning structures of the brain (Lally, 2010). So it's a lot in the hands of the adults
with whom the children live. Parents are usually the first educators of their children
so their children’s school readiness largely depends from them. That’s because the
‘ready families’ dimension of school readiness, focuses on parental and caregiver
attitudes and involvement in their children’s early learning, development and
transition to school.
It is known that starting the first grade to school is associated with a variety of
issues, which require a parent engagement for dealing with them. Less educated
parents may have inadequate skills for dealing with such activities as reading to and
with their children, or simulate their emotional and cognitive development. It could
be also that they do not have adequate resources and limited access to available
resources. All these, can negatively affect families' decisions regarding their young
children's development and learning. As a result of the financial and material issues
surrounding working class families, low income parents are most concerned with
providing basic survival needs like food and shelter. Families with higher
occupational prestige often have more success in preparing their young children for
school because they typically have access to a wide range of resources to promote
231
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
and support young children's development. They are able to provide their young
children with high-quality child care, books, and toys to encourage children in
various learning activities at home. Also, they have easy access to information
regarding their children's health, as well as social, emotional, and cognitive
development. In addition, families with high socioeconomic status often seek out
information to help them better prepare their young children for school (Onzima,
2010).
According to Nannyonjo (2007) children with parents who senior four or senior 6
degree or university degree, performed considerably better. The highest increase in
test scores was for pupils whose fathers had a university degree. Compared to earlier
research, Hanushek and Wosmann (2007), found that mother’s education has a
significant effect on children’s test scores. Fathers’ education had a stronger
influence than mothers. Those results possibly reflect the ability of parents to
support the children’s school work, and likely interactions of literate parents with
their children in school related or literacy nurturing activities as well as their ability
to support their children with home work or help with difficult home work
questions.
Similarly Okumu et al, (2008) in a study of socioeconomic determinants of primary
school dropout, found that high academic attainment of a mother and father
significantly reduces chances of primary school drop out for both boys and girls in
rural and urban areas. For a mother, this phenomenon could be attributed to the fact
that educated mothers reduce the time spend doing household chores while
increasing the time spend with their children than their uneducated counterparts.
Also educated mothers are more effective in helping their children in academic
work. In doing so, they are also able to monitor and supervise their children’s
academic progress. While for fathers it’s attributed to the fact that educated fathers
are also interested in their children thus they would be willing to spend more time in
helping their children in academic problems. Educated fathers are as well aware of
the possible returns to their children and they are more likely to have access to
information and social networks necessary for their children to engage into
relatively human capital intensive activities yielding high returns to education.
(Onzima, 2010). This study addressed this research question: is there a relationship
between parent’s level of education and children’s school readiness level,
specifically on socio-emotional, cognitive and motor development domains?
Methodology
This is a correlational study, with the main aim to determine the relationships
between the parents’ level of education and children school readiness on socio-
emotional, cognitive and motor development domains.
232
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Participants
There were two groups of participants in this study. 500 first grade children, 262
males and 238 females randomly selected, from overall Kosovo, were assessed for
their cognitive and motor development, a month after they started the first grade of
primary school. There were only 88 children (17.6 %) who already attended a
kindergarten during the preschool age. Since for our data, this was a small number,
it was not included in further analysis.
In the second group, there were parents of children (500 mothers and 497 fathers)
who answered the questionnaire about the children’s socio- emotional development.
The respondent’s characteristics by gender, place of living and education level, are
presented in the Tables below.
Table 1. Characteristics of children by gender and place of living
Gender Place of living
Male Female City Town Country
N Frequency 262 238 268 63 169
% Percentage 52.4 47.6 53.6 12.6 33.8
In Table 1, data shows that 52.4 %of children are male, while 47.6 % are female.
Most of children live in cities (268 or 53.6%). There is a considerable number of
them (169 children or 33.8 %) who lives in countries and there are only 63 children
(12.6 %) who lives in towns.
Table 2. Education level of parents by gender.
Father Mother
Level of education Frequency Percentage Frequency Percentage
Post graduate degree 49 9.8 39 7.8
Bachelors degree 93 18.6 59 11.8
Secondary 249 49.8 213 42.6
Primary 106 21.2 189 37.8
As the Table 2 shows, the majority of parents have secondary education level (213
mother and 249 fathers). 106 of fathers and 189 of mothers, had primary education,
59 mothers and 293 fathers had bachelor degree. The frequency for those with
postgraduate degree was 39 for mothers and 49 for fathers. What is concerning in
this overview of data, is about high percentage of mothers with only primary school
of degree, as we can see from the table, there are 189 or 37.8 % of them. The
percentage of father with primary level of education is also relatively considerable
(106 or 21.2 %)
233
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Instruments
We used the School Readiness Questionnaire, constructed by the “ Brainline”
association, after translated and assessed for its reliability (Cronbach’s alpha = .706).
The questionnaire contains three parts, the first one with the demographic data such
as education level of parents, their occupation, kindergarten attendance of children,
number of family members ect. The second part contained 189 questions about
thinking skills and fine and gross motor skills. Children were assessed individually
by a team of pedagogues, who previously have been trained to use the questionnaire.
The third part contains information about socio-emotional development through 35
questions, completed by parents.
Data Analyses
Cronbach’s ɑ coefficient was used as an index of internal consistency for School
Readiness Questionnaire. Analysis started with descriptive and cross-tabulation
analyses. To determine the relationship between mother’s and father’s education
level and children’s readiness for school level, cross-tabulation analysis were
computed for both, mothers and fathers. The statistical package used in the present
study is SPSS Ver. 19.0.
Ethical considerations
Before data collection, the research proposal was submitted to the department of
Faculty of Social Studies and to the Ministry of Education and Science in Kosovo,
for the approval and independent evaluation.
After this, we talked with the principals of the schools and presented our aim of the
research and they lead us to a separate class where we proceeded with assessment
with groups by five children. At the end of the assessment we gave to the children
the questionnaire for the parents and after a week we came back to collect them. The
parents were assured of confidentiality of the information they would provide. This
was intended to optimize the objectivity of responses and to ensure as much as
possible that the participants are treated respectfully.
Results and discussion
Tables below present the results of relationship between parents level of education
within the school readiness, focusing on the socio-emotional, cognitive and motor
development domains.
234
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Table 3. Parents level of education for cognitive domain – Cross tabulation.
Cognitive domain
Parent’s education level Not ready On a par Very ready
Father Mother Father Mother Father Mother
52 94 40 72 9 16
Primary school
51.5% 51.6% 39.6% 39.6% 8.9% 8.8%
110 86 114 103 19 16
Low secondary school
45.3% 42.0% 46.9% 50.2% 7.8% 7.8%
25 14 52 38 7 3
Bachelors degree
29.8% 25.5% 61.9% 69.1% 8.3% 5.5%
12 5 35 31 2 2
Post graduate degree
24.5% 13.2% 71.4% 81.6% 4.1% 5.3%
As it seen in the Table 3, the results show that parents with higher level of education
had less impact on their children’s school readiness level than parents with bachelor
and lower level of education (only 4.1% -fathers and 5.3% - mothers). Such results
are not in line with results from Alisa (2003) and Okumu (2008). Onzima (2010)
found that, children from highly educated families perform better, because parents
encourage them to do so or because parents read monitor and supervise their
children’s academic progress. It would mean that children, whose parents do not
read to them, can be engaged with other people to read with or to encourage them.
According to studies, sometimes the disadvantages that low educated parents face
may be a motivation for their children to be more attentive in class. Regarding our
results, could be possibly that these higher educated parents do not spent time with
their children to encourage them to do better. But we can’t conclude that these
children will perform worst by the end of the first grade and more, because the study
measures only the school readiness level.
Table 4. Parents level of education for socio-emotional domain – Cross
tabulation.
Socio-emotional domain
Parent’s education level Not ready On a par Very ready
Father Mother Father Mother Father Mother
12 18 56 103 38 68
Primary school
11.3% 9.5% 52.8% 54.5% 35.8% 36.0%
23 22 120 93 104 95
Low secondary school
9.3% 10.5% 48.6% 44.3% 42.1% 45.2%
7 3 35 22 49 33
Bachelors degree
7.7% 5.2% 38.5% 37.9% 53.8% 56.9%
3 2 17 10 29 27
Post graduate degree
6.1% 5.1% 34.7% 25.6% 59.2% 69.2%
235
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
In the socio- emotional development, the results were very different from those of
cognitive domain. As we can see from Table 4, there is a high relationship between
parent’s educational level and the development socio-emotional domain. There
were 69.2% of children very ready for school (high educated mothers) and 59.2%
very ready for school children (high educated fathers). This could be explained by
the fact that higher educated parents in Kosovo are more employed, so they send
their children to kindergarten and these children seems to be more socialized and
emotionally more prepared and matured than children who don’t attend kindergarten
and stay home during the preschool age (Gjelaj, 2013). From the other hand, for the
children who do not attend a preschool institution, they stay at home and spend a lot
of time with their familiars. Considering that it’s in our mentality to encourage
children to be lively and active, especially in the outdoor activities, we think that the
children are given the possibilities to be engaged in a lot of social and emotional
interactions during their activities.
The relationship between parents’ level of education and children readiness for
school on motor development, is presented in the table below.
Table 5. Parents level of education for motor domain – Cross tabulation
Motor domain
Parent’s education level Not ready On a par Very ready
Father Mother Father Mother Father Mother
67 121 22 44 13 20
Primary school
65.7% 65.4% 21.6% 23.8% 12.7% 10.8%
132 98 78 74 35 35
Low secondary school
53.9% 47.3% 31.8% 35.7% 14.3% 16.9%
41 24 32 20 16 12
Bachelors degree
46.1% 42.9% 36.0% 35.7% 18.0% 21.4%
16 14 19 14 13 11
Post graduate degree
33.3% 35.9% 39.6% 35.9% 27.1% 28.2%
We have almost the same results with Table 1 regarding the motor development.
The results indicated that the high level of education of parents is more related to the
development of motor domain. Regarding mothers and fathers are the fathers who
shows slightly higher relationship within readiness for school at all levels of
education than mothers.
Conclusion
It is widely recognized that children begin learning long before they enter school
and that development proceeds at an astonishingly rapid rate during the first few
years of life (Shonkoff & Phillips, 2000; Knudsen, Heckman, Cameron, & Shonkoff,
236
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
2006). Given the sensitivity of young children’s development to care giving during
their early years, school readiness studies often focus on the influence of family
contexts in shaping young children’s development. The literature suggests that both
parents’ education level and maternal education will have strong associations with at
least some aspects of school readiness.
In our study, we used the cross-tabulation (crosstabs) to analyze relationships
between the two variables of the study, the education level of parents and the school
readiness level of children. The cross-tabulation, allowed us to explore the
relationship between the variables by examining the intersections of categories. The
results show repeatedly for all domains that there is a close relationship between
parents’ level of education and the children’s readiness for school. These results are
in line with other studies (Onzima, 2010; Nannyonjo, 2007; Haveman & Wolfe,
1995), which revealed that parents with higher education level and families with
higher occupational prestige often have more success in preparing their young
children for school because they typically have access to a wide range of resources
to promote and support young children's development.
Parents’ skills also may directly improve child well-being, for example, by
improving parenting behaviors and parents’ abilities to accomplish their parenting
goals (Attewell & Lavin, 2007). More educated parents spend more time with their
children, and their time is spent in ways that are more likely to enhance their
children’s development (Guryan et al., 2008). In addition, parents with higher levels
of education promote their children’s achievement by holding higher expectations
for their children, providing more stimulating learning materials and activities,
engaging in higher quality parent-child instruction, using more varied and complex
language and speech patterns, as well as becoming involved in and supportive of
their children’s learning (Attewell & Lavin, 2007, Davis-Kean, 2005; Neitzel &
Stright, 2004; Raviv, Kessenich, & Morrison, 2004).
From the other hand less educated parents seems to have week impact on their
children readiness for school. In fact, there are a lot of studies supporting that
((Duncan et al., 2010; Dearing et al. 2006). Some of them stress the parent’s
inadequate skills for such activities needed for a proper education of children in term
of socio-emotional, cognitive and motor development. Also having inadequate
resources and limited access to available resources can negatively affect families'
decisions regarding their young children's development and learning. Parents with
low education degree also have low incomes, so their main interests are more on
survival of the family Same results came from the study conducted from Kainuwa &
Najeemah (2013) were children with families where parents have less education and
low socio-economic status tend to systematically perform worse than children with
families where parents have more education and high socio-economic status.
237
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Our analysis suggests that parents’ education closely related with family will affect
the school readiness of young children. These findings point to the importance of
policies and programs that meaningfully increase the educational attainment parents
and related to that also the financial resources.
REFERENCES
Atwell,P., & Lavin, D.E. (2007). Passing the torch: Does higher education for the
disadvantaged pay off across the generations? New York: Russell Sage
Foundation.
Britto, P. R. (2010). School Readiness: A conceptual framework, UNICEF, New York.
Davis-Kean, P.E. (2005). The influence of parent education and family income on child
achievement: The indirect role of parental expectations and the home environment.
Journal of Family Psychology, 19(2): 294-304.
Guryan, J., Hurst, E., & Kearney, M. (2008). Parental education and parental time with
children. Journal of Economic Perspectives, 22(3), 23-46.
Gjelaj, M. (2013). Effects of Preschool Education in Preparing Children for the First Grade in
Terms of Linguistic and Mathematical Development. Creative Education, Vol.4,
No.4, 263-266
Hanushek, E., Wosmann, L. (2007). The Role of Education Quality in Economic Growth,
World Bank Policy Research Working Paper 4122. Online at:
https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/7154/wps4122.pdf?s
equen ce=1
Haveman, R., & Wolfe, B. (1995). The determinants of children's attainments: A review
of methods and findings. Journal of Economic Literature, 33(4), 1829-1878.
Kainuwa, A., Najeemah, B.M.Y.(2013). Influence of Socio-Economic and Educational
Background of Parents on their Children’s Education in Nigeria. International
Journal of Scientific and Research Publications (IJSRP), Volume 3, Issue 10,
October 2013 Edition.
Knudsen, E. I., Heckman, J. J., Cameron, Judy L., & Shonkoff, Jack P. (2006). Economic,
neurobiological and behavioral perspectives on building America's future
workforce. Proceedings of the National Academy of Sciences, 103(27), 10155–
10162
Lally, J. R. (2010). School Readiness Begins in Infancy. Phi Delta Kappan, 92, 17-21
Maxwell, K. L., & Clifford, R. M. (2004). School readiness assessment. Young Children,
2004, 42-49.
Nannyonjo, H. (2007). Education Inputs in Uganda: An Analysis of Factors Influencing
Learning Achievement in Grade Six. World Bank Working Papers 98: Africa
Human Development Series
Neitzel, C., & Stright, A. D. (2004). Parenting behaviors during child problem solving: The
role of child temperament, mother education and personality, and the problem-
solving context. International Journal of Behavioral Development, 28(2), 166-
179.
238
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Okumu,M.I., Nakajjo, A., and Isokeet, D. (2008). Socioeconomic determinants of primary
schooldropout: the logistic Model analysis. Online at http://mpra.ub.uni-
muenchen.de/7851
Onzima, R. (2010). Parents’ socio-economic status and pupils educational attainment. Case
study of St. Jude primary school in Malabatown Council, Uganda.
Raviv, T., Kessenich, M., & Morrison, F. J. (2004). A mediational model of the association
between socioeconomic status and three-year-old language abilities: The role of
parenting factors. Early Childhood Research Quarterly, 19(4), 528–547.
Sandraluz, L.C. et al. (2004). Are L.A.’s Children Ready for School?, Rand Corporation,
Santa Monica, California.
Shonkoff, J.P., & Phillips, D. A. (Eds.). (2000). From neurons to neighborhoods: The science
of early childhood development. Washington, D.C.: National Academy Press
239
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Manjola XHAFERRI1
ARSIMIMI DUKURI E RËNDËSISHME PËR JETËN E FEMRAVE
NË KRUJË
ABSTRAKT: Qëllimi i këtij punimi është të nxjerr në pah rolin që luan zhvillimi i arsimimit në
qytetin e Krujës sidomos për femrat, të cilën shkollimin dhe dijen e shikojnë si e vetmja rrugë
drejt integritetit kulturor në shoqërinë moderne. Duke marrë shkas nga rëndësia që ka
arsimimi në shoqërinë shqipëtare në tërësi dhe sidomos atë të Krujës në veçanti, jo më kot
shumë të intervistuar, arsimimin e vlerësojnë si një çelës suksesi, për të ardhmen e
shoqërisë në përgjithësi dhe femrave në veçanti. Arsyet pse arsimi ka rëndësi mund ti
radhisim sipas peshës dhe rolit që i kanë dhënë të intervistuarit. Ndër këto përmëndim:
- ndikon në kulturën e individit, familjes dhe shoqërisë
-ndikon në përmirësimin e jetësës dhe kushteve sociale
-vajzat dhe gratë bëhen të afta për tu përballur me vështirësitë e jetës
-fitojnë pavarësinë ekonomike
-dalin nga terri i injorancës
-jep një përgatitje paraprake dhe profesionale
-ofron një jetë sa më të mirë në të ardhmen
-integrimi në shoqëri
Të gjitha këta arsye e bëjnë arsimin si një proces fondamental në jetën e njeriut. Gjithsesi një
rëndësi të veçantë për këtë punim kanë edhe dëshirat që kanë shprehur gratë dhe vajzat në
lidhje më profesionet që ato do të parapëlqenin, për të patur sukses në fushë profesionale,
për të fituar të ardhura të mjaftushme duke krijuar një pavarësi ekonomike, si dhe për tu
ndierë të dobishme dhe për të kontribuar sadopak në integritetin e shoqërisë shqiptare.
Fjalë kyçe: Arsimimi, Femra, Dukuri, Jetën, Krujë
ABSTRACT: Education important phenomenon for the life of women in Kruja
The purpose of this paper is to highlight the role that education plays in the development of
Kruja especially for women , education and knowledge which look like the only way to
cultural integrity in modern society . Taking into consideration the importance of education in
Albanian society as a whole and especially that of Kruja in particular , not in vain many
respondents consider education as a key success for the future of society in general and
women in particular. Reasons why education can list the matter by weight and the role that
gave respondents . Among these mention:
• affects the culture of the individual, family and society
• lead to improved living standards and social conditions
1 Dr. Manjola Xhaferri, lektore Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës, Fakulteti i Shkencave Politike dhe
Juridike. Email:mxhaferri@yahoo.com. Lecturer in University "Aleksander Mosiu" Durres, Faculty of Political
Science and Law.
240
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
• girls and women are able to cope with life's difficulties
• gain economic independence
• emerge from the darkness of ignorance
• gives a preliminary preparation and professional
• provides a better life in the future
• integration into society
All these reasons make education a fundamental process in human life . However a special
significance for this paper have also expressed their wishes about women and girls in
professions that they would prefer to succeed in the professional field , to earn sufficient
income creating economic independence , and to feel useful and to contribute somehow to
the integrity of the Albanian society .
Key words : Education , Women , Occurrence , Life , Krujė
Arsimimi dukuri e rëndësishme për jetën e femrave në Krujë
K
ruja karakterizohet nga ritmet e zhvillimit të ngadaltë, si në fushën sociale,
ashtu edhe në atë ekonomike dhe politike. Si një mundësi e vetme për të
shpëtuar nga kthetrat e problemeve, si një jelek shpëtimi që mund ta mbajë
mbi ujë kur dallgët ta godasin, arsimimi mbetet e vetmja rrugë drejt integritetit
kulturor dhe shoqëror. Lind pyetja e thjeshtë:
A është arsimimi i rëndësishëm për vajzat dhe gratë krutane? Kjo pyetje nuk mund
të ketë përveçse përgjigjen PO. Edhe të intervistuarit janë shprehur se arsimimi është
ndikon në kulturën e individit, familjes dhe shoqërisë
shumë i rëndësishëm për vajzat dhe gratë për disa arsye:
ndikon në përmirësimin e jetësës dhe kushteve sociale
vajzat dhe gratë bëhen të afta për tu përballur me vështirësitë e jetës
fitojnë pavarësinë ekonomike
dalin nga terri i injorancës
jep një përgatitje paraprake dhe profesionale
për një jetë sa më të mirë në të ardhmen
integrimi në shoqëri
“Përgjithësisht vajzat e konsiderojnë arsimimin si rrugën kryesore të afirmimit të
personalitetit vetjak, sidomos në vorbullën e këtyre viteve të turbullta të tranzicionit,
të mbarsura me gjithëfarë vështirësish dhe sfidash” (Dervishi, 2004: 15).
Ashtu siç shprehen dhe të intervistuarit, arsimimi është e vetmja mundësi, sidomos
për vajzat dhe gratë, për të çarë në jetë.
Tregu i punës në qytetin e Krujës është shumë i kufizuar, përgjithësisht vendet e
punës që ofrohen në sektorin shtetëror kërkojnë domosdoshmërisht një diplomë
universitare, ndërsa vendet e punës të sektorit privat janë të pakta dhe siç do ta
shohim më poshtë nuk parapëlqehen shumë vajzat dhe gratë. Nga njëra anë, duke
qenë se sektori shtetëror vazhdon të ketë peshën më të madhe në punësimin e
banorëve në Krujë, kuptohet përse shihet si shumë i rëndësishëm arsimimi i vajzave
241
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
dhe grave. Nga ana tjetër, arsimimi duket sikur i bën më të forta vajzat dhe gratë për
të përballuar të gjitha streset me të cilat përballet. Arsimimi duket sikur i bën vajzat
dhe gratë më indiferente ndaj opinionit dhe mentalitetit, duket sikur ai i pais ato me
një helmetë mbrojtëse kundër tij. Duke ju referuar të dhënave të marra në terren nga
intervistat e bëra shumë vajzave dhe grave shihet një siguri në atë çfarë ato
dëshirojnë të arrijnë nëpërmjet arsimimit.
Një studente 22-vjeçare e cila ndjek studimet e larta për drejtësi, në lidhje me këtë
çështje, shprehet: “e ardhmja e shoqërisë varet nga shkollimi dhe zhvillimi i
femrave, ajo është koka e shoqërisë”.Por ka dhe mendime të tjera të cilat nuk janë
dhe aq dakort që arsimimi është i rëndësishëm për vajzat dhe gratë. Kështu, një e
intervistuar, shtëpiake, me arsim të mesëm, shprehet: “Sipas mendimit tim femra
nuk duhet të shkollohet shumë. Boll të zgjuara janë nga natyra, shkolla i prish vajzat
dhe i bën rrugaçe. Tetë klasë shkollë janë të mjaftueshme”. Këtu vihet re ndikimi i
mentaliteteve përçmuese që kanë infektuar dhe mendimet e vetë vajzave dhe grave.
Nga ana tjetër, edhe të intervistuarit meshkuj janë shprehur shumë pozitivisht në
lidhje me arsimimin e vajzave dhe grave. Kështu, një i intervistuar 42 vjeçar, me
arsim të lartë, shprehet: “arsimimi i vajzave dhe grave është shumë i rëndësishëm
sepse zhvillon shoqërinë dhe i shtyn ato të ecin para me jetën. Një femër e arsimuar
edukon më mirë fëmijët e saj”. Vihet re tendenca për të lidhur gratë e arsimuara me
rolet e tyre gjinore si kujdesi dhe edukimi i fëmijëve.
Në lidhje me rëndësinë e arsimimit, një grua e moshës 40 e intervistuar nga Italia që
e ka vizituar Krujën disa herë shprehet: “Mendoj se edukimi i vajzave nuk është
inkurajuar vite më përpara duke qenë se pritej që gratë të qëndronin në shtëpi dhe të
kujdeseshin për fëmijët. Fatkeqësisht, kohët po ndryshojnë shpejt dhe kërkesa për
vajzat dhe gratë në vëndet e punës është konkrete. Vajzat dhe gratë të cilat nuk kanë
marrë një diplomë të arsimit të lartë ose aftësi të ndryshme për të punuar dhe janë
relativisht të reja, mund të ngelen në shtëpi në të ardhmen”. Në lidhje me pengesat
që mendohet se frenojnë shkollimin e vajzave dhe grave në Krujë, të intervistuarit
përmendin:
fanatizmin e shoqërisë, familjes dhe meshkujve
largësia e Universiteteve me vendin ku ato jetojnë
opinioni negativ dhe ndrydhja
mentalitetet prapanike
vështirësitë ekonomike
prirja e martesës në moshë të re
Një e intervistuar 34 vjeçare shprehet kështu: “Vajzën e pengojnë të arsimohet një
burrë injorant dhe një baba fanatik”.Fanatizmi është cilësuar si një nga pengesat për
arsimimin e vajzave dhe grave. Ai lidhet me mendime të vjetëruara të shoqërisë,
familjes dhe meshkujve mbi vajzat dhe gratë. Ato duhet të jenë të bindura, të kryejnë
të gjitha detyrimet shtëpiake, të martohen në moshë të re, të kujdesen për fëmijët, të
242
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
respektojnë dhe t’u shërbejnë pjesëtarëve të familjes. Asnjë nga këto detyra nuk e
përfshin arsimimin e vajzave dhe grave, mentalitetet për vajzat dhe gratë janë
përgjithësisht negative, çfarë i jep krahë fanatikëve. Largësia e shkollave, sidomos
mungesa Universiteteve brënda qytetit të Krujës, ka shërbyer si një faktor pengues
për arsimimin e vajzave dhe grave. Në të vërtetë largësia shërben si një arsye për
fanatikët dhe metalitetin që ta përdorin për t’i penguar vajzat dhe gratë të
shkollohen. Sidomos gjatë viteve të para të demokracisë, ku një sërë rreziqesh i’u
kanosën vajzave dhe grave, rruga e gjatë që të çonte në Universitetet e Shqipërisë
mund të ishte burim rreziqesh të ndryshme që mund t’i ndodhnin vajzave. Të jetuarit
vetëm, larg familjes, gjithashtu shihej si burim i tundimeve për të rënë në rrugë të
gabuar, i njerëzve të ligj që sillen rrotull për të zënë prenë e tyre. Një e intervistuar
33 vjeçare shprehet: “nuk mi nxë goja t’i them se çfarë thuhet për vajzat që janë në
shkollë të lartë. Se kuptoj si flasin këta njerëz, a nuk e dinë ata që nesër mund të
kenë një të afërm apo vajzat e tyre në shkollë”. Opinioni dhe mentaliteti i njerëzve
për vajzat dhe gratë është gjithashtu shumë negativ, aq sa një e intervistuar shprehet
e revoltuar: “Vajzat janë të persekutuara që nga momenti kur lindin dhe deri sa të
vdesin. Më mirë mos me lindë fare se me lind vajzë. Femra është vuajtje”
.Vështirësitë ekonomike janë konsideruar gjithashtu si pengesë për arsimimin e
vajzave dhe grave. Në të vërtetë, mundësitë e familjeve krutane për të përballuar
shpenzimet e fëmijëve gjatë kohës që ata ndjekin studimet në Tiranë, Shkodër,
Durrës apo Vlorë janë përgjithësisht mjaft të kufizuara. Shumë prindër sakrifikojnë
shumë që të arrijnë të mbajnë fëmijët e tyre, të tjerë nuk kanë gjetur mundësi për t’i
përballuar shpenzimet ekonomike, siç shprehet një e intervistuar 50 vjeçare: “Unë
me tim shoq kemi sakrifikuar shumë për shkollimin e fëmijëve, me punë e pa punë
jemi përpjekur që çdo fillim muaji t’i çojmë pagesën për shpenzimet. Di plot raste
që prindërit as se kanë marrë mundimin për t’i regjistruar fëmijët në shkollë”.
Edhe martesa në moshë të re është konsideruar si pengesë për arsimimin e vajzave.
Sidomos pas vitit 1990 u vu re prirja për të lidhur kurorë në moshë të re, në veçanti
për vajzat. Edhe në ditët e sotme vazhdon kjo prirje, madje shumë martesa lidhen
midis meshkujve me moshë shumë më të madhe sesa të vajzave. Kjo prirje ka bërë
që shumë vajza t’i përkushtohen familjes së re duke hequr dorë nga arsimimi i
mëtejshëm. Një e intervistuar 25 vjeçare u shpreh: “Unë kam mbaruar të mesmen
dhe prindërit e mi as nuk më kanë shtyrë por as nuk më kanë penguar për t’u
shkolluar. Me të mbaruar të mesmen u fejova, u martova, tani kam edhe fëmijë,
shkolla thjesht më duket diçka e largët”. Ndarja e vajzave dhe grave në punë të
ndryshme nga meshkujt fillon që me arsimimin e tyre në degë të tilla që më vonë i
pozicionojnë në vënde pune tradicionale femërore. Është pikërisht arsimimi që
përcakton se çfarë lloj pune do të bëjnë vajzat dhe gratë në të ardhmen. Fillimisht,
edukimi me rolet gjinore ndikon në preferencat e vajzave dhe djemve për profesione
të ndryshme, kjo çon në regjistrimin e tyre në degë të ndryshme arsimore. Edhe për
243
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
degët arsimore ka ndarje sipas gjinive, ka degë të cilat shihen si të përshtatshme
vetëm për vajzat dhe të tjera vetëm për djemtë. Ka edhe degë që mund t’u përshtaten
si vajzave dhe djemve. Të anketuarve iu kërkua që, në një listë me 20 degë arsimore,
të shprehnin mendimin e tyre nëse i mendojnë ato si degë të përshtatshme për
vajzat, djemtë apo të dy. Nga të dhënat e anketimit mbi këtë çështje rezulton si më
poshtë (Tabelë 4):
Tabela 4: Preferencat e vajzave dhe djemve mbi degët arsimore
Nr. Degët Vajzë (në %) Djalë (në %) Të dy (në %)
1 Mësuesi 77.5 1.0 22.0
2 Cikël i Ulët/Edukatore 85.5 5.5 9.0
4 Inxhinieri 0.5 81.5 18.0
6 Mjeksi e përgjithshme 5.0 17.5 77.5
8 Infermieri 80.0 9.0 11.0
9 Stomatologji 6.5 29.0 64.5
10 Gjuhe të huaja 35.5 5.0 59.5
11 Ekonomik 13.0 14.0 73.0
12 Drejtesi 3.5 17.0 79.5
13 Akademi ushtarake 3.5 85.0 11.5
14 Shkenca sociale 53.5 9.5 37.0
15 Letërsi 69.0 5.0 26.0
16 Informatikë 18.5 33.5 48.0
17 Histori 41.5 18.0 40.5
18 Fizikë 16.0 40.5 43.5
19 Matematikë 20.0 30.0 50.0
20 Akademi sportive 3.5 78.5 18.0
Pra, siç shihet nga të dhënat e nxjerra, duket qartë që ka degë të cilat cilësohen më
shumë si femërore, të tilla si: mësuesia (77.5%), cikli i ulët (85.5%), infermieria
(80%), letërsia (69%), etj. Nga ana tjetër degët e Akademiasë sportive (78.5%),
Akademisë ushtarake (85%), Inxhinierive (81.5%), etj., shihen si degë të
përshtatshme për djemtë, mjeksia, stomatologjia, ekonomiku apo gjuhët e huaja
shihen si degë të përshtatshme për të dy gjinitë. Jo vetëm nga anketimi por edhe nga
intervistat doli i njëjti rezultat, ka degë të përshtashme për vajzat dhe degë jo të
përshtatshme. Një e intevistuar 49 vjeçare shprehet: “mësuesia, infermieria,
ekonomiku janë degët që duhet të synojë një femër sepse janë degë që ju përshtaten
më shumë gjinisë dhe natyrës së femrave” Madje vetë profesionet që kishin të
aketuarit dhe të intervistuarit tregojnë që këto degë nuk janë vetëm preferenca, por
janë profesione përkatëse të tyre. Duke u arsimuar në degë të tilla, vajzat dhe gratë
pozicionohen në vënde pune, pagesat e të cilëve janë shumë të ulta në krahasim më
244
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
punë të tjera. E kush nuk e di që rroga e një mësuesi është shumë më e ulët se e një
inxhinieri?!
Një faktor i rëndësishëm, që ndikon dhe formon preferencat e të rinjve dhe të rejave
për degë të ndryshme arsimore, është shoqërizimi. Përmes shoqërizimit, fëmijët
mësojnë jo vetëm rolet gjinore por edhe ndarjen e punëve. Përmes shoqërizimit, që
herët fëmijët ndajnë preferencat e tyre për punët në të ardhmen si, mësuese dhe
infermiere për vajzat, polic apo ndërtues për djemtë. “Shoqërizimi përmes roleve
gjinore ka ndihmuar për të përjetësuar ndarjen gjinore të punës” (England and
Farkas, 1986: 154). Një e intervistuar 35 vjeçare shprehet: “Unë kam një djalë dhe
një vajzë. Ato janë në fillore. Vajza do të bëhet mësuese ndërsa djali doktor, sa herë
kur i përkëdhel i them djalit doktor i mamit ndërsa vajzës mësuesja e bukur e mamit.
Atyre duket se ju pëlqen, se kur vjen motra ime në shtëpi ata i thonë gjithë gëzim:
teze do të bëhem doktor kur të rritem, teze do të bëhem mësuese kur të rritem”. Dhe
kështu, nën përkedheljet dhe edukimin e prindërve marrin jetë pëlqimet dhe
preferencat e fëmijëve për profesione të ndryshme. Fëmijët që të vegjël e
imagjinojnë veten si mësuese apo si doktor. Më tej këto pëlqime përforcohen nga
ndikimi i shoqërisë, derisa të rinjtë e gjenë veten një ditë duke punuar si mësuese
apo mjek.
Grafiku 1:
Prindërit i nxisin më shumë djemtë sesa vajzat që të
shkollohen
40
30
20
10
0
Shumë Disi Pak Aspak
Femra 9.5 15.5 10 15
Meshkuj 5.5 17 5 22.5
Gjithsej 15 32.5 15 37.5
Lind pyetja: çfarë qëndrimesh kanë pridërit kundrejt shkollimit të fëmijëve të tyre?
Të anketuarit u pyetën sesa përputhet mendimi i tyre me pohimin: Prindërit i nxisin
më shumë djemtë sesa vajzat që të shkollohen?
Sipas të dhënave të nxjerra nga anketimi, rreth 15% e të anketuarve shprehen se
janë plotësisht dakort më këtë pohim, 32.5% shprehen se janë disi dakort, 15% janë
pak dakort, 37.5% shprehen se nuk janë aspak dakort me pohimin e mësipërme
(Grafiku 1). Ka një balancim midis përgjigjeve pro dhe kundër këtij pohimi. Mendoj
245
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
që ky qëndrim varet shumë nga niveli arsimor i prindërve dhe sa të ndikuar janë ata
nga mendësitë e shoqërisë krutane (ose sa rëndësi i kushtojnë këtyre mendësive).
Një i intervistuar 50 vjeçar shprehet: “ Prindërit i nxisin shumë djemtë sepse ata janë
pak harrakatë e nuk i kushtojnë rëndësi librave”, ndërsa një e intervestuar 60 vjeçare
shprehet: “Këtu në Krujë është opinioni që vajza është për në derë të huaj, djali
ngelet në shtëpi, e sado që prindërit nxisin më shumë djemtë aq më shumë
shkollohen vajzat”. Qëndrimi i prindërve krutanë ndaj shkollimit të fëmijëve është
relativ. Për disa prindër ka më shumë rëndësi që vajzat të motivohen dhe të nxiten
për t’u shkolluar. Ata e konsiderojnë shkollimin si një sigurim për të ardhmen. Duke
e shkolluar vajzën, ata do ta jenë më të qetë kur ajo të shkojë në shtëpi të
bashkëshortit, sepse ajo do të ketë më shumë mundësi për t’u punësuar. Të tjerë
kanë mentalitete të vjetëruara se “shkollimi në nivelet e larta nuk është për vajzat”,
dhe që “vajzat janë të derës së huaj”. Një e intervistuar 55 vjeçare shprehet: “Vajzat
nuk rrinë me ty, ato shkojnë në derë të huaj. I thonë të investosh shumë e ta marri
burri gati, bile (madje) edhe me shkollë”.Të tjerë duket sikur nxisin djemtë më
shumë sepse vajzat nuk kanë nevojë për shumë nxitje, në përgjithësi janë më të
rregullta se djemtë. Djemtë janë më të vështirë, ata jepen shumë pas lojrave sa
prindërit i detyrojnë të mësojnë në shumicën e rasteve. Por edhe qëndrimi i
meshkujve kundrejt shkollimit është i ndryshëm nga ai i femrave. Sidomos pas
rrëzimit të regjimit komunist dhe hapjes së portave drejt Perëndimit, shumë djem
morën rrugët e emigrimit. Edhe në ditët e sotme dëgjon nga goja e djemve planet për
të emigruar në ndonjë shtet të huaj, për të punuar disa vjet sa të fitojnë ca të ardhura
për të bërë një jetë të qetë. Një nga arsyet përse djemtë nuk e parapëlqejnë shumë
shkollimin është sipas tyre fakti që: tregu i punës është i varfër dhe rroga shumë e
ulët. Një i intervistuar 35 vjeçar shprehet: “ Kam 3 vjet që jam kthyer, kam punuar
13 vjet jashtë shtetit, nuk ke çfarë e do shkollën e lartë se nuk ja vlen gjithë atë
lodhje për një rrogë qesharake”. Ndërsa vajzat e shohin shkollimin si një dritare drejt
lirisë, siç shprehet një e intervistuar 25 vjeçare me arsim të lartë: “Nuk shoh rrugë
tjetër për vajzat krutane për të mbijetuar e për të qenë dikushi në jetë. Është e vetmja
mundësi për të dalë nga muret e shtëpisë që ofrohet në Krujë”.
2. 1. Profesionet, vajzat dhe gratë midis dy zjarreve
Siç u pa mësipër, edhe kur vajzat dhe gratë specializohen për punët jashtë shtëpisë,
ato arsimohen për profesione të ngjashme me punët e shtëpisë. Duket sikur janë
krijuar stereotipe edhe për profesionet, jo vetëm punët e shtëpisë janë cilësuar si
femërore, por edhe profesionet janë ndarë në femërore dhe mashkullore. Ka fusha që
lëvrohen vetëm nga gratë, ka të tjera që lëvrohen vetëm nga burrat. Sikurse pritej,
vajzat dhe gratë diplomohen në degë të cilat i pozicionojnë ato në punë si mësuese,
edukatore, infermiere, mjeke, etj.
246
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Ashtu sikurse për degët e arsimimit edhe për profesionet, të intervistuarit shprehen
se më e përshtatshme për vajzat dhe gratë do të ishte, siç shprehet dhe një e
intervistuar “të punonte si mësuese, infermiere, ekonomiste, shitëse, apo guzhiniere,
sepse në këto vende pune vajzat dhe gratë punojnë me vajza dhe gra të tjera dhe nuk
paragjykohen se po punojnë me burra”.Edhe profesionet e të anketuarve përputhen
me rezultatet e dala nga intervistimi. Ashtu sikurse të intervistuarit konsideronin si
më të përshtatshme për vajzat dhe gratë profesionet e mësuesit, edukatores apo
mjekes; për meshkujt profesionin e avokatit, policit apo ushtarakut, edhe profesionet
e tyre ishin të njëjta. Siç e tregon edhe tabela më poshtë: (Tabele 5)
Tabela 5: Të anketuarit të ndarë sipas profesioneve
Profesioni Femra Meshkuj Gjithsej
Infermiere, kimiste, laborante, 26 0 26
Mjek, stomatolog, jurist 16 0 16
Mësues 32 8 40
Inxhinier, agronom, elektricist,
zoteknik 2 62 64
Ekonomist, shitës 30 18 48
Ushtarak, polic 0 14 14
Tregtar, shofer, gazetar 0 34 34
Shtëpiake 28 0 28
Pa profesion 20 30 50
Të tjera 46 34 80
Total 200 200 400
Siç shihet nga tabela e mësipërme, vajzat dhe gratë e anketuara janë më së shumti
me profesion si: infermiere, mësuese, ekonomiste. Ndërsa meshkujt e anketuar janë
më së shumti me profesion si: tregtar, inxhinier, agronom, elektricist. Edhe
Davidson dhe Cooper në studimin e tyre, shprehen se: “gratë akoma zgjedhin të
hyjnë në punë të identifikuara si femërore krahasuar me burrat. Kështu ato
vazhdojnë të përjetojnë ndarjen në tregun e punës” (Davidson and Cooper, 1984:
98).
Të pyetur nëse ka profesione të cilat vajzat dhe gratë nuk mund t’i ushtrojnë,
përgjithësisht të intervisturit shprehen se ato janë të afta të bëjnë çdo lloj profesioni,
madje janë më korrekte dhe më të përkushtuara sesa meshkujt. Një e intervistuar :
247
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
“Në ditët e sotme çdo lloj profesioni mund të bëhet nga femrat, sepse zhvillimi i
shkencës dhe i teknologjisë bën që vajza dhe gra të mund të bëjë çdo gjë, aftësitë
nuk i mungojnë, dhe burrat nuk kanë më pse të thonë që femrat nuk bëjnë dot këtë
apo atë sepse janë punë të rënda”. Vajzat dhe gratë mund t’i bëjnë të gjitha
profesionet, por nuk duhet të bëjnë disa prej tyre, dhe si arsye për të justifikuar këto
mendime përdoren pohime të tilla si: janë punë për meshkujt opo janë punë që bien
ndesh me natyrën e femrave. Kësisoj, të intervistuarit shprehen: “vajzat dhe gratë
nuk duhet të bëjnë ato profesione që bien ndesh me natyrën femërore, si ushtarake,
inxhiniere, kirurge, shofere, thjesht e bëjnë atë të duket burrë dhe bota duhet të ketë
edhe gra apo jo?!”; “ profesione të përshtatshme për vajzat dhe gratë janë mësuse
dhe rrobaqepse sepse kanë më pak lodhje dhe janë të përshtatshme për gruan
krutane”; “Punët e burrave nuk duhet t’i bëjnë gratë, kryetare bashkie apo komune
dhe poste të tjera drejtuese janë për burrat”; “roje, doganiere, police, shofere, mund
ta them vetëm me një fjalë arsyen pse jo - sepse jetojmë në një qytet siç është
Kruja”.
Vajzat dhe gratë krutane ndodhen midis dy zjarreve: nga njëra anë, shihen si të afta,
të zonjat, korrekte, të ndershme, punëtore dhe, në anën tjetër, i shohin si të
pamoralshme apo si të papërshtatshme për disa profesione. Sipas të intervistuarve,
ka shumë opinione negative që qarkullojnë nëpër gojët e njerëzve për vajzat dhe
gratë e punësuara, të cilat sipas tyre janë të rënda dhe fyese. Një e intervistuar
shprehet se ka dëgjuar me mijëra herë të dalin nga goja e komshijeve thënie të tilla
si: “Vajzat që punojnë mos i pastë kush. Ato shkojnë në punë me u marrë vetëm me
punë të pamoralshme, ato nuk kanë burrë (ose babë për vajzat). Vendi i vajzës është
vetëm shtëpia, të martohet e të shkojë në shtëpi të saj pa i mbush 15 vjeç”; ose: “
femrat që punojnë thonë se janë të pamoralshme, sidomos për ato që punojnë në
privat. Zakonisht thonë që merren me punë që ju takojnë burrave, i ofendojnë
shumë, e sa herë i shohin të kalojnë nuk rrinë pa i përfolur”. Opinioni dhe
mentaliteti është mbytës për vajzat dhe gratë në Krujë. Përveç problemeve të tjera që
i shqetësojnë, mentaliteti i ulët dhe opinioni i njerëzve i ndjek për të thithur ajrin që i
rrethon. Ato ndiqen hap pas hapi, çdo gjë që ato bëjnë shihet me dyshim, çdo gjë
duhet të ketë një arsye të pandershme që qëndron prapa veprimeve të tyre. Edhe kur
nuk ka asgjë “të gabuar” tek veprimet e një vajze apo gruaje, ose të paktën
“detektivët privatë” që ushqejnë mentalitetet dhe opinionet negative nuk kanë gjetur
gjë, duhet të ketë diçka mbrapa, thjesht duhet më shumë kohë për ta gjetur, por ka
diçka patjetër, është shumë e mirë për të qenë e vërtetë.
Konkluzione
Vajzat dhe gratë krutane janë në çdo moment të jetës së tyre përballë sfidave për të
ecur përpara. Ajo që i bën ato të jenë të rëndësishme është dëshira e madhe për tu
arsimuar. Arsimimi i pais vajzat dhe gratë krutane me një armë paqësore për të
248
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
luftuar kundër pabarazive ginore. Më anë të arsimit, vajzat dhe gratë kanë një
mundësi më shumë për t’u ngjitur lart në shkallët e karrierës profesionale apo
shoqërore. Por, për vajzat dhe gratë krutane një sërë pengesash dalin në rrugën e saj
për ta penguar atë drejt ndjekjes së nivleve të ndryshme të arsimimit. Kryesisht
mentaliteti përçmues, fanatizmi, opinioni negativ, mundësitë ekonomike shihen si
pengesat kryesore. Vajzat dhe gratë krutane përballen me to dhe pavarësisht nga ato
shumë vajza dhe gra janë shkolluar dhe vazhdojnë të shkollohen deri në nivelet më
të larta të arsimimit. Siç e kam shprehur më përpara, arsimimi për vajzat dhe gratë
krutane është një mundësi e vetme për të shpëtuar nga kthetrat e problemeve, një
jelek shpëtimi që mund ta mbajë mbi ujë kur dallgët ta godasin.
Punësimi jashtë ekonomisë shtëpiake është jetësor për vajzat dhe gratë krutane. Ajo
i jep mundësinë që të shohin një rreze drite në errësirë. Duke qenë se në qytet
ofrohen mundësi shumë të pakta për vajzat dhe gratë që të shprehë aftësitë e saj dhe
që të largohet nga rutina e përditshme e angazhimeve shtëpiake, puna është ura
lidhëse midis shtëpisë dhe shoqërisë. Në shoqërinë krutane, me mentalitet patriarkal,
punët janë ndarë sipas gjinive, ashtu si punët e shtëpisë i takojnë vajzave dhe grave,
ashtu infermierja, mësuesja, edukatorja, ekonomistja shoqërohen me figurën e
vajzave dhe grave.
Qyteti i Krujës nuk ofron shumë për vajzat dhe gratë, ose të paktën vajzat dhe gratë
krutane nuk lejohen të shfrytëzojnë ato pak mundësi që ofrohen. Nga ato pritet të
jenë shembull i “sjelljes së mirë” dhe bindjes ndaj baballarëve, bashkëshortëve,
familjes në përgjithësi.
Bibliografi
Arapi, Zef : ″Tregu i Krujës-vjetërsia e qytetit″ Botuar në revistën- arkiv ″Leka″, vjeti V, Nr II,
fryr 1933.
Adkan, Stilian : ″ Të dhëna Historike ″, Monumente të Kulturës 1- Tiranë, 1975.
De Beauvoir, Simone: Seksi i dytë II, faktet dhe mitet, Shtëpia Botuese Çabej,
Tiranë, 2002.
Davidson, Marilyn J. and Cary L. Cooper: Working Women: An International Survey, John
Wiley & Sons Ltd, London, 1984.
Dervishi, Zyhdi : Gratë në syrin e ciklonit të sfidave dhe perspektiva, Shtëpia
Botuese Jerusalem, Tiranë, 2001.
Dervishi, Zyhdi : Vullnetarizmi ind shumëfunksional i shoqërisë, Shtëpia Botuese
albPaper, Tiranë, 2004.
England, Paula and George Farkas: Households, Employment and Gender:
A Social, Economic and Demographic View, New York, 1986.
Gjeçovi, Sh., Shtjefn: Kanuni i Lek Dukagjinit, Shtëpia Botuese “KUVENDI”, Tiranë 1999.
INSTAT: Perspektiva gjinore në Shqipëri, Tiranë, 2004.
Qendra e Gruas-Tiranë : Përmbledhje esesh për përkatësinë gjinore, Tiranë,
Shqipëri (nuk ka vit botimi).
Studim i UNDP : Përkatësia gjinore dhe punësimi në Shqipëri, çështje të
integrimit gjinor në politikat e punësimit në Shqipëri, Tiranë, Korrik 2005
249
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Metë KRASNIQI
PËRPARËSITË E ZBATIMIT TË FORMËS NË GRUPE GJATË ORËS
MËSIMORE
ABSTRAKTI: Procesi mësimor më së miri zhvillohet atëherë kur gjejmë formën e punës
mësimore që i përshtatet nxënësve. Dallimet e mësimit tradicional - formës frontale dhe
mësimit bashkëkohor – punës në grupe bën që studimi ynë të orientohet nga qasja teorike
në atë praktike.
Gjatë reformave në arsim, ndër mësues ekzistojnë dilema rreth zgjedhjes së punës në
grupe. Rezultatet tregojnë se mësimdhënia bashkëkohore – ndërvepruese përmbush
kërkesat e shtruara në arsim për mësim cilësor. Nxënësit e duan grupin e punës, suksesi
nuk mungon.
Fjalët kyçe: procesi mësimor, puna në grupe, të nxënit, mësimdhënia.
ABSTRACT: ADVANTAGES OF GROUP WORK IN THE CLASSROOM
The best way of Learning process is when we find the most appropriate teaching technique
for students. The difference between traditional teaching - frontal teaching technique and
contemporary teaching- group work makes our study be guided by theoretical approach to
the practical one.
During the reforms in education, there are dilemmas among teachers regarding group work.
Results show that contemporary teaching - interactive technique meets the requirements for
quality learning in education. Students love group work, success does not miss.
Key words: learning process, Work in groups, learning, teaching.
Hyrje
N
ga ndryshimet në arsim, që po bëhen kohët e fundit në Kosovë, rëndësi të
madhe kanë ndryshimet didaktike, konkretisht ndryshimet në metodolo-
gjinë e punës mësimore, që kanë për qëllim të ndihmohen nxënësit në për-
vetësimin cilësor të njohurive. Zbatimi i strategjive të reja në mësimdhënie, duke
punuar në grupe, po bëhet me qëllim që nxënësit të ndihen mirë gjatë procesit
mësimor dhe të shprehin lirshëm mendimet e tyre.
Gjatë shfaqjes së mendimeve e dhënies së përkufizimeve, nga autorë të shumtë
theksohet nocioni “punë në grupe”, si formë që aktivizon më së shumti nxënësit për
nxënie aktive dhe që u përgjigjet kërkesave të mësimdhënies bashkëkohore. Autori
Kozmo Grillo, në zbërthimin e nocionit “punë në grup”, thekson se “veprimtaria në
punën me grupe realizohet nëpërmjet marrëdhënieve të bashkëpunimit, të stimulimit
250
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
dhe të ndihmës së ndërsjellë”1. Autori nënkupton se puna e grupit të shkollarëve
niset nga supozimi që të garantojë individin për shfrytëzimin më të mirë dhe
shprehjen më të lirshme të të gjitha aftësive dhe mundësive personale, pa shumë
kushtëzime dhe frenime, e ndërtuar në mënyrë të tillë që ndihmesa e secilit të vihet
në shërbim të të gjithëve. Ndërkaq, Nijazi Zylfiu, në tekstin “Didaktika”, ka
shpjeguar se, meqë puna mësimore në grupe paraqet një risi në pozitën e nxënësit
dhe të arsimtarit në mësim, shkalla e lartë e nxitjes së aktivitetit punues të nxënësve
është karakteristikë e këtij formacioni social të organizimit të punës mësimore, që
zakonisht vihet në shërbim të realizimit të detyrave të përgjithshme dhe të veçanta të
bashkësisë së klasës, si formë e veçantë organizimi2. Në mbështetje të përkufizimeve
të përmendura më lart, mund të konstatohet se “puna në grupe” karakterizohet me
ndarjen e nxënësve të klasës në grupe, të cilët punojnë së bashku në drejtim të
përvetësimit të përmbajtjeve mësimore. Zhvillimi i mësimit përmes formës
mësimore të punës në grupe parim kryesor ka të nxënit ndërveprues.
Me rëndësinë dhe funksionimin e punës në grupe janë marrë studiues të ndryshëm.
Autorët Fritz Redl dhe William Wettenberg (1951), kanë arritur në përfundim se
“nxënësit sillen ndryshe nëse janë në grup, krahasuar me të qenit vetëm”3. Ndërsa,
Filip Merje, pas hulumtimit, ka konstatuar se nxënësit, duke u gjendur të përfshirë
në përgjegjësitë e mësimit, arrijnë ta shikojnë grupin që përbën mjetin më të mirë
për përparimin e secilit. Në tekstin e autorit theksohej se “puna në grup është ilaç
kundër dështimit, sepse është pikërisht e kundërta e garës individuale: duke qenë se
detyra e secilit është po aq e rëndësishme sa edhe ajo e të tjerëve, askush nuk pëson
kurrë humbje, pasi ndodh një lloj qarkullimi i ndihmesës, vendimtare për suksesin e
ndërmarrjes së përbashkët”4. Forma mësimore e punës në grupe krijon hapësirë të
favorshme për mësim aktiv dhe e bën më të lehtë lidhjen e teorisë me praktikën. Nga
vështrimi i të gjitha hulumtimeve, mbështetur edhe në analizën SWOT
(sukseset/fuqitë, dobësitë/mangësitë, mundësitë, rreziqet/kanosjet), puna në grupe
mund të jetë formë e përshtatshme për bashkëpunim, që më së shumti ndihmon
nxënësit drejt përvetësimit cilësor të njohurive të lëndëve mësimore.
Metodologjia e hulumtimit
Qëllimi dhe detyrat e hulumtimit
Qëllimi i hulumtimit është nxjerrja e përparësive të punës mësimore në grupe në
përvetësimin cilësor të njohurive. Për realizimin e qëllimit të hulumtimit, kemi
Të verifikohen përparësitë e punës mësimore në grupe;
parashtruar këto detyra:
1 Shih, Grillo, Kozma (2002), Fjalor Edukimi (Psikologji – Sociologji – Pedagogji), Dita 2000, Tiranë, f. 258-259.
2 Zylfiu, Dr. Njazi (2004), Didaktika, Timegate, Prishtinë, f. 260.
3 Bojaxhiu, Aleksandër (2004), Disiplina në klasën mësimore, Toena, Tiranë, f. 25.
4 Merje, Filip (2006), Mjete për të mësuar në grup –Të mësosh në grup 2 , Logos-A, Shkup, f.175.
251
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Të përpunohen dhe të interpretohen të dhënat e grumbulluara;
Të krahasohen përgjigjet e nxënësve që punojnë në grupe dhe që mësojnë në
formë frontale;
Të nxirren përfundimet dhe rekomandimet për punën në grupe, të cilat do të
ndihmonin në mësimdhënie dhe mësimnxënie.
Hipotezat e hulumtimit
Hipoteza themelore e hulumtimit është: Nxënësit e pëlqejnë jashtëzakonishtë shumë
të punojnë në grupe për përvetësimin cilësor të njohurive.
Me zbatimin e punës në grupe nxënësit i mësojnë mësimet më lehtë.
Prej hipotezës themelore rrjedhin këto nënhipoteza:
Aplikimi i punës në grupe bën që nxënësit të jenë më bashkëpunues.
Metodat, teknikat dhe instrumentet e hulumtimit
Për të nxjerr përparësitë e punës në grupe kemi përdorur metodën e analizës teorike
dhe metodën përshkruese, ndërkaq me rastin e krahasimit të rezultateve kemi
përdorur metodën krahasuese duke përpunuar kështu të dhënat perms metodës
statistikore. Në hulumtim kemi përdorur këto teknika: anketën, intervistën dhe të
vërejturit me qëllim të mbledhjes së të dhënave dhe nxjerrjes së përfundimeve rreth
efikasitetit të punës në grupe. Si instrumente të hulumtimit u përdorurën: pyetësori
për nxënës, protokolli i intervistës për mësues dhe protokolli për vëzhgim.
Grupi reprezentativ
Mostra në hulumtim përmban 110 subjekte. Përcaktimi i nxënësve dhe mësuesëve të
klasave për hulumtim është bërë në këto shkolla: dy klasa të treta në shkollën fillore
“Ibrahim Mazreku” të Malishevës (mjedisi urban) dhe dy klasa të treta në shkollën
fillore “Naim Frashëri” të fshatit Banjë (mjedisi ruaral). Klasat e përzgjedhura si
grup ishin me numër të barabartë të nxënësve.
Rezultatet e hulumtimit dhe diskutimi
Nxjerrja e përfundimeve kohë më parë në lëndën mësimore të gjuhës shqipe, se
klasat që zhvilluan mësimin në grupe krahasuar me klasat e mësimit frontal treguan
rezultate më të mira në përgjigjet e testit final, nxiti që hulumtimin ta vazhdojmë me
anketimin me nxënës dhe intervistën me mësues. Hulumtimi u vazhdua me klasat që
punuan në grupe (grupi eksperimental) dhe me klasat që punuan në formën frontale
të punës mësimore (grupi kontrollues). Me nxënës realizuam pyetësorin me 10
pyetje, ndërsa me mësuesit e klasave zhvilluam intervistën me gojë. Rezultatet e disa
prej pyetjeve të anketës dhe të dhënava të intervistës me mësuesit po i paraqesim
në vazhdim. Në hulumtim nxënësit e klasave u shprehën në favor të zbatimit të
252
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
punës me grupe. Kështu, në pyetësorin drejtuar nxënësve, për pyetjen: “A keni
dëshirë të punoni në grupe?”, rezultatet e fituara janë paraqitur në tabelën si vijon:
Tabela nr. 1. Motivimi i nxënësve për të punuar në grupe
A keni dëshirë të punoni në grupe? Mësimi frontal Mësimi në grupe
N % N %
a. Jashtëzakonisht shumë 29 54.72 45 84.91
b. Shumë 16 30.19 6 11.32
c. Pak 2 3.77 2 3.77
d. Fare 6 11.32 0 0
TOTALI 53 100 53 100
Nga tabela nr. 1 shihet se nxënësit e grupit të mësimit frontal, nga 53, sa ishin
gjithsej, për nivelin jashtëzakonisht shumë janë deklaruar 29 ose 54.72%, ndërkaq,
nga 53 nxënës të grupit të mësimit në grupe, për nivelin jashtëzakonisht shumë janë
deklaruar 45 ose 84.91%. Përgjigjet e shumicës së nxënësve nga të dy grupet,
gjithsej 69.81% e nxënësve janë se e pëlqejnë jashtëzakonisht shumë që mësimi të
zhvillohet në formën mësimore në grupe. Nga rezultatet e fituara konstatojmë se,
edhe pse nga të dy grupet e nxënësve janë deklaruar më shumë të punojnë në grupe,
përsëri ekziston një dallim i vogël. Nxënësit e klasave që punuan në grupe, më
shumë u deklaruan se e pëlqejnë punën në grupe, ndërsa disa nxënës në mësimin
frontal duket se hezituan apo parapëlqejnë qëndrimin e mësuesit në ndryshimin e
formës mësimore.
Për të nxjerrë një pasqyrë të dhënash të mendimeve të nxënësve për zgjedhjen e
formës për përvetësimin e njohurive, në pyetësor është parashtruar pyetja: “Kur
mendoni që i kuptoni mësimet më lehtë?”. Për këtë pyetje, nxënësit dhanë këto
përgjigje:
Tabela nr. 2. Të kuptuarit e mësimeve gjatë punës në grupe
Kur mendoni që i kuptoni mësimet më Mësimi frontal Mësimi në grupe
lehtë? N % N %
a. Vetë 15 28.30 4 7.55
b. Me një person tjetër 12 22.64 13 24.53
c. Me dy ose më shumë persona 26 49.06 36 67.92
TOTALI 53 100 53 100
253
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Nga të dhënat e tabelës nr. 2 shihet se nxënësit e mësimit frontal për alternativën
vetë janë deklaruar 15, ose 28.30% të nxënësve, për alternativën me një person tjetër
janë deklaruar 12, ose 22.64% të nxënësve, për alternativën me dy ose më shumë
persona janë deklaruar 26, ose 49.06% të nxënësve, ndërsa nxënësit e mësimit në
grupe për alternativën vetë janë deklaruar 4, ose 7.55% të nxënësve, për alternativën
me një person tjetër janë deklaruar 13, ose 24.53% të nxënësve, për alternativën me
dy ose më shumë persona janë deklaruar 36, ose 67.92% të nxënësve. Nga këto të
dhëna vlerësojmë se nxënësit shprehen në favor të të kuptuarit të mësimeve kur janë
me dy ose më shumë persona. Kjo vërtetohet edhe përmes testit të hi katrorit, ku Χ2=
8.02 është më e vogël se kufijtë e shkallës së lirimit 2 me nivelin e rëndësisë 0.01, që
është 9.21: p=0.01, sh.l.=2, v.k.=9.21, C=0.26, Χ2 =8.02. Në këtë aspekt,
konstatojmë se, forma mësimore e punës në grupe është mirë të gjejë zbatim në
praktikën mësimore. Në pyetjen drejtuar nxënësve “A do t’i pranoni nxënësit e
klasës në grupin tuaj pa bërë dallim?”, përgjigjet nga tri alternativa ishin si vijon:
Tabela nr. 3. Dëshira e nxënësve për të punuar në grup
A do t’i pranoni nxënësit e klasës në Mësimi frontal Mësimi në grupe
grupin tuaj pa bërë dallim? N % N %
a. Po 37 69.81 52 98.11
b. Jo 11 20.76 1 1.89
c. Nuk e di 5 9.43 0 0.00
TOTALI 53 100 53 100
Nga paraqitja tabelore (Tabela nr. 3) përgjigjet e nxënësve të grupit të mësimit
frontal, për alternativën po janë deklaruar 37, ose 69.81 të nxënësve, ndërsa
përgjigjet e nxënësve të grupit të mësimit në grupe për alternativën po janë deklaruar
52, ose 98.11% . Në bazë të 83.96% përgjigjeve të nxënësve vlerësojmë se për
formimin e grupit shumica e nxënësve janë të gatshëm të pranojnë në grup këdo nga
nxënësit e klasës. Mirëpo, në vërtetimin e përgjigjeve përmes katrorit hi vërehet se
ekziston dallim statistikor, sepse Χ2 është i barabartë me 15.86 dhe me një
korrelacion po ashtu të ulët pozitiv (C=0.36): p<0.0005, sh.l.=2, v.k.=15.20,
C=0.36, Χ2=15.86. Rezultatet e fituara tregojnë se nxënësit e mësimit në grupe
tregohen më të shoqërueshëm e më të hapur për të pranuar cilindo nga nxënësit e
klasës në grupin e punës. Ndërkaq, pyetjes: “Tregoni deri në cilin nivel jeni
bashkëpunues?”, nxënësit iu përgjigjën kështu:
254
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Tabela 4. Bashkëpunimi i nxënësve në klasë
Tregoni deri në cilin nivel jeni Mësimi frontal Mësimi në grupe
bashkëpunues? N % N %
a. Jashtëzakonisht shumë 31 58.49 44 83.02
b. Shumë 12 22.65 5 9.43
c. Pak 5 9.43 4 7.55
d. Fare 5 9.43 0 0
TOTALI 53 100 53 100
Nga tabela nr. 4, shihet se për tri nivelet e pyetjes, përgjigjet e nxënësve të grupit të
mësimit frontal janë: për nivelin jashtëzakonisht shumë janë deklaruar 31, ose
58.49% të nxënësve, për nivelin shumë janë deklaruar 12, ose 22.65% të nxënësve,
për nivelin pak janë deklaruar 5, ose 9.43% të nxënësve, për nivelin fare janë
deklaruar 5, ose 9.43% të nxënësve, ndërsa përgjigjet e nxënësve të grupit të
mësimit në grupe janë: për nivelin jashtëzakonisht shumë janë deklaruar 44, ose
83.01% të nxënësve, për nivelin shumë janë deklaruar 5, ose 9.43% të nxënësve, për
nivelin pak janë deklaruar 4, ose 7.55% të nxënësve, për nivelin fare nuk është
deklaruar asnjë nxënës. Sipas të dhënave, klasat që mësuan në grupe u shprehen se
janë bashkëpunues gjatë mësimit, derisa përqindja e përgjigjeve te nxënësit e
klasave të mësimit fronatal ishte pak më e vogël. Megjithatë, sipas këtyre të
dhënave, mund të vlerësojmë se ekziston gatishmëri e vullnet te nxënësit për të
bashkëpunuar mes vete. Ndërsa, në protokollin e intervistës me mësues nga pyetja:
“Cili është mendimi juaj për zbatimin e punës në grupe?” nxorëm këto të dhëna:
ME-1: Më besoni, në fillim kisha një mendim krejt ndryshe nga tash. E vërtetë
qenka se po të punosh me nxënësit të ulur në grupe, suksesi do të jetë më i lartë. I
kam ndjekur me shumë vëmendje nxënësit sa tregonin më shumë energji gjatë
mësimit. Për mua, në moshë që jam, më dukej paksa zhurmë që kishte në klasë.
Mirëpo, aktivizimi i nxënësve në mësim, liria në të shprehurit ishte në rritje,
socializmi i nxënësve e buzëqeshjet e tyre më bënë të ndihesha shumë mirë. Pastaj,
në fundin e hulumtimit tuaj, kur parashtruam pyetjen, se: “A ju pëlqente të vazhdoni
të mësoni në grupe?”, përgjigjet e nxënësve ishin njëzëri se u pëlqente të mësonin në
grupe. Kjo të jep të kuptosh se duhet të gjejë zbatim në praktikë forma e tillë e
punës.
ME-2: Mendimi im është se puna në grupe stimulon nxënësit më shumë për mësime.
Edhe gjatë mësimit që zhvilluam në punën me grupe dhe përdorimit të teknikave të
reja ndërvepruese, vërejtëm se të gjithë nxënësit ishin të aktivizuar në mësim.
255
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Nxënësit kishin vullnet më shumë për të mësuar mësimet dhe ishin të gatshëm të
ndihmonin njëri-tjetrin1.
Për gjetjen e përparësive të punës në grupe, edhe nxënësve u parashtruam pyetjen në
pyetësor, si: “Jepni vlerësimin tuaj për punën në grupe në lëndën e gjuhës shqipe”,
pothuajse të gjitha përgjigjet e nxënësve ishin në favor të punës në grupe, me ç’rast
mendimet e shumicës së nxënësve ishte si vijion:
- Puna në grupe është e mirë, se mësojmë me shokë dhe shoqe së bashku;
- Nëse punojmë në grupe, i ndihmojmë njëri-tjetrit;
- Më pëlqen shumë puna në grupe, sepse i shprehim mendimet tona;
- Mua më pëlqen të punoj në grupe, sepse nuk dua të jem vetjak, por me shoqëri;
- Kam dëshirë gjithmonë të mësojmë në grupe, se bashkëpunojmë.
Përgjigjet e dhëna nga mësuesit dhe nxënësit, vënë në pah shumë përparësi të punës
në grupe. Disa nga të anketuarit e mësimit frontal kanë dilema për punën në grupe,
ndërsa të anketuarit nga mësimi në grupe e pëlqejnë shumë dhe dëshirojnë që të
vazhdohet me zbatimin e formës së tillë mësimore. Në bazë të tetsit final, të
anketimit të mësuesve dhe nxënësve, dhe të vëzhgimit në klasa konstatojmë se si
kërkesë e arsyeshme shtrohet që nxënësit të punojnë në grupe.
Sot, puna në grupe gjen mbështetje në shumë programe, ku të nxënit do të përkonte
me qëllimin parësor të shkollës, me thënien e Piazhesë, se “Qëllimi kryesor i
arsimimit është të krijojë njerëz, që janë të aftë të bëjnë gjëra të reja, jo thjesht të
përsëritin ato që kanë bërë brezat e tjerë – njerëz që janë krijues, shpikës dhe
zbulues. Qëllimi i dytë i arsimimit është të formojë mendje, që mund të jetë kritike,
që të mund të verifikojnë dhe jo të pranojnë çdo gjë që u jepet”2. Strategjitë dhe
parimet nga programet: Hap pas hapi, Mësimdhënia me nxënësin në qendër,
Zhvillimi i mendimit kritik gjatë leximit dhe shkrimit shihet si detyrë themelore në
shkollën bashkëkohore e që përkon me punën në grupe. Përpos programeve e
strategjive të shumta në arsim, sot në Kosovë zhvillohen projekte të ndryshme, që
nxisin nxënësit të punojnë në grupe. Shembuj të tillë kemi nga projekti “Kosovision
Contest”, që nxiti nxënësit e klasave të pesta në tërë Kosovën që, përmes punëve të
ndara në grupe në katër fusha3, duke paraqitur vizionin dhe projektet e tyre, që
kontribuojnë për të ardhmen e vendit. Ata u inkurajuan që t’i shprehin vizionet e
tyre dhe të bëhen aktivë. Vizione dhe projekte të ndryshme që u punuan, nxënësit i
bënë së bashku në grupe pune. Një punë të tillë bëmë edhe ne me nxënësit e klasës
sime në grupet e punës.
1 ME-1 dhe ME-2 është fjala për mësuesit e klasave të mësimit në grupe (shkurtesa ME- mësuesi eksperimantal).
2 Fisher, Robert (1995), Teachning Children to Learn. Stanley Thornes: UK, f. 29.
3 Shih, www.kosovision.org
256
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Vizioni për të ardhmen e Kosovës
Gjatë punës së projekti të lartëpërmendur, nxënësit punuan në grupe dhe ishin më të
vullnetshëm edhe në lëndët mësimore. Nxënësit, të inkurajuar, njësitë mësimore i
ndërlidhnin me jetën në praktikë. Njohuritë dhe dëshirat e tyre i paraqitën në
pllakatin “Vizioni për të ardhmen e Kosovën”.
Përfundimi
Në mbështetje të analizës teorike nga literatura në fushën pedagogjike e didaktike si
dhe duke u bazuar nga rezultatet e fituara nga hulumtimi, kemi nxjerrë këto
përfundime:
1. U vërtetua se mësuesit dhe nxënësit kanë pikëpamje pozitive për punën në grupe,
sepse nga të gjitha pyetjet në hulumtim, nga të gjithë të anketuarit apo më saktë mbi
90% e përgjigjeve në pyetësorin për nxënës dhe të përgjigjeve në intervistën me
mësues e pranojnë dhe e vlerësojnë si formë të përshtatshme dhe të pëlqyer.
2. Nga krahasimi i rezultateve të nxjerra sipas deklarimeve të nxënësve të klasave të
mësimit frontal dhe të klasave të mësimit në grupe, argumentohet se “mbajtja e
mësimit përmes punës në grupe bën që mësimet të mësohen më lehtë dhe të rritet
dëshirën e nxënësve për vazhdimin e mësimit në formë të tillë”.
257
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
3. U verifikua se nxënësit janë më bashkëpunues në grupin e punës, sepse nga
krahasimi i rezultateve të nxjerra sipas deklarimeve të nxënësve të dy grupeve,
dëshmohet se 83.02% e nxënësve të klasave të mësimit në grupe deklarohen se janë
bashkëpunues në nivelin jashtëzakonisht shumë, derisa nga deklarimet e klasave të
mësimit frontal janë 58.49%.
Prej rezultateve të prezantuara nga hulumtimi dhe vëzhgimi në klasë, nxjerrim
këto rekomandime:
Mësuesit duhet të praktikojnë mësimin përmes punës në grupe, ngase të dhënat
statistikore nga testi dhe anketimi tregojnë se mësimi në grupe ka ndikuar pozitivisht
në arritjet e nxënësve dhe është më e dëshiruar nga nxënësit.
Të kihen parasysh këto veprime gjatë zbatimit të punës në grup:
- Grupet të jenë të paisura me materiale që kërkohen për kryerjen e detyrave;
- Mësuesi bashkë me nxënësit të nxjerrin kriteret e mësimit;
- Formimi i grupeve të jetë i ndryshueshëm dhe i pranueshëm për nxënësit;
Mësuesit të përdorin këto strategji gjatë punës në grup:
- Udhëzimet për mësim të jenë të kuptueshme dhe të shpjeguarit të jetë me shikim
në sy për të gjithë njësoj, duke u përmendur emrat vazhdimisht;
- Të respektohen mendimet e të gjithë nxënësve, pa dallim, dhe diskutimi të
fokusohet më shumë në pozitiven, e më pak në negativen;
- Prezantimi dhe Vlerësimi të bëhen sipas kritereve të përcaktuara nga
mësimdhënësi bashkë me nxënësit.
Mësuesi gjatë planifikimit të mësimit të zgjedhë teknika ndërvepruese, të
përshtatura mirë njësisë mësimore, me qëllim që nxënësit të ndihen mirë gjatë kohës
së mësimit përmes punës në grupe.
Shpresojmë se rezultatet përfundimtare të hulumtimit dhe rekomandimet do të
kontribuojnë në përmirësimin e praktikës mësimore dhe në të nxënit produktiv të
nxënësve si dhe do të avancojnë mësimdhënien bashkëkohore.
Literatura
Bojaxhiu, Aleksandër (2004), Disiplina në klasën mësimore, Toena, Tiranë.
Fisher, Robert (1995), Teaching Children to Learn, Stanley Thornes: UK.
Galton, Maurice & John Williamson (1992), Group work in the primary classroom,
Routledage, USA & Canada.
Grillo, Kozma (2002), Fjalor Edukimi (Psikologji – Sociologji – Pedagogji), Dita 2000, Tiranë.
Merje, Filip (2006), Mjete për të mësuar në grup –Të mësosh në grup 2, Logos-A, Shkup.
Murati, Xheladin (2002), Didaktika-Metodologjia e mësimdhënies,Tetovë.
Musai, Bardhyl (2005), Mësimdhënia dhe të nxënit ndërveprues, Pegi, Tiranë.
Novaçevska B. (2007), Interaktivna komunikacija, Manastir.
Vitak, August (1964), Puna bashkëkohore në grupe, Beograd.
Zylfiu, Dr. Sci. Nijazi (2004), Didaktika, Timegate, Prishtinë.
258
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Mirjam REÇI1
NGA STRATEGJIA EUROPA 2020 TEK HAPAT KONKRETË
ABSTRACT: Through the adoption of the Europe 2020 strategy, the EU has proposed an
“inclusive growth” component. The attention to education, inclusion and poverty reduction
provides an additional opportunity to adopt a comprehensive approach to achieving well-
being for children and also the most marginalized groups. Education, social inclusion and
employment represent critical areas of intervention, given the specific set of challenges
present in these areas. The Europe 2020 strategy was developed in a period of economic
crisis, in which many EU member states introduced austerity policies, consisting primary of
budget reductions to welfare benefits and social services, at a time when disadvantaged
groups needed increased support.
The main objective of Europe 2020, “A European strategy for smart, green and inclusive
growth” is to bring together the economic, social and environmental agendas of the EU in a
more structured and coherent way.
Regarding education, concrete initiatives are undertaken in many European countries,
members and non-member states which fit to the creation of an inclusive society. Focus is
given to increasing the quality of primary education of an inclusive society, reducing the early
school drop-puts.
Stakeholders from the education community including Albania have highlighted that the focus
should not be solely on higher education, but also on developing early-childhood education
programs. Such inclusive services were seen as essential for improving school readiness
and for providing an equal starting, thus reducing the probability of drop-outs.
The objective of this article is to share some of the initiatives in Albania which contribute to
fulfill the objectives of Europe 2020 strategy.
Keywords: education, strategy, initiatives
ABSTRAKTI: Përmes adaptimit të strategjisë Europa 2020, BE propozon një komponent të
“rritjes përfshirëse”. Vëmendja ndaj arsimit, përfshirjes dhe reduktimit të varfërisë ofron një
mundësi shtesë për të adaptuar një përqasje të kuptueshme në arritjen e mirëqenies së
fëmijëve dhe gjithashtu për grupet në nevojë. Arsimi , përfshirja sociale dhe punësimi,
përfaqësojnë fusha kritike të ndërhyrjes , duke pasur parasysh sfidat specifike të pranishme
në këto fusha.
Objektivi kryesor i Europa 2020 fokusohet në një “një strategji europiane për rritje graduale
dhe përfshirëse ” është të sjellë bashkë në axhendat ekonomike, sociale dhe mjedisore të
BE në një mënyrë më të strukturuar dhe harmonike”
1Mirjam Reçi, lektore Fakulteti i Edukimit, UAMD / Doktorante pranë ISE (Instituti i Studimeve Europiane) Tiranë,
Shqipëri
259
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Roli i edukimit në përfshirjen aktive
P
rofesionistët e tij, më tepër sesa punonjësit socialë, terapistët ose nëpunësit e
mirëqenies- janë në qendër të jetës së fëmijëve. Shkollat mund të bëjnë më
tepër në parandalim dhe ndërhyrje për të siguruar që fëmijët në nevojë janë
në gjendje të kenë avantazhe, përvecse mësimdhënie cilësore.
Në shkolla identifikohet natyra dinamike e përjashtimit social, dallohet dhe
veprohet kur një fëmijë është vulnerabël. Kjo nuk është sfidë vetëm për shkollën.
Qeveria qendrore ka rol për të luajtur. Sinergjitë shumë shërbimëshe në arsim janë
më të lehta për t’u arritur nëse mbështeten nga politika kombëtare (përfshirë
mbështetjen financiare)
Përqasja më e zakonsme, është për një ofrues shërbimi të vetëm të punojë me një
shkollë për të arritur një qëllim të vetëm, psh. reduktimin e braktisjes së shkollës nga
fëmijët. Ndërsa është e lehtë të masësh efektivitetin e kësaj përqasje, nuk dmth është
zgjidhja më e mirë për fëmijët në rrezik. Duke pasur konsensusin që përgjigja shumë
shërbimëshe për përjashtimin social përbën diferencën, ato nuk duhen sakrifikuar
thjesht se janë të vështira për t’u vlerësuar.
Të gjitha shkollat, sikurse fëmijët që u shërbejnë, janë të ndryshme. Atyre u
nevojitet hartimi i nje set-i prioritetesh dhe vlerash për të udhëhequr punën me të rinj
në nevojë . Është jetësore që aktorët e shkollës dhe ofruesit e shërbimeve me të cilat
bashkëpunojnë, të aftësohen, të jenë sensitivë ndaj rrethanave lokale.
Edukimi dhe përfshirja aktive: përcaktimi i termave
Parandalimi është koncept kyc. Shembujt e punës me përjashtimin social
përqëndrohen në parandalimin e përjashtimit përmes përfshirjes së të rinjve në
rrezik.
Parandalimi mund të aplikohet në veprime mbrojtëse ku një fëmijët të mos privohen
nga marrja e një ose të gjitha shërbimeve që ofron shkolla
Ndërhurja është një term tjetër për t’u shpjeguar. Shkollimi është ndërhyrja më ë
rëndësishme në jetën e një fëmije psh: në theksimin e shkollimit pëfshirës dhe
strategjitë për të ndaluar braktisjen e shkollës në moshë të herhme (Komisioni
Europian “Staff Ëorking Paper”, 2010)
Ndërhyrja e hershme është termi më i përdorshëm i shoqëruar me axhendë
përfshirëse. Në “Social Investments Package” Komisioni Europian 2013, u vërejt se
ndërhyrja në fëmijërinë e hershme në shëndet dhe edukim është pikë kyce për
thyerjen një cikli varfërie prej brezash.
Kuptimi tjetër i ndërhyrjes së hershme nuk kufizohet në stadet e hershme të jetës së
fëmijës , por përfshin ndërhyrjen kur ka shenja të vulnerabilitetit në ndonjë kohë të
jetës së fëmjës ose të të rinjve. Ky kuptim i ndërhyrjes së hershme con në
domososhmëri shumë shërbimëshe.
260
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Ekipet, kudo ku janë shërbime të thjeshta ose përmbajnë shumë profesione,
zakonisht kanë një histori dhe kuptime të përbashkëta të roleve të punës nga tëcilat
mund të punojnë në përgjigje me fëmijë dhe familje për qëllime të përbashkëta.
Rrjetet mund të ndërtohen bazuar në disa njohje dhe sjellje të përbashkëta. Puna e
ofruesve të shumë shërbimeve sugjeron angazhime më të forta mes shërbimeve qe
vijnë bashkë për të atakuar problemet komplekse të përjashtimit social.
Raporti i Komisionit nënkupton që edukimi, trajnimi, punesimi, strehimi dhe
politika shëndetësore nevojitet të ndërthuren.
Si duket praktika?
Realiteti nevojitet të kuptohet kur formulohen politika të bazuara në evidenca.
Procesi dhe treguesit strukturalë (legjislacioni, kodi i etikës, auditi ) mund të ofrojnë
informacion të vlefshëm, rreth përfituesve të shërbimeve dhe sa në kompleks janë
adresuar problemet.
Nga ana tjetër është ndërhyrja e suksesshme e ekzaminuar. Ky lokalizm i
domosdoshëm ngre pyetjen rreth shtrirjes kur ndërhyrja në një kontekst kultural
mund të transferohet në një tjetër. Puna parandaluese është kulturalisht sensitive dhe
e paevitueshme. Praktikuesit punojnë me rrenjët e historisë dhe kapitalit kultural e
social lokal.
Këto studime u identifikuan duke përdorur rrjetet europiane të kërkuesve në fushën e
parandalimit të përjashtimit social dhe punën e shkollës në mësimdhënien cilësore
Të gjithë së bashku për një arsim dhe shoqëri më përfshirëse
Iniciativa u zbatua nga
organizatat komunitare te
Europës për mnirëqënien
lokale e mbështetutr nga
programi për mbështetjen
e arsimit i Fondacionit të
Shoqërisë së Hapur, në
vitin 2013. Ai u ofroi
qytetarëve europianë,
aktivë në fushën e arsimit
dhe të përfshirjes sociale
mundësinë për të
ndërvepruar midsi tyre me politikë- bërësit dhe OSHC-të në nivel lokal, kombëtar
dhe europian. Në nivel lokal nisma ndoqi një metodë gjithëpërfshirëse të bazuar në
komunitet ku organizatat komunitare për arsimin punuan drejt promovimit të
aktorëve për zhvillim lokal dhe rritjes së mirëqënies lokale përmes edukimit formal
dhe jo formal. “ Forcimi I bashkëpunimit shkollë-famile-komunitet dhe
261
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
komunitete më gjithëpërfshirëse” u fokusua në cështje të marxhinalizimit në arsim
dhe fortësimit të një arsimi dhe shoqërie gjithëpërfshirëse. Aktivitete të planifikuara
si: takime dhe ëorkshope ndërgjegjësuse, aktivitete psikosociale, fushata për
përmirësimin e mabientit, debate dhe publikime kanë ndikim në rritjen e
ndërgjegjësimit të aktorëve të përfshirë mbi rëndësinë e arsimit dhe shoqërie
gjithëpërfshirëse dhe përmirësimin e klimës në shkollë, rritjen e pjesëmarrjes
aktiove dhe integrimin e femijëve dhe familjeve në nevojë me lidhje më të ngushtë
mes mësues-prindër-nxënësve dhe anëtarëve të tjerë të komunitetit u zbatuan në
Bashkinë e Durrësit.
Në vend të konkluzioneve: ndikimet në politika
Cështjet kryesore të identifikuara në Komisionin Europian “Staff Working Paper”
(2011) mbi braktisjen e hershme të shkollës i jep rëndesi mbështetjes shumë
dimensionale:
“ Vështirësitë në shkollë shpesh kanë rrënjë të jashtme. Zgjidhja e problemit në
shkollë nuk mund të bëhet efektivisht pa prekur rangun e problemeve që e vendosin
fëmijën në vështirësi, që mund të përfshijnë përdorimin e drogës ose alkolit,
crregullimet e gjumit, abuzimin fizik dhe traumat. Disa nga masat më të suksesshëm
262
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
kanë qenë ato që ofrojnë një zgjidhje holistike duke rrjetëzuar aktorë/ palë të
ndryshme dhe kështu mbështesin personin në tërësi”
Një set parimesh të rëndësihme për udhëheqje për t’u konsideruar vijnë nga
Komisioni Europian 2013 ku rekomandimet për investimin tek fëmijët përmes
“strategjive shumëdimensionale” përfshirë edhe “parime horizontale” si:
Të atakohet varfëria e fëmijëve dhe përjashtimi social përmes strategjive të
integruara që shkojnë përtej sigurimit të sigurise material të fëmijëve
Mbajtja e një ekuilibri të përshtatshëm mes politikave universale dhe përqasjeve
të targetuara, me qëllim mbështetjen e më të disavantazhaurve
Të sigurohet fokusi mbi fëmijët që përballen me rrezikun në rritje për shkak të
disvantazheve të shumëfishta
Të ketë investime të qëndrueshme për fëmijët dhe familjet e tyre.
263
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Mois KAMBERI1
ORIGJINA E KASTRIOTËVE, TOPONIME RRETH HEROIT TONË
KOMBËTAR –SKËNDERBEUT
ABSTRACT: The origin of Kastrioti and toponyms with regard to our national hero–
Skanderbeg
The genealogy of Kastioti family would have been insignificant had it not been the case that
Gjergj Kastrioti-Scanderbeg was born to this noble family. There is a sense of making our
national hero belong to different countries and territories. All the research in the sources and
documents of the antecedents of the great hero have revealed slim data and gone no further
than his own father, Gjon Kastrioti. All the documents and sources consulted will put away
the multiplicity of presumptions on the origins of Skanderbeg and bring forth the rich existing
toponomastics establishing his proper origin in Dibra, i.e. the family origin although there will
be no mention of the place he lived during his childhood.
This article delves into the rich historical sources, written documents and memoirs of his
contemporaries, and the rich toponomastics with regard to the origin of Kastiot family and
Gjergj Kastrioti-Skanderbeg. Different localizations about the origin of Skanderbeg and the
battles that he led will be provided in this paper.
Furthermore, the paper will draw on the activities of certain Albanian chiefs, great warriors of
Skanderbeg time such as Hamza Kastrioti, Moisi Golemi, Vrana Konti, Gjergj Arianit, etc.
Key words: genealogy, toponymy, historical documents, folklore, etc.
ABSTRAKTI: Gjeanologjia e shtëpisë së Kastriotëve do të kishte qenë e papërfillur, po të
mos kishte dalë nga gjiri i saj Gjergj Kastrioti-Skënderbeu. Shumë shtete, popuj apo krahina
të ndryshme kërkojnë ta bëjnë heroin tonë të tyren. Por burimet bashkëkohore dokumentare
për paraadhësit e heroit, nuk shkojnë përtej të atit të tij, Gjon Kastriotit. Burimet dhe
dokumentat e sjella do të hedhin poshtë shumë hamendësi rreth origjinës së Skënderbeut
dhe do të përcaktojnë në bazë të këtyrë dokumentave dhe një toponimastike të pasur
origjinën e tij nga Dibra. Përsa i përket vendit nga ishin Kastriotët, dhe ca më tëpër, nuk
flasin as për vendin ku kaloi fëmijërinë Skënderbeu.
Tema synon të sjell burime të pasura historike, dokumente të shkruara , dhe kujtime nga
bashkëkohës , si dhe një toponomistikë shumë të pasur për origjinën e Kastriotëve dhe të
Heroit tonë Kombëtar –Gjergj Kastrioti-Skënderbeu. Do të jepen lokalizime të ndryshme rreth
origjinës së Skëndërbeut dhe betejave të zhvilluara prej tij.
Krahas Skëndërbeut në temë do të sillet dhe aktiviteti i disa prijësve të tjerë shqiptarë
bashkëlutëtarë të tij si: Hamza Kastrioti, Moisi Golemi, Vrana Konti, Gjergj Arianit etj.
Fjalë kyçe: Gjeonologji, toponime, dokumente hisrtorike, gojëdhëna etj.
1 Dr. Mois KAMBERI - University “Aleksandër Moisiu”, Durrës. moiskamberi@yahoo.com
264
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
shtë diçka shumë e veçantë që për vite e vite me rradhë historianët u muarën
Ë më orgjinën e Kastriotëve, vendodhjen dhe vendlindjen e Gjergj Kastriotiti -
Skënderbeu dhe të krahinës shqiptare nga vinin ato. Me gjithë vërtetësinë e
tezës për këtë origjinë dhe vendlindjen dibrane të Skënderbeut nga studiues të huaj
dhe të Akademisë së Shkencave, është e pakuptimtë që dhe sot e kësaj dite lejohen
të botohen e publikohen punime pa fund e pa baza shkencore rreth origjinës së
Kastriotëve dhe Skëndërbeut. Në pamundësi të çertifikimit të këtyre botimeve
hamendësitë rreth origjinës dhe figurës së heroit sa vijnë e rriten. Por Gjeonologjia e
shtëpisë së Kastriotëve do të kishte mbetur me siguri e papërfillshme, pot ë mos
kishte dalë nga gjiri i saj Gjergj Kastrioti-Skënderbeu. Por burimet historike
bashkëkohore për paraardhësit e Skënderbeut nuk shkojnë përtej Gjon Kastriotit.
Madje shumë nga këto burime heshtin plotësisht, përsa i përket vendit nga ishin
Kastriotët dhe nuk flasin as për vendin ku kaloi fëmijërinë Skënderbeu.
Rezultatet e studimeve të ndryshme të vërtetuara në bazë të burimeve të shkruara
nga bashkëkohës të heroit të huaj e vendas dhe toponimet e pasura, bënë që
akademikët shqiptarë më 2 nëntor 1985 1në fshatin Sinë e Poshtme të rrethit të
Dibrës të ndërtonin dhe përuronin Muzeun e Kastiotëve, i vogël por me një
përmbajtje të madhe historike. Ai i kushtohej familjes së shquar të Kastriotëve e në
mënyrë të veantë të birit të saj të lavdishëm Gjergj Kastriotit –Skënderbeut. Ky
muze u ngrit në fshatin Sinë të krahinës së Çidhnës në Dibër të Poshtme ku, sipas
traditës popullore dhe në bazë të njoftimeve historike, ka qenë banimi i Kastriotëve
dhe vendlindja e Skënderbeut2.
Enigmat e ndryshme rreth origjinës dhe vendlindjes së Gjergj Kastriotit-
Skënderbeut, u dhanë mundësi inerpretimeve të ndryshme vendase dhe të huaja rreth
origjinës dhe vendlindjes së heroit. Ja disa prej tyre?
Mungesa e burimeve u dha rast që të shfaqen teza trë ndryshme mbi trualin e
origjinën e Kastriotëve dhe vendin ku lindi Skënderbeu. Në Aktin e sundimtarit serb
të Vlorës , hartuar në vitin 1368, në të cilin kishte nënshkruar si kështjellar të
Kaninës njëfarë Branilo Kastrioti disa historian europianë, CH,Hopi, J.Ph.
Fallmerayer, J.E.Pisko etj. menduan se ky Branilo Kastrioti duhet të këtë qenë gjyshi
i Skënderbeut dhe se nga karakteri sllav i emrit të gjyshit, duhet të ketë qenë sllav
dhe i nipi. Kjo mbështetej dhe në një frazë të një shkrimtari të shek.XVI, Francesko
Sansovino mbi historinë e turqve, në të cilin thuhet se :”Skënderbeu ishte për nga
origjina serb”. Kjo tezë u pëlqeu historianëve serb, të cilët edhe sot e kësaj dite, kur
ajo është haruar, nuk shkëputen dot prej saj. Kurse historiani grek Margaritis
Dimitzas, në vitet 70 të shekullit të kaluar hodhi tezën se Kastriotët ishin me origjinë
greke, meqenëse mbiemri i tyre Kastriot, vjen nga greqishtja-chastriotis që do të
thotë banorë i kështjellës.
1 Ndreu Haziz, “Toponime për vendëlindjen dhe vendbanimin e Kastriotëve”, Marin Barleti, Tiranë 1997, f.24.
2 Frashëri Kristo, “Nga cili vend i Shqipërisë ishin Kastriotët ?”, Shkenca dhe Jeta, nr.1/86, f.28.
265
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Por tezat e origjinës sllave apo greke ranë përfundimisht, kur dolën njoftime
burimore autentike që provojnë se Kastriotët ishin shqiptar. Një kontribut shumë të
rëndësishëm dhanë në këtë drejtim dy historianët e njohur shqiptarë: Athanas Gegaj
dhe Fan Noli, të cilët nënvizuan se Skënderbeu ishte shqiptar, pasardhës i epirotëve
të lashtë. Duke argumentuar këto burime historike, historianët shqiptarë bënë që
shumë studiues të vendeve të ndryshme që kishin pretenduar se janë vendlindja e
heroit, të arrinin në përfundimin tek përkatësia shqiptare e Gjergj Kastriotit-
Skënderbeu.
Pas zgjidhjes përfundimisht të çështjes etnike të origjinës së Kastriotëve, filloi
diskutimi i tyre mbi origjinën krahinore të tyre. Në lidhje më këtë temë, gama e
traditat populore dhe
tezave ishte më e gjerë ku u shfrytëzuan dy fusha burimore:
dokumentat historike.
Të dhënat nga tradita popullore nuk pajtoheshin midis tyre. Çdo krahinë e ndjente
veten krenare të nxirrte origjinën e Kastriotëve nga gjiri i saj. P.sh. Ami Boue, kishte
dëgjuar se Skënderbeu kishte lindur në Mirditë, në fshatin Kastrit, gjysmë ore larg
Vigut.
Albanologu i njohur J.von.Hahn, gjatë udhëtimit të tij nëpër Shqipëri, dëgjoi në
lidhje me vendin ku kishte lindur Skënderbeu, tri fshatra të ndryshme në Kastrat të
Mbishkodrës, në Iballë të Pukës dhe Stelush të Matit.
Sipas traditës popullore dibrane të botuar nga Faik Konica në vitin 1903, Kastriotët
ishin nga fshati Sinë i Peshkopisë.
Marin Sirdani, i cili mblodh një mori gojëdhënash mbi Skënderbeun, thotë se
Kastriotët ishin nga fshati Shtjefën i Matit,
kurse Mark Krasniqi i bën Kastriotët banorë të fshatit Shtjefën, por shton se këta
kanë ardhur aty nga fshati Kastriot i Dibrës.
Nga burimet e shkruara vendin e parë e zënë ato të historiografisë shqiptare, Marin
Barleti, në veprën e tij kushtuar heroit, botuar në latinisht midis viteve 1508-1510, ai
shkruan se krerët e fisit të Kastriotëve kanë rrjedhur prej një dere fisnike nga Emati.
Por në latinisht Aemathia nuk ka kuptimin e Matit.
Por origjina krahinore e Kastriotëve u ndërlikua aq keq nga dy burime kronikore:
Burimi i parë është një kodeks boshnjak i fundit të shek.XVI, në të cilin thuhet se
Kastriotët ishin nga fshati “Kastriot, në provincën Az të Epirit”- de Castrioti in
provincial Az in Epiro.
Burimi tjetër i fillimit të shek.XVII është një njoftim i botuar nga Pietro Lukari në
Analet e Raguzës(Annali di Rausa) ku thuhet se familja e Gjon Kastriotit ka dalë
nga “Kastrati, fshat nën juridiksionin e Asit në Shqipëri, pak larg nga lumi Drin”(da
Castrati, villa nella giuristidione in As in Albania, poco diskosto dal fiume Drilon).
Pikë takimi e dy burimeve është emri Az, Lukari e vendos fshatin Kastrat pranë
lumit Drin.
266
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Aleks Buda pasi studjoi të dy burimet e mësipërme mori si bazë pikën e përbashkët
të tyre, emrin Az ose Has. Ai e kërkoi origjinën krahinore të Kastriotëve në Has të
Kukësit me qendër Krumën, ku nuk ka ndonjë emër fshati Kastrat apo Kastriot. Për
këtë arsye duhet hequr dorë nga lokalizimi i origjinës së Kastriotëve në Has të
Kukësit.
Sipas Nikollë Gazullitn në botimin e tij në revistën “Hylli i Dritës”, në vitin 1932,
gjurmët e Hasit i gjeti në fshatin Trena të Peshkopisë. Ky njoftim përputhet dhe me
faktin se disa fshatra të tjerë të zonës së Dibrës kanë si prapashtesë emrin Has(
Arras-Arrë-Has,Celias-Celi-Has etj.).
Sipas pohimit të traditës dibrane në pjesën fushorë të trevës së Çidhnës(Dibrës), ku
ndodhet fshati Kastriot, quhej Hasi i Thatë1 dhe se fshati Kastriot ndodhet në afërsi
të lumit Drin.
Ndërsa studiuesi Hilmi Sadiku në studimin e tij “ Rreth tezës së origjinës së
Kastriotëve nga Hasi” , shoqëruar dhe me disa harta të shek.XIX, thekson
lokalizimin e një vendbanimi me emrin Hassi, në krahinën e Kina(Kidna) të Dibrës
së Poshtme;
1. “Carta de la Turqie d’Europa” të H. Konardit, Vjenë 1816;
2. “Carta de la Turqie d’Europa”( Partie Septentriona), Paris 1827,
3. Felica Cuniberli: “L’Albania ed il principe Skanderbeg”, Torino 1898.
Në të tre hartat, vendbanimi me emrin “Hassi” vendoset në mes të fsahatit të sotëm
Sllatinë dhe derdhjes së lumit Setë në lumin Drin i Zi në krahinën Kidna. Në hartën
e Konardit, Hasi është vendosur në të djathtë të rrjedhës së Drinit të Zi, që bie
tamam në Fushë të Thatë, që populli tregon se dikur quhej Fusha e Hasit të Thatë.
Është shumë domethënëse përputhja e gojëdhënës popullore apo toponimia me
dokumentet për origjinën, vendbanimin dhe vendlindjen e Kastriotëve dhe
Skënderbeut në Dibër të Poshtme2. Me këto argumenta as supozimi se Kastriotët e
kanë origjinën krahinore në Hasin e Kukësit, apo në Shtjefën të Matit nuk
qëndrojnë.
Evidentimin e toponimeve Sinë dhe Gardh, na i nxjerr në pah fisniku shqiptar,
bashkëkohës i Skënderbeut, Gjon Muzaka i cili pas vdekjes së Skënderbeut u largua
nga Shqipëria, në mërgim në Napoli, diktoi më 1510, kujtimet e veta për djemt e tij.
Midis shumë kujtimeve të tjera ai përmend një të dhënë me shumë interes për
gjyshin e Skënderbeut. Ai thotë se: “ gjyshi i zotit Skënderbe quhej Pal Kastrioti dhe
ky nuk kishte në zotërim më tepër se dy fshatra të quajtur Sinjë dhe Gardh i
Poshtëm3”. Këtë fakt e sjell edhe studiuesi M.Sirdani, i cili duke ju referuar Hops
1 Ndreu Haziz, “Toponime për vendëlindjen dhe vendbanimin e Kastriotëve”, Marin Barleti, Tiranë 1997
2 Sadiku Hilmi, “Rreth tezës së origjinës së Kastriotëve nga Hasi”, Ushtima e Maleve, 22 nëntor 1986.
3 Frashëri Kristo, “Skënderbeu”, Toena , Tiranë, 2002,f.63
267
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
thotë:”Gjyshit të Skënderbeut i mbetën dy fshatra mjedis Matjes e Dibrës: Sinja e
Gardhi i Poshtëm”1.
Për vazhdimësinë e brezave të Kastriotëve në Çidhën përmendin defterin turk të
marsit 1467, i cili mes shumë sinjanëve të tjerë që nuk kishin paguar taksat, përmen
dhe emrin e Dhimitër Kastriotit e të Kolë Priftit si banorë të Sinës. Përveç defterit që
përmendëm kemi dhe defterin e vitit 1571. Ai thotë: ” kemi në dorë edhe një
regjistër të hollësishëm të popullsisë dhe të feudalëve të Dibrës. Në këtë defter, jo
më në Sinë, por në fshatin fqinjë në Çidhën e Epërme janë regjistruar së bashku edhe
emrat e dy kryefamiljarëve homonom, që të dy Pal Kastri(oti). Mundet që në të dy
rastet të kemi të bëjmë me shkurtimin e mbiemrit Kastri(oti). Ky mendim nuk është
pa bazë sepse 31 vjet më vonë, na shfaqet një pinjoll tjetër Kastriotas nga ky fshat.
Ai quhej Jozef Kastrioti nga Çidhna (Joseph Castrioti da Cidna), i cili ka nënshkruar
aktin e Kuvendit Ndërkrahinor Shqiptar që u mblodh në vitin 1602 në Dukagjin të
Matit. 2Megjithatë këto njoftime nuk të bindin plotësisht dhe përfundimisht se
“Kastriotët ishin dibranë”.
Për të vërtetuar idenë së Kastriotët ishin dibranë, shërbejnë dokumentet arkivore
dhe toponimet e shumta të kësaj treve. Në Dibër, më shumë se në vise të tjera
shqiptare, janë trashëguar ndër breza shumë këngë e tregime, legjenda e toponime
për Kastriotët e veçanërisht për Gjergj Kastriotin-Skënderbeun. Këto i gjemë
rradhazi që nga Reka e Zhupa, Dibra e Madhe e Golloborda, Zerqani e Bulqiza, dy
Fushat e Dibrës, Katër Grykët e Murrës, Muhuri e Çidhna e deri në Lurë e Reçin e
thellë malor të trevës dibrane.
Përveç toponimeve të shumta që hasim në truallin e të dy Dibrave për luftrat, kalatë
apo vendqëndrimet e Skënderbeut, ka një tjetër grup toponimesh, të cilat janë të
lidhur me vendlindjen dhe vendbanimin e Kastriotëve si: Troja e Gjonit, Kulla e
Gjonit, Pusi i Gjonit, Gjardhi(Gardhi) i Gjonit, Kroi i Tonzot3, Gjuri(Guri) i Kalit të
Skënderbeut, Pusi i Skënderbeut, Kepi i Matjesë Skënderbeut etj4.
Përsa i përket vendlindjes së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, tregimet popullore janë
të shumtë, veçanërisht në Dibër të Poshtme. Janë me dhjetra çidhnakë, të cilët e
përcaktojnë vendlindjen e tij në Kastriot, Sinë apo Çidhën. Ndërsa tregimtarë të
tjerë, që nga Dibra e Epërme e deri në Lurë, thonë se vendlindja e Skënderbeut është
në Kastriot. Këto tregime popullore i qartëson Marin Sirdani, i cili thotë: “Mbreti, i
cili kundronte së afërmi cilësitë e jashtëzakonshme të tijat(Skënderbeut) e dërgonte
shpesh në krye të ushtrisë për me shue kryengritjet e për me vendosë qetësinë e
vendit e gjithkund i printe ora para. Së mbrami e nisi ky edhe me një urdi të madhe
kundra kryqtarëve, por këtë herë, tuj pa giasën se mundte me i ba lak e me u shporr
1 Sirdani Marin, “Skënderbeu mes gojëdhënash”, 1926, f.19
2 Historia e Popullit Shqiptar, vëll.I, Toena, Tiranë 2002, f.568
3 Kroi Tonzot-kështu i thonin Skënderbeut malësorët,”Zoti jonë”.
4 Ndreu Haziz, “Toponime për vendëlindjen dhe vendbanimin e Kastriotëve”, Marin Barleti, Tiranë 1997, f.19.
268
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
tij, nësa po kalonte nëpër Adriene shmang me të vet e voti në katund të Kastriotit, ku
kishte dhe fisin e vet”.
Në mbështetje të këtyre pohimeve e toponimeve, ka një varg dokumentash arkivorë
dhe letrare, të cilat dëshmojnë në mënyrë bindëse se origjina e Kastriotëve është nga
Dibra dhe duhet kërkuar në fshatin Sinë të trevës së Çidhnës, trevë e cila përfshin
dhe fshatin Kastriot1.
Njoftime me interes për Kastriotët, origjinën, vendodhjen dhe vendlindjen e
Skënderbeut, na jep historiani Italian, Raffael Volaterrano, bashkëkohës i
Skënderbeut në veprën e tij “Komentarët”. Ai në vitin 1506, botoi një bibliografi të
shkurtër të heroit tonë . Njoftimi i Volaterranos ka të bëjë me të jatin e Skënderbeut,
të cilin nuk e quan Gjon Kastrioti, por Gjon Dibra ose Dibrani.(Johannes Dibra sive
Dobereriensis). Gjoni kishte në zotërim Trojen dhe disavende të tjera brenda
vendit”2.
Faktin e dhënë nga Volaterrano e përforcon dhe defteri turk i vitit 1583, ku krahas
emrave të tokave të tjera përreth, është shkruar edhe Trullishtja e Gjonit”, kurse
toponimi thotë “Troja e Gjonit”. Ajo që na bind se në të vërtetë është fjala për Gjon
Kastriotin është “Trullishtja e Kuke”, e cila në defter shënohet ngjitur me të parën
dhe po ngjitur me njeri-tjetrin, me dyqind metra largësi janë Kuket me Kastriotin”3.
Nga sa u tha më sipër mund të nxirret konkluzioni se shfaqja e Kastriotëve në trevën
dibrane, në fillim në Sinë, pastaj në Çidhën, që nga Pal Kastrioti i Gjon Muzakës
deri tek Jozef Kastrioti i Kuvendit të Dukagjinit, nuk mund të thuhet se është rastësi.
Kjo vazhdimësi të dhënash përfaqëson 8 breza njerëzore, tregojnë se Kastriotët kanë
qenë qysh në shek.XIV banorë të trevës së Çidhnës, deri aty nga shek.XVII kur
gjurmët e tyre humbasin në burimet historike.
Një argument i ri në lidhje me origjinën e Kastriotëve, është vendimi Senatit të
Shën Markut, në të cilin u jepet Gjergj Kastriotit dhe vëllait të tij Stanish Kastriotit,
qytetaria e Vendikut, më 20 shkurt 1445. Vendimi i cilëson të dy vëllezërit “zot të
Dibrës dhe të Matit”(domini Dibri et Ematie). Kjo do të thotë se Skënderbeu dhe
Stanishi më parë qenë zotër të Dibrës dhe pasi shtinë në dorë Krujën u bënë zotër
dhe të Matit.
Në dritën e këtyre të dhënave, origjina dibranë e Skënderbeut, vërtetohet dhe nga
Marin Barleti. Ai viset e Çidhnës jo më kot i quan “viset e Skënderbeut”, dhe fjalët e
tij marrin një kuptim të ri kur thotë se jo vetëm Skënderbeu, kur u kthye nga Nishi
në Dibër i njihte dibranët, por edhe dibranët e njihnin Skënderbeun, prandaj ai hyri
në Dibër pa luftë, si në shtëpinë e tij. Po për këtë arsye ai u nis nesër në mëngjes, i
shoqëruar nga qindra dibranë, për të marrë Krujën dhe askush nga dibranët nuk e
kundërshtuan veprën e tij nga dashuria e madhe për liri.
1 Frashëri Kristo, “Dibra dhe etnokultura e saj”, vëll.I, Dibër 1995, f.123
2 Volaterrano, libri I tetë, geografie, Macedonia, f.188.
3 Pulaha Selami, “Mbi origjinën e Kastriotëve”, Peshkopi, 1985.
269
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Jo më kot nga 24 beteja që ka zhvilluar Skënderbeu në Shqipëri, 19 prej tyre janë
zhvilluar në trevat e Dibrës, sepse dibranët ishin një bazë e sigurisë dhe e suksesit të
tij kundër forcave osmane.
Si përfundim mund të themi se:
Pal Kastrioti, Gjon Kastrioti dhe Gjergj Kastrioti, me vëllezër e farefis rridhnin nga
Mazreka e Muhurit, ndaj siç flasin dhe dokumentet, mbanin në fillim mbiemrin
Mazreku. Nga Mazreka ata u ngulën në Sinë e në Gardh. Që Kastriotët ishin banorë
të Sinës së çidhnës vërtetohet nga defterët turk. Ai i vitit 1467 shënon Dhimitër
Kastriotin banor të Sinës, krahas Kol Priftit, fis që jeton edhe sot e kësaj dite në
Sinë.
Për Sinën e Gardhin dëshmon Gjon Muzaka:”Ato ishin prona të Pal Kastriotit”.
Kësaj thënie i vjen në ndihmë dhe ajo e Sirdanit.
Defteri tjetër turk i regjistrimit të popullsisë dhe të feudeve në Dibër, ai i vitit 1571,
shënon Pal Kastriotin banor të Çidhnës së Epëme.
Nga Sina e Gardhi, Kastriotët dolën në fushë. Vendi që zunë u quajt Kastriot. Në
defterin turk të rregjistrimit 1583 shënohet “Trullishtja e Gjonit”. Kjo e fundi
konfirmon toponimin “Troje”. Këtë toponim “Troje” e hasim në Sinë dhe në
Kastriot. Për këtë toponim Troje, vlen të përmendim dhe Volaterranon që më 15-6
shkruante se:”Gjon Dibrani kishte në zotërim Trojen dhe disa vende të tjera Brenda
vendit”.
Të dhëna të shumta gojore na sjell Sirdani, për vendlindjen e Skënderbeut:” Nësa po
kalonte nëpër Adriene, u shmang me të vet e voti në katund të Kastriotit, ku kishte
dhe fisin e vet”.
Ngritja e Muzeut Historik të Kastriotëve në Sinë nga Akademia e Shkencave në
vitin 1985, i vjen dhe më shumë në ndihmë pohimit tonë se “Kastriotët qenë dibranë
autokton” sepse Sina sipas traditës popullore dhe në bazë të njoftimeve historike ka
qenë banimi i Kastriotëve dhe vendlindja e Skënderbeut.
Edhe Kryeministri i Turqisë, Feti Pasha, i cili në vitin 1916 ka shkruar: “Nandë
malet e Dibrës së Poshtme dhe të Dibrës së Epërme formojnë atë krahinë klasike roli
historik i së cilës ka ushtruar ndikim të madh jo vetëm në problemet shqiptare, por
edhe ballkanike…falë Dibrës, Skënderbeu -Heroi Kombëtar - mundi të konsolidojë
pushtetin e vet, duke përballuar për 24 vjet ushtritë tona. Midis tij dhe gjeneralëve
tanë, përfundimi i luftrave varej nga mposhtja e “Nandë Maleve” të dy Dibrave. Atje
është zemra e Shqipërisë, Porta e vërtetë e Shqipërisë, është atje kurdoherë”. 1
Bibliografia
Bastri beg Dukagjini, “Shballkanizimi i Orjentit”, Paris, 1919.
Frashëri Kristo, “Skënderbeu”, Toena , Tiranë, 2002.
Frashëri Kristo, “Dibra dhe etnokultura e saj”, vëll.I, Dibër 1995.
1 Bastri beg Dukagjini, “Shballkanizimi i Orjentit”, Paris, 1919, f.3
270
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Frashëri Kristo, “Nga cili vend i Shqipërisë ishin Kastriotët ?”, Shkenca dhe Jeta, nr.1/86
Historia e Popullit Shqiptar, vëll.I, Toena, Tiranë 2002.
Ndreu Haziz, “Toponime për vendëlindjen dhe vendbanimin e Kastriotëve”, Marin Barleti,
Tiranë 1997
Pulaha Selami, “Mbi origjinën e Kastriotëve”, Peshkopi, 1985.
Sadiku Hilmi, “Rreth tezës së origjinës së Kastriotëve nga Hasi”, Ushtima e Maleve, 22
nëntor 1986.
Sirdani Marin, “Skënderbeu mes gojëdhënash”, 1926.
Volaterrano, libri i tetë, geografie, Macedonia,
271
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Orest RADHIMA1
PËRSHTATJA E GJYQËSORIT SHQIPËTAR ME LEGJISLACIONIN
EVROPIAN
ABSTRACT: Albania is a potential candidate for being affiliated in the European Union. The
integration process and more precisely, the Association-Stabilization Agreement , which is
the fundamental document of integration, puts our country in front of the challenge of
meeting the European standards, in order to embrace the models of the European Union
member countries.
The Stabilization-Association Agreement between Albania and the Union of European
Communities aims our country meets the undertaken commitments like the democracy and
the justice state respect, human rights protection, national minorities respect and protection,
political dialog development, development of a functional market economy, through
incitement of the harmonized economical relationships and the development of a free
commerce area. It, among others, requires from the parties to be engaged for collaborating
in the war against unlawful emigration, money laundering, unlawful drugs and terrorism. It
also foresees collaboration in the judicial matters, like organized crime, human beings traffic,
unlawful traffic of weapons, documents falsifying, corruption of the private and state sector
and other fields. In order the collaboration be as effective as possible and it brings the much
expected results, it requires first of all undertaking the steps for approximation the judicial
legislation in the above mentioned fields. This modest work aims to evident the fact how
much the changes in the Albanian judicial system are in support of the international acts and
the needs themselves of the country too. In the occasion of the approximation of the
legislation, an important role plays the reformation of the organs which apply the criminal law.
In the occasion of the article 78 of the Stabilization-Association Agreement, Albania has to
undertake important steps for strengthening the rule of law, strengthening in whole levels
institutions, in the field of administration in general, as well as imposition of the law and the
management of the law in particular. The collaboration especially aims the strengthening the
judicial system independence and improving its effectiveness, improving the police
functioning and the other organs of law imposition, providing sufficient trainings and fighting
the corruption and the organized crime.
ABSTRAKT: Shqipëria është kandidate pontenciale për t’u antarsuar në Bashkimin
Evropian. Procesi i integrimit dhe më konkretisht;Marrëveshja e Stabilizimit-Asocimit,i cili
është dokumenti themelor për integrimin, e vendos vëndin tonë përballë sfidës së ralizimit të
standarteve evropiane, me qëllim përqafimin e modeleve të shteteve anëtare të Bashkimit
Evropian.
1 Orest RADHIMA, kandidat për Doktoraturë. E-mail: oresti_20@hotmail.com
272
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Marrëveshja e Stabilizim Asocimit mes Shqipërisë dhe Bashkimit të Komuniteteve
Evropiane, synon që vëndi ynë të ralizojë angazhimet e ndërmarra për respektimin e
demokracisë dhe të shtetit të së drejtës,mbrojtjes së të drejtave të njeriut, mbrojtjes dhe të
respektimit të pakicave kombëtare, zhvillimit të dialogut politik, zhvillimit të një ekonomie
tregu funksionale duke nxitur marrëdhëniet ekonomike të harmonizuara dhe zhvillimin e një
zone të tregëtisë së lirë. Ajo, ndër të tjera, i kërkon palëve që të angazhohen për të
bashkëpunuar në luftën kundër emigracionit të paligjshëm,pastrimit të parave,drogave të
paligjëshme dhe terorrizmit. Gjithashtu ajo parashikon bashkëpunimin në çështjet gjyqësore
ku përfshihen: krimi organizuar, trafikimi i qënieve njerzore, trafiku i paligjshëm i armëve,
falsifikimi i dokumentave, korrupsioni në sektorin privat dhe në atë shtetëror e fusha të
tjera.Mirpo ky bashkëpunim të jetë sa më i efektshëm dhe të sjellë rezultatet e shumë pritura;
kërkon pikë së pari ndërmarrjen e hapave në përafrimin e legjislacionit gjyqësor në këto
fusha që përmënden më lart.Ky punim modest ka për qëllim të evidentojë faktin se sa
ndryshimet e bëra në gjyqësorin shqiptar janë në mbështetje të akteve ndërkombëtare por
edhe të vetë nevojave të vendit. Në kuadrin e përafrimit të legjislacionit një rol të
rëndësishëm luajnë edhe reformimi i organeve që aplikojnë ligjin penal.Në kuadrin e nenit 78
të Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit, Shqipëria duhet të ndërmarrë hapa të rëndësishëm
për forcimin e shtetit të së drejtës, forcimin e institucioneve në të gjitha nivelet, në fushën e
administratës në përgjithësi, si edhe imponimit të ligjeve dhe administrimit të së drejtës në
vençanti.Bashkëpunimi synon vençanërisht në fuqizimin e panvarsisë së gjyqësorit dhe
përmirësimin e efikasitetit të tij, përmirësimin e funksionimit të policisë dhe organeve të tjera
të imponimit të ligjeve duke siguruar trajnime të mjaftueshme dhe duke luftuar korrupsionin
dhe krimin e organizuar.
REFORMIMI I GJYQËSORIT SHQIPTAR SIPAS STANDARTEVE TË BE-së.
SISTEMI GJYQËSOR
N
ë këtë kuadër ne po evidentojmë disa nga organet më të rëndësishme, që
gjatë punës së tyre kanë si detyrë aplikimin e ligjit penal, apo organeve të
tjera të cilat bashkërendojnë punën e tyre me organe të tilla si : gjykata dhe
prokuroria.
Sistemi gjqësor në Shqipëri është në rugën e reformimit të tij. Reformimi po kryhet
nën mbikëqyrjen e organizmave të ndyshëm ndërkombëtarë. Reforma është drejtuar
kryesisht në përmirsimin e vazhdueshëm të ligjit në këtë fushë. Ligji Nr.8436, datë
28.12.1998 ‘‘Për organizimin dhe funksionimin e pushtetit gjyqësor në Republikën e
Shqipërisë’’; rregullon marëdhënie të tilla si: nga se përbëhet pushteti gjyqësor në
Shqipëri, mënyrat e përzgjedhjes së gjyqtarëve të Shkallës së Parë dhe Apelit,
statusin e gjyqëtarve, masat disiplinore ndaj tyre etj. Ky ligj u ndryshua me ligjin Nr.
9111, datë 24.07.2003; ligji Nr.9877, datë 18.02.2008. Qëllimi i reformave që janë
kryer dhe po vazhdojnë të kryen është krijimi i gjykatave të panvarura dhe të pa
anëshme, të afta për të dhënë një vendim të drejtë dhe të bazuara në prova, brënda
afateve proçeduriale të parashikuara nga ligji. Tashmë si gjyqëtarët mund të
273
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
përzgjidhen vetëm personat të cilët kanë kryer shkollën e Magjistraturës,pra, presona
me përgatitje të lartë profesionale dhe me integritet të lartë moral.
Një hap tjetër i rëndësishëm në sistemin gjyqësor ishte dhe miratimi i Ligjit
Nr.9110, datë 24.07.2003 ‘‘Për organizimin dhe funksionimin e gjykatave për Krime
të Rënda’’. Kjo gjykatë gjykon një kategori të veçantë veprash penale 1. Gjithashtu
dhe krijimi i gjykatës administrative, me qëllim shqyrtimin nga ana e tyre vetëm të
çështjeve administrative kjo do letësonte dhe ngarkesen voluminoze nga gjykatat e
tjera, gjë që do të sillte vendime kopetente të çështjeve që do gjykoheshin aty.
Çdo veprim që do të ndërmerret në kuadrin e reformës në sistemin e drejtësisë ka si
qëllim dhe objektiv final krijimin e një sistemi drejtësie bashkohor, të aftë të
implelentoj acuquis communautaire 2 dhe të pasqyrojë standartet e Bashkimit
Evropian në fushën e drejtësisë.
Parlamenti Evropian i viti 2007 3 për Shqipërinë, përsa i përket sistemit gjyqësor,
kërkon që të jetë në vijë të standardeve evropiane.
PROKURORIA
Prokuroria është organ i centralizuar në Shqipëri e cila funksionin në bazë të Ligjit
Nr.8737, datë 12.02.2001 ‘‘ Për organizimin e funksionimin e Prokurorisë në
Republikën e Shqipërisë’’. Ligji u ndryshua me ligjin Nr.9102, datë 10.07.2003;
ligjin Nr.10051 datë 29.12.2008. Ligji regullon marrëdhënie të tilla si: kushtet që
duhen të përmbushin shtetasit që të emërohen prokurorë, statusi i
prokurorit,karrierra dhe procedimi disiplinor prokurorit dhe marrëdhëniet e
Prokurorisë me insitucionet e tjera. Qëllimi i nryshimeve të bëra dhe i ndryshimeve
të tjera që kanë përfshirë deri më sot Prokurorinë, është krijimi i një organi hetimor
që funksionon në bazë të standarteve të BE-së, i cili është i aftë për të zhvilluar një
hetim të gjithëanshëm dhe të drejtave të bazuara në prova, të cilat këto të fundit
merren me respektimin e proçedurave, caktimin e një mbrojtësi kryesisht për të
gjithë të pandeurit që nuk kanë mundësi financiare, respektimin e afateve
procedoriale, bashkëpunimin me organet e gjykatës, interpolin për ekstradimin e
personave etj. I një rëndësie të veçantë konsiderohet bashkëpunimi ndërmjet
prokurorisë dhe policisë, vençanrishtë nëpërmejt sistemit të menaxhimit të
çështjeve. 4 Gjithashtu kërkohet në vençanti ndjekja për Krimet e Rënda,
vençanërisht për Krimin e Organizuar, duke i kushtuar rëndësi të madhe
mekanizmave të bashkëpunimit kufitar. Një ndër problemet e fundit të cilën ngre
shpesh politika Shqipëtare është dhe zvaritjet që bën organi i akuzës ndaj ‘çështjeve
vip’ të cilat varen dhe sorollaten dhe në fund kapen tek proçedurat për të shpëtuar
me kaq. nga komisionet e ndryeshme te BE-së që vinë për inspektim ose për
trajnime është vënë re kjo dukuri, e cila sipas tyre nëpërmejt hapsirave dhe endeqeve
ligjore ndodh si fenomen. Pra dhe ligji i prokurorisë ka nevojë për ndërhyrje dhe
përmise të dobishme për të eleminuar hendeqet proçeduriale dhe për ta bërë sa më
274
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
afër me legjislacionet e vendeve të Bashkimit Evropian. Një tjeter evidentim që kanë
vënë re këto grupe inspektimi janë dhe shumica e dosjeve janë akoma në fazë
hetimi, pra kanë kanë kaluar të gjitha afatet kohore për tu hetuar dhe për tu cuar në
gjykatë për gjykim,kjo gjë nuk ka ndodhur dhe ka bërë një ritje voluminoze dhe
ngakresë për çështjet në vijim.
POLICIA E SHTETIT
Policia e Shtetit funksionon në bazë të ligjit 9749, datë 4.6.2007 ‘‘ Për Policinë e
Shtetit’’.Ligji ka ndryshuar me ligjin Nr.10032,datë 11.12.2008. Policia e shtetit ka
disa funksione por më kryesoret janë : të mbrojë jetën e njerzëve, sigurinë dhe
pronën e tyre ; të parandalojë, të zbulojë dhe të hetojë, në përputhje me ligjin penal
dhe me ligjin proçedurial penal, veprat penale dhe autorët e kryerjes së tyre, të
mbikqyrë dhe kontrollojë kufijtë shtetërorë të Republikës së Shqipërisë, sikurse
kërkon marëveshja e Stabilizim-Asocimit. Të gjitha reformat që parashikohen të
ndërmerren, si në aspektin legjistlativ, ashtu edhe në atë strukturor, do të konsistojnë
në shërndrimin e saj në në një insitucion të administratës publike, të depoltizuar dhe
të centralizuar me atribute në fushën e sigurisë publike e të plolicisë gjyqësore, si
dhe në një përputhje me standartet dhe praktikat më të mira të Bashkimit Evropian 5 .
Me sygjerimet e dhëna së fundëmi nga Europoli dhe Pameka, triqet vëmndje që në
rekrutimin e Policisë së Shtetit të ketë një metodë krejt ndryshe nga ato pararendëse.
Konkretishtë bëhet fjalë që të ketë një rritje të nivelit intelekto-arsimor dhe fizik për
të pranuar persona, të cilët janë të dobishëm për këtë insitucion të ligjë-zbatimit në
Republikën e Shqipërisë.
POLICIA GJYQËSORE
Policia gjyqësore funksionon në bazë të ligjit Nr.8677, datë 2.11.2000 ‘‘Për
organizimin dhe funksionimin e Policisë Gjyqësore’’. Funksionet e saj janë të
përcaktuara fare qartë në këtë ligj. Ushtrimi i veprimtarisë së policisë gjyqësore nga
oficerët dhe agjentët e saj drejtohen dhe kontrollohen nga prokurori, sipas rregullave
të caktuara në Kodin e Procedurës Penale. Në kuadrin e marrëveshjes së MSA, ky
organ duhet të intesifikojë punën e tij në bashkëpunim me prolurorinë dhe, Interpol
Tirana, për marrjen në djeni për veprat penale, që janë të parashikuara nga vetë
marrëveshja si: trafikimi,terrorizmi,drogat,emigrimi i paligjshëm, kontrabanda,
mashtrimi fiskal. Njëkohësiht kërkohet parandalimi i pasojave të mëtejshëme për
shkak të tyre, të kryejë veprime hetimore të plota e të gjithanëshme, kryesisht ose
me urdhërim a delegim, për zbulimin e autorëve dhe sigurimin e provave për
veprimtarinë e tyre.
AVOKATIA
Ligji ‘‘ Për Avokatinë në Republikën e Shqipërisë’’ , u miratua me Ligjin Nr.7827,
datë 31.05.1994. Ky ligj përcaktonte avokatinë ‘‘si një profesion të lirë dhe të
pavarur me detyrimin për t’i dhënë asistencë ligjore pa asnjë dallim personave fizik
ose juridik, shqiptar ose të huaj’’.
275
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Ligji më pas u shfuqizua me Ligjin Nr.9109, datë 17.03.2003, i cili u ndryshua me
Ligjin Nr.9795, datë 23.07.2007 dhe Ligji Nr.1047, datë 21.12.2008.
Ligji i miratuar në vitin 2003 me të gjitha shtesat e bëra, po ta krahasojmë me atë të
vitit 1994, jep një tablo më të plotë të profesionit të avokatit, funksioneve që kryen
ai dhe kushtet që duhet të plotësojë për të ushtruar këto funksione, të drejtat dhe
detyrimet, mënyrën se si funksionon zyra e avokatisë etj. Mbas vitit 2009 kur disa
proçese të bujshme po fillonin të gjykoheshin, dolën në pahë dhe disa vakume
proçeduriale, të cilat u shfrytëzuhan nga avukatët e këtyre gjykimeve, duke sjellur
zvaritje të pa para më parë në Gjyqësorin Shqiptar. Megjithë instrumentat që ka
Ministria e Drejtësisë duka luajtur një rol regullator dhe mbarvajtje të hallkave të
sistemit Gjyqësor, po ashtu dhe zyra avokatisë u vu në presion, që zvaritje me
mungesa të avukatëve ose me mos paraqitjen në gjykim të të pandeurve të merin
fund e të kishte gjykime dhe respektim rregulloresh. Po ashtu është e rëndësishme të
thuhet që edhe BE-ja me komisjonerët e saj për Shqipërinë kishte rezerva shumë të
mëdha për këtë çështje. Sipas sondazheve të bëra në Shqipëri opinjoni vëndas edhe
avokatinë, si pjesë të gjyqësorit e shikon si të korruptuar dhe jo dinjitoze në
profesionin e vet. Kështu me inicjativë të ministrit të drejtësisë të qeverisë së majtë,
që po drejton vëndin në këtë mandatë katër vjeçar, u pa e udhës qe ligji i avokatisë
ka nevojë për ndryshime dhe për ta aspiruar me ato të vëndeve të BE-së, ku dhe nga
këto vënde ka gjetur të gjithë asistencën e duhur.
KONKLUZIONE
Shqipëria ka ndërmarrë hapa të konsiderueshëm në kuadrin e procesit të përafrimit
të legjislacionit me acquis communitaire, por është ende në fillim dhe i mbetet ende
shumë për të të bërë.
Përafrimi i legjislacionit ekzistues shqiptar me standartet evropiane dhe zbatimi
rigoroz i tij është një angazhim i ndërmarrë në kuadrin e Marrëveshjes së Stabilizim-
Asociimit, me qëllim integrimin.
Ralizimi i këtij angazhimi është parashikuar që të kryhet për një perjudhë 10 vjeçare.
Përveç afatit kohor të parashikuar, ky angazhim kërkon bashkërendimin e punës
ndërmjet aktorëve të ndryshëm të ngarkuar me këtë proçes, me qëllim finalizimin
me suksesit të tij.
Në kuadrin e përafrimit të legjislacionit penal me standartet e kërkuara evropiane,
nga vëndi ynë janë ratifikuar një sërë aktesh ndërkombëtare në këtë fushë, me qëllim
harmonizimin dhe përmisimin e legjislacionit.
Sa më sipër, Kodi Penal gjatë këtyre viteve ka pësuar ndryshime të shumta.
Nryshimet e bëra janë pasqyruar si në ndryshimet e përmbajtjes së neneve, ashtu
edhe në pasurimin me figura të reja veprash penale, të cilat nuk parashikoheshin më
parë dhe për konsumimin e të cilave personat nuk dënoheshin; siç janë veprat penale
që kanë të bëjnë me krimin kibernetik, etj.
276
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Ndryshimet që janë bërë Kodit Penal gjatë këtyre viteve patën si qëllim rritjen e
efikasitetit në luftën për mbrojtjen e jetës, shëndetin, lirisë së personit, pasurisë,
rendit kushtetues, përmbushjes së rregullt të veprimtarisë shtetërore, por dhe
korrupsionit.
Politikat shetërore e ndërmarrë në kuadrin e përafrimit të legjislacionit ka pasur si
synim hartimin e një Kodi Penal sipas modeleve evropiane.
Ndryshimet e shpeshta të bëra, kanë krijuar konfuzion në organet që merren me
zbatimin e ligjit penal, të tilla si: prokuroria, apo gjykatat. Moszbatimi i drejtë i ligjit
ka sjellë pasojat e tij negative. Për këtë qëllim përafrimi korekt i legjislacionit do t’i
shërbejë posaçërisht organeve të mësipërme, për zbatimin sa më të drejtë të ligjit në
praktikë.
REFERENCAT
1 Vepra penale në kopetencë gjykimi nga Gjykata e Krimeve të Rënda janë ato të
parashikuara nga neni 73,74,75,79 skronja c/ç, 109, 109 / b, 110. a, 111, 114/b, 128/b, 211,
230, 230/b, 231, 232, 233, 234/b, 333, 333/a, 334 të kodit Penal në fuqi.
2 acquis communautaire i referohet ligjit Evropian.
të zbatohet projekt-ligji për reformën në gjyqësor dhe të përmisohet infrastuktura për sektorin
gjyqësor. Të sigurohet një trajnim i vazhdueshëm dhe i përshtatshëm i gjyqëtarve dhe
prokurorëve në çështje tregëtare dhe të kompanive si dhe ato të lidhura me MSA-në.
3 Propozim për një Vendim të Këshillit ‘‘ Për parimet, prioritetet dhe kushtet e përmbajtura në
Partneritetin e Evropian me Shqipërinë’’ që shfuqizon vendimin 2006/54/KE, Bruksel
06.11 .2007,COM (2007) 656.
4 Propozim për një Vendim të Këshillit ‘‘ Për parimet, prioritetet dhe kushtet e përmbajtura në
Partneritetin e Evropian me Shqipërinë’’, që shfuqizon vendimin 2006/54/KE, Bruksel
06.11 .2007,COM (2007) 646.
5 Këshilli i Ministrave i Republikës së Shqipërisë, Plani Kombëtar për Zbatimin e
Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit,2007-2012, 2007, faqe 356.
kriminale si dhe detyra të tjera të parashikuara në Kodin e Proçedurës Penale dhe në
dispozita të tjera ligjore, me qëllim zbatimin e Ligjit Penal. Policia Gjyqësore si instrument që
varet direket nga prokurori kohët e fundit është vënë re një mos bashkërendim dhe hetim i
plotë të dosjeve që shkojnë për gjykim, prandaj ekipe të veçantë të Ministrisë së Drejtësisë
janë duke u marrë për plotësimin e hendeqeve, të cilat çojnë në këtë mos bashkërendim,
kështu edhe ky ligj ka nevojë për ndryshme, të cilat janë të domosdoshme.
BIBLIOGRAFIA
1.EURALIUS (European Assistance Mission to the Albanian Justice System), Evropianizimi i
së drejtës penale, Broshura 5, Tiranë 2008.
2.Ministria e Integrimit e Republikës së Shqipërisë, Glosar për Integrimin Evrpian, Istitucionet
dhe politikat e Bashkimit Evropian, Tiranë 2006.
3.EURLIUS, Një vështrim mbi Marrëveshjen e Stabilizim Asocimit midis Shqipëris dhe
Bashkimit Evropian, Broshura 3, Tiranë 2008.
4.VKM Nr.463, datë 05.07.2006, ‘‘Plani Kombëtar Për Zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim-
Asocimit 2007-2012.
277
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Pranvera SKANA1
NDRYSHIMET KULTURORE DHE ROLI I GAZETARIT NË EPOKËN E
REVOLUCIONIT TË MEDIAS. RASTI SHQIPTAR - NJË PËRQASJE
KRITIKE
ABSTRAKT: Ky artikull do të marrë përsipër të artikuloje mbi ndryshimet kulturore dhe rolin
e gazetarit sot, në epokën e mediave ‘screen’. Përmes një përqasjeje teorike mbi çështjet e
“Internetit dhe ndryshimet në gazetari”, do t’i referohemi pikërisht një grupi autorësh të rinj,
ndërkombëtarë, të viteve të fundit si, Bernard Poulet, Fundi i gazetarisë dhe e ardhmja e
informacionit 2 (2011), Jean -François Fogel dhe Bruno Patino, Një shtyp pa
Gutenbergun3(2005), si dhe Eric Scherer me pyetjen e tij të ngritur në librin me titull, A kemi
nevojë ende për gazetarët ?4 ( 2011), do të marrim përsipër të diktojmë teorikisht tiparet e
mediave të reja sot dhe zhvillimet që po ndodhin në botë.
Gjithashtu do të shohim ‘rastin shqiptar’, një përqasje kritike, se si po përballet media në
Shqipëri me ndryshimet që dikton revolucioni teknologjik.
Fjalët kyçe: New media, hypermedia, revolucion numerik, interaktivitet, gazetari e pasuruar
ABSTRACT: Cultural changes and journalist’s role in the age of media revolution The
Albania Case. A critical approach!
This article will examine the cultural changes and journalist’s role today in the age of “screen”
media. Through a theoritical approach about the issues of ‘Internet and changes in
journalism’, I will refer to a group of young authors with international experience who came
into prominence in the last decade: Bernard Poulet, The end of journalism and the future of
information,5 (2011), Jean-Francois Fogel and Bruno Pationo, A press without Gutenberg6,
(2005), and Eric Scherer with his question raised in his book titled, Do we still need
journalists?7 (2011), across these studies. I aim to theoretically examine the characteristics
of new media and the developments taking place in the world today.
In the same time, with a critical approach I will analyse the new media context in Albania to
show how the media in Albania is facing the technological revolution changes.
Keywords: New media, hypermedia, technological revolution, interactivity, citizen journalism.
***
N
dryshimet kulturore në praktikën gazetareske në kushtet e sotme, nisin që
në momentin ku të gjithë instrumentet e komunikimit masiv, ndryshojnë
gjendjen e tyre, nga ajo klasike, në një lloj tjetër, në atë të “njëçast-
1 Pranvera Skana, PhD candidate.
2Bernard Poulet, La fin des journaux, et l’avenir de l’information, Folio, 2011.
3 Jean – François Fogel, Bruno Patino, Une presse sans Gutenberg, Morand Express, Grasset, 2005.
4Eric Scherer, A-t-on encore besoin des journalistes? Presse Universitaire de France, 2011.
5 Bernard Poulet, La fin des journaux, et l’avenir de l’information, Folio, 2011.
6 Jean – François Fogel, Bruno Patino, Une presse sans Gutenberg, Morand Express, Grasset, 2005.
7 Eric Scherer, A-t-on encore besoin des journalistes? Presse Universitaire de France, 2011.
278
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
mërisë” përmes kompjuterit dhe internetit. Është i pafund numri i gazetave,
revistave, radiove, televizioneve, agjencive lajmesh etj, të cilat janë të orientuara
drejt kësaj forme të re, edhe për arsye të ekzistencës së tyre, por edhe pse “moda” e
të bërit gazetari po lidhet ngushtësisht me atë që quhet “ revolucioni teknologjik i
mediave” . Kjo ka çuar në një model të ri komunikimi.
Në këto rrethana, ka ndryshuar kultura e sjelljes së audiencës ndaj formave dhe
mënyrave të marrjes së informacionit, gjithashtu dhe është rikonceptuar puna e
profesionistit të medias, menaxhimi i informacionit, dhe tërësia e instrumenteve të
komunikimit masiv.
Si ka ndryshuar roli i gazetarit në epokën e post-gutenbergiane ? Kësaj pyetjeje do
t’i japim një trajtim teorik përmes disa autorëve koherentë të viteve të fundit, të cilët
kanë trajtuar në botimet e tyre, pikërisht çështje mbi kulturën e web-it si dhe për
mediat e reja në përgjithësi.
Por si fillim përballë këtij revolucioni « A kemi nevojë për gazetarë ? »1, është kjo
një pyetje e ngritur në botimin po me të njëjtin titull, nga një autor i njohur francez,
Eric Scherer. Përgjigja e tij është « PO », por në mënyrë të ndryshme. Tanimë,
gazetari nuk gëzon me statusin ekskluziv të ndërmjetësuesit të informacionit mes
aktorëve të transmetimit te publiku. Këto media kërkojnë një model tjetër të
gazetarit. Figura e gazetarit kërkon një rimodelim për t’iu përshtatur epokës së
revolucionit multi-mediatik. Debatet janë të përqendruara mes statusit të gazetarit si
« specialist i fushës» apo si « profesionist i medias ». Gazetari i këtyre ditëve kërkon
një aftësim të tij, multifunksional dhe riformim profesional në përputhje me
pritshmëritë që sjellin mediat e reja.
Sot, çdo qytetar mund të lexojë lajmet në BBC, apo mund të ndjekë live seancën
plenare ose një mbledhje qeverie përmes rrjetit. Në këtë mënyrë interneti ka
minimizuar çdo herë e më shumë rolin dhe funksionin e reporterit. Nuk mund të
pretendojmë që të përligjim figurën e gazetarit, por përkufizimi i kësaj figure, është
rikonceptuar, për të përballuar sfidat multifunksionale që kërkon kjo gazetari e re.
Cilësitë themelore të një gazetari janë më aktuale se kurrë: cilësia e shkrimit, e
reportazhit, e dëgjimit, mendja e hapur dhe dhunti investiguese, deontologji, aftësi
për gjykimin e informacionit, shpirti kritik. Por ato janë të pamjaftueshme. Duhet
edhe ekspertizë, transparencë, përulësi dhe kredibilitet për të rifituar besimin që
duket sikur ka ikur2. Gjithashtu, koncepti i ardhur nga media tradicionale i
« gatekeeper-it », ka humbur rolin e vet. Pasi kontrolli i informacionit dhe i
autorësisë në epokën e « mungesës së censurës mediatike », tanimë është minimal.
Dendësia e informacionit që ofrojnë mediat e reja, ka shpërqendruar vëmendjen e
audiencës ose më saktësisht kanë vënë në dyshim kredibilitetin e punës së gazetarit.
E megjithatë i gjithë ky fluks të dhënash konsiderohet si « demokratizimi i
1Eric Scherer, A-t-on encore besoin des journalistes?, Presse Universitaire de France, 2011.
2 Po aty, f. 22.
279
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
informacionit ». Sipas Scherer-it, tradita e gazetarisë në shekullin e gutenbergianëve,
është dominuar nga qëndrimi i tipit “unë flas, ata dëgjojnë”. Por sot, kësaj skeme i
ka ardhur fundit. Publiku, jo vetëm që nuk është më në gjendje pritëse ndaj
informacionit, siç e diktonte gazetaria klasike tradicionale, por sot publiku është
pjesëmarrës në komunikim, ai është aktiv. Ai reagon, dhe reagon në kohë reale, në
çast përmes kushteve të reja. Por,përveç saktësisë, shpejtësisë, koherencës, dhe
tashmë edhe personalizimit dhe dialogut, publiku u kërkon gazetarëve një
marrëdhënie besimi. Dhe ndryshe nga ç’mendojnë partizanët e ruajtjes së logjikës
së ofertës, publiku nuk është i etur vetëm për artikuj “people”!
Një shtyp pa Gutenbergun1, është ky një tjetër botim i autorëve Jean François Fogel
dhe Bruno Patino ( 2005), që i shtohen teorive mbi mediat e reja. Një ndër kauzat e
këtij botimi ngrihet mbi pyetjen se « Përse interneti tronditi gazetarinë ?»
Mediat e reja, janë shumë larg karakteristikave të gazetarisë gutenbergiane. Ato
kanë orientuar audiencat e tyre jo më drejt kioskave tradicionale të gazetave, xaping-
ut të televizioneve, por drejt « kioskave screen », duke shkaktuar uljen e tirazhit të
shitjeve të gazetave në letër. Kështu pra, që tendenca apo « halli » i gazetave
tradicionale të cilat kalojnë në web, sigurisht edhe për arsye mbijetese, ka marrë me
vete edhe vëmendjen e lexuesve tradicionalë, si kurrë herë më parë. Kjo audiencë
tanimë ka lirshmërinë e të informuarit pa kushte, si dhe të reaguarit në çast, bëhet
aktor në procesin e informimit. etj.
Para se të marrim përgjigjen e pyetjes se « Përse interneti tronditi gazetarinë ?» dhe
para se teknologjia të përfytyrojë shpikjet e veta, kujtojmë se Thedor Holm Nelson,
i quajtur Ted Nelson, është ai që ka një vend në historinë e medias elektronike edhe
pse nuk ka krijuar ndonjë program ose teknologji, por vetëm një fjalë « hipertekst ».
Konferenca e tij me titull Kompjuterë, krijimtaria dhe natyra e fjalës së shkruar, e
mbajtur në vitin 1965, mbetet formulimi i parë i konceptit të hipertekstit. Pra,
Nelson cilësohet, si një person që ka pasur ndikim në fillimet e internetit. Idetë e tij
kishin të bënin me vendosjet e “lidhjeve midis dokumenteve aksesibël nga e gjithë
bota”. Gjatë konferencës « Hiperteksti 97 », nja 10 vjet më vonë, në mes të vrullit të
internetit, hiperteksti ia ka lënë vendin hipermedias, meqë teksti është një
përmbajtje si gjithë të tjerat, e marrë nga të gjitha mediat… Një vijimësi e
pandërprerë inovacioni: tekste, pastaj tekste me imazhe, pastaj portofolio imazhesh
dhe kështu me radhë, animacion, newsletter, forum, chat, blog, video… Gjithçka
shtohet dhe kombinohet në këtë ombrellë, që u shtri në territore të tjera, duke
kaluar nga teksti drejt audiovizuales, multimedia dhe interaktiviteti2. Është i
pamatë numri i site-ve të informacionit, që ekzistojnë sot në botën e lundrimit të
informacionit. Shumëllojshmëria e informacionit, e shprehur në forma nga më të
1 Jean – François Fogel, Bruno Patino, Une presse sans Gutenberg, Morand Express, Grasset,2005.
2 Po aty, f. 58.
280
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
ndryshme brenda paketës që mundëson ekrani i vogël “screen”, si imazhe, videot,
fotografi, grafike, link-e, etj. është galopant dhe kapërcen çdo memorie njerëzore,
duke asgjësuar kufijtë mes tyre.
Çështjes sesi interneti a teknologjia në tërësi tronditi gazetarinë, do të preferojmë t’i
bashkëngjisim një shembull, sesi shpikja e telekomandës përcaktoi jo vetëm si e
shohim TV sot, por edhe se çfarë shohim në TV . Në vitin 1956 “Space Command
400 Remote Control” i inxhinierit Robert Adler, bëri të mundur që të ndryshohej
kanali pa lëvizur nga vendi. Sapo kjo shpikje u shit me çmim të arsyeshëm,
programet e TV ndryshuan. Ndryshuar sepse konkurrenca mes ekraneve u shtua për
të kapur kush e kush vëmendjen e audiencës më gjatë. Kështu tregon historiania,
Christine Rosen, se çfarë ndodh në kohën para dhe pas telekomandës. Plane shumë
të shkurtra, montazhe të animuara, programe të ngjeshura kanë ushqyer formën dhe
përmbajtjen e një media të detyruar që të ruajë audiencën e saj se mos ikën diku
tjetër. Përmbajtja e TV është bërë një format që synon mbajtjen dhe tërheqjen e
audiencës njëkohësisht1. Duke qenë një kanal universal transmetimi, interneti e
shtrin këtë problematikë përtej kanaleve të televizionit, e shtrin tek të gjitha mediat e
vendosura tashmë në konkurrencë në internet. Në internet, shtypi i shkruar dhe
shtypi audiovizual janë në pikë kritike. Përmbajtjet e tyre, të zhveshura nga konteksti
tradicional, përballojnë një mjedis tepër të paqëndrueshëm: bota mediatike e të
gjithës është në internet. Të ndryshosh media, të ndryshosh përmbajtje, mjafton të
bësh një klik. Kurse për gazetarinë, çmimi i këtij klikimi është tepër i lartë. Mjafton
që audiencat të copëzohen në ata që lexojnë në internet dhe ata që lexojnë jashtë tij,
ndërmjet site-ve dhe faqeve letër, që shtypi ta humbasë aftësinë për të vendosur se
çfarë përbën aktualitetin2.
Studiuesit francez, Fogel dhe Patino ( 2005), i referohen një teorie të formuluar para
30 vjetësh nga dy universitarë Maxwell Mçombs dhe Donald Shaw, sipas së cilës
mediat nuk kanë mjaftueshëm ndikim për t’i diktuar audiencës se çfarë duhet të
mendojë, por kanë aftësinë të ndërtojnë listën e temave të debatuara në një shoqëri.
Ky privilegj i agjenda setting, i verifikuar nga më shumë se 400 studime nuk
ekziston pa mediat e pajisura me pushtetin e tërheqjes së audiencës. Duke qenë
njëkohësisht kanal transmetimi i të gjitha mediave dhe imedia e fuqishme në të
gjitha suportet e saj, Interneti zotëron qartë predispozitën për të vepruar në drejtim
të kundërt: ndarje e audiencës, shpërndarjen e saj në një rrjet të tejmbushur ku
gjithçka përzihet3.
Përmes një optike po të njëjtë, studiuesi i mediave të reja, Bernard Poulet, në
botimin e tij, Fundi i gazetave dhe e ardhmja e informacionit4, fokusohet në një
1Po aty, f. 69.
2Po aty, f. 70.
3Jean – François Fogel, Bruno Patino, Une presse sans Gutenberg, Morand Express, Grasset, 2005, f. 83.
4Bernard Poulet, La fin des journaux, et l’avenir de l’information, Folio, 2011, f. 100.
281
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
ndër çështjet të rëndësishme të ditëve të sotme në media, sesi praktika gazetareske e
shekullit të kaluar po perëndon dhe sesi po përballemi me të papritura të reja.
“Short on facts, long on comments” : pak fakte dhe shumë komente. Kjo shprehje e
vjetër e gazetarisë britanike, shpesh e servirur si kritikë e gazetarisë franceze,
përshkruan mirë atë që ndodh në Internet për sa i përket informacionit. Në internet,
triumfon komenti. Blogu i amerikanes Arianna Huffington, sot është siti më
fitimprurës dhe më i famshëm, e ilustron më së miri këtë1. I lançuar në vitin 2005,
nga kjo pasanike e divorcuar nga një senator republikan miliarder nafte, mondane
dhe e etur për famë, “Huffington Post”. “ arriti të kthehet në një sallon të madh ku
flitet -kryesisht për politikën amerikane - blogu ku duhet të botohesh. Është vitrina
e “public intellectuals” – ne do të thoshim “intelektualë mediatikë” – pjesa më e
madhe “progresistë” dhe të afërt me demokratët. Arianna Huffington përdori së
pari kontaktet e saj të jashtëzakonshme për të tërhequr disa njerëz të famshëm në
blogun e saj. Meqë filloi të kishte sukses, ishin vetë kontribuesit që po shtyheshin të
botoheshin te blogu i saj, ku numërohen disa qindra kontribues të rregullt. Aty
gjejmë politikanë si John Kerry, shumë gazetarë dhe intelektualë si Walter Cronkite,
Christopher Hitchens2.
Kalimi nga forma gazetë në formatin online shkaktoi efekte negative të reja. Nuk
mjafton të bësh për vete lexuesit, duhen edhe produkte tërheqës për publicitetin.
Transmetimi online imponon detyrime të tjera. Tradicionalisht, një gazetë ose një
revistë në format letër përbën një të tërë, një “paketë”, ku përfshihen një numër i
madh artikujsh që mbulojnë një gamë të gjerë temash ( politikë, shoqëri, ekonomi,
kulturë, sport, etj). Reklamuesit mund të zgjedhin një rubrikë për të afishuar
publicitetin e tyre, por lexuesit blejnë të gjithë gazetën. Pra, duhet që e gjithë
“pakoja” të jetë joshëse që t’u shitet lexuesve dhe reklamuesve. O duhet marrë, o
duhet lënë e gjitha, kronika me lajme sensacionale bashkë me anketat më të rrepta,
aktualiteti ekonomik bashkë me parashikimin e motit. Një gazetë nuk shitet pjesë-
pjesë.
Me futjen e transmetimit online gjithçka ndryshon. Lexuesit nuk shfletojnë më një të
tërë, që shkon nga faqja e parë tek e fundit, me anekset e reklamave të shpërndara
nëpër faqe: ata shkojnë drejtpërdrejt te historia që u intereson, duke mos ditur as se
në cilën faqe ose link ajo bën pjesë, përderisa shumica e lidhjeve kalon nga motorët
e kërkimit ( Google, News, Yahoo, Digi, etj)3.
Martin Nisenholtz, një nga përgjegjësit e faqes internet të Nju Jork Tajms, e ka
përmbledhur mirë këtë dilemë mbi përmbajtjen e faqeve online, kur shprehej para
shoqatës së botuesve online në vitin 2006: Si mund të krijojmë përmbajtje cilësore
në një botë ku reklamuesit duan të paguajnë për çdo klikim dhe konsumatorët nuk
1Po aty, f. 103.
2 Po aty, f. 103
3 Po aty, f. 98.
282
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
duan të paguajnë asgjë? Edhe më keq akoma, David Simon i Washington Post
shtron pyetjen “nëse informacioni i intereson ndokujt”. I shkolluar në shkollat e
gazetarisë në kohën kur shtypi dukej sikur po triumfonte në mbulimin e luftërave
koloniale, kur zbulonte “dokumentet e Pentagonit”, ose anët e fshehura të konfliktit
në Azinë Jug-Lindore dhe ilustrohej nëpërmjet skandalit të Watergate, Simon pyet
veten: Ajo që nuk kuptoj më është nëse vetë informacioni ka ende vlerë. Cilido qoftë
formati, cilado qoftë mënyra e shpërndarjes, a është të kuptuarit e ngjarjeve ditë pas
dite diçka që mund të shitet? Apo ne po mashtrojmë veten tonë? Apo një gazetë
ishte e nevojshme vetëm kur botonte lajmërime, foto – romane dhe rezultatet e fundit
sportive?1
Ndërsa një tjetër shqetësim që ngre Poulet, lidhet me demokratizimin e supozuar të
informacionit dhe me triumfin e një relativizmi gazetaresk që i jep të gjithë
legjitimitetin shpërthimit të blogjeve, site-ve të animuar, në përgjithësi nga gazetarë
amatorë. Blogjet e profesionistëve janë të një natyre tjetër, e zgjasin duke e
vazhduar, në një këndvështrim më personal, punën e gazetarit në organin e tij të
informacionit; ata në përgjithësi janë më pak interaktivë sesa blogjet e pavarura.
Fakti që sot janë « Të gjithë gazetarë? » dhe të gjithë janë të barabartë në botën e
informacionit, edhe mes atyre që nuk e kanë këtë profesion, por e përdorin internetin
për arsye nga më të ndryshme. Ashtu si eksperti ka humbur një pjesë të legjitimitetit
të tij, gazetari profesionist duhet të përkulet para pasionit për barazinë e qytetarëve
në internet. Një nga gazetarët më të famshëm “amatorë” Matt Drudge, gëzohet që
internet i jep një zë po aq të fuqishëm fanatikëve të informatikës si unë, sa edhe një
pronari të madh ose presidentit të Dhomës së përfaqësuesve. Ne po bëhemi të
gjithë të barabartë2. Në këtë mënyrë, del në skenë « qytetari gazetar ».
Dan Gillmor që ka qenë për një farë kohe kronikan te San Jose Mercury News,
specialist i teknologjive të reja dhe militant i « qytetarit gazetar », shpjegon se
informacioni duhet të jetë një “bisedë” ndërmjet qytetarëve të barabartë dhe jo një
“mësim” i dhënë nga një specialist. Një tjetër bloger shkon edhe më larg kur
siguron se « blogimi është e-bay-zimi i mediave » : të gjithë mund të blejnë dhe të
shesin », duke mbrojtur në këtë mënyrë idenë se secili ka kompetencën të shprehet
për çfarëdo lloj subjekti. Të gjithë pretendojnë se kemi kaluar nga gazetaria ku një
person u fliste të gjithë të tjerëve në një formë më demokratike ku të gjithë u flasin
të gjithëve3.
Rasti shqiptar. Një përqasje kritike!
Padyshim, mediat e reja janë sfida më e rëndësishme, fazë në të cilën ndodhet media
shqiptare dhe shoqëria shqiptare në tërësi.
1Po aty, f. 100-101.
2Keen, A, The Cult of the Amateur; How Blogs, my Space, YouTube and the rest of Today’s, User-generated
Media, are Destroying our economy, our Culutre, and our Values, Zagreb, 2010, f.47.
3Bernard Poulet, La fin des journaux, et l’avenir de l’information, Folio, 2011, f. 200.
283
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Disa tipare të mediave online në Shqipëri janë të ndikuara thellësisht nga kultura e
menaxhimit të mediave klasike. Mediat e reja ose format online të mediave klasike
kanë krijuar një dinamikë krejt të re që është qartësisht e ndikuar nga format
klasike.
Problemi thelbësor është që faza e tretë e revolucionit digital nuk është manifestuar
me një përmbajtje apo mënyrë të re të krijimit të hapësirës ose përgjigjes së këtij
revolucioni teknologjik me përmbajtjen.
Por, së pari, përse ndodhet në këtë gjendje gazetaria online dhe cilat janë shkaqet;
Elementi i parë është që brenda mediave shqiptare ekziston një mentalitet
konservator në lidhje me hapësirën online. Shpeshherë është e njëjta redaksi që
përmbush dhe gazetën në print dhe versionin online të saj, çka është një fenomen i
tejkaluar me kohë. Ashtu siç Ervin Pambuku kryeredaktor i gazetës ShekulliOnline,
pohon pikërisht se ‘në redaksinë onlinë kontribuon i gjithë stafi i gazetës në print’1.
Pra mesa duket, redaksia e printit vazhdon të interferoje në atë të web-it.
Së dyti, është fakti që gazetaria totale është një tipar ende shumë i dobët i portofolit
të gazetarit shqiptar. Gazetari universal nga pikëpamja teknologjike që di të bëjë
fotot, animacion, të regjistrojë me kamera, një ilustrim, një grafik pra
multifunksional është absolutisht e munguar në mediat shqiptare online. Edhe pse
Rober Rakipllari2, kryeredaktor i Panorama, gazetës me të madhe në vend dhe
Aleksandër Çipa3, kryeredakton i Shqip, pohojnë se gazetarët e redaksive të tyre
online janë të përgatitur për të përballuar sfidat e gazetarisë së re, asaj të
multimedias, e pasuruar njëherësh në disa dimensione të saj. Rezulton e kundërta!
Nga një monitorim dy javor i faqeve të tyre në web, 1-15 prill 2013, rezulton se
artikujt e tyre online janë riprodhim i lajmeve në letër. Të pa pasuruara me linqe,
fjalë kyçe, video etj. Pra përmbajnë pak standarte të gazetarisë së re.
Së treti, mungesa e interaktivitetit. Ky është një tipar i mangët i gazetarisë tonë në
web. Mungon komunikimi mes redaksisë dhe lexuesve të tyre në rrjet. Pse?
Aleksandër Çipa sqaron; ‘Kjo ndodh për disa arsye, por ajo më kryesorja është
sipas pikëpamjes sime dhe lidhet me faktin që ne konstatojmë se një pjesë e mirë e
ndërhyrësve janë persona anonimë, të cilët kanë një lloj tendencioziteti, në kuptimin
negativisht të fjalës, ndaj artikullshkruesit të gazetës dhe jo ndaj problematikave apo
qëndrimeve që mban redaksia. Këta janë persona që identifikohen sepse kanë një
konsistencë të ndërhyrjes së tyre në komentueset e faqeve apo në hapësirat e Shqip
Online dhe që në jo pak raste ekspozohen në aspektin subjektivist të tyre duke
denigruar artikullshkruesit apo duke, le të themi, atakuar qëndrimin redaksional,
1 Intervistë me kryeredaktorin e Shekulli Online, Ervin Pambuku, Nëntor 2012.
2 Intervistë me kryeredaktorin e Panorama, Robert Rakipllari, Janar 2013.
3 Inervistë me kryeredaktorin e Shqip, Aleksandër Çipa, Nëntor 2012.
284
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
pra janë më të identifikuar dhe kjo është një kategori e përcaktuar sepse ka një
konsistencë të përditshme në shfaqjen dhe në ndërhyrjen e saj’1.
Gjithashtu Shkolla e Gazetarisë në Shqipëri, është një tjetër problem, ai i edukimit të
studentëve të gazetarisë sipas asaj klasike dhe gutenbergiane akoma ende larg
formave të multimedias. Gazetari i ri ose i së ardhmes dhe këtu mund të ishte një
rekomandim për faktorët vendimarrës në lidhje me formimin e gazetarëve në
Shqipëri, pronarë të medias, shkollave të gazetarisë, universitete publike apo private
duhet të kalojnë drejt një gazetari i cili i kapërcen kufizimet kohore, gjeografike,
teknologjike, dhe në një farë mënyre krijojnë mundësinë që të kemi atë që quhet
“gazetari e pasuruar”, me ilustrim me nënvizim, me koncepte dhe fjalë kyce që
krijojnë këtë gjë, këtë element një formë tjetër të prezantimti mediatik, të lajmit,
influencës, kundrejt formave tradicionale dhe kovencionale.
Si përfundim konstatimi i paradoksit të revolucionit teknologjik i cili ka mbërritur
dhe i mos arritjes, faktit që jemi në një prapambetje të formimit kulturor dhe
menaxherial në lidhje me mediat e reja është pengesa kryesore për kalimin e sistemit
mediatik shqiptar në një fazë tjetër ndërkohë që audienca dhe shoqëria me praktikat
e veta komunikative personale të biznesit apo kulturore është në anën e revolucionit
teknologjik.
Koorporata e profesionistëve, faktorët shoqërorë që e formësojnë hapësirën
mediatike janë ende mbrapa dhe në raport me elementin shtesë që do t’i shtohet
portofolit të gazetarit, infrastrukturave të redaksive tona të cdo lloj medie, është
pikërisht kalimi në gazetarinë numerike, fazën numerike ose digitale me gjithë
elementët që kjo nënkupton. Shkurt në mënyrë metaforike, po të bëjmë një
paralelizëm të gjithë ekonomistë që janë mësuar ti bëjnë llogaritë me laps kopjativ
është e nevojshme dhe është mirë të bëjnë një kurs informatike për të kaluar në
fazën e re. Gazetarëve shqiptare, ne të gjithëve na duhet një kurs i ri informatike!
Bibliografia
1.Bernard Poulet, La fin des journaux, et l’avenir de l’information, Folio, 2011.
2.Eric Scherer, A-t-on encore besoin des journalistes? Presse Universitaire de France, 2011.
3.Jean – François Fogel, Bruno Patino, Une presse sans Gutenberg, Morand Express,
Grasset,2005.
Intervista cilësore
1.Aleksandër Çipa, kryeredaktor i gazetës Shqip, intervistë, marrë nga autori i këtij punimi në
Institutin Shqiptar të Medias, Tiranë, Nëntor 2012.
2.Evin Pambuku, kryeredaktor i gazetës Shekulli Online, intervistë marrë nga autori i këtij
punimi në redaksinë e kësaj gazete, Tiranë, Nëntor 2012.3.
3.Robert Rakipllari, kryeredaktor i gazetës Panorama, intervistë marrë nga autori i këtij
punimi në redaksinë e kësaj gazete, Tiranë, Janar 2013.
1 Inervistë me kryeredaktorin e Shqip, Aleksandër Çipa, Nëntor 2012.
285
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Rezarta TAHIRAJ1
FOR A NOTION OF SELF-EMPLOYMENT ACTIVITY AND FOR A
TAXATION MODEL OF SELF-EMPLOYERS INCOMES
IN THE OECD MODEL TAX CONVENTION: A COMPARATIVE
ANALYSIS WITH THE EUROPEAN DISCIPLINE
ABSTRACT: Duke vlerësuar kompleksitetin që evidenton çështja e ndërtimit në disiplinën
konvencionale të kualifikimit ligjor të profileve të punës autonome në fushën e tatimit direkt,
relacioni i prezantuar ka për qëllim që të analizojë rregullat e Modelit të Marrëveshjes
Fiskale të OECD me synimin për të identifikuar karakteristikat ligjore të kualifikimit të punës
autonome duke verifikuar, me synimin për të identifikuar karakteristikat ligjore të kualifikimit
të punës autonome, nëse për këtë nocion, mund të evidentohet tendenza për të përafruar
nocionin e të ardhurave që vijnë nga ushtrimi i punës autonome me atë të të ardhurave të
shoqërive tregtare që vijnë nga ushtrimi i aktiviteteve ekonomike.
Fjalët kyçe: puna autonome, liria e vendosjes, e drejta për të ofruar shërbime.
ABSTRACT: Taking into consideration the complexity that detects the question of
construction in the conventional discipline of legal profiles’ qualification of self-employment
activity in the field of direct taxation, the proposed paper aims to analyze the rules of OECD
Model Tax Convention in order to identify the legal characteristics of the qualification of self-
employment activity checking, also, if for this notion, as highlighted in the European discipline
and in comparison with it, can somehow detects the propensity to approximate the notion of
incomes derived from the exercise of self-employment activity with that of companies
incomes as incomes that derive from the exercise of economic activities. Furthermore, the
proposed paper has as purpose to understand the relevance of the self-employment notion
at the conventional discipline, an analysis that, moreover, has as objective to answer the
question if the conventional notion of self-employment activity is an autonomous legal
institute or result of perception of the notion derived from national legal orders. In
consideration of the results achieved at the conclusion of this analysis, the proposed paper
has as purpose to identify the direct or indirect effects of the conventional rules on the
national legal orders as well as on the European discipline.
Key words: European Tax Law, self-employment activity, freedom of establishment, right to
provide services.
1 Ph.D.Dr. Rezarta Tahiraj, Scuola Europea di Alti Studi Tributari/Università di Bologna/Italia
Faculty of Economy, Universiteti “A. Xhuvani” Elbasan/Albania. email: rezarta.tahiraj4@unibo.it,
rtahiraj.uniel@gmail.com
286
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
1. Introduction.
T
he conventional tax law, as a component of international tax law, being
constituted by the principles and rules established in the tax conventions
signed between different Member States of the European Union as well as
summarized in the OECD Model Tax Convention, is built with the finality to divide
the fiscal and legal sovereignty refered to different circumstances related to incomes
with the purpose to remove the distortion phenomenon for the international
investments.
In fact, the process of the configuration of conventional law it is completed in the
course of time with a set of conventions, mainly, bilaterals in the field of elimination
of double taxation, adjusted by the national authority of the States and with a set of
rules integrated in the OECD Model Tax Convention, this last well-known for the
variety of rules with formal, substantial and interpretative nature. Between the rules
with substantial nature detect the provisions for the elimination of double taxation
and those to guaranty the principle of non-discrimination.
In consideration of typological character of conventional provisions, the functions of
tax conventions are summarized in three main groups: the elimination of double
taxation; the resolution of the disputes; the prevention and the fight against the tax
evasion.
The finality of the elimination of double taxation is the elimination of conflicts and
distortions of tax features with an adverse effect on investments and also on the
exercise of the economic activities. On this point should be noted that this finality
affects also in the sector of self-employment professional activities or self-
employment activity that constitute the fulcrum of present research and for which I
will try to outline the legal profiles of the qualification of objective and subjective
nature in order to construct a conventional notion of self-employment activity in the
field of direct taxation.
Taking into account the complexity that detects the question of the construction in
the conventional discipline of the legal profiles’ qualification of self-employment
activity in the field of direct taxation, the proposed analysis will start with the
research in the rules of OECD Model Tax Convention of the notion of self-
employment activity in order to identify the legal characteristics of the qualification
of this activity checking, also, if for this notion, as highlighted in the European
discipline, can somehow detects the propensity to approximate the incomes of self-
employment activity with society incomes as incomes that result from the exercise
of economic activities.
Particularly, I will try to understand the relevance or not of the notion of self-
employment activity in the conventional discipline; an analysis that, moreover, has
as finality to answer the question if the conventional notion of self-employment
activity is an autonomous legal institute or result of perception of the notion derived
287
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
from national legal orders. In consideration of the results achieved at the conclusion
of this analysis, the proposed paper has as purpose to identify the direct or indirect
effect of the conventional rules on the national rules as well as on the European
discipline.
2. The self-employment activity in the OECD Model Tax Convention: legal formalism or
economic substance?
The conventional discipline of self-employment activity in the OECD Model Tax
Convention has not endured a substantial evolution from the moment of the
incorporation into the text of the Convention of the year 1963 up when it edited with
the new version of the year 1977. In the Model of the year 1963, the self-
employment activity is governed from the article 14 which is referred only to the
independent professions including provisions of professional services or the exercise
of others independent activities with similar nature. Instead, the Model renewed in
the year 19771 has introduced the notion of provision of independent personal
services in addition to that of provision of professional services or other activities
with independent nature.
This modification has brought an extension of operating environment of the article
that doesn’t refer only to the professional services or to other activities with similar
nature, a result established with the text of the Convention of the year 1963, but also
to other activities with independent character when are included the activities of
professional services in the strict sense. However, the article in examination, despite
the changes announced, to avoid possible conflicts with the national orders, has not
outlined rigidly the objective field of self-employment activity. In fact, the article 14
was limited to invoke only one of the constructive profiles of objective nature of
self-employment activity: the subjective criteria of independent character of
employment activity as a distinctive element from the dependent employment.
Moreover, it should be noted that the conventional discipline establishes that the
activity can be exercised only by individuals and from which is confirmed the
original prevalence of formal legal approach. Farther, the article 14 results to be an
exemplificative article whose the objective field results to be considerably extensive.
However, the extension of operative field of the article 14 has detected the question
of the distinction with the article 7 appointed to the society profits.
Concretely, the question exposed in the context of the OECD Model Tax
Convention substantiates if between the requirements of both articles designed on
the same objective and subjective field exist a correlation or, on the contrary, if both
have a different objective field which in this case would be identified and
1 Modéle de la Convention de Double Imposition concernant le revenu et la fortune – Rapport du Comité des
Affaires
Fiscales de l’OCDE, Paris 1977.
288
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
objectively justify this different treatment. However, the article 14 is abrogated with
the updated consolidated version of OECD Model Tax Convention of the year 2000
while result to be present in the current OECD Model Tax Convention whose
invariability reconfirms the legal formal approach.
In fact, the abrogation of the article 14 in the OECD Model Tax Convention results
to be a result of the extension of the operative field of the article subject of the
analysis which, on the basis of the report of the Tax Affaire Commission of the
OECD1, has produced a set of interpretative questions, among of which, we note: the
question of the distinction of a set of professional activities that indistinctly were
part of the article 14 and of the article 7; the inexistence of substantial differences
between the concept of the «permanent establishment» previewed in the article 7
and the concept of the «fixed base» sanctioned in the article 14; the absence of the
differences between the rules of the determination of the incomes and those of the
modalities of the taxation, as previewed in the articles 7 and 14 of the OECD Model
Tax Convention2.
Definitely, this decision have as purpose to approximate, at the OECD level, the
legal profiles of the qualification of objective and subjective nature of the self-
employment activity in the tendency to approximate the incomes of the self-
employment activity with the company incomes as incomes that derived from the
exercise of the economic activities, a purpose that will produce the passage from
legal formalism to the affirmation of the economic substance and to uniform the
rules of the taxation of the incomes that derived from the exercise of the professional
activities with those of the companies. But, at some passages, the report of the
OECD of the year 2000 reflects on the interpretative difficulties emerged in
application of the article 14 of the OECD Model Tax Convention in relation with the
article 7.
However, the abrogation of the article 14 has evidenced the question of the
elimination of the problems advised in the precedent report which attempts to refuse
the differences in the objective field between two articles. Certainly, exist material
differences between the field of the article 7 and that of the article 14, nevertheless
the Tax Affairs Commission of the OECD refuses, actually, the differences between
the two articles for the reason that the incomes are incomes that derive from the
exercise of economic activities.
In relation to the taxation of the incomes derived from the exercise of independent
professions, the applicable criteria’s don’t coincide with those of the taxation of the
1 The problems of the implementation, configuration and application of the article 14 and the reasons of the
abrogation are reported in the text: Inform OECD 2000 - Issues related to Article 14 of the OECD Model Tax
Convention, n. 7, OECD Paris 2000, www.oecd.org.
2 Materials on International & EC Tax Law, op. cit., p. 228-229; Model Tax Convention on Incomes and on Capital:
condensed version, OECD 2003, p. 112, p. 198; G. MAISTO, Convenzioni internazionali per evitare le doppie
imposizioni, Milano 2008.
289
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
companies profits. As result, the abrogation of the article 14 visualises the legal
effects in application of the Conventions against the double taxation concluded in
the past period, in the base of the previous versions of the OECD Model which
reflects this difference.
An other question results to be the differences articulated at the cryptic form to the
OECD Model Convention between the taxation of the companies and the incomes
derived from independent personal services which were not justified. Just in this
situation reveal fundamental reasons for the abrogation of the article 14 of OECD
Model. The abrogation of the article 14 is also reconfirmed subsequently with the
versions of the years 2003, 2005 and 2008. But, the text of the Convention Model,
updated in the year 2008, has introduced important news.
In application of the proposals of OECD Tax Affaires Commission1 is confirmed the
validity of the taxation rules of independent professional services within the article 7
and article 17 of the OECD Model. As result, to the State of the source is recognised
an extension of the taxation power meanwhile to the influence of European Law the
taxation of the incomes obtained from the artists and the sports should realized in the
base of a different rule from that related to the independent activity due to the fact
that this last is subject of the article 7 of the Convention.
2.2.1. The objective and subjective relevance of constructive profiles of the self-
employment activity notion in the OECD Model Convention: the comparison with the
European discipline.
The delimitation of the objective field of the article 14 in the OECD Model
Convention, unlike the European law in which results absent a definition for the
self-employment activity and the respective incomes in the field of direct taxation, it
is considered difficult as result of the plurality and the extent of the expressions used
in the OECD Model Convention against the double taxation.
In the commentary of the OECD of the year 1963, the article 14 is refered to the
independent professions including the performance of the professional services or
the exercise of other self-employment activity of a similar nature.
Starting from the year 1977, it is introduced the expression of personal independent
services including also the performance of professional services or other activities of
independent character. The article 14 of the OECD Model Convention is referred to
the concept which is known commonly for the professional services and for the
others activities of independent character. It excluded the industrial and commercial
activities and also the professional activities performed from the employees; activity
that implicitly result to be excluded from the objective field of the qualification of
1 The tax treaty treatment of services: proposed commentary changes, OECD 2006.
290
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
independent activity in the context of the articles 49-54 of the Treaty of the
European Union.
However, must observe that the article 14 didn’t referred to the independent activity
of the artists and sports due the fact these activities entered in the field of the
application of the article 17. On the other hand, the expression «professional
services» is limited in the article 14.2 in the context that include specially the
independent activity of scientific, literary, artistic, educational or pedagogical
character and also the independent activities of doctors, lawyers, engineers,
architects, dentists and accountants.
The commentaries of the OECD have underlined the merely explanatory and
illustrated character of this schedule of independent professions in which were
added also others activities of independent character. The activities which were
entered in the field of the application of the article 14 must be fulfilled the follows
criterions of qualification: the objective criterion of non commercial character of the
work in the context of which were excluded the manufacturing activities, the activity
of the formation and transformation of the industrial goods and commercial
activities; the subjective criterion of personal character of the work; the subjective
criteria of personal ability assuming a creative ability or a qualified formation;
criteria’s which in the field of the European law don’t result specified.
With the delimitation of reconstructive profiles of objective nature of the
independent activity, the objective field of the article 14 is limited, ensuring strictly
the context of the convention and not that of the national legal orders concerned the
qualification of the independent activity incomes; a particularity from which derives
the principle of direct effect of conventional discipline that limits the normative
power of the Member States, a principle which prevails also in the European law
while its application in the field of the direct taxation is limited by the prevalence of
the principle of tax sovereignty.
With the abrogation of the article 14, the incomes of the independent incomes are
placed in the article 7. In fact, the article 7 is characterized by a normative gap as
regards the notion of the independent activity incomes and the notion of the
companies incomes. A particularity not detected in the European law while in this
last results absent a definition of independent activity.
However, must detect that the collocation of the self-employment activity incomes
in the article 7 don’t mean the unification with the company incomes, but the
approximation of the notion of self-employment activity incomes to the notion of the
company incomes in consideration of the criteria of economic character which
characterizes the self-employment activity and the company activity; a feature from
which detects the predominance of the economic substance to the legal formal
approach which, also, approximate the conventional discipline with the European
law.
291
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Except the objective importance of the self-employment activity, the article 14 has
evoked also the question of the importance or not of the subjective notion of
independent activity; a question to which is referred the report of the OECD of the
year 2000 which has detected the absence of the clarity of subjective field of the
article 14.
The previous report has established that the article 14 is applied not only for the
physic persons detecting the connection with the article 4.11. The report has
suggested that the application of the company forms to the professionals, actually
more frequent than the moment in which is processed the article 14, would not make
sense or would not have any justification if the professionals that use the company
form are passive subjects of the tax regime differenced by those that do not have an
entity.
Also the CIG, with the decision of 16.4.1994, is pronounced in the favour of the
article 14 only in relation with the physic persons. In consideration of this decision,
some Conventions against the Double Taxation have established that the article 14
applies only for the physic persons. Nevertheless, can not ignore the consequences
that derive from the application of the article 14 in the favour of legal and physic
persons.
In some cases, this position can cause an increase of the taxation level in the State of
the source in relation with the incomes that derive from the activities included in the
article 14 and also in relation with others incomes as the dividends (article 10.4), the
interests (art. 11.4) and the royalties (art. 12.3).
However, with the abrogation of the article 14 and the collocation of the
independent activity incomes in the article 7, issues a situation of ambiguity for the
reconstructive profiles of objective nature of self-employment activity; meanwhile
the situation remains constant in the Model Convention signed between Italy and
France due the invariability of the content of the article 14 which don’t recognise the
exercise in the associated form of self-employment activity.
However, taking into consideration that the approximation of the objective notion of
self-employment activity with the activity of the companies is founded to the criteria
of economic character that characterise these activities the exercise of which can be
realized also from legal persons, can be concluded that the self-employment activity
can be exercised also in the corporate form; a conclusion that would bring the
1 For the purposes of this Convention, the term resident for a Contrating State means any person who, under the
laws of that State, is liable to be taxed there as result of his domicile, residence, place of management or any
other criterion of a similar nature, and also includes that State and any political subdivision or local authority there
of. This term, however, doesn’t include any person who is liable to be taxed in that State in respect only of
incomes with sources in that State or capital situated there in (Art. 4.1., Model Tax Convention on Income and on
Capital: condensed version, op. cit., p. 26).
292
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
resizing of the convention discipline referred to the constructive profiles of
subjective nature of self-employment activity.
Eventually, the last phase of the proposed analysis arises for the valuation of the
conventional notion of the self-employment activity in the light of the analyzed
elements. That is to understand if this legal institution, as issues from the
conventional discipline, can or less be considered result of the legal national
previsions or if this institution represents a typical institution of the tax conventional
right which, contrary, would influence to the national legal orders.
As evidenced, the institution of the independent activity assumes its relevance in the
tax conventional right in function of the tax role which occupies in the conventional
articles as it is placed among the main incomes recipients of the conventional
discipline which the main finality is to prevent the phenomenon of the double
taxation and the tax conflicts and tax distortions. In the actual version of the OECD
Model Convention is preferred to not predict an expressed definition of the self-
employment activity. This situation is explained in view of the evolution of
conventional discipline which moves towards a schema of substantial character; the
reason for which, the incomes of self-employment activity are placed in the category
of the company incomes in sight of the predominance of economic character of
respective activities.
In the light of what is said, it could be argued that the notion of conventional notion
of self-employment activity, referred to the OECD Model Convention, also in the
field of the direct taxation may include each entity that exercise an economic
activity. Therefore, the conventional discipline referred to the OECD Model
Convention, also exists in reference to the legal institution of self-employment
activity, as an independent legislative structure not subject to the influence of the
States, but which produces direct effects as prevailing to the national legal orders.
2.3. In the research of a tax model on the incomes of self-employers in the OECD
Model Tax Convention.
The results of the research confirm that the OECD Model Tax Convention, in order
to avoid the possible constrasts with the individual national legal orders due the
prevalence of the principle of tax soveregnity, don’t establish a real tax model on the
incomes of self-employers in the field of direct taxation.
In substance, ex. article 14 was limited to the determination of the principle of
taxation of self-employers incomes produced from the residents in the territory of
the other State only by the State of the residence, unless the exercise of self-
employment activity is not made through a «fixed base» which the self-employer
utilizes regularly for the exercise of its activities. This means that if the self-
employer possessed a «fixed base», the incomes could submit to the taxes of the
other State, but only in the measure in which were taxable to this the «fixed base».
293
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
As can be seen, the «fixed base» is a positive and negative boundary for the taxation
in the State of the sources, the reason for which exist an interrelation between the
«fixed base» and the taxation of taxable incomes of the same or derived from its
activity.
The context of the interpretation of this conclusion is that the State of the sources
could affect the predicted income as expected in its national legislation. But, the
commentaries of the article 14 of the Model Convention of 1997 result to be for
more explanatory to delimit positively the material rules of the taxation in the State
of the source, also to all the questions which aroused the application of this article
could not be solved. Particularly, it is stated that the provisions of the article 14 were
similar with those established for the profits company and founded to the same
principles recognised in the article 7.
The principle established in the article 7, referred to the taxation of the incomes
among the principal office and the «fixed base», can be applied the same to deliver
the income between the State of the residence of the person which loan independent
personal service and the State where this service is loaned among the «fixed base».
While, the expenses incurred in the exercise of the activity of «fixed base»,
including the general expenses and those of the direction, must be accepted as
deductible in the moment of the determination of the income attributable to the
«fixed base» in the same form with the expenses incurred in order to the «fixed
base».
The article 7 and its commentary can be useful in the interpretation of the ex. article
14. An example result to be the case of the payment of computer software if these
assets must qualify as commercial incomes according to the article 7 or the article 14
and, otherwise, as royalties on the basis of the article 12.
The interpretation of the commentaries generates important rules referred to the
taxation. In consideration of these rules, the State of the source exercise the taxation
power if the income is obtained through the fixed base in this State. But, is evident
that the content of the ex. article 14 didn’t offer a clear legal basis regarding the
application of this rule of taxation in the State of the source. Moreover, is noted that
in the article 14 was present the expression gross income meanwhile in the article 7
is used the expression profit.
This substantial difference can be considered important to refuse the application of
the deduction rule of the expenses established from the article 7.3 1 in the field of the
ex. article 14. In the same line must be proceeded also for the article 24.3 which
1 In determing the profits of a permanent establishment, there shall be allowed as deductions expenses which are
incuirred for the purposes of the permanent establishment including executive and general administrative
expenses so incurred, whether in the State in which the permanent establishment is situated or elsewhere (Art.
7.3, Model Tax Convention on Income and on Capital: condensed version, op. cit., p. 29, p. 119-125).
294
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
contains the provision of the non discrimination, an article with direct effect in the
deduction of the expenses connected with the «permanent establishment» that, the
principle, don’t result applicable for the «fixed base».
In consideration of these interpretations and comments of the OECD Tax Affairs
Commission, generally, the Member States of the OECD have valuated that the
paragraphs (2) and (6) of the article 7 are applicable in the taxation of the incomes
recognised from the ex. article 14.
This conclusion can be resulted coherent if the authorities of the State in question
consider that don’t exist clear differences among the article 7 and ex. article 14 or
consider if the «fixed base» is equivalent with the «permanent establishment». As
result, the OECD Tax Commission is pronounced expressly about the question of
the application of material rules of the article 7 in the field of the ex. article 14
abrogated for this reason; meanwhile, the most part of the Member States are
positioned positively on this choice.
In the light of the foregoing, I arrive in the conclusion that the absence of a tax
model on the incomes of self-employment activity in the field of direct taxation
derives from the prevalence of the principle of tax sovereignty. For this reason, the
conventional discipline established, only, a set of principles which the introduction
result to be in function of the finality to eliminate the conflicts and the distortions of
tax nature to prevent the phenomenon of the double taxation.
3. Conclusions
The analysis eseguita ci ha consentito di verificare la rilevanza della nozione del
lavoro autonomo nel diritto convenzionale tributario, al fine di poter trarre con
esattezza delle conclusioni sulla questione della ricostruzione di una nozione
convenzionale del reddito del lavoro autonomo.
The results of the research confirm that the notion of self-employment activity in the
European order Community is lined in the objective and subjective field of freedom
of establishment and right to provide services. In objective terms, the notion of self-
employment aims to value only the exercise of an economic activity of independent
nature addressed to the market of services; a conclusion which derives also from the
interpretation of the provisions of the actual OECD Model Convention which
attempts to approximate the incomes of self-employers with company incomes
placing in a unique category of income. Instead, in subjective terms should be noted
that both the discipline, conventional and European the form prevail to the
substance.
With regard to the question of direct taxation of cross-border self-employers
incomes should be noted that, given the prevalence of fiscal sovereignty principle,
both the European order and tax treaty law are distinguished by the lack of a model
of taxation of self-employers incomes.
295
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Tuttavia, va rilevato che, al fine di garantire i principi e le finalità statuite negli atti
istitutivi dell’UE e di OCDE, la disciplina comunitaria e quella convenzionale
delineano una serie di principi di natura fiscale che, in riferimento a quella
comunitaria, tali principi sono stata elaborati dalla giurisprudenza della Corte di
Giustizia dell’UE.
However, it should be noted that, in order to guarantee the principles and purposes
set out under the founding acts of the EU and OECD, the European and
conventional framework outline a series of tax principles which, in reference to
European legislation, these principles have been developed by the case law of the
EU Court of Justice.
In the end, it should be noted that between the European tax law and conventional
tax law exist a correlation which is reflected in the principle of non-discrimination.
However, the existence of this report don’t imply the prevalence of the conventional
rules to the European rules.
BIBLIOGRAFY
Comité des Affaires Fiscales de l’OCDE, Modèle de Convention de Double imposition
concernant le revenu et la fortune – Rapport du Comité des Affaires Fiscales de l’OCDE,
Paris 1977.
G. MAISTO, Regime convenzionale dei redditi di lavoro autonomo e concetto di installazione
fissa, Diritto e Pratica Tributaria, 1981.
OECD, Questions de fiscalité internationale, N. 2, Paris, 1987.
G. MAISTO, Regime convenzionale dei redditi di lavoro autonomo e concetto di installazione
fissa, Diritto e Pratica Tributaria, fasc. 5, 1991.
G. MAISTO, Taxation of technical assistance and independent personal services, Acts of the
International Taxation of Services 43 rd IFA Congress – Rio de Janeiro 1989, Vol. 14 (a), IFA
1991.
G. MAISTO, Gli emendamenti al modello OCSE e al relativo commentario approvati nel 1997,
Diritto e Pratica Tributaria, 1997.
G. ROLLE, Mercato interno e fiscalità diretta nel Trattato di Roma e nelle recenti iniziative
della Commissione Europea, Diritto e pratica tributaria, vol. 70, n. 2, 1999.
A. J. M. HIMÉNEZ & J. M. C. CARRERO, Imposicion directa y non dicriminacion comunitaria,
Quadernos 3 Fiscales, Madrid 2000.
G. BARBARA & A. M. FAENZA, Guida pratica di diritto tributario internazionale: le imposte
sui redditi nei rapporti con l’estero, Torino 2000.
Inform OECD 2000 - Issues related to Article 14 of the OECD Model Tax Convention, OECD,
Paris 2000.
J. C. SÉCHE, La libre circulation des personnes et des services – entrée et séjour, Joly
Communautaire, Tome 2, 2001.
KORT, Why Article 14 – Independent Personal Services – was deleted from OCSE Model
Tax Convention ? Intertax, Vol. 29, n. 3, 2001.
G. D’ALFONSO, La tassazione internazionale dei redditi da lavoro autonomo, Fisco 2001
M. LANG, Avoidance of Double Non-Taxation, Avoidance of Double Non Taxation, Wien
2003.
296
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Materials on International & EC Tax Law, Vol. I, 3 edition, Leiden 2003.
G. MAISTO, Convenzioni internazionali per evitare le doppie imposizioni, Milano 2003.
Model Tax Convention on Income and on Capital: condensed version, OECD 2003.
V. UCKMAR, Diritto tributario internazionale, 3 edizione, Padova 2003.
Les Conventions – Impôts sur les revenus – Professions non commerciales, Fasc. 16-4-c,
Juris Classeur 2003.
297
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Vait QERIMI1
MANDATI PARLAMENTAR
(PARLIAMENTARY MANDATE)
ABSTRACT: Close connection of the idea of people sovereignty and the right on elections
among the others has put in the discussion the relationship betëeen voters and elected
representatives. This issue is elaborated along ëith the right on elections and the election
system as ëell. As the important issue this has been ranked at the theory level on the
mandate of elected representatives. The theory the representative government uses this idea
about mandate. According to this theory legislative assembles exercise the poëer given by
people. This mandate can be understood in tëo very different ëays regarding the relationship
betëeen MP. Starting from the question: ëhat report should be established betëeen voters
and their elected representatives in the political theory it is talked about imperative mandates
(obligatory) and the representative mandate. The goal of this paper is the argumentation the
advantages and the disadvantages as ëell as the functionality of the imperative mandate and
the representative mandate. This is exactly ëhat has pushed me to deal ëith this problem that
is very debated in the parliamentary theory and the constitutional laë.
Key words: mandate, imperative, representative, sovereignty, nation.
ABSTRAKT: Lidhmëria e ngushtë e ides së sovranitetit popullor dhe të drejtës së
zgjedhjeve, perveç çështjeve të tjera ka shtruar edhe atë të raportit midis zgjedhësve dhe
përfaqësuesve të zgjedhur prej tyre.Kjo çështje është shtruar krahas çështjës të së drejtës të
zgjedhësve dhe sistemit të zgjedhjeve.Si çështje e rëndësishme, kjo është ngritur në rang të
teorisë mbi mandatin e përfaqësuesit të zgjedhur.Teoria e qeverisjes përfaqësuese perdor
këtë ide të mandatit.Sipas kësaj teorie asambletë legjislative ushtrojnë pushtetin e dhënë
nga kombi.Ky mandate mund të kuptohet në dy mënyra shumë tբ ndryshme për sa i përket
raportit ndërmjet deputetëve.Duke u nisur nga pytje se çfar raporti duhet të vendoset midis
zgjedhësve dhe përfaqësuesve të zgedhur prej tyre,në teorin politike flitet për mandatin
imperative (urdhërues,detyrues), dhe mandatin përfaqësues.Qëllimi i këti punumi është që të
argumententoj perparsit dhe mangësit si dhe funksionalitetin e mandatit imparativ dhe
mandatit përfaqësues.Pikërisht kjo ishte nxitja kryesore që të merrem me këtë problematik
e cila është mjaft e debatushme në teorin parlamentare dhe në të drejten kushtetuese.
Fjalët kyçe: mandat , imperative, përfaqësues, sovranitet, komb.
1.Hyrje
M
andati parlamentar është një funksion public të cilin deputetet e kanë
fituar nëpërmjet zgjedhjene parlamentar , ndërkohë që përmbajtja e tij si
rregull përcaktohet nga Kushtetuta.
1Autori, Mr.sc.Vait Qerimi është jurist i diplomuar dhe kandidat për titullin shkencor Dr.sc i shkencave juridike.
Është ligjërues në Kolegjin Universitar “Gjilani” në Gjilan.
298
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Parlamenti e ushtron pushtetin e tij në bazë të mandatit të dhënë nga populli.
Karakteri i mandatit parlamentar nuk është një mandate në kuptimin e Kodit Civil.
Ai nuk bazohet në një kontrat ndermjet zgjedhësve dhe të zgjedhurit nuk ka asnjë
lidhje varësie dhe as marrëveshje me vullnet të lirë.
Parimi i mandatit të përgjithshëm, të pavarur dhe të pakthyeshëm është pjeseë e së
drejtës parlamentare të demokracive përfaqësuese.
Mandati parlamentar në aspektin kohorë përfshinë periudhën gjatë së cilës deputeti
ushtron funksionin parlamentar. Kjo periudhë përfshinë kohën që nga zgjedhja e
deputetit në parlament e deri në skadimin e mandatit të tij , përkatësisht zgjedhja e
deputetve të tjer.Në shumicen e shteteve parlamentare , mandate i deputetit zgjatë 4
vjet. Përjashtimisht nga kjo, në disa shtete mandate i deputetëve zgjatë 5, 6,7 dhe 8
vite. Janë të njohur dy lloje të mandatit parlamentar: mandate imperative dhe
mandate i lirë parlamentar. Mandati imperative nënkupton kufizimin e fushveprimit
të deputetit.ai paraqitet si përfaqësues i njësisë së caktuar elektorale dhe zgjedhesve
të tij. Duke e zgjedhur deputetin si perfaqësues të tyre në parlament zgjedhësit (trupi
electoral) i japin atij autorizim ( prokurë) , që ai të vendos në emrër të tyre.Mandati
i lirë parlamentar nuk e kufizon veprimin e deputetit në parlament me qëllimet e
trupit të tij elektoral. Pas zgjedhjes nga qytetarët e njësisë së caktuar elektorale.,
deputetët nuk përfaqësojnë vetëm trupin e tyre electoral, por tërë popullin,
përkatësisht trupin electoral të një shteti.
2.Mandati parlamentar
2.1. Çfarë është mandati parlamentar?
Mandati parlamentar është një funksion public, të cilin deputetët e kanë fituar
nëpërmjët zgjedhjeve parlamentare,ndërkohë që përmbajtja e tij si rregull
përcaktohet nga Kushtetuta.Asamblet legjislative ushtrojnë pushtetin e tyre në bazë
të një mandate të dhënë nga populli.Karakteristikat e mandatit parlamentar janë të
pandara me natyren e këtyre asambleve.Parimi i mandatit të përgjithshëm, të pavarur
dhe të pakthyeshëm është pjesë e së drejtës parlamentare të demokracive
përfaqësuese.Prej kohesh dhe deri në ditët tona vazhdon të diskutohet rreth
karakterit të mandatit parlamentar, karakter që shpreh në thelb raportin ndërmjet
deputetit dhe zgjedhësve. Thelbi i debatit qëndron në kundërshtimin tradicional
midis sovranitetit kombëtar dhe sovranitetit popullor, si dhe në idetë e ndryshme
midis teorisë së mandatit përfaqësues dhe teorisë së mandatit detyrues.Rousseau në
vepren e tij të famshme të “Kontratës sociale”,ka shpjeguar atë që ai kuptonte me
teori të sovranitetit popullor “Supozojmë,shkruante ai ,që shteti përbëhet prej 10
000 qytetaresh…Çdo anëtar i shetit ka, si pjesë të tij të dhjetëmijtën e autoritetit
sovran”.Sovraniteti popullor është me fjalë është shuma e pjesëve të ndryshme të
sovranitetit, titullar i të cilave është çdo individ i vaçant.Kjo teori sillte disa
299
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
rrjedhime të rëndësishme1.E para lidhet me elektoratin: sa kohë që çdo qytetar është
individualisht titullar i një pjeseje të sovranitetit,ai ka të drejtë të zgjedhi
përfaqësuesit e tij.Teoria e sovranitetit popullor kërkon që regjimi demokratik të
mbështetet tek zgjedhjet e përgjithshme.Rredhimi i dytë lidhet me procedurat e
demokracisë së drejtëpërdrejtë.Së fundit, rjedhimi i tretë,që në këtë rast na intereson
për argumentimin që po e trajtojmë, i referohet pushtetit të asambleve parlamentare.
Në sistemin e sovranitetit popullor, pushteti i komandimit shprehet nëpërmjet
vullnetit të shumicës së asamblesë parlamentare, natyrisht duke vendosur “frenat”
dhe “kundërpeshat” për të shmangur rreziqet e veprimimeve të momentit dhe të
paramenduara mirë, që çdo mazhorancë mund të bëjë. Për më teper, mandati i të
zgjedhurve është i veçant dhe detyrues. I veçantë, sepse ai shpreh vullnetin e një
grupi të qytetarëve:zgjedhësve të një zone, dhe është detyrues sepse është i kufizuar
prej urdherave të zgjedhësve. Në kundershtim me teorinë e sovranitetit popullor
është ajo e sovranitetit kombëtar,e bazuar në idet e Montesquies, dhe e paraqitur në
deklaratën e të drejtave të njeriut të 1789:”Parimi i çdo sovraniteti qëndron te
kombi.Asnjë trup,asnjë individ smund të ushtroj vetëm autoritetin që rrjedh
shprehimisht prej tij”.Kjo ide u përpunua nga Asamblea Kushtetuese se “Kombi prej
të cilit burojnë të gjitha pushtetet nuk mund t'i ushtrojnë këto veçse nëpërmjet
delegimit.Kushtetuta franceze është representative”2.Sipas kësaj teorie, Kushtetuta
Franceze e vitit 1791 e cila shpallte pushteti sovran buron prej kombit , të marrë si
një etnitet abstarkt, të pandarë dhe të dallueshëm prej individëve.Kuptohet lehtë që
rrjedhimet e parimit të sovranitetit kombëtar janë të ndryshme nga ato të sovranitetit
popullor, sipas parimit të sovranitetit popullor.Sipas parimit të sovranitetit
kombëtar,votimi nuk konsiderohet si një e drejtë,por si një funksion :ai është një
kompetencë e ushtruar në emer të kombit.Ashtu si për çdo funksion public,ligji
mund të rregulloj ushtrimin prej elektoratit dhe sidomos të fiksojë kushtet në të cilat
një person është i autorizuar të marri pjesë në zgjedhjen e përfaqësuesve.Për
rrjedhim meqënëse parlamentaret përfaqësojnë të vetëm vullnetin e kombit,
përdorimi i procedurave të demokracisë direkte është i përjashtuar.Së fundi ,në
lidhje me kompetencat e një parlamenti, vihen re dy dallime.Nga njëra anë,
meqenëse kombi është një etnitet i pajisur me një vetëdije dhe një vullnet të vetin, të
cilat janë të orientuar drejt interesave të përhërshme të grupit social, është e
nevojshme që “regjimi kushtetues të jetë rregulluar në mënyrë që të mund të
kanalizoj kopricat e momentit të një shumice parlamentare: frenat dhe kundërpeshat
kufizojnë më shumë ose më pak kompetencat e asambles parlamentare3.Nga ana
tjetër, përfaqësuesit nuk janë “shitës” të zgjedhësve.Këtë faktë , filozofi i njohur
francez Condorset e përmbledhte si më poshtë:”Si i mandatur prej popolli, do të bëja
1 Ylli Bufi ,Tempulli i demokracisë, Tiranë 2010 ,f.247
2 Luan Omari,sistemi parlamentar,Tiranë 2000,f.95
3 Ylli Bufi , Tempulli i demokracisë,Tiranë 2010.f 249
300
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
atë që do ta besoja se ishte në përputhje me interest e tij.Ai me ka dërguar për ti
ekspozuar idet e mija,jot ë tijat;pavarsia apsolute e opinioneve të mija është e para
prej detyrave të mija kundrejt atij”.Doktrina e sonranitetit popullor ka qen e
mbrojtur për një kohë të gjatë në vendet ish socialiste të Europës Lindore si një nga
teoritë më demokratike më progresiste..Në fakt ajo shërbente më shumë për të
justifikuar kontrollin absolute mbi përfaqësuesit e popullit nëpërmjet mandatit
detyrues.Që nga koha e rënjes së murit të Berlinit, në shkall botërore konstatohet që
doktrina e sovranitetit popullor,pra,dhe mandate detyrues ,është pa mbështetje,
ndërsa mandate përfaqësues,tashmë është bërë rregull kushtetuese.Në shumicën e
vendeve,mandate detyrues është i ndaluar.I veçantë është rasti i Francës,ku ndalimi i
mandatit detyrues është tradicional që nga viti 1789, ku Kushtetuta e Republikës së
V-të shprehet se: “çdo mandate detyrues është nul”1.formulime të tilla të ngjashme
gjënden në kushtetutat e mjaftë vendeve si dhe në Statutin e Deputetëve të
Parlamentit Europian.Ligji themelor gjerman shprehet që anëtarët e Bundestagut nuk
janë të lidhur ndërmjet asnjë urdhëri apo udhëzimi dhe ata duhet të veprojnë në
përputhje me ndërgjegjien e tyre2.Koncepti i ndërgjegjies personale gjëndet edhe në
kushtetuta të tjera.Në rastin e Shqipërisë, në dokumentin e parë kushtetues Zgjerimi
i Statutit të Lushnjës (1922) dhe pastaj në Statutin Themeltar të Republikës
Shqiptare (1925), si dhe në Statutin Themeltar të Mbretërisë Shqiptare (1928)
thuhej se :” Deputeti nuk përfaqëson vetëm qarkun që e ka zgjedhur por kombin
përgjithësisht”.Kurse në nenin 70, pika 1 të Kushtetutës së Republikës së Shqiprisë
përcaktohet se : “ Deputetët përfaqësojnë popullin dhe nuk lidhen me asnjë mandat
detyruese”.Kjo dispozitë shpreh një moment shumë të rëndësishëm të parimit të
sovranitetit të popullit duke rregulluar raportin midis popullit dhe përfaqësuesve të
zgjedhur prej tij.Ajo konfirmon parimin e mandatit përfaqësues,mandate i cili është
pranuar përgjithësisht nga kushtetuta demokratike bashkohore, si dhe ndalon
mandatin detyrues.Ndarja e vendit në zona elektorale është vetëm një mekanizëm i
përcaktuar në ligjin zgjedhor në përputhje me sistemin zgjedhor të përcaktuar nga
kushtetuta e vendit.Pavarësisht nga përmbajtja juridike dhe trajtimi teorik i
karakterit të mandatit parlamentar, në veprimtarin e përditshme politike deputetët në
fakt e konsiderojnë veten përfaqësues të zonave përkatëse zgjedhore, madje të
partisë politike fituese në këtë zonë.Ata një pjesë të mirë të kohës së tyre e përdorin
për zgjedhjen e problemeve të zonës së tyre,gjë që sjell një kontribut më të pakët të
tyre në procesin legjislativ dhe në hartimin e politikave në shkallë vendi. Por
sidoqoftë këto lidhje të ngushta që ekzistojnë ndërmjet deputetit dhe zgjedhësit nuk
janë arsye të mjaftueshme për t'u rikthyer te ideja e mandatit detyrues3.E drejta e
krahasuar konfirmon autonomin e mandatit kundrejt formulimeve të ndryshme
1 Kushtetuta e Republikes Franceze,Neni 27
2 Ligji Themelor i Republikes Federale Gjermane, Neni 38, pika1
3 Ylli Bufi ,Tempulli i demokracisë,Tiranë 2010,f.250
301
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
doktrinale.Që nga moment që asambletë fitojnë një pushtet të natyrës së
përgjithshm, cilido që të jetë themeli i tij gjendja e anëtarëve të tyre adaptohet me
kërkesat funksionale që rezultojnë prej vetë asamblenve.
2.2.Mandati imperative (urëdhues ,detyrues)
Mandati imperative nënkupton kufizimin e fushëveprimit të deputetit në
parlament.Ai paraqitet si përfaqësues i njësisë së caktuar elektorale dhe zgjedhësve
të tij duke e zgjedhur deputetin si përfaqësues të tyre në parlament, zgjedhësit i japin
atij autorizim (prokur) ,që ai të vendos në emër të tyre.
Te ky lloj mandate,zgjedhësit i caktojnë deputetit si përfaqësues të tyre mënyrën se
si duhet të veproj në emer të tyre në parlament.Ky mandate quhet imperative, ngase
deputeti nuk mund të bëjë asgjë jashtë asaj që ëshë përfshirë në mandatin që e ka
marrë nga zgjedhësit e vet 1.Si konkluzion,nga ky kuptim i mandatit të detyrueshëm
rrjedhin këto pasoja:
- zgjedhësit, mund ti japin përfaqësuesit ( deputetit) udhëzime, duke i diktuar
zgjedhjet për të cilat ai duhet të votoj;
- në mungesë udhëzimesh të sakta, përfaqësuesi duhet t'i kërkojë këto,ose,në
pamundësi,duhet të shfrytëzohet vetëm nga ndjenjat, nga opinion dhe nga interest e
zgjedhësve të njësisë së tij elektorale;
- përfaqësuesi (deputeti) është i detyruar t'i japë llogari zgjedhësve për zbatimin e
mandatit dhe mundë të revokohet në çdo kohë pej tyre.
Mandati imperative ka për qëllim që të mundësojë realizimin e demokracisë së
drejtëpërdrejt, në atë mënyrë që vendosjen në organet përfaqësuese ua beson të
zgjedhurve të popullit, të cilët vendosin në pajtim me vullnetin e tij.Këtë lloj të
mandatit për herë të parë e percakton Kushtetuta e Jakubinve ,e më vonë ai gjeti
zbatimin edhe në Komunën e Parisit.Aktualisht shumica e shteteve parlamentare
kanë braktisur mandatin e detyrueshëm.Madje disa prej tyre , shprehimisht me
kushtetutë , ndalojnë kufizimin e mandatit të deputetit.Shumica e teoricienëve të së
drejtës kushtetuese, pohojn se , ky mandate, do të sanksiononte iden , se deputeti
është vetëm përfaqësues i njësisë së caktuar elektorale dhe do të detyronin atë të
marrin parasyshë interest locale , edhe kur këto nuk pajtohen me ato të
përgjithshme.Mandati i detyrueshëm është jofunksional , sepse e shendërron
deputetin në një transmetues mekanik të vendimeve dhe dëshirave të formuluara
jashtë parlamentit.2 Ai i mbyllë rrugën mundësisë që deputeti të korrigjojë pozitën e
tij fillestare për një çështje, si pasojë e ballafaqimit me deputet të tjerë në
parlament.Bazuar në këtë , ky mandate ndikon negativisht në efikasitetin e punës së
parlamentit, sepse deputetët para vendosjes duhet të marrin qëndrimin e trupit të
tyre electoral.Formë e caktuar e mandatit të detyrueshëm ka ekzistuar në të
ashtuquajturin sistem i delegimit të përcaktuar në Kushtetutën e ish RSFJ-së të vitit
1 Arsim Bajrami,Demokracia parlamentare,Prishtinë 2005,f.141
2 Po aty
302
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
1974.Ky model ishte përcaktuar edhe me Kushtetutën e ish KSA të Kosovës të vitit
1974.Sipas këtij modeli, karakteri detyrues i mandatit të deputetëve është shprehur
nëpërmjet të ashtuquajturve delegacione,të cilat kanë dhënë qëndrime të
obligueshme deputetëve me rastin e vendosjes në kuvend.
2.3.Mandati i lirë parlamentar
Për dallim nga mandati imperativ, pozita e deputetit në shtetet që aplikojnë mandatin
e lirë apo përfaqësues është shumë më e favorshme.Mandati i tij nuk është i
kufizuar me autorizime apo prokurë të posaçme , por ai ushtrohet në mënyrë të lirë
dhe të ndërgjegjshme në pajtim me interesin e përgjithshëm shoqëror. Mandati i lirë
parlamentar nuk e kufizon veprimin e deputetit në parlament me qëndrimet e trupit
të tij electoral. Pas zgjedhjes nga qytetarët e njësisë së caktuar elektorale, deputetët
nuk përfaqësojnë vetëm trupin e tyre elektortal , por tërë popullin , përkatësisht
trupin electoral të një shteti . Ky mandate për herë të parë është aplikuar me
Kushtetutën franceze të vitit 1791, e cila përcaktonte shprehimisht idenë se mandate
që i është dhënë asamblesë , dhe si rrjedhoj edhe anëtarëve të saj, buron nga gjithë
populli. Ajo në këtë drejtim deklaronte : “përfaqësuesit e caktuar në departamentet
nuk do të jenë përfaqësues të një departamenti të veçantë , por i të gjithë kombit dhe
atyre nuk mund t'u jepte asnjë mandate”.Autorizimet e deputetit te mandate i lirë
,ndonëse nuk janë të kufizuara me qëndrimet e caktuara të zgjedhësve të tij,nuk
nënkuptojnë ushtrimin e funksionit në kundështim me vullnetin e
zgjedhësve1.Përkundrazi, deputeti në saje të mandatit të lirë në bazë të ndërgjegjes
së tij ushtron funksionin duke u kujdesur për harmonizimin e intresave parciale të
zgjedhësve të tij me interest e përgjithëshme shoqërore.Sot pothuaj se të gjitha
shtetet e demokracisë parlamentare aplikojnë institutin e mandatit të lirë apo
përfaqësues.Ai mundëson efikasitetin e punës së parlamentit, duke siguruar një rol
aktiv dhe kreativ të anëtarve të tij.Mirpo, duhet theksuar perkundër këtij koncepti
teorik të domethënjes të mandatit të lirë, në praktikë deputetët gjithmon kanë
kujdes që mos të veprojnë dhe të mos i kundërvihen qëndrimeve të zgjedhësve të
tyre.Kështu, ndodhë që deputetët në të shumtën e rasteve, gjatë vendosjes në
parlament,(edhe pse kanë obligime ligjore) të marrin parasysh qëndrimet e
zgjedhësve të tyre në njësit e caktuara elektorale.Kjo praktikë është karakteristik
sidomos në rastet, kur deputetët janë përfaqësues të partive politike.Në këto raste
,ndonëse gëzojn mandate të lirë,deputetët veprojnë dhe vendosin në parlament në
bazë të qëndrimeve të partive politike të tyre. Ideja e mandatit përfaqësues është në
themel të disa rregullave të qeverisjes përfaqësuese:
- Deputetë e kanë pushtetin nga populli, me anë të zgjedhjeve.Është populli ai që
ju transmeton një të drejtë të tijë,të cilen nuk mund ta ushtrojnë vetë;
1 Po aty
303
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
- Deputetët e zgjedhur në zona të ndryshme përfaqësojnë të gjithë popullin;
- Deputetet kanë një panvarësi të plotë dhe një liri të plotë në ushtrimin e
funksioneve të tyre;
- Deputetët duhet të zgjedhen për një kohë të caktuar.Në sistemin përfaqësues
zgjedhjet e përseritura dhe periodike janë i vetmi kontroll legjitim dhe efikas që
populli mund të ushtrojnë mbi ta,të cilëve u ka dhënë pushtetin për një kohë të
caktuar.
2.4. Kohëzgjatja e mandatit parlamentar
Mandati i deputetit nuk është i përhershëm, por është me afat të përcaktuar në
Kushtetutë.Kohëzgjatja çdo parlamenti përkon me atë të legjislaturës.Kohëzgjatja e
mandatit të deputetit të Kuvendit përcaktohet në nenin 65 të Kushtetutës së
Republikës së Shqipërisë i sili thot: “Kuvendi zgjidhet për katër vjet”, por ky
mandate mund të zgjatet në raste të tjera të parashikuara nga Kushtetuta1 .Pothuaj në
të gjitha dhomate ulta,zgjatja e mandatit parlamentar është 4 ose 5 vjet.Në rastet e
rralla është 3 ,bile edhe 2 vjet.Përkundrazi,anëtarët e dhomave të larta, në një numër
vendesh janë të zgjedhur ose të emruar për një periudhë më të gjatë.Në këtë rastë,
parashikohet një pertritje pjesëshme gjatë legjislaturës.Në Argjentinë,ku senatoret
janë zgjedhur për 6 vjet ,ripërtritja e gjysmës së senatorve bëhet çdo 3 vjet, në Brazil
zgjidhen për 8 vjet,ndërsa ripërtëritja alternativisht 1/3 dhe 2/3 çdo 4 vjet, në Shtetet
e Bashkuara zgjidhen për 6 vjet, ripërtëritja 1/3 çdo 2 vjet ose në Francë,të zgjedhur
për 9 vjet, ripërtërirja 1/3 çdo 3 vjet. Duhet theksuar se disa asamble nuk e njohin
nocionin e legjislaturës.Kështu, në Bundestratin gjerman,zgjatja e mandatit e
anëtarëve varet prej përkatësisë në qeverisjen e landit që ata përfaqësojnë, kurse në
Bundestratin austriak, mandate i anëtarve ndryshon nga pesë në gjashtë vjet sipas
provincës që ata përfaqësojnë.Ekzistojnë edhe asamble ku legjislatura është e
pandërprerë : Në Mbretërinë e Bashkuar, anëtarët e Dhomës së Lordëve janë të
emruar për gjithë jetën edhe në Senatin kanadez,ata janë deri në daljen në
pension.Në të drejten parlamentare2është gjerësishtë i diskutuar kuptimi juridik i
fillimit dhe i mbarimit të mandatit.
Në cilin moment fillon mandati?
Në një numër vendesh mandati fillon në ditën e zgjedhjës (Australia, Japonia,
Republika e Çekisë) ose në ditën e shpalljes së rezultateve të zgjedhjeve (Greqi,
Jordani). Megjithatë, fakti që mandati fillon nga dita e shpalljes së rezultateve të
zgjedhjeve, nuk do të thotë që anëtaret e zgjedhur që nga ky moment të gëzojnë
plotësisht atributet e tyre.Të zgjedhurit e dhomës së përfaqësuesve Australian mund
të veprojnë në cilësinë e tyre të deputetit me shpalljen e rezultaeve,por ata mundë të
marrin pjesë në punët e asablesë së tyre vetëm pasi të kenë bërë betimin.Në vende të
1 Kushtetuta e Republikës së Shqiprisë,neni 65
2 Ylli Bufi,Tempulli i demokracisë,Tiranë 2010,f.253
304
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
tjera, mandati fillon kur bëhet vlefshmëria e zgjedhjeve nga komisioni qëndror i
zgjedhjeve. Në disa vende të tjera vlefshmëria e rezultateve bëhet nga vetë
parlamenti i mbledhur në seancën e parë të asamblesë së re.Në një kategori të tretë të
vedeve (Shtetet e Bashkuara, Luksemburgu, Mbretëria e Bashkuar, Sllovakia) fillimi
i mandatit përputhet me kryerjen e betimit,që gjithashtu zhvillohet në seancën e parë
inauguruese. Fillimi i atributeve të deputetëve dhe senatorëve francez ndodhë në
momentin ku pushojnë atributet të zgjedhurve në largim.Në rastin e Kosovës,në
nenin 70, pika 2 të Kushtetutës përcaktohët se: “Mandati i deputetit të Kuvendit të
Kosovës fillon ditën e cartifikumit të rezultatit të zgjedhjes”.Komisionet zgjedhore
në përputhje me kompetencën që iu jep ligji zgjedhor bëjnë vetëm shpalljen e
mandatit të fituar nga deputetët, ndërsa fillimi i ushtrimit të mandatit të tij bëhet kur
pushon mandate i të zgjedhurve të legjislaturës së më parshme.Pra, mandati
parlamentar i çdo deputeti bëhet efektiv në mbledhjen e parë të parlamentit të
legjislaturës pasardhëse.Së fundi, duhet të përmendim disa raste specifike.Rasti i
Gjermanisë , ku të zgjedhurit në Bundestag marrin cilësinë e anëtarit të Bundestagut
kurë firmosin një deklaratë të pranimit në fillim të sesionit të ri legjislativ të
Bundestagut, diten kur deputetët e sapo zgjedhur mblidhen në seancë për herë të
pare deputeti i zgjedhur që nuk ka firmos deklarateën e pranimit në një afat prej një
jave konsiderohet se e ka pranuar zgjedhjen e tij.Për shkak të karakterit të veçantë të
Bundestratit, që përfaqëson qeverisjet e Landeve nuk duhet të çuditemi që mandti i
anëtarëve të kësaj asambleje fillon në momentin e emërimit të anëtarëve prej
qeverive respective.Së fundi,në Kanada deputetët e Dhomës së Komunave fillojnë
zyrtarisht mandatin e tyre në momentin e nënshkrimit të raportit prej numëruesit të
votimeve.Megjithatë një deputet mund të zërë vendin ë tij kur ai ka bërë betimin.
2.5.Vlefshmëria e mandateve
Zgjedhja nuk ka përfunduar me numërimin e votave.para se të dimë se cilët janë
parlamentarët e rinj,si regull,duhet të kryhen akoma tri veprime : të shpallen
zyrtarisht rezultatet e zgjedhjeve,të bëhet vlefshmëria e mandatit të çdo të zgjedhuri
dhe të prononcohen mbi parregullësit gjatë zhvillimit të zgjedhjeve.Vlefshmëria e
mandatit është e nevojshme,në mënyrë që zgjedhja e deputetit të mos jetë e
kontestuar dhe që të mos lindi nevoja e zgjedhjes së një situate që mbartë
papajtushmëri të funksioneve.kandidati mund të ulet në parlament kur mandati i tij
është shpallur i vlefshëm. Në shumë shtete,egziston një organizëm i ngarkuar me
vlefshmërin e mandateve parlamentare,domethënë i ngarkuar të kontrollojë nëse
plotësohen kushtet që deputeti i sapo zgjedhur të zërë vendin e tij në parlament.Në
përgjithësi atributët e autoriteti të ngarkuar me vlefshmërinë e mandateve i takojnë
vetë parlamentit,sepse ky konsiderohet si një organ sovran që shmang ndërhyrjen e
pushteteve të tjera ,sidomos të ekzekutivit1.
1 Po aty
305
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Në shumicën e vendeve (Danimarka, Hungaria, Luksemburgu, Vendet e Ulta,
Rumania) për këtë qëllim krijohet një komision special,që bënë raportin për në
seancë plenare të asamlesë.Në dhomën e përfaqësuesve në Belgjikë, krijohn 6
(gjashtë) “komisione të verifikimt” që mblidhen njëkohësisht.Në të gjitha rastet
është asamleja ajo që shpallë vlefshmërin ose jo të mandateve.Përbërja e
komisioneve të vlefshmëris ndryshon mjaft nga një parlament në tjetrin.Në Letoni
komisioni përbëhet nga një anëtar prej çdo partie të përfaqësuar në Saeima.Në
Senatin belg janë 7 anëtarët më të moshuar të zgjedhur direct nga votuesit.Në
Parlamentin Europian veprohet mbi bazën e një raporti të përgatitur nga komisioni i
rregullores,i verifikimit të mandateve dhe të imuniteteve.Në vendet ku parlamenti
nuk ngarkohet të bëj vetë vlefshmërin e mandateve të anëtarëve të tij,kjo detyr i
besohet zakonisht një organi gjyqësor.Në Francë,deri në vitin 1958, vlefshmërin e
mandateve e bënin gjykatat e nivelit të pare por kjo procedurë krijonte mundësi për
abuzime.Republika e V këtë gjë ja besoi Këshillit kushtetues , i cili nuk procedon
për një vlefshmëri sistematike të mandateve.Greqia është një prej vendeve të rralla
ku gjykatat e zakonshme ndërhyjnë në vlefshmërin e mandateveGjykatat e nivelit të
parë janë kompetente për vlefshmërinë e mandatit të parlamentarëve të
zgjedhur.Gjykatat vendosin mbi bazen e një lloji project vendimi të një komisioni të
lartë të mbikëqyrjes, një instancë ad hoc e përbër nga tre magjistratë të lartë dhe dy
funksionarë të lartë.Ndërsa,në Mbretërinë e Bashkuar, vlefshmëria i besohet Griffier
të Kurorës, dhe në SHBA guvernatorit të çdo shteti.
Në çfarë momenti mandati merr fund?
Data e fundit e mandatit ndryshon shumë nga njëri vend në tjetrin.Ajo varet
kryesisht prej datës së fillimit të mandatit.Në një numër të mirë vendesh,mandati
merr fund ditën e skadimit ligjor të legjislaturës,ose në rastin e shpërndarëjes së
parakohëshme,ditën e shpërndarjes.Ky është rasti i Bullgarisë,i Shteteve të
Bashkuara,i Asamblesë Nacionale Franceze, i Greqisë etj.Në vende të tjera,mandate
i parlamentarëve merr fund në daten e zgjedhjeve të reja (Danimark),ose në ditën e
vleftshmërisë së mandateve të parlamentarëve të sapo zgjedhur(Qipro).Në cilat raste
bëhet e mundur që mandate parlamentar të humbasë para përfundimit të afatit të
tij?.Përsa i përket humbjes së mandatit para përfundimit të afatit të tij,dallojmkatër
raste:
- Rasti i dorëheqjes;
- Rasti i revokimit;
- Rasti i humbjeve të kushteve të legjitimitetit;dhe
- Rasti i masës disiplinore.
306
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Në nenin 70, pika 3 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës1mbarimi i mandatit
përcaktohet si më poshtë:
(1) Nuk bën betimin;
(2) Jep dorëheqje;
(3) Emërohet anëtar i Qeverisë së Kosovës;
(4) Përfundon mandati i Kuvendit;
(5) Mungon 6 muaj rresht nga seancat e Kuvendit.Në rastet e veçanta Kuvendi i
Kosovës mund të vendos ndryshe;
(6) Dënohet me vendim gjyqësor të formës së prerë për vepër penale me një ase
më shumë vjet burgim;
(7) Ajo/ai vdesë.
Përfundimi
Mandati parlamentar është një funksion public, të cilin deputetët e kanë fituar
nëpërmjet zgjedhjeve parlamentare, ndërkohë që përmbajtja e tij si rregull
percaktohet nga Kushtetuta.Prej kohësh dhe deri ne ditët e tona vazhdon të
diskutohet rreth karakterit të mandatit parlamentar, karakter që shpreh në thelb
raportin ndërmjet deputetit dhe zgjedhësve.Thelbi i debatit qendron në
kundershtimin tradicional midis sovranitetit kombëtar dhe sovranitetit popullor, si
dhe në idetë e ndryshme midis teorisë së mandatit përfaqësues dhe teorisë së
mandatit detyrues.Mund të veqojmë tri karakteristika të përgjithëshme të mandatit
parlamentar:
Mandati është i përgjithëshëm, domethën se pavarsisht se deputetët zgjidhen në zona
të caktuara elektorale apo nga listat proporcionale të forcave të ndryshme politike,
ata janë anëtar të parlamentit dhe përfaqësojn të gjithë popullin.Shumica e
konstitucionalistëvejanë kundër mandatit detyrues me argumentin se ky mandate do
ta sonksiononte idenë se deputeti është vetëm përfaqësues i zonës.Mandati është
përfaqësues,domethënë që i zgjedhuri gëzon juridikisht një pavarësi obsolute kundër
zgjedhësve të tij. Parlamentari është i lirë në ushtrimin e mandatit të tij dhe nuk
është juridikisht i lidhur me angazhimet që aim und ti ketë marrë para zgjedhjes së
tij,dhe as me manifestimet e vullnetit të zgjedhësve gjat mandatit të tij. Mandati
detyrues do të detyronte deputetin të merrte parasysh interest locale edhe kur këto
nuk pajtohen me ato të përgjithshme, ky mandate do tam kthente deputetin në një
transmetues mekanik të vendimeve dhe të dëshirave të formuluara jashtë parlamentit
dhe do ti mbyllte rrugën mundësis që deputeti të korigjojë poziten e tij fillestare
për një çështje, si pasojë e debatit dhe ballfaqimit me deputetët e tjerë.
Mandati parlamentar është i pa revokushëm kjo karakteristik vë theksin tek mbrojtja
e pavarësisë së parlamentarit në ushtrimin e mandatit te tij.
1 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni70 , pika3
307
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Literatura
1.Bajrami, Arsim : Teoria dhe praktika parlamentare , Prishtinë 1997
2.Bajrami, Arsim : E drejta e Kosovës në tranzicion ,Prishtinë 2002
3.Martins, Temistocle : Dirito Constituzionale, Tiranë 2011
4.Saliu, Kurtesh : E drejta kushtetuese ,Prishtinë 1998
5.Bajrami, Arsim :Demokracia parlamentare, Prishtinë 2005
6.Omari, Luan : Sistemi parlamentar , Tiranë 2000
7.Bufi, Ylli : Tempulli i demokracisë ,Tiranë 2010
8. Kushtetuta e Republikës së Kosovës, 2008
9.Kushtetuta e Shqiprisë e vitit 1998
10.Kushtetuta : Francë, Bullgari, Greqi, Gjermani, Hungari, Itali, Kanada, Rumani, SHBA,
Tiranë 1995
308
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Zaho GOLEMI1
Nexhip ONJEA2
SOUTHERN BORDER ISSUE, DIPLOMACY AND THE BATTLE OF
SKËRFICA
(In the frame of 100th anniversary of popular battle of Skërfica in
Fushëbardha
ABSTRACT: The first balcanic war of October 1912, brought big political and geostrategical
changes in Balcanic Penisula. The changes were made by war. Even when the war wasn’t
finished and Ismail Qemali had declared the indipendence, the High Powers did not
recognize the firs Albanian government. In sencturies the Albanians had signed their rights
with “blood”. Meantime the Vienna diplomacy, promoter of indipendence event was
positioned against weapon crash bettween Albanians and Ottomans.3 The diplomacy,
interests and the weapons out of the justice reason were made part of Albanians life by the
beginning of the last century. The events that are related with the Albanian borders have
engaged international diplomatic organizations, including the weapon power. The puppet
governments set in south had intention to kidnap the Albanian territory. The protection of the
territory was made by war. One of those battes is that of Skërfica. Upon Skërfica flashed
their glance the romans, venetians, byzantines, osmans and Greeks. Skërfica has waited
and forwarded “friends” in centuries. “The strategic horseshoe” of Skërfica was first
discovered and fought by roman legions. Pirro of Epirus showed his muscles in the name of
Kaon proudness. Pirro’s army enhanced the Ilyrian name. In Skërfica passed with a deal
even Boemundi. 4 In the spring of 1081, Robert the Head of Normans and the Count ruler of
East Italy started the invasion of Albanian territory by sending his son Boemundi, to invade
the shore in front of Corfu, Vlora and Durrës. It is confirmed from the writers like Ana
Komnena, Protopatharius, Pjetër Dhjakono, etc. that Boemundi passed from Albanian
mountains, including Skërfica “making a friendly deal with Albanian warrior population” and
Papazhuli that had his residency in Fushëbardha. 5 The beginning of 20th century in the
aspect of military facing is connected with Skërfica War, in 1914 between Albanians and
1 Prof. Asoc. Dr. Zaho GOLEMI, Chef of Departament in the Armed Forces Academy, Tiranë, Email:
zahogolemi@yahoo.com
2 MSC Nexhip ONJEA, Researcher of Military History, Tiranë. Email: nexhiponjea@yahoo.com
3 Center of Albanological Studies, Albania – Austria, A historical reflection. Albanological editions, Tirana 2013.
According Prof. Dr. Marenglen Verli, “Austro-Hungary and dhe Albanian national movement in1912”, Page 58.
4 Revista “Shejzat”, 1 gusht 1957, Roma, Vjeti I, (2-3), faqe 56.
5 Revista “Shejzat” (Le Pleiadi), Nr vendit në Bibliotekën kombëtare, salla shkencore: Shp 62; 31F Nr.1-5, 1 gusht
1957, Roma, Vjeti I, (2-3), “Eqerem Vlora: “Disa Gojëdhënambi “Kanunin e Papazhulit ose të Idriz Sullit”,faqe 60.
Ndërkohë që Kalaja e Gjirokastrës dhe e Shën-Triadhës zotëroheshin nga bizantinët Beomundi Guiskardi bëri
marrëveshje me udhëheqësin, atin, prijësin dhe sundimtarin Papazhuli në Fushëbardhë, që të kalonin forcat
përmes Qafës së Skërficës. Marrëveshja për kalim në Qafë të Skërficës i përket qershorit të viti 1081, pra 933 vjet
më parë). Sipas Revistës “Shejzat”, 1 gusht 1957, Roma, Vjeti I, (2-3), faqe 56-61.
309
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
Greek andarts. 1 The battle is developed a year and a half after the Albanian Indipendence in
function of fulfilling the historic mission to protecti the Albanian territory, and the temporary
retreat of the population toward Vlora. The place for ambush was selected in one of the five
gates of Labëria, between Pilloi of Gramatia, in the “Strategic horseshoe” in Skërfica, nearby
Fushëbardha. Labëria is a prominent territory for bravery and courage, and faced in
battlefields powerful emperors in Qafë Gjashta, Lëkurës, Saranda, Delvina, Rëzoma,
Fushëbardha, in all Kanonia. The Fushëbardha, Zhulati and Libohova warriors were a
barricade for the andarts that came to invade the Eastern part of Albania in 1914. The
Albanian dignity and the population proudness were saved in Skërfica a century ago. The
essence of Albanianism stands loyally connected with the philosophy of free life and as Edith
Durham expresses, it stands upon “the ten commandmends” of god and the Albanians are
“with special abilities”.2 The history mentiones Napoleon Bonaparte, who when he came to
Corfu, created a regiment including people from Labëria, Suli and Himara. The boys from
labëria passed Skërfica, joined the French Army with the condition to be called “the Albanian
regiment”, a collective assessment of Albanian bravery in centuries.
Keywords: relations, diplomacy, Skerfica battle, andarts, albanian warriors
ABSTRAKT: ÇËSHTJA E KUFIRIT JUGOR, DIPLOMACIA DHE BETEJA E SKËRFICËS
(Në kuadrin e 100 vjetorit të Betejës popullore të Skërficës në Fushëbardhë)
Lufta e Parë Ballkanike e tetorit 1912 solli ndryshime të mëdha politike e gjeostrategjike në
Gadishullin Ballkanik. Ndryshimet u bënë me luftë. Edhe kur lufta nuk kishte përfunduar dhe
Ismail Qemali kishte shpallur pavarësinë, Fuqitë e Mëdha nuk e njohën qeverinë e parë të
shqiptarëve. Shqiptarët në shekuj për të drejtat kishin “firmosur” me gjak. Ndërkohë që
diplomacia e Vjenës, promotore e ngjarjeve të pavarësisë ishte pozicionuar kundër
përplasjeve me armë të shqiptarëve dhe osmanëve.3 Diplomacia, interesat dhe armët jashtë
arsyes e të drejtës ishin bërë pjesë e jetës së shqiptarëve në fillim të shekullit të kaluar.
Ngjarjet që lidhen me kufijtë shqiptarë kanë angazhuar organizma diplomatikë
ndërkombëtarë përfshi dhe forcën e armëve. Qeveritë kukulla të ngritura në jug të vendit
kishin për qëllim rrëmbimin e hapësirës shqiptare. Mbrojtja e trojeve e bë me luftë popullore.
Ndër betejat e shekullit është edhe ajo e Skërficës. Mbi Skërficë hodhën vështrimin romakë,
normandë, venecianë, bizantinë, osmanë e grekë. Qafa e Skërficës kish “pritur” e “përcjellë”,
“mysafirë” në shekuj. “Patkoin strategjik” të Skërficës e “zbuluan” për herë të parë dhe u
ndeshën legjonet romake, Pirrua i Epirit tregoi muskujt në emër të krenarisë kaone. Ushtritë
e Pirros lartësuan madhështinë ilire. Në Skërficë me marrëveshje kaloi edhe Boemundi.4 Në
pranverën e vitit 1081, Roberti, Kryetari i Normanëve dhe konti sundues i Italisë jugore, filloi
pushtimin e tokës shqiptare duke dërguar të birin Boemundin për pushtimin e brigjeve
përballë Korfuzin, Vlorën e Durrësin. Është vërtetuar dhe nga shkrimtarët Ana Komnena,
Protopatharius, Pjetër Dhjakono etj, se Boemundi mundi të kaloi nëpër malet e Shqipërisë
1 Revista “Mbrojtja”, Organ i Ministrisë së Mbrojtjes së RSH, “Historia e Skërficës e shkruar me gjak në panteonin
e kombit, 100 vjet nga lufta e Skërficës”, Nr.3/2014, Tiranë, 2014. Faqe 42.
2 Edit Durham, Brenga e Ballkanit, “Argeta-LMG”, Tiranë, 2000, faqe 71.
3 Qendra e Studimeve Albanologjike, Shqipëri-Austri, Reflektim Historiografik, Botimet albanologjike, Tiranë, 2013.
Sipas Prof. Dr. Marenglen Verli, “Austro-Hungaria dhe lëvizja kombëtare shqiptare më 1912”, Faqe 58.
4 Revista “Shejzat”, 1 gusht 1957, Roma, Vjeti I, (2-3), faqe 56.
310
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
përfshi dhe Qafën e Skërficës “duke bërë marrëveshje miqësore me popullatat luftëtare
shqiptare” dhe prijësin Papazhuli, që e kishte selinë në Fushëbardhë.1 Fillimshekulli i XX në
aspektet e ballafaqimit ushtarak lidhet me Luftën e Skërficës, të viti 1914 midis shqiptarëve
dhe andartëve grekë.2 Beteja e zhvilluar një vit e gjysëm pas Shpalljes së Pavarësisë në
funksion të plotësimit të misionit historik të ruajtjes së tërësisë tokësore shqiptare dhe
tërheqjes së përkohshme të popullsisë drejt Vlorës. Vendi i pritës për betejë u përzgjodh në
një nga pesë portat e Labërisë, midis Pilloit e Gramatisë në “Patkoin strategjik” qafës së
Skërficës fare pranë Fushëbardhës. Treva labe e shquar për trimëri e mençuri u përball në
fushëbetejë me perandori të fuqishme pushtuese në Qafë të Gjashtës, Lëkurës, Sarandë,
Delvinë, Rrëzomë, Fushëbardhë, në gjithë Kaoninë. Brezat luftarakë pasardhës
fushëbardhas, zhulatas e deri libohovitë u bënë barikadë për andartët që erdhën për pushtim
të Jugut të Shqipërisë në vitin 1914. Dinjiteti shqiptar e krenaria popullore kësaj treve u ruajt
dhe në Skërficë para një shekulli. Thelbi i shqiptarizmës qëndron besnikërisht e lidhur me
filozofinë e jetës së lire, që siç shprehet Edit Durham, qëndron edhe mbi “dhjetë urdhrat e
zotit” dhe shqiptarët janë “popull me cilësi krejt të veçanta”.3 Historia përmend Napoleon
Bonapartin, i cili kur erdhi në Korfuz, krijoi një regjiment me lebër, suljotë e himarjotë. Djemtë
e Labërisë kaluan Skërficën, shkuan në ushtinë franceze me kusht të quhej “regjimenti
shqiptar”, një vlerësim kolektiv i trimërive shqiptare në shekuj.
Keywords: Fjalë kyçe: marrëdhënie, diplomaci, Beteja e Skërficës, andartë, luftëtarë
shqiptarë
A look in the Albanian and greek relations in the end of 20th century.
Ambassdor conferences in 1880, 1881 in Berlin and Instambul.
T
he diplomacies and the Greek plan to the detriment of Albanian issues have
started more or less half century before Albania declares its indipendence.
The plans of east neighbours were even deeper. It was a platform with the
basis of “Megali idea” 4. In 15 January 1877, the Vienn diplomacy made an
agreement with Russian to save the statusquo in Balcan. To this agreement was
1 Revista “Shejzat” (Le Pleiadi), Nr vendit në Bibliotekën kombëtare, salla shkencore: Shp 62; 31F Nr.1-5, 1 gusht
1957, Roma, Vjeti I, (2-3), “Eqerem Vlora: “Disa Gojëdhënambi “Kanunin e Papazhulit ose të Idriz Sullit”,faqe 60.
Ndërkohë që Kalaja e Gjirokastrës dhe e Shën-Triadhës zotëroheshin nga bizantinët Beomundi Guiskardi bëri
marrëveshje me udhëheqësin, atin, prijësin dhe sundimtarin Papazhuli në Fushëbardhë, që të kalonin forcat
përmes Qafës së Skërficës. Marrëveshja për kalim në Qafë të Skërficës i përket qershorit të viti 1081, pra 933 vjet
më parë). Sipas Revistës “Shejzat”, 1 gusht 1957, Roma, Vjeti I, (2-3), faqe 56-61.
2 Revista “Mbrojtja”, Organ i Ministrisë së Mbrojtjes së RSH, “Historia e Skërficës e shkruar me gjak në panteonin
e kombit, 100 vjet nga lufta e Skërficës”, Nr.3/2014, Tiranë, 2014. Faqe 42.
3 Edit Durham, Brenga e Ballkanit, “Argeta-LMG”, Tiranë, 2000, faqe 71.
4 “Megali Idea” is a platform of Greek nacionalists to expand the Greek state out of its existing state borders, with
the stategy to annex
other countries. This idea was declared in 1844 as a political program with the name of “Megali Idea” (The great
idea) from the greek
primeminister Jorgos Koleti, declaring Greeks all the Eastern Albanians. From the other hand in 1844 the Serbian
minister Garashanin
declaret his program that will put in foundation of serbian politic “the Naçertanie” (“Project”), with the pretex to
rescue the lands of
311
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
added an appendix in 18 March 1877. The agreement provided that if Ottoman
Empire collapses, Albania, Bulgaria and Romania become autonomus states, Crete,
Thessalia and Epirus will be annexed from Greece and Instambul will be declared as
a free city.1 Even before in time Albanians had their eyes directed from Vienn. It is
the Karlovic treaty (1699) and Rajhshtat treaty (1876), as two important events,
where for the first time in the Europian diplomatic tables is proposed the issue to
form the Albanian autonomus state.2 In 6 February 1879 in Preveza is conducted the
Ottoman and Greek meeting to set the border. But the Albanian warriors directed
from Mustafa Pronjo from Paramithia, forced the participants of both parts to leave
Preveza. In June 1880, the issue of Greek border was presented in the Ambassadors
Conference in Berlin, which will discuss the border line between Montenegro and
Turkey. But Greece was in alert for its borders and was waiting for the opportunity
to knit the plan. To the conference in Berlin were sent memos from Gjirokastra,
Vlora, Berati, Margëlliçi, Ioannina, Preveza and from all the Epirus of that time. 3
The requests were to protect the Albanian territories arround Ioannina, because this
city was assessed as “the east albanian capital”. 4 In October 1880, the Albanian
leaders held a meeting in the main mosque of Ioannina, to protect the country from
Greek aggression. In all the Albanian border space existed the double risk in the
substitution of the old invadors with the new ones. 5 In that time all the Epirus was in
the hand of Albanians, wich also were insured from the Committe of Shkodra for
help in case the Greeks will cross the border.6
south slavians from Ottoman invadion and to innovate the empire of Stefan Dushan. In the borders of this new
empire, according to
“Naçertanie”, will enter event parts of North albania, including Kosovo that the Serbian minister baptised as “Old
Serbia”. According
this programs the Albanian territori has to be devided between Greece and Serbia.
1 Center of Albanological Studies, Albania – Austria, A historical reflection. Albanological editions, Tirana 2013,
page 53.
2 Center of Albanological Studies, Albania – Austria, A historical reflection. Albanological editions, Tirana 2013,
page17.
An historic fact is that from 1878 and 1918, for 4 decades Albanian like Pashko Vasa, Ndre Mjeda, Hilë Mosi,
Shahin Kolonja, Mit’hat
Frashëri, Ekrem Vlora, Dervish Hima, Fan Noli, Faik Konica, Gjergj Fishta, Hasan Prishtina, Ismail Qemali,
Barjam Curri have directed
from Vienn, Budapest, Instambul, Shkodra, Gjakova, Tetova, Dibra, Peja, Vlora, Shkupi, USA, London, Brusseles
hundreds of letters,
wires, informations, memos for the Vienn Monarcy. All for Albanian issue. (Sha.)
3 Krahina e Epirit në këtë periudhë përfshinte katër Sanxhaqe: Beratin, Janinën, Gjirokastrën dhe Prevezën. Sipas
Wiet drejtuar Freycinet, Janinë 14 gusht1880, nr.2, dhe sipas Stavro Skëndi, Zgjimi Kombëtar Shqiptar, Shtëpia e
Librit dhe e Komunikimit, Tiranë, 2000, f. 76.
4 Answer to the Highest Gate, collective note of 26th of June 1980, A and P, 1880, Vol. LXXXI, Turkey, Nr.13
(1880), Appendix 4.
5 Zaho Golemi, Military Magazine, March 2014.
6Wiet directed to Saint-Hilaireit, Ioannina 5 December 1880, no.14, and according Stavro Skëndi, National
awakening, House of book
and Communication, Tirana, 2000, page 79.
312
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
What was for the Europe the Ottoman-Greek border in fact in the Epirus area was
the Albanian-Greek border. This was known even from Europe. France that has
taken part in border regulation between the High Gate and Greece or to be more
precise between the Albanians that were under the Ottoman conquest and Greece
could not abandon it. In fact a second conference was held in Instambul in 21
February 1881. The Ottoman diplomats proposed their line of demacration, that
excluded Ioannina, Meçova and Preveza, with the reason of the difficulty to deliver
the Albanian provinces.1 But in this period did not miss diplomatic voices of pro
Albanian issue. The Brithish Ambassador in Instambul Goschen in 26 June 1880,
writes to Foreign Office: “Whatever is the history of movement, I dare to expound
like I have done before that the Albanian concern cannot pass easy as a simple
maneuver directed from Turkish with the intention to direct the Europe in a crooked
path.2
In this period had been an attemt from E. Fitzmaurce, the british representative in
the Commision of East Rumelia to create a big Albania which icluded all the parts
lived from Albanians. He gives the argument that: “If we form a strong Albania, we
excuse the invadion from a foreign country in the case of Ottoman disintegration
will weaken more. A united Albania will block the entrances remained in north of
Balcan Penisula and will remain in the hands and under the power of races that now
live there... in that measure to create the Albanian nationality to reduce the
opportunity of an europian ntervention in Balcan Penisula”.3 In fact tha history
speaks that the members of East Rumelia Commision weren’t against the British
proposal to “unite and project all the Albania, but in the end they opposed. The 23rd
August 1880 declaration that: “If the Supreme Gate will call it necessary the union
of Albanian lands under a vilayet, they will not oppose it”, excluding here the
Russian representative Khitrovo.4 In 24th of March 1881, under the High Power
presure, Turkey accepted the deal that determines the border line with Greece. In
this period each Albanian movement was opposed severely from Ottomans and was
kept under observation from our east neighbors, that were waiting for the occasion
toward “strategic objectives”. Meanwhile that the affirmation and the national spirit
that awakened the Prizren League, continued to grow. The attention turned in
guarding the four vilayets5, even for the fact of religion and nationality match. Even
when the Albanians did not have their state, the intelectuals had thrown their view in
Stavro Skëndi, National awakening, House of book and communication, Tirana, 2000, page 80.
2 Goschen to Granville, Therapy, 26.7.1880, A and P. Vol LXXXI, 1880, Turkey, No.15. (1880), No.81.
3 Goschen to Granville, Therapy, 26.7.1880, A and P. Vol LXXXI, 1880.
4 Stavro Skëndi, National awakening, House of book and communication, Tirana, 2000, page 94.
5 Center of Albanological Studies, Albania – Austria, A historical reflection. Albanological editions, Tirana 2013,
page 18: “From four
Albanian vilayets that existed in 1913, as province and part of Ottoman empire with 92.000 km², The
Conference of Ambassadors in
London will know an “London Albania” which is the nowdays Albania with 28.000 km².
313
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
the essential issues and especially in the administrative borders, political initiatives,
direction, economy, relations ... etc. And in this frame one of the determinative
points was the “appetite of neighbors” 1912 was the year of balcanic military facing,
while the albanian indipendence of 1912, came in a hard invadion time. But the
indipendence eve has been conected with an indirect diplomatic support. But in the
other hand the historiography has highlighted that, “Austro-Hungary has been the
monarcic diplomatic power that stands always between Instambul and Albanian
insurgents”.1 This changes a lot from Russian diplomatic advices: “sink with blood
the Albanian uprising”.2 To set a “new order”, “justice and peace” in Balcan, in 17
December 1912 in London is organised a Conference in Ambassador level from the
six High Powers: England, France, Germany, Austro – Hungary, Russia and Italy.
Regarding the Albanian future the Conference decidet to create: “An indipendent
Albania under the Turkish sovranity”, without paying attention to the 28 November
1912 indipendence in Vlora. London with Edward Grey started the review of
Albanian border, for the fact that it was part of Tukey that was seen as a defeated
country in the war. Since the first session of the Conference was decided that
Albania will be limited in North with Montenegro and in South with Greece. In
March 1913, it was set the Northen borders, by letting out Kosovo and ethnical
areas, which passed from Ottoman administration to Serbia and Montenegro. While
the Conference was developing the sessions the “Balcanic Alliance” states like
Serbia, Montenegro, Bulgaria and Greece had invaded most parts of Albania. The
border was going to be determined by the strenght of the weapons, intrigues,
friendly diplomacy and the interests of High Power States.
Albanian in front of diplomacy, interest and weapons
After six months of war is Shkodra and Ioannina and after six months of diplomacy
in London, we have a truncated Albania and an arena of robbery aims from its
neighbors. After taking (delivery) of Ioannina in 8 March 1913 from Greek military
forces and of Shkodra in 22 April 1913 from Montenegro military forces, Austro –
Hungary and Italy seeing that the Ottoman domination could not be held in Albania,
before the conference presented a new project for the total indipendence of Albania.
Supported in this project, after a severe diplomatic war, the conference from 29 – 31
June 1913 finally decided that Albania could be “an indipendent country, neutral
and to be under the High Power Countries control”. This was achieved with a wide
weapon popular uprising. “..the weapons and the ammunitions were found from the
leaders of the national Albanian uprising, but supported from cunsuls, diplomats and
1 Center of Albanological Studies, Albania – Austria, A historical reflection. Albanological editions, Tirana 2013,
page 60.
2 Also there, page 60.
314
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
ambassadors of High Power Countries. 1 Turkey had no kind of sovranity upon
Albania. The High Power Countries created a International Control Commission
(ICC) and in October 1912 was sent in Albania. During this time, to set the order
and security, started the creation of a foreign gendarmerie. The creation of the
gendarmerie at the beginning was given to Sweden, but after its refuse, in Albania
came forces from Netherlands. In the meeting of 31 June 1913 was decided that as
the head of Albanian state to be a foreign prince. Also has been an attempt to re-
unite with the mother trunk in December 1913 and January 1914. In December 1913
the Bulgarian and Ottoman government finalized a secret military deal for joint
actions. In Vlora arrived two Bulgarian politicans, Pavlov and Petrov, both from
Sofia.2 The Union predicted to include even Albania. For this was sent in Vlora
Beqir Grebeneja with some officers with custom od primeminister Qamil Pasha.
The arrest of the group, the intervention of ICC and the resignation of Ismail
Qemali, changed the course of the events. At the end of 1913 and by the beginning
of 1914, From the political point of view was very weak: it had no unical govern: in
Albania beside the legal government of Ismail Qemali in Vlora also acted some
local governments where each local government asked for positions in the new
government; in Durrwz from November 1913 acted the “elders of Durrës” of Esat
Pasha Toptani; in Orosh of Mirdita governed Prenk Bib Doda; in Fier and Myzeqe
governed Aziz Pasha vrioni; in Elbasan acted Aqif Pasha, in Lezha and Shëngjin
Ded Çoku and Vat Marashi; in Shkodra governed a military Detachment on
intermational militaries under the orders oc Colonel Philips; in Gjirokastra the
“automon” government of Jorgo Zografos; in Mat Ahmet Zogu and mercenary
groups that acted along Albanian border. The High Powers assigned Vid as prince of
Albania, Ismail Qemali and his government gave the consent for his arrival and to
open the way for a new political development for Albania, Ismail Qemali in 22
January 1913 resigned. He delivered his power to ICC. After the resignment he left
Albania, but never stopped his efforts in the interest of the country. ICC the central
administration turned in a local administration and instead of 8 ministries was
created a general directorate with 5 branches and limited power. ICC also asked to
Esat Pasha Toptani to dissolve thw “elders of Durrës”, which in fact was dismissed
in 12 February 1914 after the promise that in 21 February 1914 will lead the Albania
delegation in Germany to give the crown to Prince Vid in Neiweid castle in the
name of Albanians. So the other local governments were dissolved and were forced
to recognize the ruler of albanians sent from from europians. The state
administration was focused in the hands of ICC. The Albanian domestic situation
did not improve but it got worse, including the territorial sovereignty. The price Vid
government had representatives in Soth of the country and was between two fires:
1 Bardhosh Gaçe, National Movement in Vlora 1878-1912, Tirana, 1997, page 114.
2 “Freedom of albania” newspaper, Nr.88 Sofia, date 03.12.1913.
315
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
the attack of andart forces in South and the rebel forces of Edat Pasha Toptani in
middle Albania. Unable to help the forces against the greek forces he asked the
people of Kurvelesh: “..If you want Albania withdraw in Vlora”. After this call the
head of Kurvelesh decided to to witdraw the civilian population in Kurvelesh and
the river of Vlora, ensuring this way the movement of all civilian population “with
baby cradles and babies in hands”, before the Greek forces would arrive. The
villgers went in Vlora. Being infront of an untold terror thousand and thousand
southern Albanians left their houses and everything that they saved from faker
neighbours. Around 150 thousand people stayed for years under the shadows of
“Vlora olive trees and in the open field of Vjosa”1; where in fact there has been high
losts from hunger, illnes and cold. Invading actions of neighbos encountered strong
resistance throughout southern regions of the country. So actions led from Çerçiz
Topulli, Halil Sullo, Dino Çiço, Hasan Xhiku, Sulo Beqiri, Selam Musait, Pehlivan
Sejfo, Nimet Abazi, Sabri Abazi etc, wrote the history of Albania Politacal and
strategical aims of Greece had started to came as a black cloud over Albania. They
started the initial fire with the autonony of Korça, Gjirokastra and Himara.2 After the
failture in Korça, Greeks charged an albanian from Qesarat of Lunxhëria to declare
in Gjirokastra “the autonomus Republic of North Epirus: in 23 February 1914. In the
“autonomus Republic” of Zografos was included Saranda, Delvina and Përmet. In
Himara the Green Major Spiro Spiromili declared the province autonomy with seven
villages and aiming to expand it in 18 villages. 3 The Greek military structures
during 1913–1914, engaged all their antialbanian potentials and resources. They
organized the “saint companies” and “saint battalions” made with war criminals,
desertors and prisoners from Greek prisons which later will be known as “Andarts”.
These battalions have done massacres in all Southern Albania killin thousands of
women and children to clean the area of Albania after they have done the same with
Çamëria and Gjirokastra. Is fact that the soldiers with order, took of their uniformes
and started the massacres, burnings and argumenting that they did not accept the
Europe decision “leaving of of Greece Korça and Gjirokastra”. There have been 40
thousand soldiers commiting unparalleled massacresin cities and villages of Korça,
Përmet, Gjirokastra, Saranda, Labëria, etc.
The armed Albanian structures despite the entrance and the massacres of andarts, in
many battles took decisive strikes, like in the battle of Skërfica, in Senica, Bashaj,
Vergo, Kopaçez, Palavli, Rusan of Delvina, in Fushëbardha, Zhulat, Kapariel,
Golem, Shkallë të Zezë, Shtëpëz, in the hills of Humelica, Cepo, hills of Shehe in
Çepuna, in Kolonja, Borsh, Kallarat, in Lajthiza Gusmar etc.
1 Newspaper “Nation”, No.56, Shkodra, date 26.7.1914. page 2.
2 History of Albania, Indipendence period, 28.11.1912-7.4.1939, Volume III, Toena editions, Tirana, 2007.
3 Paskal Milo, Foreign policy of Albania, Toena, Tirana, 2013, pagee 199.
316
REV I S T A DIS KUT I M E NR. 10 V Ë L LI M I I P RI L L 2014
ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543
In the battle of Skërfica no pact was made event when it was the request to give the
“trust” for the autonomy of “Gjirokastra government of Zografos”.1 Albanians were
made as a single body in the natural castle of Skërfica and remained in the pantheon
of Albanian nation and in the memory of people of Fushëbardha, Kardhiq, Rëzoma,
Labëria. The martyrs of Skarfica gave a new name to this mountain where after a
century is called the “martyr’s neck”.2 In 23 June 1914 while in Skërfica was a harsh
war between the population of the villages and andart soldiers of Zografos, 3 the
Albanian government of Vid, ratified the Corfu protocol and with this he hoped that
the “vorio – epirus” leaders would end the armed actions.4 But the combats did not
stop and they became more severe. The “panepirotus” congress that started in 6 July
1914 in Delvina asked to ICC to review the content of Corfu