(PDF) DISKUTIME_10_-_VELIIMI_1.pdf. Gani Asllani | Gani Asllani - Academia.edu
 REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 REVISTA SHKENCORE NDËRKOMBËTARE DISKUTIME VËLLIMI I VITI III. NR. 10. PRILL 2014 Për botimin e shtypur ISSN 1857- 825X Për botimin online ISSN 1857-8543 Redaksia nuk mban përgjegjësi për keqpërdorimet eventuale të pronës intelektuale nga autorët e teksteve që botohen në revistë. 1  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 BOTON: QENDRA PËR MARRËDHËNIE NDËRKOMBËTARE DHE STUDIME BALLKANIKE AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE TETOVË dhe INSTITUTI PËR STUDIME EVROPIANE I UNIVERSITETIT TË TIRANËS REDAKSIA EDITOR: Dr. Arsim SINANI KRYEREDAKTORE: Prof.asoc.dr. Eva Hyskaj TAFILI REDAKTOR PËRGJEGJËS: Dr. Salajdin SALIHU REDAKTORË PËR BASHKËPUNIMIN NDËRKOMBËTAR: Dr.Zemaida Kastrati MOZALI, PhD. C. Aida Gaçe LLOZANA BORDI SHKENCOR NDËRKOMBËTAR: Anna Di LELLIO, University and The New School for Public Engagement, NewYork (SHBA); Jamess PETIFFER, Oxford University (Britani e Madhe); Kishan S.Rana, ambasador, DiploFondation (Maltë); Miranda VICKERS, (Britani e Madhe); Anis BAJREKTAREVIÇ, University of Applied Sciences IMC – Krems (Austri); Antonella VALMORBIDA, Head of Association for Local Democracy, at the Council of Europe; Frank DELMARTINO, KU Leven (Belgjikë); Francesco SCALERA, Business University of Bari, (Itali); Eva Hyskaj TAFILI, Instituti i Studimeve Europiane, Universiteti i Tiranës (Shqipëri); Tihomir VRENESEVIÇ, Zagreb University (Kroaci); Bujar DUGOLLI, Universiteti Hasan Prishtina (Kosovë); Vjollca HASANI, Universiteti AAB, (Kosovë); Mersim MAKSUTI, USHT (Maqedoni); Irma DELJKIĆ, Universiteti i Sarajevës (Bosnjë dhe Hercegovinë); Memet MEMETI, UEJL (Maqedoni); Besnik MUSTAFAJ, Forumi Shqiptar për Aleancën e Qytetërimeve (Shqipëri); Alba LAZZARETTO, Universiti i Padovës (Itali); Zemaida Kastrati MOZALI, Parlamenti i Republikës së Shqipërisë (Shqipëri); Zijad BEÇIROVIÇ, Institut IFINES (Bosnjë e Hercegovinë); Salajdin SALIHU, Universiteti Shtetëror i Tetovës (Maqedoni), Linda Ziberi, UEJL (Maqedoni) Arburim Iseni, USHT (Maqedoni). Magbule Çeço, Universiteti Justicia (Shqipëri) Vedat Demir, Universiteti i Stambollit (Turqi) Aida GUGU-Bushati, Universiteti Marin Barleti (Shqipëri) Heins Bongartz (Gjermani) Michael Minch. Director, Peace and Justice Studies Utah Valley University (USA) ANËTARË TË REDAKSISË: Bajram KOSUMI, Arben MALAJ, Muhamet KELMENDI, Qani MEHMEDI, Milaim FEJZIU, Dr. Isak SHERIFI, Muhamed Buçi, Qashif BAKIU, dr.Skender HASANI, Halim BAJRAKTARI, Dr.Veton ZEJNULLAHU, Elda ZOTAJ, Muhamet MAVRAJ, Dorina NDREKA, Besmir Alushi REDAKTORE GJUHËSORE: Pranvera NUHIU – XHELADINI SEKRETARE E REDAKSISË: Natalia QANE e-mail: revista.diskutime@gmail.com www.diskutime.org 2  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 KONFERENCË SHKENCORE NDËRKOMBËTARE “Demokracia në Europën Juglindore” 5 Prill 2014 Tetovë, Komuna e Tetovës INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE “Democracy in Eastern Europe” 5 April 2014 Tetova, Municpality of Tetova BORDI SHKENCOR / SCIENTIFIC BOARD Dr.Arsim SINANI Dr.Salajdin SALIHU Dr.Magbule ÇEÇO Dr.Bujar DUGOLLI Dr.Isak SHERIFI Dr.Veton ZEJNULLAHU Dr.Fati HISENI Dr.Zaho GOLEMI Phdc.Flamur HYSENI BORDI ORGANIZATIV / ORGANISING BOARD Teuta Arifi Sihana Emini Secretary of conference Ermira Bajrami Endit Selimi Hamdi Aliti Besmir Alushi Faik Plava Dorina Bezati 3  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 4  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 PROLOGU Arsim SINANI DEMOKRACIA SHQIPTARE NË EUROPËN JUGLINDORE P rologun e numrit vijues të revistës “Diskutime” ja kushtoj temës së Konferencës shkencore “Demokracia në Europën Juglindore” dhe faktori shqiptar si çelës stabiliteti dhe mirëqenie të këtij rajoni. Nga shekulli i kaluar në shekullin e ri, shqiptarët bëhen faktor i rëndësishëm në Europën juglindore si dhe në proceset sikurse janë afrimi me Perëndimin, aderimi në BE dhe kthimi triumfator i shqiptarëve aty ku e kanë pasur vendin por që pa dëshirën e tyre kanë mbetur mes izmave. Nuk do t’ju mbaj leksione për demokracinë pasi vlerësoj se leksioni më i mirë që duhet mbajtur është të punojmë sa më shumë me studentët, me kolegët pedagogë, me akademikët, me qerthujt e ndryshëm të botës arsimore e kulturore shqiptare. T’i mësojmë të rinjtë tanë që modelin e odës shqiptare, e cila ka një veti shumë të madhe e kuptimplote, një rregull që kur tjetri flet ta dëgjojnë të tjerët, ta vendosim në funnksion, e jo të kemi zhurmë dhe askush mos ta dëgjojë askend - as çka flet, e as çka mendon. Ky model të cilin sot e quajnë të huajt mësim interaktiv e kemi pasur shekuj me radhë ndër ne, ndërsa vetë shoqëria shqiptare nuk e ka zbatuar. Koha është që të kapërcejmë interesin personal, kapriçot dhe atyre që vijnë pas nesh t’u lëmë trashëgimi e cila vetëm duhet trajtuar. Heqja e pluhurit nga sirtarët e zyrave dhe arkivave tona, ashtu siç po bëhet kohët e fundit, duke i kthyer këta ornamente të rëndësishme që të shihen dhe të jenë të dukshme, flet se nuk lipset të kemi frikë nga heqja e pluhurit nga e kaluara pasi ajo ka vlera të çmuara. Demokracia për shqiptarët ka një domethënie të madhe pasi që shumë nga figurat, që i quaj baballarë të kombit shqiptarë, janë model i një lidershipi që ka treguar se si atdheu është më i rëndësishëm se koka; se Shqipëria është mbi interesin personal; se lufta diplomatike e tyre ka qenë dhe mbetet që Shqipëria të jetë në piedestal aty diku mbi Boletin, apo aty diku mbi Kaninë, apo aty diku mbi kështjellën Rozafa, apo aty diku mbi Kalana e Shkupit, apo aty diku mbi….. Dua të nxis një proces i cili mendoj se do të duhej të vihej në zbatim dhe të transmetohet tek studentët, me punë të palodhshme akademike, me përkushtim ndaj edukimit të tyre që ta kuptojnë demokracinë si diçka të dosmosdoshme, pa të cilët shqiptarët do të mbeteshin përgjithnjë të robëruar fizikisht, pasi që mendjen tonë se robëroi askush deri më sot. Shikuar nga ky këndvështrim veprat më kolosale baballarët e atdheut i bënë në kohën kur Shqipëria ishte në mes të kufirit të ekzistojë apo jo. Një fillim i mbarë, pasi baballarët e bënë sakrificën e tyre sublime - Shqipëria mbijetoi, ndëra gjeneratave të reja duhet që t’u mësojmë historinë, pa i 5  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 gënjyer me ideologji, pa i helmuar me dogma. Pra, duke u treguar të vërtetën e cila është e madhërishme dhe që unë e quaj demokraci shqiptare. Nëse para një shekulli Hasan Prishtina, babai i kombit shqiptar, mundej dhe kishte ide briliante për Shqipërinë, duke arritur që t’i shkruante letër edhe persidentit Uillson, e cila është njëra nga veprat e mëdha të këtij kolosi, përse sot kjo mos të jetë pjesë e mësimit të demokracisë në auditoret tona akademike. Po sakrifica e mendjes së quajtur Ismail Bej Vlorës, që nuk rreshti së vizituari kancelaritë europiane? Po Luigj Gurakuqi, ai ligjërues liberator që vdiq syhapur? Po diplomati Isë Boletini, i cili përveç pushkës që na e prezantonin si kaçak ishte jo vetëm strateg por dinte të bënte diplomaci në sallonet e Londrës, në Sheraton? Një shoqëri e mirëfilltë dhe e orgnaizuar, e ndërton demokracinë mbi këto parime, mbi këto vlera, paçka se kanë mbetur të pluhurosur deri tash. E pluhuri hiqet lehtë. Është koha që të rinjtë tanë mos të mësojnë vetëm mbi Europën, por edhe mbi baballarët e kombit shqiptarë, që u flijuan kur Europa kishte probleme. Këto vepra janë titanike dhe do të ishte e bukur sikur të rinjtë t’i dëgjonin ligjërimet e këtyre burrave - që janë simbole demokracisë shqiptare. Pa shumë teprime, burrat e këtillë të mendjes meritojnë vëmendjen edhe të të huajve, të cilët kështu do të shohin se si ata ngritën një sistem që ne sot e quajmë demokraci. Këto vlera i kemi krejt afër vetëm duhet stimuluar gjeneratat e reja, pedagogët e rinj, hulumtuesit e historisë, diplomacisë, që të gërrmojnë mbi fillet e demokracisë shqiptare në Europën Juglindore. 6  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Abla XHAFERI SHKAQE DHE FAKTORË QË NXITIN DHUNËN NDAJ GRUAS ABSTRAKT: Dhuna ndaj gruas ka qenë dhe është fenomen mjaft shqetësues për shoqërinë njerëzore. Të dhënat nga vende të ndryshme për periudha të ndryshme flasin për një shtrirje mjaft të gjerë të ushtrimit të kësaj dhune në forma të ndryshme. Testimet dhe analizat e organizuara nga shoqata e fondacione të ndryshme tregojnë se dhuna nuk është kufizuar, por ka fituar terren të ri në shoqërinë e sotme. Ky fenomen ndodh mes partnerëve të ngushtë brenda familjes. Dhuna është fenomen karakteristik që ndodh në të gjitha rangjet a shtresat shoqërore, pavarësisht moshës, shkallës së arsimimit, besimit fetar, bindjeve politike, gjendjes ekonomike, etnisë, identitetit kulturor etj. Dhuna e ushtruar ndaj gruas në familje është e lidhur ngushtë dhe ndikohet nga faktorë që kanë të bëjnë personalitetin e mashkullit, si të qënit i sëmurë mendor apo agresiv, xheloz, i paduruar etj. Gratë duhet të jenë të afta t’i përdorin këto deklarata kushtetuese për të bërë presion për ndryshimin legjislativ dhe për të kërkuar dëmshpërblim kur dështon shteti për t’i mbrojtur ato në familje. ABSTRACT: Violence against women has been and is very worrying phenomenon for human society . Data from different countries for different periods show a fairly wide stretch exercise of the violence in various forms . Testing and analysis organized by various associations and foundations show that violence is not limited , but has gained new ground in today's society . This occurs between close partners within the family . Violence is a characteristic phenomenon that occurs in all social classes or ranks, regardless of age , level of education , religion , political belief , economic status , ethnicity , cultural identity, etc. The violence against women in the family is closely related to and influenced by factors relating to the personality of the man , as being mentally ill or aggressive , jealous , impatient etc. Women should be able to use these constitutional declaration to press for legislative change and to seek compensation when the state fails to protect them in the family. Hyrje N ë vendin tonë në dekadat e fundit ka filluar të flitet dhe të shkruhet shpesh për dhunën në familje dhe veçanërisht për dhunën ndaj gruas. Nuk ka qenë dhe nuk është e lehtë të trajtohet ky fenomen në rrethanat ku dhe si jetojmë. Ka një mentalitet regresiv, nënvleftësues dhe pengues për t’u marrë me këtë fenomen. Gjithashtu mungon kultura e duhur gjinore dhe kualifikimi i nevojshëm për t’u marrë me një gjë të tillë. Nga debati publik, por edhe nga vëzhgimet dhe analizat e shumta rezulton se dhuna në shoqërinë tonë nuk është e vështirë për t’u identifikuar dhe se, pavarësisht ndryshimeve, jemi ende shoqëri me paragjykime gjinore. Sot format e dhunës ndaj 7  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 gruas konsiderohen si problem me natyrë sociale. Në shkrimet e gazetarëve, sociologëve, psikologëve etj. ky problem shihet jo thjesht i lidhur me individë të veçuar, por si pjesë e jetesës dhe e kulturës së shoqërisë sonë. *** Përfshirja e një numri relativisht të madh njerëzish në rang global1 për trajtimin e këtij fenomeni ka bërë të mundur vështrimin e tij në të gjitha format e abuzimit të mundshëm si përdhunimi, rrahja, ngacmimi seksual i femrës etj. Në shkrimet, artikujt dhe studimet e posaçme problemet e dhunës ndaj gruas janë vëzhguar e trajtuar nga një spektër i gjerë, duke e parë atë jo vetëm si problem gjinor, por më së shumti si problem social, duke tentuar që këtë plagë të fshehur apo të dukshme ta ekspozojmë në të gjithë format e saj. Sociologët, analistët e çështjeve gjinore, psikologët, gazetarët etj. me shkrimet e publikimet e tyre, kanë evidentuar mjaft të vërteta rreth këtij fenomeni, përfshirë këtu edhe të vërtetën e padiskutueshme se dhuna ndaj grave buron nga pushteti dominues dhe privilegjet e mashkullit në familje, nga marrëdhëniet dhe raportet midis burrit dhe gruas. Në analizat e ndryshme theksohet se kërcënimi i grave nga dhuna e meshkujve është një dukuri mbarëshoqërore, që shfaqet mbi të gjitha gratë, pa dallim, që prek të gjithë aspektet e jetës së tyre dhe se politika, shteti, shoqëria civile dhe vetë gratë duhet të mendojnë për ndryshimin e këtij realiteti. Dhuna ndaj gruas ka qenë dhe është fenomen mjaft shqetësues për shoqërinë njerëzore. Të dhënat nga vende të ndryshme për periudha të ndryshme flasin për një shtrirje mjaft të gjerë të ushtrimit të kësaj dhune në forma të ndryshme. Testimet dhe analizat e organizuara nga shoqata e fondacione të ndryshme tregojnë se dhuna nuk është kufizuar, por ka fituar terren të ri në shoqërinë e sotme. Ky fenomen ndodh mes partnerëve të ngushtë brenda familjes. Dhuna është fenomen karakteristik që ndodh në të gjitha rangjet a shtresat shoqërore, pavarësisht moshës, shkallës së arsimimit, besimit fetar, bindjeve politike, gjendjes ekonomike, etnisë, identitetit kulturor etj. Në familjet shqiptare dhuna është fenomen i njohur. Vendi ynë mban përqindjen më të lartë të përhapjes së këtij fenomeni në të gjithë rajonin. Megjithë arritjet e shoqërisë civile dhe të institucioneve shtetërore, shifrat zyrtare tregojnë se një e treta e grave dhe e vajzave në Shqipëri përjetojnë dhunë fizike, emocionale apo ekonomike. 2 Edhe pse gjatë viteve të fundit të tranzicionit shqiptar ka pasur zhvillime të ndryshme politike, ekonomike e sociale, situata e gruas në familje apo në shoqëri është shumë e vështirë dhe mund të thuhet dhe e përkeqësuar për shkak edhe të ekzistencës dhe të shtimit të fenomenit të dhunës në familje, e cila nuk prek vetëm viktimën dhe integritetin e saj fizik, moral, psikologjik, seksual, social dhe 1 Message dy Secrétaire général de l’ONU, Journée internatinale pour l’élémination de la violence a l’égard des femmes, http://www.un.org/fr/events/endviolenceday/ 2 Format dhe shkaqet e dhunës ndaj gruas, http://www.forumishqiptar.com/ 8  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 ekonomik, por edhe fëmijët, dëshmitarët e kësaj dhune, të cilët shpesh kthehen në dhunues potencialë, duke krijuar një shoqëri ku të drejtat dhe liritë themelore dhunohen në vazhdimësi. Fenomeni i dhunës ndaj gruas vetëm në raste të rralla përcaktohet dhe penalizohet si krim brenda familjes, duke mos u paraqitur kështu as në statistikat dhe të dhënat zyrtare. Megjithëse nuk ka një statistikë të saktë për situatën e dhunës ndaj gruas, rreth 30 % e grave shqiptare janë viktima të këtij fenomeni.1 Në kohën tonë familja e ka humbur normalitetin që duhet ta karakterizojë. Ajo është e kërcënuar jo vetëm nga fenomene natyrale, si: vdekja, sëmundjet, katastrofat e ndryshme, varfëria etj., por dhe nga ato sociale, si: sjelljet konfliktuale, konfliktet e shumëllojshme, krimi, dhuna, alkolizmi, droga, prostitucioni, braktisja, sëmundjet seksualisht të trasmetueshme etj. Familja, një strukturë e një lloji të veçantë, ndërtohet mbi një mori marrëdhëniesh specifike dhe si e tillë, është e ndjeshme ndaj çdo prishjeje apo deformimi të tyre. Vendi ynë ka tregues shumë të lartë të kësaj dhune ndaj gruas. Herë pas here mësojmë nga mediat e folura dhe ato të shkruara për abuzim fizik, seksual, psikik etj. Madje ka meshkuj që dhunën mbi femrën e kanë kthyer në mënyrë sjelljeje, të cilën e përdorin në çdo rast pa hezitim, nga pozitat e “privilegjit gjenetik historik” si baba, vëlla, i dashur, bashkëshort, epror, si i fortë biologjikisht etj. Shoqëria jonë, për fat të keq, ka prodhuar shkaqe dhe faktorë që legalizojnë të drejta dhe ekskluzivitete mashkullore në shoqëri, që përligjin cilindo mashkull të veprojë, duke e quajtuar të motivuar dhe të justifikuar sjelljen e tij antifemërore. Dhuna në familje në përgjithësi dhe ajo ndaj gruas në veçanti janë fenomene regresive në shoqëri, me origjinë të hershme e shkaqe të ndryshme, që favorizohen edhe në ditët tona nga faktorë të ndryshëm socialë. Burimi i këtij fenomeni duhet kërkuar në periudha më të hershme, kur gruaja nuk ndihej aspak e barabartë në shoqëri dhe në familje, nuk respektohej nga anëtarët dhe pjesëtarët e saj e të shoqërisë dhe nuk arrinte kurrsesi të gëzonte liritë dhe të drejtat e saj, të çonte në vend dinjitetin e saj. Dhuna ndaj gruas në vendin tonë shpjegohet me faktin se shoqëria shqiptare, me një të kaluar patriarkale të theksuar, ka një histori të gjatë të dominimit të burrave në jetën sociale. Emancipimi i gruas është përdorur dhe është përmendur thjesht si princip, por në të vërtetë ajo ka qenë e ndrydhur dhe ka marrë pjesë shumë pak në vendimmarrje. Deri më sot mentaliteti ka qenë “barra” e çdo gruaje të dhunuar. Ajo shpesh ka zgjedhur të përjetojë situata nga më poshtërueset, të heshtë, të harrojë vetveten, të denogrojë personalitetin e saj. E në rastet kur dhunuesi ka qenë tepër i irrituar, ka arritur në një fund tragjik. 1OSCE, Si të kërkojmë mbrojtje nga dhuna në familje, Një manual për viktimat dhe organizatat jofitimprurëse, 2007, f. 4 9  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Fenomeni i dhunës trajtohet shpesh, gjithashtu dhe shkaktarët e saj. Vetmia dhe mungesa e përkrahjes ekonomike e detyrojnë gruan shqiptare të mos e denoncojnë dhunën. Shumë gra pranojnë të provojnë tortura nga më të ndryshmet, vetëm për të qëndruar në strehën familjare. Brenda saj ato ndihen të fshehura ndaj paragjykimeve, të justifikuara në mjedisin social si persona me një familje të rregullt, duke harruar veten dhe e duke e nëpërkëmbur atë. Ato janë të gatshme për ta pranuar dhunën si një dukuri normale, vetëm që të mos përjetojnë vetminë, që të mos dalin në rrugë pa burrat e tyre, që të mos jenë të detyruara t’u japin shpjegime të tjerëve. Femrat shqiptare që janë prekur më shumë nga ky fenomen, janë ato të zonave më pak të zhvilluara, më të izoluara dhe kontakti i tyre me shoqërinë e civilizuar është shumë i pakët. Ato bëhen pre e dhunës dhe e forcës që ushtrojnë bashkëshortët e tyre. Duke qenë dhe pa ndonjë pavarësi ekonomike, ato janë ta varura nga burrat e tyre dhe kjo i bën dhe i detyron ato që të jenë objekt i çdo lloj agresioni. Xhelozia, tradhtia, arsyet ekonomike janë disa nga shkaqet kryesore të kësaj dhune. Ende mbizotëron mentaliteti i mashkullit shqiptar, i cili e sheh gruan si pronë të vetën, me të cilën mund të bëjë gjithçka. I pranishëm jo vetëm në zonat rurale, por edhe në ato urbane është stresi që rrjedh nga mundësitë e kufizuara për të pasur një jetë normale dhe të qetë. Meqë ka një rritje botërore të arsimimit të gruas, mendohet që do të ketë dhe një ulje të atyre që do ta pranojnë dhunën. Por në praktikë në vendin tonë, nuk ndodh kështu. Shkolla bën punë të pamjaftueshme për edukimin social. Në shkollë ndihet mungesa e programeve specifike, nëpërmjet të cilave të zhvillohen shprehi të reja komunikimi për partnerët, që janë pjesë e fenomenit në fjalë. Kjo mungesë u lë rrugë të lirë marrëdhënieve lehtësisht të atakueshme midis personave. Por edhe shumë prej grave të arsimuara, duke ruajtur imazhin e mirë për veten, nuk e kanë kurajon ta denoncojnë dhunën. Shkaqet e vërteta të dhunës ndaj gruas përgjithësisht kamuflohen për shkak të ambjentit ku ajo ushtrohet. Gjith$ka kryhet “brenda dyerve të mbyllura” dhe është e vështirë për t’u vëzhguar dhe studiuar nga afër. Rreth 5 për qind e grave qw dhunohen në gjirin e familjes, e denoncojnë dhunwn.1 Shpesh krijohet përshtypja se dhuna e një burri kundër një gruaje shkaktohet nga probleme të veçanta psikologjike, nga zhgënjimi seksual, nga kushtet jo të favorshme jetësore etj. Këta meshkuj e shpjegojnë dhe e justifikojnë dhunën ndaj gruas duke fshehur dhe duke tjetërsuar një realitet më të ndërlikuar. Këta burra janë mësuar të veprojnë duke kontrolluar dhe duke sunduar. Ata i kanë mësuar edhe gratë të pranojnë se çdo akt agresioni ndaj tyre është i pranueshëm pikërisht për të ruajtur kontrollin ndaj tyre, për të zgjidhur konfliktet midis tyre dhe për të shprehur zemërimin kur ato gabojnë. 1 Dhuna në Familje: Paraqitje e situatës aktuale, http://www.shqiperia.com/lajme/ 10  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Këtu nuk është puna vetëm se një individ mashkull i dhunshëm e sheh dhunën si shprehje të pushtetit të tij. Fakti që shumë meshkuj i japin vetes të drejtën ta shprehin zhgënjimin ose zemërimin e tyre duke qenë të dhunshëm ndaj shumë individëve gra, tregon një rrënjosje të thellë të ndjenjës së sundimit dhe të dhunës tek ata. Vëzhgimet, studimet, anketimet kanë provuar se faktorët që nxitin dhunën janë të shumtë dhe të ndryshëm. Ata mund të jenë të një plani më të gjerë dhe të një karakteri jashtëfamiljar, si: ndikimi i politikës, i ekonomisë, i kulturës, i lëvizjeve demografike etj., të një plani më të ngushtë dhe të një karakteri brenda familjes, si: marrëdhëniet në familje, modelet me të cilat janë rritur, edukata e familjes, mënyra e rritjes së fëmijëve etj. ose të planit pesonal, si: mosha e individit, niveli arsimor e kulturor i tij, përvojat personale në këtë drejtim, aftësitë fizike dhe mendore, çrregullimet e personalitetit, orientimi seksual, stresi, abuzimi me alkoolin, drogën etj. Reformat ekonomike që janë ndërmarrë gjatë dy dekadave të fundit, kanë pasur impaktin e tyre, por ende nuk mund shihet përmirësimi i përgjithshëm i mjeteve i mënyrës së jetesës. Disa prej tyre kanë qenë të pasuksesshme për realizimin e asaj që pritej, për rritjen e mirëqenies dhe pakësimin e varfërisë. Në dekadat e fundit janë shfaqur dukshëm edhe fenomene të reja, që nuk kanë ekzistuar fare më parë ose kanë qenë tejet të izoluara, si: pabarazia, krimi, trafikimi i qenieve njerëzore, prostitucioni etj. Sot një pjesë e mirë e popullsisë jeton në varfëri të skajshme, në pamundësi të plotë për të plotësuar kërkesat bazë jetike për ushqim, infrastrukturë dhe shërbime të tjera. Gati një të treta e familjeve shqiptare nuk ka asnjë mundësi për të përmbushur nevoja të tilla, si: arsimimi bazë, uji, higjena dhe ngrohja. 1 Shkalla e papunësisë së të varfërve është pothuajse dyfish më e lartë në krahasim me grupet e tjera të popullsisë, të klasifikuara si jo të varfra.2 Reformat pas viteve ’90 patën ndikim të madh te gratë, duke thelluar varfërinë, papunësinë, largimin në moshë të re nga puna de arsimimi, si dhe duke rritur diskriminimin gjinor. Jetesa në varfëri sjell shqetësim dhe stres, krijon te burrat ndjenjën e të qenit të paaftë për të mbajtur mbi shpatulla përgjegjësinë e mbajtjes së familjes, të sigurimit të ushqimit për pjesëtarët e saj, detyra të kahershme të tyre, përcaktuar edhe nga tradita shqiptare. Mentaliteti shoqëror për rolin e gruas në familje është një nga faktorët kryesorë që ndikon në krijimin e situatave të dhunshme ndaj saj. Tradicionalisht dhuna është quajtur si çështje që u përket vetëm bashkëshortëve. Gruaja e dhunuar ndesh në vështirësi në familje, në komunitet, në dyert e gjykatave etj. Ajo ndeshet me një 1 SEDA - UNDP, Politikat dhe zhvillimi në dobi të të varfërve e të grave në Shqipëri, Vënia në veprim e objektivave të zhvillimit të mijëvjeçarit, 2005, f. 34 2 Ministria e Financave - Ministria e Punëve të Jashtme, Raport kombëtar për Shqipërinë, 2004, f. 23 11  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 sistem, i cili nuk është i përgatitur ta pranojë problemin e aq më tepër ta luftojë atë. Si rrjedhim, ajo është dhunuar disa herë. 1 Dhuna në familje është mbështetur kryesisht në mendësinë tradicionale dhe patriarkale dhe, për pasojë, në shoqërinë shqiptare meshkujt kanë sunduar nga për një kohë të gjatë. Grave u është diktuar që t’u binden burrave dhe të pranojnë rolin e të së nënshtruarës. Rrënjët e keqtrajtimit të gruas shqiptare nga burrat kanë lidhje me kodin zakonor, të njohur ndryshe si Kanuni. Ky kod zakonor ka drejtuar shumë aspekte të jetës, duke përfshirë martesën, familjen, rolet gjinore si dhe drejtësinë ndaj krimit. Kanuni i njeh burrit të drejtën për ta rrahur dhe qortuar publikisht bashkëshorten e tij, nëse nuk i bindet. Nëse gruaja “nuk sillet mirë ndaj të shoqit„ , “burri ka të drejtë t’i presë thekun (një shirit nga brezi i saj) ose një tufë nga flokët e saj„. Burri mund t’i presë flokët gruas së tij apo ta përzërë atë nga shtëpia, apo ...“Me rrafë burri gruen, nuk bjen në faj.„2 Kanuni shqiptar bëri që gratë të jenë të mënjanuara dhe të paidentifikuara në jetën shqiptare. Dëmi që ka sjellë zbatimi i Kanunit është jo i pakët, pasi kjo trashëgimi shoqërore është rrënjosur në psikologjinë primitive të popullit dhe është kthyer në mendësi të tij, në një normë, sipas së cilës ngjarjet e jetës analizohen vetëm bardhë e zi. Madje ai vazhdon të jetë i rëndësishëm edhe sot, sidomos për shumë burra nga zonat verilindore, ku gruaja konsiderohet si plaçkë dhe mund të trajtohet si e tillë. Një aspekt tjetër i traditës shqiptare që çon drejt ushtrimit të dhunës, është martesa me shkuesi. Nga studimi i A. Babanit, 3 në të cilin analizohen edhe faktorët e dhunës në familje mbi bazën e intervistave të realizuara me 50 gra, përmendet edhe dukuria e martesës me shkuesi, nga një person autoritar mashkull dhe rezulton se 19 gra të intervistuara ishin të martuara në këtë mënyrë. Për pasojë, shpesh martesa bëhet një skenë poshtërimi tensioni dhe konflikti. Një faktor tjetër që krijon mjedis të favorshëm për ushtrimin e dhunës, është atmosfera dhe edukata në familje. Në zonat rurale ende vazhdon të ruhet modeli tipik patriarkal i familjes fshatare, ku bashkëjetojnë shumë pjesëtarë dhe disa çifte brenda saj, gjë që krijon kushte që gruaja të jetë disa herë më e shtypur dhe e shfrytëzuar. Kjo shoqërohet edhe me shumë probleme të funksionimit të strukturës ekonomike dhe edukative të saj. Modeli që kërkojnë prindërit, martesa pro apo kundër dëshirës së tyre, marrdhëniet mes prindërve, dashuria që ata ushqejnë për njëri - tjetrin dhe fëmijët etj. Janë gjithashtu faktorë që ndikojnë tek sjelljet që modelojnë më të rinjtë nga familjet e tyre. 1 E. Gjermeni, Të mbijetuarat e dhunës në familje. Roli i profesionistëve dhe shërbimet sociale në ndihmë të tyre, Trajtesa juridike dhe sociale për mbrojtjen nga dhuna në familje, 2005, f. 142 2 Kanuni, neni 43, kapitulli XII, f. 75 3 A. Baban, Dhuna ndaj gruas në Shqipëri, studim eksplorues,Tiranë, 2003 12  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Dhuna e ushtruar ndaj gruas në familje është e lidhur ngushtë dhe ndikohet nga faktorë që kanë të bëjnë personalitetin e mashkullit, si të qënit i sëmurë mendor apo agresiv, xheloz, i paduruar etj. Burrat e përfshirë në aktivitete kriminale për trafikimin e grave e të fëmijëve, e kanë rritur nivelin e stresit të përditshëm dhe i bëjnë gratë objekt të shkarkimit të zemërimit të tyre. Po kështu, përfshirja e burrave në lojërat e fatit, si rezultat i papunësisë, mungesës së shanseve të tjera apo vakumi në jetën e tyre sociale dhe shpirtërore, në fund të fundit, çon në rritjen e tensionit në familje dhe shakton dhunë.1 Për ushtrimin e dhunës në familje ndikojnë edhe faktorë që lidhen me vetë individin. Mosha (e re te meshkujt ose e vjetër te femrat) në disa raste favorizon ushtrimin e dhunës dhe, për më tepër, e justifikon atë në mjedisin shoqëror. Gratë me moshë më të madhe janë të pambrojtura nga dhuna mashkullore për shkak të kësaj gjendjeje të tyre. Meshkujt ushtrojnë dhunë edhe ndaj grave të kësaj shtrese për shkak të besdisjes që ndjejnë nga ato, për shkak të veprimeve të tyre shpesh të padëshiruara për meshkujt. Gratë me moshë të madhe kanë më pak mundësi për të luftuar ndaj formave të ngacimit seksual në punë ose ose për t’u shkëputur nga bashkëshorti i dhunshëm. Këto gra kanë më pak mundësi për të gjetur një rrugë tjetër për të jetuar, një mundësi tjetër zgjedhjeje në rast të një ndarjeje nga mashkulli me të cilin jetojnë dhe për pasojë detyrohen të pranojnë dhunën e tij. Përveç kësaj, personi dhunues favorizohet edhe niveli i ulët arsimor e kulturor, duke mos arritur të kuptojë hapat pozitivë që ka hedhur shoqëria e emancipuar në këtë drejtim. Problemet që mund të ketë personi me shëndetin fizik e mendor dhe aftësinë për të gjykuar drejt, çrregullimet, stresi apo abuzimet, cilatdo qofshin, ndihmojnë fenomenin e ushtrimit të dhunës. Dhuna shpeshherë drejtohet kundër grave edhe nga faktorë të tjerë, si: raca, klasa apo shtresa shoqërore etj., të cilët përbëjnë rrezik të madh dhe u lënë pak mundësi grave për të përdorur burimet dhe mjetet e ndryshme që u ofrohen për t’u mbrojtur. Gratë me ngjyrë janë viktima të dhunës, pikërisht për shkak të ngjyrës së tyre. Ato nuk kanë ato mundësi që mund të kenë gratë e bardha për të ushtruar të drejtat e tyre. Brenda familjes dhe jashtë saj ndihen të diskriminuara, të pafuqishme për të kërkuar të drejtat e tyre, për të denoncuar dhunën etj. Jo rrallë racizmi dhe diskriminimi shfaqen edhe në institucionet e ndryshme që duhet të marrin në mbrojtje gratë e kësaj shtrese. Edhe gratë shtresave të varfra janë më të ekspozuara ndaj dhunimit nga burri, por edhe nga meshkuj të tjerë, të cilët mund të abuzojnë me to në forma të ndryshme. Kjo shtresë grash e vajzash bëhet shpesh pre sidomos e abuzimeve seksuale nga punëdhënësit e tyre. Sikurse gratë me ngjyrë, edhe gratë e kësaj shtrese nuk kanë 1E. Haxhiymeri - E. Kulluri, Prezantimi i nformacionit ekzistues mbi dhunën në familje në Shqipëri, Tiranë, 2000, f. 19 13  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 mundësitë për të kërkuar të drejtat e tyre, për të denoncuar aktet e dhunës, kanë mungesë të theksuar të mjeteve më minimale për të ndjekur procese gjyqësore apo më gjerë. Viktima të dhunës mashkullore bëhen edhe prostitutat, lezbiket dhe gra e vajza të tjera me një orientim seksual të caktuar, për shkak të urrejtjes së meshkujve ndaj tyre. Ato përdhunohen egërsisht nga burra që janë të inatosur pikërisht nga kjo zgjedhje dhe ky orientim seksual i tyre. Viktimat e kësaj dhune shoqërohen në çdo çast nga ndjenja e frikës, e poshtërimit, izolimit, nga rritja e ndjenjave të urrejtjes etj.1 Faktorët e përshkruar më lart dhe faktorë të tjerë bëhen rrezik i abuzimeve dhe i çdo forme të dhunës ndaj grave dhe vajzave. Shoqëria jonë si në të kaluarën dhe sot i mbështet pa kushte njerëzit në nevojë. Kjo ndjenjë solidariteti është shprehur përmes veprimit individual dhe kolektiv. Dhembshuria dhe përkrahja, sidomos e njerëzve në nevojë, janë karakteristika të shqiptarëve, të cilat janë përcjellë nga brezi në brez. Me gjithë ndikimet e politikave të përkrahjes sociale të vendeve të tjera, mbrojtja sociale në Shqipëri është karakterizuar vazhdimisht nga vlerat tradicionale të solidaritetit dhe të përkrahjes për njerëzit në vështirësi dhe në nevojë. Kushtetuta, si ligji suprem i një shteti, sanksionon se abuzimi me gratë cënon vlerat më të qënësishme të shoqërisë. Gratë duhet të jenë të afta t’i përdorin këto deklarata kushtetuese për të bërë presion për ndryshimin legjislativ dhe për të kërkuar dëmshpërblim kur dështon shteti për t’i mbrojtur ato në familje. 2 Procesi i integrimit është një rrugë që imponon detyrimisht përmbushjen e standardeve ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Në bazë të Rezolutës së miratuar më 2 shkurt 2006 për të luftuar dhunën kundër grave, Parlamenti Evropian i bëri thirrje Komisionit të Shteteve Anëtare “Për të krijuar mjetet e nevojshme për të monitoruar aktivitetin dhe progresin e hyrjes në BE të vendeve kandidate në lidhje me trajtimin e grave në të gjitha sferat e shoqërisë dhe për ta bërë sigurinë dhe trajtimin e grave në këto vende një kriter për anëtarësim.”3 Rruga e shoqërisë shqiptare për të ecur përpara kalon nga BE - ja, prandaj është e detyruar të ndjekë orientimet e institucioneve evropiane dhe më gjerë. LITERATURA 1 Ne dhe trupi ynë, f. 167 2 J. Armatta, Getting Beyond the Lae’s Complicity in Intimate Violence Against Women, Eillamette Lae Reviee 33/4,1997:808 3 Sipas citimit në “Strategjia kombëtare për barazinë gjinore dhe kundër dhunës në familje 2007 - 2010”, Tiranë, 2008, f. 127. 14  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Armatta, J., Getting Beyond the Lae’s Complicity in Intimate Violence Against Ëomen, Eillamette Lae Reviee 33/4,1997:808 Baban, A., Dhuna ndaj gruas në Shqipëri,studim eksplorues,Tiranë, 2003 Gjermeni, E., Të mbijetuarat e dhunës në familje. Roli i profesionistëve dhe shërbimet sociale në ndihmë të tyre, Trajtesa juridike dhe sociale për mbrojtjen nga dhuna në familje, 2005 Haxhiymeri, E. - Kulluri, E., Prezantimi i informacionit ekzistues mbi dhunën në familje në Shqipëri, Tiranë, 2000 Kanuni Ministria e Financave - Ministria e Punëve të Jashtme, Raport kombëtar për Shqipërinë, 2004 OSCE, Si të kërkojmë mbrojtje nga dhuna në familje, Një manual për viktimat dhe organizatat jofitimprurëse, 2007 SEDA - UNDP, Politikat dhe zhvillimi në dobi të të varfërve e të grave në Shqipëri, Vënia në veprim e objektivave të zhvillimit të mijëvjeçarit, 2005 Strategjia kombëtare për barazinë gjinore dhe kundër dhunës në familje 2007 - 2010, Tiranë, 2008 http://www.un.org/fr/events/endviolenceday/ http://www.forumishqiptar.com/ http://www.shqiperia.com/lajme/ 15  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Adnan RAMADANI Halil BAJRAMI Shefsat KRYEZIU1 POTENCIALET TURISTIKE NË ALPET SHQIPTARE BURIM I QËNDRUESHMËRISË ZHVILLIMORE ABSTRAKT: Sot në kohën e një konkurrence të mirëfilltë ekonomike si në ekonomin globale rajonale ashtu edhe në atë kombëtare e lokale, turizmit gjithnjë e më shumë po i kushtohet vëmendje institucionale me qellim të arritjes në një qëndrueshmëri zhvillimore. Vendet , rajonet por edhe destinacionet e caktuar janë duke i përkushtuar një kujdes të shtuar burimeve turistike dhe vuarjen e tyre në shfrytëzim për plotësimin e kërkesës turistike qoftë vendore apo te huaj për një mori arsyesh ekonomike, sociale e shoqërore. Turizmi gjithnjë e më shumë po luan rolin e qëndrueshmërisë zhvillimore të destinacionit të caktuar. Turizmi si industri në vete gjithnjë e më shume po zё vend meritor në ekonomit nacionale të cilat kane potenciale turistike dhe janë të orejtuara kah qëndrueshmëria zhvillimore turistike. Përveç efekteve të rëndësishme ekonomike që krijon turizmi, gjithnjë e më shume po krijon efekte edhe në segmente tjera të shoqërisë siç janë kulturore, sociale, politike, integruese, ngritje të imigjit të vendit, për mes krijimit të kontakteve dhe njohjeve te popujve të ndryshëm me kultura e vendbanime te ndryshme. Rajoni turistike i Alpeve Shqiptare me potencialet e veta turistike te cilat i disponon, pozitën gjeografike, florën e faune, elementet e trashëgimisë kulturore e natyrore nga të gjitha studimet e gjertanishëm të bëra vlerësohet se ka burime te mjaftueshme për qëndrueshmërinë zhvillimore. Ne këtë kontest vlen te theksohet edhe mundësia e zhvillimit të turizmit ndërkufitarë, ku duke pasur parasysh rastin konkret Projektin Majet e Ballkan i zhvilluar në mes të tri shteteve: Kosove, Shqipëri, Mali i Zi, potencialet turistike të këtyre tri vendeve ti vejë në shërbim të ofertës turistike rajonale në tregun turistik rajonal me gjere. Përmes projektit në fjalë potencialet turistike të Rajonit Turistike të Alpeve Shqiptare kanë qenë në fokus të Këshilli Botëror të Turizmit (WTTC) në vlerësimin e berё, kjo hapësirë është vlerësuar me vendin e parë në takimin e mbajtur në Abu Dabu tё Emirateve tё Bashkuara në Prill të vitit 2013 . ABSTRACT: Touristic potentials in the Albanian Alps, Source of Sustainability Development 1Msc. Adnan Ramadani Phd, Universiteti Evropian i Tiranës Mr.sc. Halil Bajrami, phd kandidat, Udhëheqës i Divizionit të Turizmit në MTI-së, profesor i lëndëve të turizmit në Kolegjin Dardania në Prishtinë . Msc Shefsat Kryeziu, UPZ. 16  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Today in a time of an authentic economic competition such as in the global economy as well as in regional and national economy, to the tourism is being paid more institutional attention in order to achieve a sustainability development. Countries, regions but also certain destinations are committed by dedication of the additional care for touristic resources and their deployment for the use and fulfillment of the local touristic demand and as well foreign touristic demand for a variety of reasons such as economical, social and of the society. Tourism is increasingly playing the role of sustainability development of the certain destination. Tourism itself as an industry is increasingly taking merited place in the national economies which have touristic potentials and that are oriented towards touristic sustainability development. Besides the important economical impacts that creates tourism, on the other hand is also increasingly creating effects in other segments of the society such as the cultural, social, political and integration aspect, and enhancing the image of country through establishing the contacts between the different people and acknowledgment of the different cultures of and of their different settlements . The Touristic Region of Albanian Alps with its touristic potentials which it possesses, with its geographical position, flora and fauna, elements of natural and cultural heritage, with all the studies done so far have been estimated that there are sufficient resources for sustainability development. In this context it is worth mentioning the possibility of development of the cross-border tourism, whereby emphasizing the concrete example of the project Balkan’s Tops developed between the three countries: Kosovo, Albania, Montenegro that provides the touristic potentials of these three countries and it places them in the service of a regional touristic offer for local touristic clientele and beyond that. Through this project, the touristic potentials of the Albanian Alps Touristic Region have been in the focus of World Tourism Council (WTTC) in the assessment done about this area is been evaluated and awarded with first place in a meeting held in the Abu Dhabi of United Arab Emirates on April 2013. Efektet socio ekonomike e shoqërore të turizmit I ndustria e turizmit gjithnjë e më shumë sot por edhe për të ardhmen po dëshmohet se luan e do të luan rol te rëndësishëm në zhvillimin ekonomik te vendit. Sipas vlerësimeve të WTO (World Tourism Organisation) turizmi në të ardhmen do të jetë një nga sektorët më të rëndësishëm të ekonomisë globale botërore e cila ka një rritje rrethe 4,5% . Në shumë vendet të cilat disponojnë me potenciale turistike, turizmi është shndërruar në industri e cila është ndër sektorët bartës të zhvillimit ekonomik, rritjen e pjesëmarrjes në bruto produktin shoqëror krijimin e vendeve të reja pune, zvogëlimin e rasteve sociale, rritjen e vetëdijesimit të komunitetit për rendësin e 17  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 turizmit etj. Realizim të të hyrave financiare nga turizmi në formë direkt apo indirekt në nivel global nga turizmi realizojnë mbi 130 milion njerëz. Bieger thotë, në vendet e industrializuara zhvillimi i turizmit ka ndikuar në krijimin e ,,imazhit” të vendit, si dhe ndikimet ë e tij në sektorët tjerë si qarkullimin, informimin, industrinë e telekomunikacionit, shërbimeve etj. me një rendësi strategjike. Turizmi në bashkë veprim me sektorët e tjerë konsiderohet si katalizatorë i zhvillimit ekonomik1. Ne kohen e globalizimit të ekonomisë ku sektor te caktuar krahas ngritjes së zhvillimit të tyre sektorial kanë ndihmuar edhe zhvillimin e sektorëve tjerë te ekonomisë e ne mesin e tyre edhe sektorin e Turizmit. Kështu p.sh. sektori i transportit me zhvillimet e veta sektoriale ka mundësuar që edhe sektori i turizmit te ketë përfitime direket apo indirekte nga zhvillimi i sektorit të transportit. Falë zhvillimit te këtij sektori dhe avancimit te mjeteve te transportit, kërkesa turistike sot është gjithnjë e me shume e gatshme të vizitoje edhe destinacinet më të largëta turistike nga vendbanimi i tij i përhershëm për një kohë të caktuar për kalim të kohës së lirë, në pushim e rekreacion apo për forma tjera të turizmit, po ashtu edhe oferta turistike përmes të arriturave në sektorin e teknologjisë informative ka mundësi që ofertën e vet turistike ta plasoj te konsumatorët e vet potencial te mundshëm për kohe e shpenzime shumë fish me te vogla se sa me parë. Po ashtu përmes të arriturave te teknologjisë informative oferta dhe kërkesa mund të komunikojnë direkt për kushtet edhe kërkesat e ndërsjella të cilat gjenerojnë edhe aktivitete afariste. Zhvillimet e tokologjisë kanë mundësuar që edhe nga vendbanimet me të largëta kërkesa dhe oferta turistike të korrespondojë edhe për çmimin dhe pagesat tashëm kryhen përmes formës digjitale. Të dhënat e përgjithshme të Alpeve Shqiptare Rajoni turistik i Alpeve Shqiptare përfshinë një sipërfaqe prej rreth 2340km2 , në hapësirën e vete gjeografike ka popullsi prej rreth 320000 banor. Hapësira territorialë e këtij rajoni turistik e përbëhet këto komuna: Peja, Gjakova, Deçani, Juniku, Istogu Klina2. Shtrihet në pjesën perëndimore dhe veriperëndimore të Republikës së Kosovës, ka pozite mjaft te volitshme gjeografike. Ka edhe kushte të volitshme për zhvillimin e turizmit ndërkufitar me Republikën e Shqipërisë dhe Malin e Zi. Klima është tipike malore, me reshje të mëdha bore, me shpatije të përshtatshme për zhvillimin e sporteve dimërore. Përplot me maja te larta (Gjeravica 2.656m ), burime e rrjedha lumenjsh me gryka e kanjone, pyje të larta dhe me një faunë të diversifikuar që krijojnë një pejsazh mjaft të bukur dhe atraktiv për zhvillimin e një turizmi të qëndrueshëm gjate gjithë vitit. 1 Bieger, Management von Destinationen, 7 Auflage, Oldenburg Verlag, München/Wien. 2008, f. 38. 2 https://esk.rks-gov.net/popullsia 18  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Pozita gjeografike e rajonit turistik të Alpeve Shqiptare Sipas pozitës gjeografike, veçorive të relievit, diversitetit të trashëgimisë kulturore e natyrore, florës e faunës, Alpet Shqiptare, pa dyshim janë masivi me unik malor në rajon me vlera të theksuara sidomos në: - Pasurinë, shpeshtësinë, shumë- llojshmërinë dhe veçantitë gjeomorfo- logjike të objekteve (malet, grykat, ka- njonet, shpellat, veçorit e tyre atraktive etj), - Kushtet morfologjike për zhvi- llimin e sporteve dimërore, alpinizmit, speloturizmit, ekoturizmit, turizmit rural, turizmit të gjuetisë e llojeve të tjera të turizmit paragllandingut, turizmit ndërkufitar etj. Bazuar në atraksionet turistike që gjenden në këtë rajon turistik e të cilat janë burim i fort i ofertës turistike të sotmes dhe të nesërmes që njëherit janë edhe element motivues i kërkesës turistike vendore e rajonale mund të dallohen : Gryka e Rugovës, Burimi i Drinit të Bardhë , Ujëvara e Mirushës, Shpella e Radavcit, Shpella në Grykën e Rugovës, Banja e Burimit (Istogut), kreshtat shkëmbore, trashëgimia kulturore e cila është e njohur edhe në përmasa botërorë te mbrojtura nga UNESKO si Patriarkana e Pejës, Manastiri i Deçanit, por edhe monumente tjera si Mulliri i Haxhi Zekës, Çarshia e Pejës, Gjakovës, Urat Kisha e Xhami, Kullat, te periudhave te ndryshme kohore kësaj hapësire turistike të Republikës së Kosovës ja mundësojnë qe te paraqitet në tregun turistik me një ofertë turistike të diversifikuar1. Hapësira e Alpeve Shqiptare paraqet vlerë të veçantë turistike, por njëkohësisht është faktor i valorizimit të tërë natyrës turistike të Alpeve Shqiptare. Të gjitha këto prioritete mundësojnë tërheqjen e vëmendjes për zhvillimin e turizmit. Studimet e bëra nga OECD tregojnë se në këtë rajon turistik mund të ndërtohen 10 qendra turistike për zhvillimin e turizmit dimëror-sportiv. 2 Denivelacioni mesatar i Qendrat kryesore të maleve Nr. skiatorëve Kap. i tërësishëm shtigjeve i qendrave 880 Maja e Rusolisë 19.250 40.000 Maja e Kurvalës 11.250 22.000 Bjeshka e Belegut 7.550 15.000 1 Bajrami Halil Zhvillimi i Marketingut Miks Turistik në Kosovë , Prishtine 2007 2 OECD,1971 Gjeneve 19  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Kopravnik 6.620 11.000 Rosa Zogut 5.150 10.000 Starac 4.150 8.000 Maja e Strellcit 3.855 7.000 Hala 3.780 7.000 Maja e Leqinatit 2.760 5.000 Maja e Moknës 2.030 4.000 Gjithsej: 65.393 129.000 Rajoni turistik në fjalë është mjaft i pasur me monumente të trashëgimisë kulturore dhe paraqet një thesar të pasur të trashëgimisë etnokulturore, materiale, shpirtërore të periudhave të ndryshme historike të cilat pos tjerash me karakteristikat dhe veçorit e tyre dallohen për nga shumëllojshmëria e cilësive, vlerave dhe rëndësisë së vet historike. Lumenjtë si Drini i Bardh, Ereniku, Mirusha, Lumëbardhi etj me bukurit e tyre të rralla ofrojnë mundësi shumë të mira për zhvillimin e turizmit. Rajoni turistik i Alpeve Shqiptare është i pasur edhe me numër të konsiderueshëm të liqeve që mundë të jenë pjesë përbërës e ofertës turistike. Më të njohurit janë: Liqeni i Radoniqit, Liqeni Moknës, në Rugovë liqeni i Leqinatit; në Malet e Gjeravicës janë liqeni i madh, liqeni i vogël etj. Shpellat janë një ndër kuriozitetet më të mëdha natyrore turistike në këtë rajon turistik janë të njohura: shpellat e Radavcit, e Grykës së Rugovës, shpellat të cilat nuk janë të valorizuara për vizitor. Burime termale në këtë rajon janë: Banja e Burimit ( Istogut), burimi i ujit termomineral në Studenicë të Istogut, në Deçan etj. Pozita gjeografike, kushtet klimatike, hidrografia, flora dhe fauna mjaft e pasur janë elemente mjaft të rëndësishme që këtij rajoni turistik i krijon mundësinë për zhvillimin e turizmit rural , ekoturizmit, turizmit të gjuetisë etj. Biodiversiteti – Alpet Shqiptare janë pjesë e rëndësishme e biodiversitetit të Ballkanit, me gjithsej 750 lloje bimore, prej të cilave 18 janë vendore dhe 100 të tjera janë lloje që rriten vetëm në Ballkan. Fizionomia e elementeve tërheqës të rajonit turistik Alpet Shqiptare udhëzon qartë në zhvillimin e turizmit malor dhe kulturor. Rajonet malore, drejtimet e transitit turistik, komplekset dhe pasuritë e trashëgimisë natyrore dhe kulturore, lokalitetet e gjuetisë dhe fshatrat ofrojnë mundësi për zhvillimin e këtyre llojeve të turizmit: Turizmi malor; Turizmi dimëror-sportiv; Turizmi kulturor; Gjuetia dhe peshkimi; Turizmi rural; Turizmi shëndetësor; Shëndetësor-kurativ; Ekskursionist-rekreativ; Turizmi alpinist; Speleoturizmi; Turizmi Transit etj. 20  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Me qellim të orjetimit të zhvillimit të turizmit kah qëndrueshmëria zhvillimore duhet të ndërmerren hapa të nevojshëm nga modeli i turizmit të qëndrueshëm të përdoren mjetet për zhvillimin e turizmit të qëndrueshme si: Vlerësimin e impaktit ku duhet të rishikohen; ndërtimi i infrastrukturës turistike, hoteleve shtëpizave , rishikimin e burimeve natyrore, kulturore , ekonomike etj. Vlerësimi i impaktit në Mjedis( VIM) , do të përfshin ndërgjegjësimin e vendimmarrësve për efektet e rëndësishme mjedisore të një projekti të propozuar. Vlerësimi strategjik Mjedisor( VSM) , është një procedurë e nivelit të larë e cila e zgjeron më tej konceptin dhe pranimin që thekson VIM , por normalisht aplikohet në politika plane dhe programe apo në grupe projektesh. Vlerësimi i kapaciteteve mbajtëse, përdoret në planifikimin mjedisor me qellim që të ndihmohet projektuesi në marrjen e vendimeve për përdorimin e tokës. Programet për edukimin dhe ndërgjegjësimin mjedisor, zbatimi me efektivitet i programeve për mbrojtjen dhe menaxhimin duke involvuar edhe mbështetjen e plote të komunitetit lokal varësisht nga niveli i njohurive të tyre nga ndërgjegjësimi dhe trajnimi i tyre në fushën përkatëse.1 Alpet Shqiptare destinacion atraktiv turistik Turizmi si sistem sipas Muller përbënë tërësinë e elementeve që kanë ose mund të krijojnë marrëdhënie në mes tyre2. Turoperatoret e ndryshëm turistik në njërën anë dhe destinacionet në anën tjetër mundë të përshkruhen si një sistem. Sistemi i ndërmarrjeve është i lidhur me marrëdhëniet e ndryshme të sferave të ambientit rrethues. Në kuadër të këtij sistemit turistik, klientela turistike konsumon produkt apo shërbime të diversifikuar turistik që ofrohen destinacioni i caktuar. Me rastin e vendimmarrjes së turistit për të qëndruar në destinacion të caktuar, synim i tij është që të zgjedh produktin turistik që më së miri i plotëson kërkesat e tij. Destinacionin që ai zgjedh nuk është e domosdoshme të jetë qytet apo fshat turistik, ai mundë të jetë edhe një lokalitet brenda qytetit ose fshatit, por ajo hapësirë mundë të jetë edhe një qendër e madhe hoteliere turistike siç janë SPAH ( qendra balneare, apo qendra te mëdha hoteliere etj.) .Vitet e fundit janë në rritje kërkesa e turisteve për destinacionin e tyre që të kenë hapësira me të madhe gjeografike ( paketa rajonale turistike, qofte brenda një shteti apo edhe në më shumë se një shtet). Në këtë mënyrë shtrohet pyetja e definimit të asaj hapësire që turisti e zgjedh për kalimin e një kohe të caktuar për forma të caktuera të turizmit. Destinacionet turistike përbëjnë ofertën motivuese për turistët për faktin e karakterit pak a shumë unik të tyre pasi ato përfaqësojnë një vend , një qytet një zonë etj me mundësi të shumta për turizëm3. 1 Bakiu Vjollca Ekonomia e Turizmit Tiranë 2011 f. 120-124 2 Muller The Tourism System. Engewood Cliffs 1991, f. 57, 3 Vjollca Bakiu,Ekonimia e Turizmit, Tiranë, 2011, f. 327 21  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Destinacionet turistike janë komunitete të vendosura në pozicione gjeografike të caktuara të cilat tërheqin të cilat tërheqin turistët me atraksione dhe veçorit e tyre , mbi bazën e motiveve që i shtyjnë turistët të udhëtojnë1. Sipas, WTO destinacioni definon si vend i cili posedon një numër të atraksioneve të cilat janë të lidhura me infrastrukturë të nevojshme turistike për plotësimin e kërkesave të turistëve me produkte e shërbime turistike. Nga ky definicion del se destinacioni mundë të kuptohet si hapësirë e zgjedhur nga turistët dhe njëherit edhe si produkt-turistik. Me termin destinacion është gjetur një terminologji e cila i mbulon shumë lloje te qarkullimeve dhe produkteve turistike2 Rajoni turistik i Alpeve Shqiptare është një rajon me diversantët te trashëgimisë kulturore e natyrore dhe në bazë të investimeve te gjertanishme dhe investimeve ne te ardhme qe pritet te bëhen për zhvillimin e turizmit , do te jetë një destinacion atraktiv për klientelen turistike vendore e ndërkombëtare. Pozita gjeografike qe ka i mundëson qe turoperatoret turistik ne tregun turistik të prezantojnë paketa turistike rajonale në hapësirat turistike të Kosovës , Shqipërisë e Malit të Zi. LITERATURA Bakiu Vjollca,Ekonimia e Turizmit, Tiranë, 2011, f. 327 Bieger, TH. 2008: Management von Destinationen, 7 Auflage, Oldenburg Verlag, München/Wien. Gorica, Klodiana, Fjoralba Vela, Strategjia e Turizmit, Tiranë 2007, f.136 Bajrami Halil Zhvillimi i Marketingut Miks Turistike në Kosovë , Prishtine 2007 Mullr.C. /Morrison 1985: The Tourism System. Engewood World Tourism Organisation (WTO), Yearbook of Tourism Statistics, Madrid 1993-2011 OECD, 1971 Gjeneve https://esk.rks-gov.net/popullsia 1 Klodiana Gorica, , Fjoralba Vela, Strategjia e Turizmit, Tiranë 2007, f.136 2 WTO 1993 22  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Agim ZOGAJ1 HISTORIK I USHTRISË ÇLIRIMTARE TË KOSOVËS NË JAVOREN “ZËRI” / DHJETOR 1997 – MARS 1999 / ABSTRAKTI: Duke pasur parasysh, rolin e medieve në afirmimin e rolit historik, kombëtar të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, pra, kontributin e medieve në shkrimin e historisë së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, Kumtesa përkatëse trajton, gjithnjë me qasje kritike dhe objektivitet shkencor shkrimet e Javores Politike Shqiptare , “ZËRI” për Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës, duke përfshirë periudhën dhjetor 1997 – mars 1999, pra, deri në fillimin e bombardimeve të NATO-së mbi caqet ushtarake, para ushtarake e policore serbe. Trajtesa hulumton, studion qasjet, interpretimet, qëndrimet nga shumë këndvështrime që, gjithnjë sipas komenteve, analizave, vështrimeve, intervistave, reportazheve nga fushëbeteja i bëheshin luftës së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, luftës së popullit të Kosovës për çlirim nga sundimi serb. Nga ato analiza të politikanëve shqiptarë dhe ndërkombëtar të kohës, në intervista të cilat “ZËRI” i botonte me udhëheqës të lartë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, por edhe me personalitete eminente ndërkombëtare, me analistë ushtarakë, diplomatë, gazetarë, opinionistë etj. shihej qartë rrita, afirmimi, popullarizimi dhe faktorizimi i vazhdueshëm i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës si në rrafshin ushtarak ashtu edhe në atë diplomatik ndërkombëtar. Vlerësoj se, të gjitha shkrimet në Javoren Politike Shqiptare “ZËRI”, derisa ajo revistë u botua, fund i marsit 1999, janë kontribut dhe dëshmi të rëndësishme për shkrimin, hartimin objektiv të historisë së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Fjalë kyçe: “Zëri”; UÇK; Politikë; Çlirim, Luftë; Kosovë. ABSTRACT: Writing the history of the Kosovo Liberation Army since birth, her public appearance until the end of the Kosovo war necessarily requires the disclosure of articles in the press of the time, and not just the articles in Albanian, but also addressing global agency reports, international. In particular, the role of international agencies in the promotion, popularization and internationalization of just war, the liberation of Kosovo Liberation Army was and will be of historical value. Given the role of the media in the promotion of its historic role, the National Liberation Army of Kosovo, namely the contribution of the media in the writing of the history of the Kosovo Liberation Army, the relevant paper addresses the increasingly critical access and weekly scientific objectivity Albanian political writings "Voice" of the Kosovo Liberation Army in December 1997 - March 1999, when, due to war circumstances, the release of magazine ceases mentioned. This essay explores, examines, interpretations from many angles, always through the comments, analysis, surveys, interviews, reports from the battlefields of the Kosovo Liberation Army were made. From those analyzes and international politicians of the time, in interviews that "voice" of publishing with senior leaders of the Kosovo Liberation 1 Prof. dr. Agim ZOGAJ/ Universiteti i Prishtinës 23  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Army, but also with prominent international personalities, military analysts, diplomats, journalists, etc.. obviously raised, and factoring constant affirmation of the Kosovo Liberation Army. I appreciate that all Albanian political writings in the weekly "Voice", until it was published, in March 1999, and contributed important data for writing objective history of the Kosovo Liberation Army. Keywords: "The Voice", KLA, assessment, policy, Kosovo. J avorja politike shqiptare ,,Zëri” , pa dyshim është ndër të parat që me shkrimet e veta, menjëherë pas daljes së komunikatave të para të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës arriti që të sensibilizojë opinionin shqiptar, por edhe atë ndërkombëtar me aktivitetet luftarake dhe politike të UÇK-së që nga paraqitja e saj . Shkrimet, analizat, komentet, intervistat me aktor, udhëheqës të UÇK-së, me politikanë, studiues, analistë vendorë si dhe ata ndërkombëtar i dhanë fuqizim afirmimit të luftës së popullit të Kosovës me në krye UÇK-në për çlirimin nga pushtimi serb/ jugosllav. Javorja politike shqiptare , “Zëri”, me temat e drejtpërdrejta, me intervista të shumta politike, që për temë e kishin daljen dhe luftën e UÇK-s- si dhe me reportazhet nga fushëbetejat kishte sensibilizuar jo vetëm opinionin mbarëshqiptar, por edhe atë ndërkombëtar të kohës, sepse diplomatë të shumtë të asaj kohe kishin dhënë intervista, pikëpamjet e tyre dhe të qeverive të shumta evro - perëndimore për luftën çlirimtare të popullit të Kosovës. Kështu, përmes shkrimeve, raporteve nga fushëbeteja, komenteve, editorialeve, intervistave me personalitete të shquara ndërkombëtare, “Zëri” arriti që, para publikut shqiptar gjithandej të shpalos, të identifikojë dhe jo vetëm të regjistrojë opinionet, vlerësimet dhe, qëndrimet e diplomacisë ndërkombëtare në lidhje me luftën e UÇK-së. Kështu, në numrin e datës 6 dhjetor të vitit 1997, ,,Zëri” në shkrimin me titull, “UÇK: Një kronologji e shkruar me komunikata”, nënvizon se : “ ...shikuar në retrospektivë, qysh nga paraqitja e komunikatës së parë në opinionin e UÇK-së, rrethe të caktuara politike kosovare patën treguar një dozë të caktuar rezervë, lidhur me ekzistencën dhe veprimtarinë e kësaj organizate1. Sipas artikullshkruesit të Zërit, një qëndrim i tillë është “mbajtur për një kohë relativisht të gjatë”.2 Pra, gjithnjë sipas “Zërit” mund të kuptohej se, në opinionin publik, politik shqiptar në Kosovë ende vazhdonte të kishte një paqartësi në lidhje me ekzistimin, veprimin UÇK-së, prandaj edhe përmbajtja e kumtesave të publikuara nga Shtabet politike të UÇK-së ishin të interpretuara nga shumë këndvështrime. Ndër opinionet e ndryshme, të cilat, gjithsesi më tepër mund të konsideroheshin se ishin luftë speciale e shërbimeve sekrete të Serbisë, ishte përshtypja, spekulimi se ato po i “shkruan” shërbimi sekret serb për të krijuar huti, pa qartësi në opinionin shqiptar. Madje, kishte ide, pikëpamje sikur Serbia kishte dorë në ato Komunikata me emblemën e UÇK-së, me 1,,Zëri” . 6/12/1997. Prishtinë. 2 Po aty. 24  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 qëllim për të krijuar pretekst për ta rritur edhe më fuqishëm dhunën ndaj popullatës së pa mbrojtur shqiptare të Kosovës. Më pas, autori i shkrimit, duke bërë një retrospektivë kronologjike të daljes së parë publike të komunikatave të UÇK-së shkruan se më 17 shkurt të vitit 1996 në gazetën “Bujku” është botuar komunikata e parë publike UÇK-së.1 Kjo e dhënë, ky fakt, gjithsesi është me interes të madh për studiuesit e historisë së lindjes dhe veprimtarisë së UÇK-së. Artikullshkruesi, pasi thekson interesimin e opinionit për të ditur më shumë, madje siç shprehet, për të vërtetën për UÇK-në, më tej konstaton se “me gjasë e vërteta e plotë për UÇK-në do të tregohet më vonë”2. Kuptohet, ishte kohë kur Ilegalja Atdhetare Shqiptare, pra dhe Ushtria Çlirimtare e Kosovës, që në fakt ishte krahu i armatosur, ushtria e Ilegales Atdhetare Shqiptare po vepronte në ilegalitet të thellë dhe, pikërisht nga forta e veprimit ilegal, politik dhe të aksioneve ushtarake po krijonte opinion publik, simpati, përkrahje dhe po e fuqizonte moralin e popullit për luftë të armatosur. “Zëri” në numrin e datës 13 dhjetor të vitit 1997, trajton në mënyre analitike dhe për herë të parë me qasje dukshëm më transparente fenomenin UÇK. I themi fenomenin UÇK, sepse për kohën, UÇK-ja ende po vepronte nga ilegaliteti i thellë dhe, natyrisht se, për shumë kë, nuk mund të kuptohej se ishte themeluar dhe po vepronte ushtria e djemve të Kosovës, pra Ushtria Çlirimtare e Kosovës. Presioni sistematik i pushtuesit serb, sundimi gati një shekullor i Serbisë, përkatësisht i Jugosllavisë mbretërore dhe i Jugosllavisë AVNOJI-ane kishin lënë pasoja, gjurmë të thella në psikologjinë e popullit shqiptar, i cili, edhe pse kishte zhvilluar kryengritje të shumta kundër pushtimit serb/jugosllav asnjëherë nuk kishte pasur aleat përveç përkrahjes, më tepër politike, morale,vëllazërore të shtetit shqiptar. Kësaj radhe në shkrimin me titull, “Kompromiset dhe guerilja ”artikullshkruesi, pasi vlerëson se “rezistenca e Drenicës sfidon fuqinë kontrolluese të ushtrisë serbe” më tej konstaton se “UÇK-ja tashmë ka demonstruar prezencën dhe aftësinë e organizimit të aksioneve në të gjitha viset e Kosovës”. Prandaj , artikullshkruesi konstaton se: “Sa i përket UÇK-së, që ditëve të fundit fitoi një publicitet të gjerë, gjëja më e rëndësishme në paraqitjen e kësaj ushtrie nuk ishte vetë fakti i daljes në skenë publike, sa ishte me rëndësi duartrokitjen dhe brohoritja e popullit. Autori, i cili mendon se kualifikimi më i saktë për UÇK-në do të ishte ai i gueriles specifike shqiptare, si një lëvizje çlirimtare e drejtuar kundër pushtuesit, mendon se “ problemi i Kosovës qëndron te terrorizmi shtetëror serb, dhe jo te UÇK-ja”. “Zëri”, gjatë periudhës së viteve 1997,1998 dhe 1999, në drejtim të sensibilizimit të opinionit ndërkombëtar rreth luftës çlirimtare të UÇK-së dhe të popullit shqiptarë të 1 ,,Bujku” 17/02/1996. 2 Po aty. 25  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Kosovës, kishte bërë depërtimin të rëndësishme përmes intervistave me personalitete të larta të diplomacisë, publicistë, analistë dhe ekspert ndërkombëtar . Kështu, Pitër Kingç, bashkëkryetar i Komitetit për çështje shqiptare në kongresin amerikan, në intervistën për “Zëri” të datës 13 dhjetor 1997 me titullin “UÇK-ja është rezultat i injorimit të Rugovës nga Serbia dhe Amerika”, mes tjerash deklaron se “sa di unë, qeveria jonë ende nuk e ka të qartë se kush është prapa UÇK-së “ ndërsa sipas diplomatit amerikan, personalitetet e UÇK-së kanë ardhur në përfundim se “nuk ka alternativa tjera për zgjedhjen e problemit përveç përdorimit të dhunës kundër regjimit serb”.1 Ishin ato, opinionet e para, të dhëna një media shqiptare të një diplomati të lartë amerikan, i cili siç shihet nga vlerësimet e tij, pranonte se, për atë kohë, pra dhjetor 1997 edhe Stejt Departamenti Amerikan nuk kishte informacione të mjaftueshme, bazike për atë se, kush qëndronte prapa UÇK-së. Por, diplomati amerikan, Piter Kingç megjithatë konstaton se, fakti që politika pacifiste e Rugovës / LDK-së / nuk po jepte rezultatet në çlirimin e Kosovës nga sundimi serb ishte ndër faktorët që, determinoi organizimin ushtarak të popullit të Kosovës, gjithnjë nën drejtimin e UÇK-së e themeluar nga Ilegalja Atdhetare Shqiptare / Lëvizja Popullore e Kosovës /. “Zëri”, në numrin e datës 27 dhjetor të vitit 1997 boton intervistën me Ibrahim Rugovën i cili, për herë të parë, drejtpërdrejt në një pyetjen rreth UÇK-së deklaron se “ Shumë është duke u spekuluar rreth atij grupi , siç thuhet, se unë nuk kam informacione se ekziston një formacion e organizatë e tillë në Kosovë”. 2 Në numrin e parë të janarit 1998, në shkrimin me titull, “Qetësia mashtruese para stuhisë” artikullshkruesi i “Zërit” sikur paralajmëron qasje edhe më analitike dhe më të drejtë për drejtë rreth zhvillimeve në Kosovë. Pasi konstaton se në mozaikun e politikës nacionale të Kosovës është shfaqur UÇK- ja, autori shkruan se “ Me shfaqjen e UÇK-së, duket që në Kosovë lindi një front tjetër i refuzimit ,jo vetëm pasivë , por një i armatosur. Autori konstaton se ekzistimi i UÇK, tashmë është një realitet, ndërsa diskutimet pro et kundër ekzistimi të UÇK-së janë ndezur edhe në Shqipëri, duke cituar deklaratat e Neritan Cekës, Pandeli Majkos, Sali Berishës etj. Ndërsa, lidhur me heshtjen e LDK-së lidhur me UÇK-në autori shkruan se LDK-ja nuk guxon edhe gjatë ta fus kokën në zalle dhe ta vërshoj popullin me deklarata tashmë qesharake se nuk kemi informata për UÇK-në, kur pjesëtarët e armatosur të UÇK-së u japin intervista dhe propozojnë edhe para gazetave të huaja. Në të njëjtin numër, në shkrimin me titull “ Uashingtoni pret prononcimin e udhëheqjes së Kosovës rreth UÇK-së”,të shkruar nga korrespondenti i “Zërit” në Nju-Jorku, artikullshkruesi bën të ditur se “ Së shpejti CIA do të ftohet për tu informuar më hollësisht disa kongresistë rreth UÇK-së dhe udhëheqjes së Kosovës, 1 ,,Zëri” 1997/1998/1999 2 Po aty 27/12/1997 26  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 e cila deri më tani ju ka shmangur përgjegjësisë, duke u shprehur “ se nuk ka informacione për një organizatë të tillë , do të bëhet trysni që të deklarohet dhe ta denoncoj UÇK-në”. Pra, gjithnjë sipas korrespondentit të javores politike shqiptare “Zëri” nga Washingtoni, Qeveria amerikane i përcillte me shumë kujdes zhvillimet në Kosovë, pra, veçmas paraqitjen e UÇK-së, rolin e saj, qëllimet, objektivat, mënyrën e organizimit, fuqinë e saj ushtarake, politike si dhe ndikimin në popullatën shqiptare. Në numrin e 24 janarit të vitit 1998, “Zëri” sjell intervistën me Xhafer Shatrin, atëherë ministër për informim në Qeverinë në egzil të Republikës së Kosovës, i cili në mes tjerash pasi apostrofon se ne duhet ta shohim realitetin në sy , deklaron se “Nuk mund të themi tash se UÇK-ja nuk ekziston se është dorë e zgjatur e Serbisë dhe se njerëzit me dy fije mend në kokë nuk guxojnë të sillen në mënyrë kaq të papërgjegjshme, UÇK-ja ekziston”. Shatri, më tej duke dhënë shpjegime për shkaqet që sollën deri te paraqitja e UÇK-së, nënvizon terrorizmin sistematik serb, indiferencën e Fuqive të Mëdha, si dhe, pa aftësinë dhe papërgjegjësinë e udhëheqjes së Kosovës. Artikullshkruesi në ,,Zëri”e 31 janar 1997, pra pas sulmit të parë serb mbi familjen e Jasharve , në shkrimin me titull: Shaban Jashari, apo “Dy duar për një krye “ shkruan se vetëm fjalitë e Shaban Jasharit kanë frymë e shpirt “Unë kam vetëm një shtëpi dhe prej saj nuk kam ku të shkojë”1. Në të njëjtin numër ,,Zëri”boton një reportazh të gjatë për historinë e familjes Jasharve të realizuar, nga autori i kësaj Kumtese, në odën e kryeplakut Shaban Murat Jashari.2 “Zëri”, në një vështrim të korrespodentit të vetë nga Nju-Jorku, të datës 28 shkurt 1998, sikur paralajmëronte një intonacion krejtësisht tjetër fare të zyrtarëve amerikanë rreth paraqitjes dhe aktiviteteve luftarake të UÇK-së. Ishte ajo periudha kur diplomacia amerikane, pa pritur dhe në befasi i ndryshon pozicionimet e veta rreth rolit të UÇK-së. Artikullshkruesi, në korrespondencën nga Nju Jorku shkruante se, sipas disa diplomatëve amerikanë dhe politikanëve amerikanë UÇK-ja së shpejti mundë të shpallet organizatë terroriste dhe të gjithë ata që kanë pasur kontakte apo kanë kontribuar për fondin e saj mund të vihen ne pozita të pa lakmueshme sa i përket karrierës së tyre në diplomaci. Këto vlerësime në diplomacinë amerikane arritën pas vizitën së Robert Gelbard në Kosovës kur ai, në takimin me Ibrahim Rugovën, dhe madje edhe në konferencën e mbajtur për shtyp, bëri trysni mbi palën shqiptare dhe e denoncoi UÇK-në. Paraqitja e diplomatit Robert Gelbard, ishte e pa pritur dhe kishte krijuar huti të madhe në opinionin publik të Kosovës dhe përgjithësisht në opinionin shqiptar. Sigurisht, edhe shumë nivele, qarqe të diplomacisë ndërkombëtare të kohës, pra jo vetëm udhëheqja serbe e kishin komentuar atë 1 ,,Zëri”. 31/01/1997 2 Po aty 27  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 deklaratë dhe atë ndryshim të kursit diplomatik të Qeverisë amerikane rreth rolit të UÇK-së. Paraqitja e parë e një politikani shqiptar i cili në mënyrë transparente flet për UÇK- në është realizuar në “Zërin” e 14 marsit të vitit 1998 në vështrimin editorial të Adem Demaçit që mbante titullin : “Ballë për ballë me UÇK-në”. Demaçi me guximin intelektual, kombëtar dhe politik, vlerësonte se “Dalja në skenën tonë politike e UÇK-së është shfaqja më e re dhe më e befasishme gjatë pesëdhjetë vjetëve të fundit.1 Prandaj, Demaçi konstatonte se, “ Kjo forcë e organizuar serioze ilegale po sfidon në mënyrë më mire jo vetëm regjimin serb jo vetëm politiken tonë të rezistencës paqësore, por edhe politikën ballkanik, evropiane dhe botëror”. Demaçi vlerëson se me shfaqjen e UÇK-së regjimi serb i është prishur krejtësisht projekti i zgjedhjes së çështjes së Kosovës, pra, sipas Demaçit, i ishte prishur plani për serbizimin e Kosovës dhe se “Kur UÇK-ja doli me kumtesën se ajo nuk do të pranoj kurrfarë marrëveshje për Kosovën pa pjesëmarrjen e saj në negociata, atëherë gjërat ndryshuan diametralisht”. “Zëri”, në një analizë të shkrimeve të shtypit perëndimore rreth UÇK-së më botimin e datës 11 prill 1998, shkruan se “ Fakti se UÇK-së i mungon krahu politikë dhe përvoja e strategjisë së luftarake, e bën edhe më lehtë për shënjestrën e armatimit të rënd serb, që rrezikon jo vetëm UÇK-në por edhe popullatën shqiptare në tërësi”. Ishte ai një shqetësim real, i arsyeshëm dhe i drejtpërdrejt për kohën, ndërkohë që, zhvillimet e mëtejshme brenda UÇK-së dëshmojnë se, ishte forcuar edhe krahu politik, të cilin e drejtonte, Drejtori i Drejtorisë Politike të UÇK-së, z. Hashim Thaçi. “Zëri” me këtë rast citon një ekspert ushtarak amerikan i cili kishte deklaruar se: “Fakti që popullata shqiptare tash është e ndarë midis UÇK-së dhe politikes paqësore, do t’i kushtonte shtrenjtë Kosovës”. Ishte muaji prill, 1998 kur në të njëjtin numër “Zëri” shkruante se “Për UÇK-në në qarqet politike shqiptare edhe më tej ka një heshtje ose së paku mëdyshje se a duhet bërë apo jo analiza publike e veprimeve dhe e qëllimeve të saj” , për të konstatuar se “Tashmë duket se UÇK-ja po zhvillohet në një organizatë të fuqishme guerile, madje se është duke u vënë në ballë të rebelimit dhe të kryengritjes”. Artikullshkruesi, me të drejtë konstaton se “Politika e UÇK-së bie ndesh me përcaktimin e udhëheqjes politike, se zgjidhja e statusit të Kosovës duhet të arrihet me mjete politike dhe negociata, kurse UÇK-ja preferon luftën e armatosur”. “Zëri”, në numrin e 9 majit 1998 vazhdon të merret me temën e titulluar “Sqarimet me UÇK-në”. 2 Artikullshkruesi, pasi konstaton se “nuk ka më aspak dyshim në ngritjen rapide të kësaj organizate”, vlerëson se “Vetë forcimi i UÇK-së me rekrutimin e disa mijëra luftëtarëve shënon kthesë të madhe, dhe se UÇK-ja 1 ,,Zëri” 14/03/1998 2 ,,Zëri”.9/05/1998 28  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 paraqitet si forcë reale vepruese që sfidon ndryshimin rrënjësor jo vetëm të raportit të forcave në skenën politike kosovare, por edhe përgjithësisht të raporteve në skenën mbarëkombëtare”. Autori me tej vlerëson se: “Në udhëheqjen e UÇK-së sikur ekziston bindja se konfliktet e tashme nuk janë vetëm kryengritje ndaj pushtimit serb , por kjo është njëkohësisht kryengritja edhe kundër pushteteve shqiptare , qoftë në Kosovë, në Shqipëri apo në Maqedoni , derisa këto pushtetet udhëheqin një strategji të gabueshme dhe presin kot që zgjidhja e çështjes kombëtare të realizohet vetëm me mjetet politike “. Zhvillimet politike të determinuar nga veprimet çlirimtare të UÇK- së , bën që, megjithatë, edhe në skenën e diplomacisë ndërkombëtare, të ketë evoluime pozitive karshi synimeve kombëtare të UÇK-së. “Zëri”, duke përcjellë me pedanteri një varg tubimesh që në maj të vitit 1998 ishin mbajtur në Nju-Jork, gjithnjë në mbështetje te UÇK-së me shkrimin me titull “UÇK-ja në Amerikë”, të botuar më 16 maj të vitit 1998, citonte një gjeneral shqiptar i cili në një tubim të shqiptarëve në Nju-Jork, Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës e kishte quajtur “ një fëmijë të shëndosh , i cili duhet të ndihmohet që të rritet “. Kurse, gjithnjë sipas artikullit të sipërcituar, Xhozef Dioguardi kishte propozuar që UÇK-ja të futet nën organet legjitime të Republikës së Kosovës , në mënyrë që njerëzit si Gelbard të mos kenë mundësi manipulimi me terma. Në të njëjtin numër të “Zërit” , korrespondenti i saj i përhershëm nga Nj -Jorku analizonte se “Kumtesa e fundit e komandës së UÇK-së të lë përshtypjen e një vetëbesimi në rritjen e kësaj organizate , që tashmë e konsideron vetën si faktorë më se relevant, nëse jo edhe vendimtarë , për zgjidhjen e çështjes së Kosovës dhe se supozohet se Beogradi nuk ka llogaritur me një forcim kaq marramendës te UÇK- së”. Në reportazhin me titull “Me ata që luftojnë e besojnë në lirin e Kosovës”, botuar ne “Zëri”-n e 30 majit 1998, artikullshkruesi , citon një pjesëtar të UÇK-së i cili duke vënë mesazhin e luftëtarit të lirisë shprehët se : “Me dëshirën më të madhe jemi të gatshëm të japim edhe jetën për Kosovën se, më e shtrenjtë është liria sesa jeta, se vdekja për lirin e Kosovës do të ishte fati im më i madh jetësor dhe se vetëm pavarësia e Kosovës është zgjidhje e drejt”. “Zëri” i datës 6 qershor 1998 boton intervistën me Bujar Bukoshin, Kryeminister i Qeverisë së Republikës së Kosovës në ekzil , i cili pasi konstaton se Qeveria nuk e ka formuar UÇK-në , më tej shprehte se “...natyrisht se UÇK-ja është një realitet siç është realiteti dhe fillimi i realizimit të kryengritjes popullore të armatosur kundër agresionit serb”. Pra, Kryeministri në ekzil i Qeverisë së republikës së Kosovës, z. Bukoshi e deklaronte hapur përkrahjen e tij për UÇK-në, realitet siç e thoshte i realizimit të kryengritjes popullore të armatosur kundër pushtuesit serb. “Zëri”, në të njëjtin numër në shkrimin e korrespodentit të vetë nga Brukseli , shkruan se lidhur me ndryshimin e pikëpamjeve dhe cilësimeve të bashkësisë ndërkombëtare lidhur me UÇK-në, përshkrimi më i 29  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 mirë haset tek diplomati i NATO-së Jamie Shea cili thotë se ,”sa herë që forcat serbe sulmojnë një fshatë, disa të rinj më tepër inkuadrohen në UÇK”. Artikullshkruesi, gjithashtu konstaton se, më as Primakovi, ministër i jashtëm rus nuk e quan UÇK-në organizatë “terroriste”. “Zëri” në numrin e 13 qershorit të vitit 1998, kur nga dita në ditë rritej fushatat militare serbe , kundër luftës çlirimtare të UÇK-së , vlerësonte se “Strategjia e Beogradit , është që të pengoj krijimin e një guerile shqiptare më efektive ,duke e detyruar UÇK-në që të krijojë formacione më të mëdha. Mund të supozohet se strategjia e komandës serbe për fazën e dytë do të ishte me qëllim që të asgjësoj formacionin e UÇK-së , ose të dëbohen përtej kufirit në Shqipëri. Po në të njëjtin numër,”Zëri” boton intervistën me Hydajet Hyseni , i cili pasi konstaton se UÇK-ja është produkt i realitetit tonë. Ai vlerësonte se “faktorët të tillë, si UÇK-ja janë faktorë tejet serioz dhe me ndikim të jashtëzakonshëm”. Në ditën e muajit qershor, 1998 kur Milosheviqi e kushtëzonte tërheqjen e njësive intervenuese policore ushtarake nga Kosova me tërheqjen dhe ndërprerjen e aktiviteteve luftarake të UÇK-së, “Zëri” në numrin e 20 qershorit të vitit 1998 shkruante se UÇK-ja sigurisht se nuk ka ndërmend që tu bindet premtimeve të Beogradit, sikur që nuk do ti bindet lehtë as porosive të udhëheqësish politike shqiptare në Prishtinë dhe gjetiu për tu ndërprerë aksionet”1. “Zëri” në numrin, 20/06/1998 boton intervistën me zëdhënësin e UÇK-së, Jakup Krasniqi , i cili deklaron se “UÇK-ja është jashtë çdo ombrelle partiake, kurse për ideologji ka shqiptarizmin “Deklarate ish zëdhënësit të UÇK-së, një ndër personalitetet më të fuqishme, më të ndritshme dhe më të guximshme të Lëvizjes moderne Shqiptare për çlirimin e Kosovës dhe bashkimin me Shqipërinë, pra, Jakup Krasniqit ishte në funksion të qartësimit të strategjisë dhe misionit kombëtar, historik të UÇK-së, pra, siç e thoshte ai vet, UÇK-ja për ideologji e ka shqiptarizmin! Sigurisht, ish zëdhënësi i UÇK-së, Jakup Krasniqi, me një deklaratë të tillë u jepte përgjigje edhe atyre zërave, të cilët spekulonin se, UÇK-ja përmban ideologji majtiste, revolucionare e çka tjetër. Krasniqi, siç del nga përmbajtja e atyre deklaratave të botuara në faqet e Javores Politike Shqiptare “Zëri”ishte shumë i qartë dhe i prerë duke deklaruar se, Programi i UÇK-së ishte Program Kombëtar dhe jo ideologjik e as partiak apo krahinor! “Zëri” në numrin e 11 korrikut 1998 botoi intervistën me Janush Bugajskin, analist i njohur amerikan, i cili pasi vlerëson se “pjesëmarrja e UÇK-së është më se e domosdoshme në çdo bisedimesh “thekson se “ajo tash është shndërruar në një forcë serioze lufte dhe se në rastin eventual politika e Shqipërisë do të kanalizohej drejt mbështetjes të UÇK-së drejt një pavarësie” . Pra, Bugajski, një analist shumë prestigjioz amerikan, njohës i shkëlqyeshëm i rrethanave në Evropën Juglindore, përkrahës i luftës së drejtë çlirimtare të popullit të Kosovës nën udhëheqjen e UÇK- 1 ,,Zëri”.20/06/1998 30  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 së jepte vlerësim realist dhe ishte i bindur se, pjesëmarrja e UÇK-së në çdo lloj bisedime me Serbinë dhe me faktor ndërkombëtar ishte e domosdoshme. Një vlerësim i tillë, i cili vinte nga analistë ndërkombëtar ishte i rëndësishëm, sepse e legjitimonte luftën e drejtë të UÇK-së dhe në fakt, impononte qëndrimin se, UÇK-ja duhet të jetë faktor në bisedime politike dhe partner i barabartë në çfarëdo nivel të bisedimeve me ndërmjetësim ndërkombëtar midis Kosovës dhe Serbisë. Në vështrimin tjetër të “Zërit”, të datës 18 korrik 1998, artikullshkruesi vlerëson se “Supozohet se ngritja e shpejt e UÇK-së i ka tejkaluar të gjitha parashikimet manipuluese të Beogradit dhe se ai u tmerrohet pasojave të parashikuara të kryengritjes masive”. Në këtë drejtim autori mbron pikëpamjen se, potencialet e UÇK-së janë vërtetë të mëdha . Në të njëjtin numër botohet intervista me Jakup Krasniqi, zëdhënës i UÇK- së, i cili deklaron se UÇK-ja është perspektiva dhe ardhmëria e Kosovës, dhe se rezultatet konkrete të arritura në terren kanë bëre që UÇK-në ta njohë më parë faktori ndërkombëtar se sa ai i brendshëm. Ish zëdhënësi i UÇK-së, Krasniqi, sikur me atë qëndrim, pikëpamje dëshironte t’i bënte me dije opinionit të gjerë shqiptarë se, përbrenda faktorit politik shqiptar, në Kosovë dhe më gjerë, ende kishte forca të caktuara politike të cilat hezitonin ta pranonin, ta njihnin fuqinë, rolin, misionin historik, kombëtar të UÇK-së, e cila ishte bërë e njohur, si forcë ushtarake dhe politike edhe në disa qarqe diplomatike ndërkombëtare. Lidhur me krijimin e institucioneve shtetërore dhe kombëtare, Krasniqi prononcohet se krijimin e tyre do ta diktoj UÇK-ja , duke çliruar territore të reja. Në numrin e përmendur të “Zërit”, pra të datës 19 korrik 1998 botohet edhe intervista me Ismail Kadarenë , i cili shprehet se :“ Që sot, ata djem dhe ato vasha të UÇK-së bëjnë pjesë në historinë morale të kombit, se UÇK-ja ringjalli vlerën e idealeve. “Zëri” në numrin e 1 gushtit 1998 boton intervistën ekskluzive me Sabit Gecin, njëri ndër luftëtarët e parë të UÇK-së, njërin ndër komandantët më në zë dhe më të shquar të Zonave Operative të UÇK-së i cili deklaronte se luftën e kemi fituar në momenti kur i rrokëm armët . Geci ne pyetjen e gazetares se a mendon se UÇK-ja duhet ta zgjidh problemin e Kosovës është përgjigjur se: “Ajo duhet ta çliroj Kosovën, UÇK-ja ka mjaft forcë , ka njerëz , armatim dhe ajo do ta sjell lirin e Kosovës”. Në numrin e 28 gushtit të vitit 1998 “Zëri”, duke komentuar dështimin e përpjekjeve për arritjen e marrëveshjeve brenda shqiptare, rreth formimit të grupit negociator , kur pritej të kishte përfaqësues edhe të UÇK-së, mes tjerash shkruan se, “...UÇK-ja mbeti e pa përfshirë ne grupin negociator , fat ky i keq si për UÇK-në, aq më tepër për grupin negociator , e më së keqi për Kosovën”. Në të njëjtin numër botohet intervista me Adem Demaçin , aso kohe në detyrën e përfaqësuesit politik të UÇK-së, i cili deklaron se “UÇK-ja do të kundërshtoj çdo zgjidhje që është nën përcaktimin e popullit në referendumin e vitit 1991” , për të shtuar se “ Nuk është 31  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 zor ti gjesh njëqind vetë të thonë “ kuku na mori në qafë UÇK-ja”, por shumica e popullit nuk e tradhtoi UÇK-në sepse ajo është ushtria e vetë” . Ndërsa, në temën rreth përçarjeve të mundshme në radhët e UÇK-së Demaçi shprehej: “Unë besoj që nuk do të arrijë asnjë dorë të fusë farën e përçarjes në UÇK- së, ky do të ishte një rrezik i madh për të gjithë ne e jo vetëm për UÇK-në”. “Zëri” në të njëjtin numër boton intervistën ekskluzive me Naim Malokun (Të realizuar nga autori i kësaj Kumtese – A. Z, i cili ishte korrespondent lufte nga Kosova për Programin shqip të Radio , “Deutsche Welle”), oficer i lartë i UÇK-së i cili deklaron se “Në UÇK nuk ka fraksione politike, se kur është fjala në çështjet esenciale ushtarake, atëherë qëndrimi i të gjithë ushtarëve dhe eprorëve të UÇK-së është i njëjtë dhe i ditur. Ai qëndrim është mbrojtja e këtij popullit dhe çlirimi i Kosovës”. Në të njëjtin numër, botohet intervista me Sali Berishën, i cili pasi deklaron se e ka përkrahur UÇK-në, shprehet se “ I kamë bërë thirrje UÇK-së në mënyrë sistematike që të bashkëpunoj me faktorin politik” , për të shtuar se UÇK-ja ka miq dhe ajo duhet ti dëgjoj këshillat e miqve. Në atë muaj të vjeshtës 1998, ishin ndezur diskutimet brenda spektrit politik shqiptar, për institucionalizimin e UÇK-së, për vënien saj nën kontroll institucional dhe lidhur me këto zëra , Bajram Kosumi në shkrimin me titull institucionet dhe pseudo institucionet shkruante se : “Do të ishte e pa natyrshme që UÇK-ja të jetë e nënshtruar ndaj pseudo institucioneve të Kosovës dhe ndaj partive politike” . Nga leximi i shkrimeve të “Zërit” të datës 12 shtator 1998 lidhur me UÇK-në vlen të përmendet deklaratat e Volfgang Syshel, atëherë diplomatë i lartë austriak, më pastaj edhe Ministër i Punëve të Jashtme i Austrisë, i cili shprehimisht, për lexuesit shqiptar kishte deklaruar se “E dini se nuk e mbështes UÇK-në , dhe e dini se po flas publikisht e jo heshtazi kundër mbështetjes së UÇK-së “. Ishte, për kohën politike dhe për relacionet e atëhershme ndërkombëtare një pikëpamje, thuajse e vetmuar e diplomatit austriak, i cili, pas fillimit të bombardimeve të NATO-së mbi caqet e ushtrisë serbe, kishte lëvizur nga ai qëndrim. Diplomati Austriak preferonte, siç shprehej ai që të mbështeste “Forcat e moderuara”. Ndërsa në të njëjtin numër, Ema Bonino , Komisionere e Unionit Evropian për çështje humanitare shprehej se “ Unë personalisht e shoh shumë të çuditshme që të vihet në të njëjtin rang përgjegjësit e armatës serbe dhe përgjegjësit e UÇK-së “ . Pra, ishte qershori i vitit 1998 dhe, analizuar intervistën e Ministrit të Jashtëm të Austrisë si dhe deklaratën, po në të njëjtën numër të javores “Zëri”, pra të Ema Bonino, Komisionere e Unionit Evropian për çështje humanitare mund të kuptohej hapur se çfarë pikëpamje kundërthënëse, pra edhe në nivele të faktorëve, institucioneve ndërkombëtare kishte për luftën në Kosovës, për rolin UÇK-së në luftën çlirimtare etj. Në numrin e 3 tetorit të vitit 1998, “Zëri” paraqet opinionet e Bardhyl Mahmutit, atëherë përfaqësues politik dhe zëdhënës i jashtëm i UÇK-së, i cili pasi deklaron se 32  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 UÇK-ja është institucioni më legjitim në Kosovë, kërkesave të qarqeve të caktuara politike për institucionalizimin të UÇK-së iu përgjigjet me fjalët se “Çdo ushtar i UÇK-së duhet ta dijë se prapa kërkesave për institucionalizimin fshihet synimi për ta instrumentalizuar UÇK-në se çdo përpjekje në këtë drejtim do të dështoj “. Kjo sepse, siç e deklaronte zëdhënësi jashtëm i UÇK-së “Lufta për liri dhe pavarësi, e mishëruar në UÇK-në, është institucion më i shenjtë në deri në realizimi e aspiratave tona Kombëtare”. Pra, përgjigja e Bardhyl Mahmutit, një ndër veprimtarët e devotshëm të Ilegalës Atdhetare Shqiptare për çlirimin e Kosovës dhe bashkimin me Shqipëri, në rastin e mësipërm, zëdhënës i UÇK-së në Evropë ishte shumë e qartë për të gjithë ata të cilët, ende nuk e pranonin fuqinë, faktorizimin e UÇK-së. Për artikullshkruesin e vështrimit më titull, “Kornizat e parapërcaktuara”, botuar në “Zëri”-n e 11 tetorit 1998, nuk kishte dilema për faktin se “I vetmi faktor realisht veprues në hapësirën shqiptare ne këto kushte ishte UÇK-ja dhe se në esencë, po të mos ishte UÇK-ja, as që do të vinim në këtë situatë të fillimit të zgjidhjes së krizës me intervenimet NATO-së dhe krijimin e kushteve kalimtare”. Në të njëjtin numër, botohet intervistat e gjatë me Jakup Krasniqin, i cili në pyetjen për tendencat për anashkalimin të UÇK-së nga subjektet kosovare përgjigjej: “Mendoj se me rezistencën që po bën UÇK-ja, me qëndrimet e saj të qarta për pavarësinë e Kosovës, do ta kryejë punën në atë mënyrë, që ata që dëshirojnë ta anashkalojnë UÇK-në do ta anashkalojnë vetveten”. Në “Zërin “ e datës 14 nëntor 1998 lexojmë intervistën e realizuar me Shaban Shalën, oficer i lartë i UÇK-së i cili konstatonte se divergjenca politike shqiptare kanë pasoja të mëdha për ardhmërinë. Më tej, Shala duke shpjeguar faktin pse një pjesë e madhe e eprorëve ushtarak shqiptarë që kishin shërbyer në ish AJ-në, nuk janë përfshirë në UÇK, përkundër ftesës së shtabit të përgjithshëm, vlerëson se “Kolegët e mi , oficerë ushtarakë me profesion, kanë rënë pre dhe janë pengje të një politike të gabuar që udhëhiqet nga klasa politike e Kosovës”. Ai shtonte se: “Një pjesë e oficerëve ka lejuar që të manipulohet me ta për interesa personale, grupore të udhëheqësve tanë”. “Zëri” në numrin e 21 nëntorit 1998, në temë për mundësitë e bashkimit politik të faktorit shqiptar, mes tjerash boton deklaratën me Jakup Krasniqin, zëdhënës i SHP të UÇK-së, i cili shprehje se “Vetëm bashkimi është shpëtim i ynë, se UÇK-ja nuk kërkon të jetë e privilegjuar në këtë kthesë të madhe historike, por nuk do të lejojë që të anashkalohet”. Ndërsa, në numrin vijues të javores “Zëri”, të datës 24 tetor 1998, Adem Demaçi, përfaqësues i përgjithshëm politikë i UÇK-së shprehimisht vlerësonte, kërkonte se, “ UÇK-ja duhet të ketë rolin kryesor dhe vendimtar në arritjen e marrëveshjes për zgjidhjen e problemit të Kosovës”. Në numrin e 26 dhjetorit të vitit 1998, artikullshkruesi në “Zëri” pasi konstaton se , çdo gjë është bërë e pa durueshme, shkruan se “UÇK-ja bëhet faktor numër një, bëhet faktor edukativ, kategori 33  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 filozofike dhe pedagogjike, UÇK-ja potencon Kosovën, të drejtën e saj dhe e vazhdon traditën heroike”. Në të njëjtin numër në vështrimin me titull ,”Ndërrimi i epokës” , autori për Adem Jasharin shkruan si për njeriun që e ndërroi epokën, për Fehmi Lladrovin , si për heroin i cili i jepet tërësisht lirisë së Atdheut, për Lum Haxhiu si për “Çe Gevaren “ e Junikut , Adem Jashari, si “Shin Fejnin” shqiptar, për Hashim Thaçi, si i ashpër por kooperativ / bashkëpunues /, i vendosur dhe trim, dhe tolerant, e kështu me radhë. Po më këso deklarata të larta mirënjohje për UÇK-në aso kohe deklarohen edhe personalitete, diplomatë dhe analistë ndërkombëtar, si ishte fjala me analistë e njohur anglez , Timoti Garton, i cili po ashtu në numrin e javores “Zëri” të datës 23 janar 1999 shkruante se : “Është e vërtetë se pjesëtarët e UÇK-së janë heronj për shumicën e shqiptarëve të Kosovës. Të arriturat e tyre tashmë janë legjendë, gati për të hyrë në librat e historisë, pa dyshim, në të njëjtën masa të mitizuar për luftëtaret kryengritës kaçakë kundër serbëve para tetëdhjetë vjetësh dhe se forca politike e UÇK-së është në rritje e sipër”. Ishte, ai një vlerësim realist i, një ndër mbështetësve të e parë dhe të fuqishëm ndërkombëtar për UÇK-në. Do të ishte me shumë interes që sot, pra, 15 pas luftës çlirimtare të Kosovës dhe çlirimit të vendit tonë nga sundimi serb/sllav, pikërisht kur po atakohen dhe denigrohen vlerat më të shenjta të luftës së popullit të Kosovës me në krye UÇK-në të thirremi në deklarimet e ndërkombëtarëve, siç është rasti me mikun tonë, Timoti Garton. Me zhvillimet në Kosovë dhe roli i UÇK-së merret edhe analisti amerikan ,Pol Uiliams, ekspert për marrëdhënie ndërkombëtare, i cili në “Zëri” -n e datës 30 janar 1999 ishte aq largpamës sa që tërhiqte vërejtjen me vlerësimin sipas të cilit : “ Është me rëndësi që sulmet ajrore të NATO-së ta gjejë UÇK-në me duar të pastra, pa vrasje të popullatës civile serbe, pa kërcënim të kufijve të jashtëm dhe në këtë mënyrë udhëheqja e UÇK-së do ta ketë dorën e fortë si moralisht, ashtu edhe strukturalisht për të hyrë në negociata”. Gjithsesi, një sugjerim dashamirës dhe shumë i vlefshëm nga një mik i madh ndërkombëtar. Artikullshkruesi në “Zëri” -n e datës 6 mars 1999, duke analizuara gatishmërinë e UÇK-së që, krahas bisedimeve për Marrëveshje e Rambujesë, të pranojë që të bëjë qeverinë bashkë me “Pacifistët”, konstaton se “ Në udhëheqësi e UÇK-së është vlerësues se aktualisht në procesin e vendosjes për vazhdimin e luftës ose pranimin e paqes së ofruar duke përfshirë gjithë spektrin politik të Kosovës dhe se me rastin e formimit të Qeverisë, me rëndësi është që ai njeri të përfaqësojë UÇK-në, ata që me luftën e tyre kanë bërë atë që e kanë ëndërruar brezat e tëre shqiptare”. Në përfundim të periudhës kalimtare, nuk do të bllokohet mundësit që UÇK-ja të marrë përgjegjësi për mbrojtjen e integriteti territorial të Kosovës, dhe se UÇK-ja sipas, Pol Wiliams “...mund të shfrytëzojë periudhën kalimtare për tu bëre një forcë sigurie në ardhmërinë e Kosovës”. 34  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Si pasojë e eskalimit të situatë luftë në Kosovë, dhe veçmas pas fillimit të bombardimeve të NATO-së mbi caqet ushtarake, paraushtarake, policore serbe, Javorja Politike Shqiptare “Zëri” me seli në Prishtinë ndërpreu botimin e saj, për ta vazhduar, botimin në Shkup, deri në përfundimin e luftës së Kosovës. 35  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Anila DUSHI PLURLIZMI NË MEDIA DHE KOMUNIKIMI POLITIK NË DEMOKRACI ABSTRACT: Media and politics are in a constant symbiotic relation. The main topic addressed in this paper is precisely media pluralism and its role in political communication. Does the freedom of press guarantee a free press? The main objective of this article is to check ëhether media pluralism is enough to guarantee political communication and to ensure a normal functioning democracy. This paper ëill be structured in two parallel approaches. As a start the Albanian media landscape during these years of democracy ëill be observed along ëith a comparison betëeen various communication theories. In conclusion the paper ëill also explain concrete findings and results. ABSTRAKT: Media dhe politika janë në një simbioze të vazhdueshme! Pikërisht plyralizmi i medias dhe roli i saj në komunikimin politik është edhe cështja që do të trajtohet në këtë kumtesë! A garanton liria e shtypit një shtyp të lirë! Teza themelore e këtij artikulli është nëse mjafton plyralizmi i medias për të garantuar komunikimin politik dhe rrjedhimisht funksionimin normal të demokracisë. Kumtesa do të strukturohet në dy qasje paralele! Do të vëzhgohet panorama mediatike shqiptare gjatë këtyre viteve të demokracisë, duke e krahasuar këtë me teoritë e ndryshme të komunikimit, duke dalë në disa gjetje konkrete! HYRJE P roblemet e komunikimit politik në demokraci, të mediave dhe rolit të saj në këtë proçes janë të gjëra dhe trajtohen nga teoricienë të komunikimit, politologë , publicistë , apo njerëz të mediave.Demokracia nuk e zhvilluar njëlloj kudo dhe seicili vend ka një specifikë të veten si në demokraci ashtu edhe në komunikimin politik . Pluralizmi i mediave dhe mjaftueshmëria e tij për një komunkim politik funksional në demokraci përbën dhe temën e këtij punimi i cili ka në fokus pluralizmin e medias duke dhënë argumenta nga mediat shqiptare dhe duke u mbështetur në teoritë e komunikimit politik.Duke qenë se i përkas fushës së mediave,mendoj të jap një kontribut sado modest lidhur me këtë temë , e cila është një debat i hapur .Pyetja kërkimore lidhet me atë se a është i mjaftueshëm pluralizmi i medias për një komunikim politik funksional në demokraci .Kjo dhe pyetje të tjera si cili është roli i medias në demokraci, sa e siguron demokracia pluralizmin dhe lirinë e mediave , sa janë pluraliste e të lira mediat tona , si ndikon kjo tek demokracia, shpresoj të më ndihmojnë për vëretuar hipotezën time se pluralizmi i mediave nuk është i mjaftueshëm në një komunikim politik funksional në demokraci. Pluralizmi i mediave është pozitiv, por ai shkaton dhe atë që në 36  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 shkencat e komunikimit njihet si “mpirje e publikut”. Agresiviteti i mediave në treg si domosdoshmëri e përballimit të konkurencës, këndvështrimet e ndryshme nga të cilat mediat i trajtojnë çështjet, bën që publiku të marrë informacion por të mos reagojë. Në këtë punim jam mbështetur në literaturën e shkencave të komunikimit , studimet e artikujt e publicistëve shqiptarë e të huaj lidhur me këtë temë. Vensosja e pluralizmit politik në Shqipëri pas vitit 1990-të solli dhe liri të shtypit dhe të medias , e cila si pjesë e rëndësishme e demokracisë u përfshi në këtë pluralizëm.Kalimi nga mediat e paanshme në ato pluraliste por të anshme, pasi anojnë jo vetëm nga krahë të ndryshëm të politikës por dhe nga interesat e tyre si biznes , është tipar i zhvillimit të tyre pas 1990-ës.Qëndrimet e anshme , mendoj se kanë ekzistuar dhe më parë në media, pavarësisht transformimeve, legjislacinit , zhvillimeve ekonomiko-shoqërore apo teknologjisë. Karakteristikë e mediave në demokraci është pluralizmi i pluralitetit dhe jo paanshmëria dhe objektiviteti.Pluralizmi në media është më i rëndësishëm se pavarësia e saj.Teorikisht e drejta e shprehjes është kusht kryesor në demokraci, madje është më e rëndësishme dhe se ajo e votës , pasi liria e shprehjes nuk ndikon, por prej saj buron dhe e drejta e votës . Media është quajtur pushteti i katërt për nga rëndësia që ka në informimin dhe krijimin e opinioneve. Në një vend demokratik liria dhe pavarësia e medias nga pushtetet e tjerë është një domosdoshmëri, por po t’i referohemi realiteteve do të shikojmë se fjala e lirë nuk gjendet në kuptimin e mirëfilltë të saj. Me zhvillimin e madh që ka marrë media sot në vendin tonë e kudo ka krijuar lehtësira të mëdha komunikimi, informimi, argëtimi, edukimi dhe civilizimi për njerëzit. Duke folur për rolin e medias në demokraci dhe historinë e saj , studiuesit Bill Kovach dhe Tom Rosenstiel theksojnë se: “gazetaria shërbente për të ngritur komunitet. Gazetaria i shërbente qytetarisë. Gazetaria i shërbente demokracisë. Miliona njerëz, që e ndienin veten më të fortë nga fluksi i lirë i informacioneve, përfshiheshin vetë në krijimin e një qeverie të re dhe në krijimin e rregullave të reja për jetën politike, sociale dhe ekonomike të vendit. A është gjithnjë ky qëllimi i gazetarisë? Apo ishte i vlefshëm vetëm në atë çast dhe për atë vend të caktuar?... Qëllimi kryesor i gazetarisë është që t'iu japë qytetarëve informacionet që u nevojiten për të qenë të lirë dhe të vetëqeverisen.Duke dëgjuar qytetarët dhe gazetarët, vumë re se ky detyrim ndaj qytetarëve rrok elementë të ndryshëm. Mjetete informacionit na ndihmojnë të përcaktojmë komunitet tona dhe të krijojmë një gjuhë e një njohuri të përbashkët që i ka rrënjët te realiteti. Gazetaria ndihmon edhe në identifikimin e objektivave, të mirë dhe të këqij të një komuniteti”1. Ndërsa të tjerë shtojnë se “Demokracia aktive është një funksion i komunitetit. Një person i vetëm nuk mund të mendojë për demokracinë, dhe është gjithashtu e vërtetë se nuk do të kishte nevojë për të. Megjithatë dy ose me shumë individë me interesa të përbashkëta, dhe një komunitet, kanë nevojë për demokracinë, në rast se dëshirojnë të jetojnë liri dhe barazi.Marrja e vendimeve 37  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 bashkërisht, për probleme të ndryshme, gjë që përbën edhe thelbin e demokracisë, është një proces dinamik që kërkon tre elemente bazë:1-Informacion të përbashkët dhe të vlefshëm;2-Një metodë apo vend për të debatuar lidhur me zbatimin e këtij informacioni për çështjet publike;3- Vlerësime të përbashkëta mbi të cilën të bazohen vendimet për këtë informacion.Në rast se ndonjëra prej këtyre hallkave mungon, ateherë nuk mund të ndodhë procesi i marrjes se vendimeve në mënyrë demokratike dhe vetë komuniteti demokratik nuk mund të ecë përpara2. Kështu që funksioni i medias është të sigurojë informacion, të sqarojë publikun se është i aftë të vetëqeverisë, dhe të shërbejë si një kontrollor mbi qeverinë. Mund të thuhet se shpesh ekziston dhe një funksion shtesë i shtypit, më qartë, t’u japë segmenteve të ndryshme të shoqërisë ndjenjën se ata përfaqësohen në fushën publike. Paralelisht me rolin dhe rëndësinë, media kultivon gjithandej thelbin e saj: të informojë dhe të komunikojë. Ky thelb, destinohet në rend të parë që të përcjellë me besnikëri lajmin, dhe gjithçka tjetër që lidhet me lirinë e mendimit dhe të fjalës. Në raport me të tjerët dhe sidomos në raport me shoqërinë dhe shtetin, në kërkim të hapësirave të lira të veprimit të papengueshëm, media është zingjiri inofrmues dhe ndikues në mes të shoqërisë, sistemit, shtetit. Në anën tjetër është e rëndësishme që njerëzit, shoqëria, institucionet të jenë të informuara dhe të furnizohen përditë me realitetin e proçeseve, si dhe me transparencën që na duhet për institucionet shoqërore e shtetërore në një botë që jo vetëm zhvillohet, por ndryshon me hapa gjigant.Le të trajtojmë tani pluralizmin në media .Zhvillimet bashkëkohore që kanë përfshirë dhe median kërkojnë që të vlerësohet efektiviteti i masave ekzistuese për të përkrahur pluralizmin dhe të shqyrtohet nevoja e rishikimit të tyre në dritën e zhvillimeve ekonomike dhe tekonologjike në media.Pluralizmi në media nënkupton atë që publiku të ketë qasje tek informacioni themelor në media mbi baza të paanshme dhe të barabarta, në mënyrë që të mund të formojë një opinion për vlerën që duhet t’i jepet informacionit, ideve dhe opinioneve të përhapura nga media.Shumëllojshmëria politike dhe kulturore e llojeve dhe përmbajtjeve të medias është thelbësore për pluralizmin e saj . Duke e argumentuar këtë me realitetin shqiptar ,akademiku Artan Fuga thekson se “alternativat, propozimet dlie programet politike, edhe kur shprehen, por edhe kur nuk shprehen në shtyp, kërkojnë t'iu japin përgjigje një sërë sfidave që shoqëria shqiptare e kohës ka vënë përballë qytetarëve të saj. Kjo do të thotë se diskutimi politik në shtyp është tepër konkret dhe ka një terminologji të vetën modeste, si një pleksje termash të marra pjesërisht nga fjalori politik i së kaluarës, pjesërisht të huazuar nga kulturat liberale politike anglosaksone e kohëve klasike, ndërsa pjesa tjetër ndërtohet në mënyrë metaforike nëpërmjet kuturisjeve të guximshme autodidakte3” . Duke qëndruar tek analiza e pluralizmit të median shqiptare dhe marrëdhënies së saj me demokracinë theksohet se “është vështirë të imagjinosh një sistem politik 38  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 autoritar si ky i yni, ku media, analistët dhe gazetarët gjithë ditën kritikojnë dhe denoncojnë ekzekutivin dhe kreun e tij. Ku televizionet dhe mediat kryesore janë në një pjesë të mirë kundër pushtetit ekzekutiv. Natyrisht, kjo nuk do të thotë se media shqiptare nuk ka probleme me pushtetin, apo se ky i fundit nuk ushtron presion.Ama të thuash që media është viktimë e autoritarizmit do të thotë të injorosh pavarësinë, autonominë dhe pushtetin e mediave sot në Shqipëri”4 Shqipëri”.Duke e argumentuar teorikisht rëndësinë e pluralizmit në media thuhet se “informacioni nuk përben vetëm një proçes teknik komunikimi, që ka për qëllim të rrisë performancat teknike dhe ekonomike të qyteterimit apo të kombeve të ndryshme, por është dhe një mjet i fuqishëm për ndërtimin e demokracive politike.Qytetari i mirinformuar është baza e demokracisë. Jo vetëm kaq, por është shumë rëndësishme që grupe të vegjël të veprimit politik dhe shoqëror të kenë zërin e tyre në krijimin e opinionit të lirë dhe të gjithanshëm pluralist, që përben një nga mjetet më të forta të publikut për të marrë pjesë në administrimin e çështjeve të bashkësise politike”5 Po kështu “ky vizion më pluralist i publikut të ndërvarur na shtyn të mendojmë se kërkesat e shtypit të vjetër për t'i shërbyer interesave të një komuniteti sa më të gjerë janë ende të vlefshme. Teoria e publikut të ndërvarur hedh hije edhe mbi konceptin e tregut të profilizuar në gazetari. Shumë nga të ashtuquajturat grupe të profilizuara janë shumë më të vështira për t'u përcaktuar nga ç'të shtyjnë të mendosh kategoritë artifkiale që përcaktojnë kërkimet e tregut”6 Në çdo shoqëri egzistojnë ata që do ta mbështesin dhe ata që do ta kundërshtojnë teorinë e politikës publike dhe komunikimit politik . Ata mund të kërkojnë mënyra për ta përshpejtuar proçesin e ndryshimeve fillestare, për të zgjeruar qasjen pluraliste të shoqërisë ndaj mjeteve shtesë të komunikimit në mënyrë që të shpërndajë informacione, mendime dhe opinione pro apo kundër .Një ndër pyetjet që kërkon përgjigje është ajo nëse ka liri të medias apo media të lirë.Mediologët thone se ka 5 pengesa madhore për lirine e shtypit “1) pengesa teknologjike, 2) pengesa pohtike, 3) pengesa ekonomike, 4) konservatorizmi i profesionistëve 5) tradita e shoqërive”7. Kapërcimi i këtyre pengesave është edhe një tregues për lirinë e shtypit të secilit vend. Ato veprojnë herë veç e veç e herë të kombmuara njëra me tjetren dhe në epoka të caktuara ndikon më fuqishëm herë njëra e herë tjetra ose edhe të gjitha së bashku8 Duke kërkuar një përgjigje nisur nga ajo çfarë shprehen studiuesit e publicistët shqiptarë nga ato theksohet se “ka një spekullim me termin "liria e mediave" kur kjo përdoret duke nënkuptuar lirinë e shprehjes. Janë dy gjëra të ndryshme, veçanërisht në Shqipëri. Mediat në Shqipëri nuk janë viktima, që kërkojnë të çlirohen, sikurse janë përpjekur shumë gazetarë, (dhe jo vetëm) t'i paraqesin ato në këtë debat duke identifikuar rrahjet e gazetarëve me rrahjen e mediave. Në Shqipëri viktima e vërtetë është liria e shprehjes, kurse çështja e lirisë së mediave është diçka tjetër, më e komplikuar, madje me kundërthënie të forta9. 39  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Duke shkuar më tej theksohet se “ka një keqkuptim sa herë bie fjala për lirinë shtypit dhe shtypin e lirë: në pjesën me të madhe të rasteve mendohen si e njëjta gjë. Në të vertete mund të ketë liri shtypi por nuk ka media të lira dhe e kundërta, mund te ekzistojnë media te lira por liria e shtypit pavarësisht këtij fakti mund të jetë e ceënuar. Rasti i Shqiperisë është rasti tipik.Në Shqipëri liria e shtypit është e garantuar me ligj, ashtu sikundër është e garantuar me hgj edhe liria e sipërmarrjes së lire. Janë pikërisht këto dy liri themelore që bëjnë të mundur lirinë e mediave10. Analistët shprehen se “liria e shtypit si pronë e pavarur nga politika është zbehur, duke qenë se dy partitë kryesore politike i kanë ndarë në dy kampe pronarët mediatikë dhe tranmetuesit e tyre 11.Remzi Lani shprehet :”Mund të themi se shtypi në Shqipëri është pluralist por jo i pavarur.A ka ndonjë gazetë që eliminon nevojën për të lexuar të tjerat?”12 “Ne kemi lirinë e shtypit , por kam frikë se nuk mund të thmi se kemi shtyp të lirë”13. Duke e arguentuar teorikisht theksohet se “Në fakt, diskutimi bëhej duke kundërvënë dy koncepte bazë: konceptin e së vërtetës dhe konceptin e lirisë së shprehjes. Respektimi i ngurtë i së vërtetës ngushton hapësirat e diskutimit publik në shtyp, ndërsa ai i lirisë së shprehjes nënkupton lirinë për t'u shprehur, pavarësisht se përmbajtja e asaj që shprehet është ose jo e vërtetë. Pa kaluar nëpër formulime të gabuara ose gjysmë të gabuara, është vështirë të jepen gjykime të drejta. Mediat e sotme shqiptare, informacioni, si rezultat i transformimit të sistemit politik, janë çliruar nga kontrolli dhe sundimi totalitar i shtetit-karakteristikë kjo për periudhën komuniste - por kjo nuk do të thotë se ato janë të lira nga politika e, ç'është më kryesorja, as nga qendrat që marrin vendime politike. Pushteti i politikës mbi mediat nuk hiqet, as zbehet, por vetëm pluralizohet. Nga përmbajtja e shtypit, mënyra e organizimit dhe rregullat e funksionimit të tij, marrëdhëniet faktike, administrative, mediatike dhe njerëzore që ai ka me grupimet dhe qendrat politike, arrihet në përfundimin se këto të dytat përbëjnë faktorin e trysnisë dhe të kontrollit mbi informacionin mediatik në Shqipëri. Mediatë pavarura, fjala është për ato që qarkullojnë mesazhin politiko- social në shoqëri, thuajse ende nuk ekzistojnë realisht. Edhe gazetat që zyrtarisht quhen të pavarura, për nga prirjet politike që shfaqin, për nga orientimi politik i atyre që shkruajnë në to, i përbërjes shoqërore-politike të drejtuesve të tyre, janë të lidhura ende shumë fort e në njëfarë mënyre u shërbejnë qendrave që marrin vendime politike”14. Me median në Shqipëri ndodh pak a shumë ajo që ndodh dhe me shoqërinë. Media ka zë ,por jo pushtet , ashtu si dhe në shoqëri ka pluralizëm por jo vendimarrje.Kënvështrimet nga media i sheh ngjarjet , konkurenca për të sunduar tregun ndikon në mpirjen e publikut . “Informacioni mbërrin në sytë dhe veshet e publikut i servirur në mënyrë të pazgjidhshme dhe të pashpresë. Ai është përcaktuar nga politikanët dhe gazetarët si një garë bardhë e zi, i parashtruar nga fjalët e eksperteve dhe të absolutistëve. Secila prej palëve eshtë e interesuar për vazhdimësine e argumentit; askush për zgjidhjen e 40  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 tij. Qytetarët e zakonshëm, që kanë interes, janë të ç’orientuar prej përplasjes së këtij informacioni pa kontekst dhe paraqitjes së polarizuar të problemeve. Nga mënyra e servirjes së informacionit të krijohet përshtypja se nuk ka vend ku ta kapësh dhe se njëkohësisht nuk ka vend për qytetaret vullnetmirë për të filluar kërkimin e tyre për gjetjen e zgjidhjeve”15 .Kështu , publiku mpihet, pasi merr informacion dhe nuk reagon ndaj asgjëje.për këtë Lubonja shkruan . “Ndoshta një nga aspektet e kësaj ideologjie është pikërisht pafuqia për ta ndryshuar botën e cila çon edhe në indiferentizmin ndaj tjetrit. Por me bindje them se shoqëria jonë, po e përjeton këtë fenomen në mënyrën më mizore. Mu si vërtetim i thënies se ekstremet puqen, ka kaluar nga kolektivizimi ekstrem në një individualizëm ekstrem”16.Këtu ka ndikuar dhe agresiviteti në tregun mediatik , për shkak të konkurencës që është e pranishme në të duke bërë që bizneset mediatike të vënë në plan të parë fitimin.” Konkurrenca është një nga ligjet e tregut, që gjen zbatim edhe në "prodhimin" gazetaresk. Shtimi i numrit të gazetave, i stacioneve të radiove dhe të televizioneve është fenomen objektiv, i pashmagshem.Sadoqë në kryeqytet e rrethinat e tij ka mbipopullim, prapëseprapë, ky numër gazetash është i pamotivuar në raport me lexuesit e interesuar, që, për faktorë që njihen, pareshtur pakësohen.” Kostoja e një numri gazete rritet pandërprerje. Problemi financiar del në plan të parë. Dihet se gazeta nuk mund të jetojë vetëm me të ardhurat që siguron duke u bazuar në shitjen e gazetave. Pervoja e mediave anglo-saksone dëshmon se burimet financiare të tyre përllogariten me një raport mesatarisht të tillë: 80 % nga reklamat dhe vetem 20 % nga tregu i gazetave”17. Dhe ky fenomen ndodh o vetëm në Shqipëri. “Tregu i gazetarisë së shkruar në botë është në rënie, ndërsa vetë cilësia lë shumë për të dëshiruar, duke qenë se deviza kryesore është tashmë përshtatja me shijet e publikut sesa formimi i tij. Kjo është pak evazive si maksimë, pasi publiku është nën një ballafaqim konstant me një mori informacioni, shpesh vanitoz që në fakt sendërton shijen e tij në radhë të parë. Është ajo që paralajmëroi Presidenti Obama para ca kohësh në një fjalim universitar, ku vuri theksin te rreziku që vjen nga pluralizmi i skajshëm i medias dhe informacionit, ndonëse vetë një nga përfituesit kryesorë të kapitalit politik me të cilën kjo e fundit është e asociuar. Në 2008-ën, vit i krizës financiare, të ardhurat nga reklamat në shtypin e shkruar, ranë mbi 16 % në SHBA dhe po kaq mendohet të bien nga periudha e tanishme e më pas”18. Pas përgjigjeve të pyetjeve të shtruara ne fillim lidhur me rolin, pluralizmin dhe lirinë e mediave , konkurencën dhe mpirjen e publikut , do të ndalem në trajtimin e asaj se sa e ndihmon pluralizmi i mediave demokrcinë dhe të argumentoj se kjo nuk është e mjaftueshme për një komunikim politik funksional. Demokracia nënkupton edhe krijimin e një atmosfere të favorshme për artikulimin e ideve të reja, për fillimin e një përpjekjeje ideologjike, për lirinë e kritikës dhe diskutimin e hapur.Konsolidimi i opinionit publik dhe pjesëmarrja e tij në vendimmarrje përcakton suksesin e politikave të ndërmarra nga strukturat 41  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 shtetërore.Teoricieni dhe gazetari Lippmann, një ndër gazetarët më të njohur , në një best-seller të titulluar Opinioni publik mbështeste idenë se demokracia paraqiste një mangësi thelbësore. “Njerëzit, thoshte ai, e njohin kryesisht botën vetëm tërthorazi, nëpërmjet "imazheve që krijojnë në mendjet e tyre", imazhe që i marrin kryesisht nga mediat. Problemi, theksonte Lippmann-i, është se imazhet që kanë njerëzit në mendje janë krejt të shtrembëruara dhe të paplota, të gjymtuara nga dobësia e pashërueshme e shtypit. Dhe si të mos mjaftonte kjo, aftësia e publikut për të kuptuar të vërtetën, edhe në rast se do ta kishte përpara sy ve, cënohet nga paragjykimet, nga stereotipet, nga mungesa e vëmendjes dhe padija njerëzore”19. Për të formuar një shoqëri efektive demokratike duhen disa hapa. Formimi i të drejtës si edhe institucioneve të medias është një nga hapat më të rëndësishëm. Proçesi i ndërtimit të medias, i cili çon përpara demokracinë, shumë shpesh merret përsipër pa i kuptuar mjaftueshëm shumë faktorë të përfshirë. Çdo shoqëri ka një grup aktivitetesh, ndërveprime të ligjeve dhe pozita në të cilat ato ekzistojnë, të cilat i bëjnë ato ligje pak a shumë efektive. Shtete të ndryshme, në shkallë të ndryshme të zhvillimit, kërkojnë strategji të ndryshme për të menduar rreth rolit të medias dhe, si rezultat, për të menduar rreth planifikimit dhe strukturës së mjedisit në të cilin do të operojnë si dhe përbërësit e proçesit kompleks ligjor që kontribuon në kushtet të cilat i mundësojnë medias çuarjen përpara të synimeve demokratike. Kuptimi i faktorëve që i bëjnë ligjet efektive, mund të çojë në rritjen specifike të rolit që mund të luajë media në forcimin e institucioneve demokratike. Të kuptuarit e mjedisit të përshtatshëm mund të jetë i dobishëm për ata të cilët merren me ndërtimin dhe forcimin e institucioneve demokratike e për ata të që mbrojnë median e lirë dhe të pavarur dhe që dëshirojnë të shpjegojnë ndërveprimet që përcaktojnë se sa e lirë dhe e pavaruar është një radio,stacion televiziv apo një gazetë. Mjedisi i përshtatshëm nuk mund të zëvendësojë talentin gazetaresk, të kuptuarit nga ana e audiencës ose ndjesinë se si informacioni ndikon në rritjen e rolit e publikut për ta bërë demokracinë më të kuptueshme. Nga të gjitha këto që parashtruam në këtë punim , rezulton se pluralizmi në media dhe pse është pozitiv nuk është i mjaftueshëm për një komunikim politik funksional në demokraci . “Gazetaria, e vetme, nuk mund të krijojë dhe të ruajë një jetë të shëndetshme publike; vetëm qytetaret e ndërgjegjshëm dhe institucionet shoqerore mund t'a bëjnë një gjë të tillë. Por gazetaria që ka një qëllim përtej dhënies së lajmeve, që informon dhe i kujton njerëzit për potencialin e tyre, që e ripërforcon premtimin dhe përgjegjësine e trashëguar në një shoqëri demokratike mund të jetë graviteti që e mban tëë bashkuar një shoqëri me një diversitet të mrekullueshëm dhe debate e argumenta acaruese20. Referencat 1 Kovach, Bill dhe Rosenstiel, Tom, „Elementët e gazetarisë”, f. 17, ISHM, Tiranë 2009. 2 Merit, Deivis “Baz “Gazetaria publike dhe jeta publike” f. 24,ISHM,Tirane 2000. 42  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 3 Fuga, Artan ”Brirët e Dhisë”, Ora.f 79 .Tiranë 2008. 4 Kajsiu,Blendi, Gazeta “Panorama” 19.4.2010.f.10 5 Fuga, Artan “Media ,politika ,shoqëria”f.443,Dudaj,Tirane 2008. 6 Kovach, Bill dhe Rosenstiel,Tom,Elementët e gazetarisë”, f. 39, ISHM, Tiranë 2009. 7 Bertrand, Jean Claude “Deontologjia e mediave”f14,ISHM,Tiranë 2006. 8 Marku, Mark, “Dukuri dhe probleme të gazetarisë bashkëkohore shqiptare”,f 53 UFO 2008. 9 Lubonja, Fatos ,Gazeta ”Korrieri”,Tirane 12.11.2009,f.10 10 Marku,Mark, “Dukuri dhe probleme të gazetarisë bashkëkohore shqiptare”,f 53 UFO 2008. 11Lubonja,Fatos ,Gazeta ”Korrieri”,Tirane 25.10.2006,f10 12 Lani,Remzi,ISHM,fq 14.Tirane 2009. 13 Zogaj,Preç,“Indexmedia“ Nr1. f.39,Tiranë 2002 14 Fuga ,Artan ,(2008), “Media ,politika ,shoqëria”f.449,Dudaj,Tirane 2008 15 Merit,Deivis “Baz”(2000), “Gazetaria publike dhe jeta publike” f. 25,ISHM,Tirane 2000. 16 Kalemaj,Ilir,Gazeta“Panorama”Tirane,26.06.2010 f .9 17 Lubonja,Fatos ,Gazeta ”Korrieri”,Tirane 05.10.2007,f.10 18 Boriçi ,Hamid ,”Dukuri dhe probleme të gazetarisë bashkëkohore shqiptare”,f 24, UFO.Tirane 2008 19 Kovach , Bill dhe Rosenstiel,Tom,Elementët e gazetarisë”, f. 33, ISHM, Tiranë 2009. 20 Merit,Deivis “Baz”(2000), “Gazetaria publike dhe jeta publike” f. 216,ISHM,Tirane 2000 Bibliografi Bertrand,Jean Claude,(2006), “Deontologjia e mediave”Tiranë,ISHM Boriçi ,Hamid ,(2008),”Dukuri dhe probleme të gazetarisë bashkëkohore shqiptare”,Tiranë,UFO Fuga ,Artan, (2008), ”Brirët e Dhisë”, Tiranë,Ora Fuga ,Artan ,(2008), “Media ,politika ,shoqëria” ,Tiranë,Dudaj Kajsiu,Blendi,(2010), “Nuk është problemi tek autoritarizmi”,(Panorama,06.04.2010) Kajsiu,Blendi, (2010), “Pse po flitet kaq shumë për autoritarizmin shqiptar?”( Panorama 19.4.2010). Kalemaj,Ilir,(2010),”Pluralizmi informativ dhe media e shkruar “,(Panorma,26.06.2010). Kovach , Bill dhe Rosenstiel,Tom,(2009),”Elementët e gazetarisë”,Tiranë,ISHM Lani,Remzi,(2009),IQM,Tiranë. Lubonja ,Fatos,(2006), “Liria e mediave në fokusin e analistëve”,(Korrieri,25.10.2006) Lubonja ,Fatos ,(2007),“Vetvrasje e heshtur që flet“,(Korrieri,05.10.2007) Lubonja ,Fatos(2009),”Liri e mediave apo liri e shprehjes”,( Korrieri ,12.11.2009) Marku,Mark, (2008), Dukuri dhe probleme të gazetarisë bashkëkohore shqiptare”,Tiranë,UFO Merit, Deivis “Baz”(2000), “Gazetaria publike dhe jeta publike”Tiranë,ISHM Zogaj,Preç,( 2002),“Indexmedia“ Nr1,Tiranë 2002 ,f.39 43  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Ardian JASHARI1 AKSIONI DIPLOMATIK I LIDHJES SË PRIZRENIT PAS KONGRESIT TË BERLINIT ABSTRAKTI: Lidhja Shqiptare e Prizrenit ishte një ndër ngjarjet që pati ndikim në arenën ndërkombëtare kundër coptimit të trojeve shqiptare e cila ishte formuar para Kongresit të Berlinit, me qëllim që të ndikonte tek Kongresi në ndalimin e coptimit të territorit etnik shqiptar. Delegacioni shqiptarë nuk ishte lejuar ta merrte fjalën, por gjithë diskutimet edhe kërkesat ishin në mes të gjashtë fuqive të mëdha. Shqiptarët i’u kundërvunë vendimeve të Kongresit që ishte në dëm të territoreve shqiptare dhe filluan nje aksion diplomatik në qytetet kryesore të fuqive të mëdha më në krye diplomatin Abdyl Frashëri për të ndikuar në ruajtjen e teritoreve nga okupimi i tokave shqiptare në përgjithësi dhe në veqanti pjesën e jugut nga ana e Greqisë dhe përpjekjet e shqiptarëve për ti ruajtur ato me anë te mjetve paqësore sepse shqiptarët nuk kishin forca tjera për ti ruajtur ato. ABSTRACT: Diplomatic Action League of Prizren after the Congress of Berlin League of Prizren was one of the events that had an impact in the international arena against the dismember of the Albanian territories which was formed before the Congress of Berlin, in order to influence Congress to stop ethnic dismembering of Albanian territory . Albanian delegation was not allowed to take the floor, but all requests were discussions between the six major powers. Albanians opposed the decision of Congress to the detriment of the Albanian territories and began a diplomatic action in the main cities of the great powers on the top diplomat Abdyl Frashëri to influence the preservation of territories from occupation of Albanian lands in general and in particular southern part from the Greek and Albanian efforts to preserve them through the peaceful equipments because Albanians had no other forces to preserve them. S iç dihej qëllimi kryesor i Kongresit të Berlinit ishte vendosja e paqes dhe e rregullit në Ballkan. Një qëllim tjetër ishte të kufizoheshin përfitimet e Rusisë nga Traktati i Shën Stefanit. Britania dhe Austro-Hungaria kishin rënë dakord më parë për këtë qëllim duke pasur edhe mbështetjen e Bismarkut, të dy këto qëllime janë realizuar por në kurriz dhe në dëm të trojeve shqiptare. Vendimet e fuqive të marrura në Berlin patën ndikime të thella në Shqipëri në dëm të saj sikur marrëveshja në mes Perandorisë Osmane dhe Greqisë më 13 korrik 1878 në Berlin ku me ndëmjetësimin e fuqive te tjera të kohës pa i pyetur shqiptarët iu morën një pjesë e madhe e tokave të tyre.2 Shqiptarët nuk e pranuan lehtë idenë e 1 Ma. sc. Ardian Jashari (Drejtor i SHFMU. Zhilivodë) 2 ASHAK, Fondi arkivi politik i Vjenës, njësia Greqia, kutia nr. 21. 44  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 shkëputjes së territoreve të tyre nga trungu etnik dhe dhënien e tyre Malit të Zi, Greqisë dhe Serbisë, 1 këtë e dëshmon edhe fakti i promemories së Vaso Pashës dërguar Konsullit Austro-Hungarez në Stamboll më 22 tetor 1878, ku ai shpreh vullnetin e shqiptarëve kundër coptimit të tokave të të parëve të tyre nga Kongresi i Berlinit.2 Kështu veprimtaria diplomatike e delegacionit të lidhjes shqiptare nëpër kryeqytetet e fuqive pjesëmarrëse të kongresit të Berlinit mori hov të madh në muajin prill-qershor të vitit 1879 dhe zë një vend të rëndësishëm në diplomacinë shqipëtare. 3, 4 Në gjendjen e krijuar diplomatet ndërmoren hapa të rinj dhe zhvilluan një veprimtari diplomatike intensive për të ndikuar aktivisht në favor të qështjes shqiptare pranë fuqive të mëdha dhe për të krijuar një opinion publik botëror i cili ishte mjaft i dezinformuar nga armiqtë e Shqipërisë. 5 Në mars të vitit 1879, mbledhja e komitetit të lidhjes së Prevezës vendosi të dërgonte një delegacion në Evropë, për të mbrojtur të drejtat dhe interesat e kombit shqipëtar.6 I kryesuar nga udhëheqësi i lidhjes shqiptare dhe diplomati i shquar Abdyl Frashëri, delegacioni në muajt prill-qershor 1879 vizitoi kryeqytetet e fuqive të mëdha, nënshkruese të traktatit të Berlinit (Romën, Parisin, Londrën, Berlinin e Vjenën dhe Istanbollin). 7Si përfaqësues i mbarë popullit shqiptar ai mbrojti me guxim dhe vendoshmëri pranë kabineteve evropiane të drejtat legjitime të shqipëtarëve, tërsinë territoriale e paprekshmërinë e Shqipërisë ,u’a deklaroi atyre se të gjithë shqipëtarët të bashkuar si një trup i vetëm do të luftonin në rast se Evropa do të lejonte ankesimin e një pjese të vendit të tyre nga ana e Greqisë edhe sikur vet porta të detyrohej ta pranonte këtë aneksim. 8 Anëtarët e delegacionit megjithëse kishin marrë përsipër një detyrë shumë të guximshme nga të gjitha pikëpamjet e kishin për nder dhe ishin të vendosur që ta përmbushin misonin e diplomatëve të parë të kombit shqipëtar pa u dekurajuar. “ Ne do të trokasim në të gjitha dyert pa humbur zemër “ deklaronte Abdyl Frashëri. Nga fundi i prillit delegacioni u drejtua për në Paris. Për përfaqësuesit e lidhjes shqiptare ishte e qartë se ata do ta kishin shumë më të vështirë realizimin e misionit të tyre në Francë. Në kongresin e Berlinit ishte pikërisht përfaqësuesi francez Vandigton, që në përkrahje të pretendimeve greke kishte rekomanduar vijën e lumenjëve kalamas-selemevria si bazë për rregullimin e kufirit greko-turk. Edhe më pas, Franca nguli këmbë pranë fuqive të mëdha për të vënë në veprim protokollin e trembëdhjetë të kongresit e për ta detyruar portën që të 1Rizaj,Gazmend. Shqipëria e Sipërme 1800-1913, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2011, p.136-137. 2AQSH, Fondi Nr.143, Dosja nr.853 , p.1. 3Vickers, Miranda. Shqiptarët një histori moderne, London - New York, Bota Shqiptare, 2008, p. 69. 4Buxhovi , Jusuf, Kthesa historike: Vitet e Gjermanisë dhe Epoka e LDK-së Faik Konica, Prishtinë, 2008, p. 31. 5Mehmeti, Drita ,Veprimtaria Diplomatike e Delegacionit të Lidhjes Shqiptare në Pranaver te Vitit 1879,Konferenca shkencore e Lidhjes se Prizerenit per nder te 100 vjetorit 1987,p.274. 6Sabit UKA,Muhaxhiret dhe Lidhja e Prizerenit 1878-1881,e marrur nga Gjurmimet alabanoligjike 1988. 7Rexha, Iljaz,Memorandumi i Abdyl Frasherit kunder vendimeve të shën shtefanit, gjurmime albanologjike, Prishtinë 2003,p. 247. 8Dugolli, Bujar, Marrëdhëniet Shqiptaro-Serbe 1987-1912, Prishtinë, Universiteti i Prishtinës, 2011, pp. 80-81. 45  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 hynte në bisedime me komisionin grek. 1 Në maj të vitit 1879, delegacioni shqiptar vizitoi kryeqytetin e Anglisë, Gjermanisë dhe të AustroHungarisë. Këto fuqi ishin mbrojtëse më të vendosura të parimit të ruajtjes së perandorisë osmane, parim që u shërbente atyre për të ndaluar depërtimin e mëtejshëm të Rusisë dhe influencës së saj në ballkan dhe për të vazhduar vet grabitjen e Turqisë. Kabineti anglez i interesuar për të evituar trazimet e komplikimet e paparashikuara dhe të pa dëshirueshme për të në ballkan si dhe për të qenë korrekt me zotimet e fshehta që kishte marrë ndaj portës, në qasjen e marrjes së ishullit të Qipros ishte bërë sipas shprehjes së një gazete të kohës “ Garancia ma e sigurt “ për Turqinë. Kabineti anglez mendonte se mbretërisë greke i duheshin dhënë ato territore që mund ta forconin atë por jo ato që ajo nuk mund ti nënshtronte e ti sundonte me rrugë paqësore. 2Prandaj ai përdori tërë ndikimin e vet që mbretëria greke të hiqte dorë nga pretendimi mbi Janinën dhe mbi territoret e Shqipërisë jugore të cilat ajo nuk mund ti merrte dot pa luftë. Nga ana tjetër Anglia nuk ishte e interesuar të përkrahte edhe moralisht qështjen shqiptare. Lord Salisbëri më në fund pranoi ta priste delegacionin shqiptar, jo në Forejnofis por në shtëpinë e tij pasi përfaqësuesit shqiptar i parashtruan dëshirën e kombit të tyre dhe i dorëzuan momerandumin, ai u mundua të qetësonte ata duke u deklaruar se për këtë çështje do ti jepte udhëzime ambasadorit të tij në Stamboll dhe shpresonte se nuk do ti jepej Greqisë ndonjë gjë nga Epiri. 3 Ndërsa qarqet qeveritare nuk pranuan të zhvillonin kurrëfar bisedimesh me përfaqësuesit nga Shqipëria e cila sipas Bismarkut nuk ishte vetëm një shprehje gjeografike, siq shprehej sekretari i shtetit bulog që ndaj delegacionit shqiptar do të mbahej një qëndrim mjaft mospërfillës. 4Edhe pse nuk dhanë mbështetje të mëdha fuqitë e mëdha ,lidhja shqiptare nuk u tërhoq përballë këtij qëndrimi armiqësor e mospërfillës të fuqive të mëdha ndaj interesave të popullit shqiptar.Ajo u përgjigj kësaj mospërfillje duke luftuar me armë në dorë për të mbrojtur të drejtat e kombit shqiptar.5 Nisja e delegacionit qysh në fillim ndeshi ne qëndrim negativ të zëvendës konsullit të Francës si dhe konsullit Austro-Hungarez, të cilët iu duk si “ arrogancë “ dhe “ e habitshme “ që lidhja po niste një delegacion për të mbrojtur të drejtat e kombit shqiptar. Aksioni diplomatik i lidhjes shqiptare shkaktoi gjithashtu shqetësimin në qarqet qeveritare të Athinës dhe në Portën e Lartë. Të dy palët reaguan dhe u përpoqën për ta penguar veprimtarinë e delegacionit shqipëtar. Porta e Lartë e vendosur në politikën e saj antishqiptare, për ta ruajtur të paprekur sundimin e vet mbi Shqipërinë dhe popullin shqiptar nuk mund ta pranonte që ky të përfaqësohet nga dikush tjetër 1Xhaferi, Ferdinand, Deballkanizmi i Ballkanit, Tirane ,2007,p. 40. 2Belegu, Xhafer, Lidhja e Prizrenit e veprimet e saje, 1878 – 1881, Tirane, 1939,pp. 17-18. 3 Frashëri, Kristo, Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-1881, Toena,Tiranë, 1997,p. 61. 4Kongresi i Berlinit 1878” – historiografi, Faik Konica, Prishtinë, 2008, p. 8. 5Ibrahimi , Nexhat, Dimensioni Isalm dhe Kombetar i Lidhjes së Prizrenit, Shkup,2008, p,64. 46  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 përveq atij, dhe aq më tepër që shqipëtarët të vepronin në arenën ndërkombëtare , dhe i quante si të pahijshme dhe të paarsyeshme. Në telegramet që ministri i punëve të jashtme i perandorisë osmane u drejtonte ambasadorëve të vet në Romë, Paris, Berlin, Vjenë i porosiste të vepronin në mënyrë të tillë që përfaqëuesit shqipëtar të heqin dorë nga misioni që kishin marrë përsipër.1 Me gjithë këto pengesa delegacioni shqipëtar nuk u tërhoq nga rruga e nisur, i ndërgjegjshëm se vetëm ai kishte të drejtën dhe ishte në gjendje të mbronte interesat më jetike të popullit shqipëtar.“ Porta e Lartë flet si qeveri e cila është e lidhur gjërë në njëfar mase me traktatin e Berlinit” – deklaronte Abdyl Frashëri. Misionin e vet delegacioni e zhvilloi nëpërmjet memorandumit që iu dorëzoi kabineteve të fuqive të mëdha dhe Portës së Lartë si me anë të parashtrimit gojarisht të kërkesave shqiptare në takimet me personalitetet më të lartë zyrtare të tyre. Abdyl Frashëri dhe Mehmet Ali Bej Vrioni në këtë memorandum (qërshor 1879), ngrinin zërin i protestës ndaj vendimeve të padrejta të kongresit të Berlinit, i cili kishte mohuar dhe cenuar rëndë të drejtat e kombit shqipëtar.2 Në të shpreheshin qartë në emër të popullit shqipëtar kërkesat themelore të lëvizjes, ruajtja e tërsisë tokësore dhe njohja e popullit shqipëtar, si një komb që kishte luftuar për ta ruajtur atëdhun e vet, kombësinë e vet, gjuhën dhe zakonet.3“ Një komb kaq trim dhe kaq i lidhur me truallin e tij, thuhej në memorandum nuk duhet lejuar, të sakrifikohet pa asnjë arsye të ligjshme “. Duke kërkuar nga fuqitë e mëdha që të hiqnin dore nga vendimet e padrejta të kongresit të berlinit.4 Në fillim delegacioni shkoi në Romë ku u takua me kryeministrin si dhe me personalitete të tjera politike.Kërkesat shqipëtare gjetën njëfar përkrahje në qarqet qeveritare Italiane. Vet kryeministri u pohoi se pretendimet e padrejta të Greqisë mbi Epirin nuk do të merreshin parasysh. Ky pohim fliste për një kthesë në politikën italiane ndaj çështjes së kufirit greko-turk, në krahasim me qëndrimin e mbajtur ne kongresin e Berlinit, ku Italia jo vetëm që kishte treguar simptoma aq të ngrohta për Greqinë po për me tepër ishte bashkuar me Francën ne përkrahje të rivendikimeve greke. Tani ajo sygjeronte që mbretëria greke të dëmshpërblehej në Thesali. Kjo kthesë padyshim nuk buronte nga nje “ dëshirë e mirë” për të njohur luftën e popullit shqipëtar për të drejtat e tij kombëtare, po kishte të bënte kryesisht me interesat e Italisë në Shqipëri. Një ndihmesë të madhe në qëndrimin italian për ruajtjen e territoreve shqiptare dha edhe Komiteti Shqiptar në Itali. Në një protestë të këtij komiteti kundështohen 1 Grup Autorësh, Historia e poppullit shqiptar II, Akademia e Shkencave, Toena , 2002, p. 158. 2 AQSH, Fondi Nr.143, Dosja nr.859, p.1,2,3,4,5,6 3Dako, Kristo, Liga e Prizrenit e para lëvizje kombëtare për të mbrojtur tërsinë tokësore të atdheut dhe për të fituar indipendencën e shqipërisë, Bukursht, 1922, p,24. 4Mehmeti ,Drita ,Veprimtaria Diplomatike e Delegacionit të Lidhjes Shqiptare në Pranaver te Vitit 1879,Konferenca shkencore e Lidhjes se Prizerenit per nder te 100 vjetorit 1987, p, 277. 47  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 pretendimet e Greqisë për të aneksuar një pjesë të Shqipërisë së jugut.1 Në këtë protestë thuhet : « Duke pasur parasysh se qeveria e Athinës ka deklaruar se do të aneksojë një pjesë të vendit tonë, ne shqiptarët e vërtetë, bij të shqiptarëve të vërtetë protestojmë dhe deklarojmë se Epiri I vjetër ose Shqipëria e poshtme, Epiri i ri ose Shqipëria e mesme dhe Shqipëria e sipërme ose Gegëria janë shqiptarë dhe nuk mund ti kalojnë një fuqie tjetër »2 Neutraliteti dhe përkrahja e Italisë ndaj Perandorisë osmane në këtë kohë, është si rezultat i pafuqishmërisë së Italisë në diplomacinë e jashtme dhe fuqisë ushtarake sepse Italia nuk kishte edhe aq shumë kohë që ishte bashkuar dhe një status-quo e Perandorisë Osmane në Ballkan i konvenonte deri sa ajo të ishte e fuqishme për marrjen e një pjese të Ballkanit e që ajo ishte Shqipëria, sepse Perandorisë Osmane po i vije fundi dhe se më vonë ky qëndrim ndryshon. Në lidhje me problemin e Shqipërisë së Jugut italianët u interesuan së tepërmi duke ndihmuar drejtpërdrejt çështjen shqiptare. Ata ishin të bindur se Epiri ishte shqiptar. Ndërkaq Perandoria Osmane lëshoi Ulqinin edhe pas ndërhyrjes së disa fuqive të mëdha duke përfshirë këtu edhe Italinë e cila edhe kishte propozuar që në vend të krahinave Plavë e Guci, Malit t'Zi t'i jepeshin rajoni i Hotit, Grudës dhe Kelmendit. Në këto rajone banonin shqiptarë katolikë, prandaj nuk duhej të kishte rezistencë kunder Malit të Zi. Ky propozim i përfaqësuesit (Kont Corti) italian u pranua edhe nga qeveria osmane dhe u vendos që këto territore t'i dorëzoheshin Malit te Zi. 3 Përveç kësaj pati edhe një demostrim detar në brigjet e Ulqinit i cili e detyroi Perandorinë të hiqte dorë nga ky qytet shqiptar. Ne bisedimet që u zhvilluan ndërmjet Fuqive të mëdha, Austo-Hungaria i premtonte Italisë se nuk kishte asnjë ambicje për tu shtrirë territorialisht në Shqipëri.4 Ndërkaq për shqiptarët pas Lidhjes së Prizrenit kishte filluar një epokë e re. Vihej re një zgjim i ndjeshëm i popullit që synonte në vlerësimin e historisë, të traditave e të fuqisë së tij. Ideja e krijimit të një vilajeti shqiptar si bashkim i katër vilajeteve ekzistuese të Janinës, Shkodrës, Manastirit dhe Shkupit, ndonëse ishte artikuluar dhe më parë, mbeti për momentin një nga mundësitë e vetme për shqiptarët në situatën e krijuar pas shtypjes së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Kryeqyteti do të ishte Manastiri, shqipja do të ishte gjuhë zyrtare, financat do ishin të pavaruara dhe shërbimi ushtarak do të kryhej brenda kufijve të vilajetit shqiptar.5 Por ky ishte vetëm fillimi i problemit shqiptar. 1 AQSH, Fondi Nr.143, Dosja nr.853 , p.1 2 Po aty,p.1 3 Bozbora, Nuray, Shqiperia dhe nacionalizmi shqiptar në Perandorinë Osmane, Dituria, Tirane, 2002, p.177. 4 C Cailler, Claude-Alexandre. La politique balkanique de l’Italie entre 1875 et 1914, La Tour de Peilz, Imrimerie Stalder-Vodoz, 1960., f.93 5 Gjika Merlika, Elena. Liria shqiptare dhe politika italiane nga 1878 deri më 1912, në Revista Phoenix, Nr. 1-6 ( 39), Shkodër, 2004, f.76 48  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Abdyl Frashëri, ka meritën e madhe se ishte i pari ndër të parët intelektualë që perceptoi madje e parashikoi rrezikun për Kombin shqiptar, që sillte me vete kriza lindore e viteve shtatëdhjetë, shek. XIX. 1 Siç dihet, krizën lindore të viteve shtatëdhjetë, e provokoi Rusia Cariste, në interes të lakmive të saj ekspansioniste, për të mbisunduar në Gadishullin Ballkanik dhe për të dalë në ujërat e ngrohta të Detit Mesdhe. BURIMET DHE LITERATURA Arkivi Qëndror i Shtetit Shqiptarë (AQSH) – Fondi Nr. 143 ASHAK, Fondi arkivi politik i Vjenës, njësia Greqia, kutia nr. 21 Buxhovi , Jusuf, Kthesa historike: Vitet e Gjermanisë dhe Epoka e LDK-së Faik Konica, Prishtinë, 2008. Belegu, Xhafer, Lidhja e Prizrenit e veprimet e saje, 1878 – 1881, Tirane, 1939. Bozbora, Nuray, Shqiperia dhe nacionalizmi shqiptar në Perandorinë Osmane, Dituria, Tirane, 2002 Cailler, Claude-Alexandre. La politique balkanique de l’Italie entre 1875 et 1914, La Tour de Peilz, Imrimerie Stalder-Vodoz, 1960. Dugolli, Bujar, Marrëdhëniet Shqiptaro-Serbe 1987-1912, Prishtinë, Universiteti i Prishtinës, 2011. Dako, Kristo, Liga e Prizrenit e para lëvizje kombëtare për të mbrojtur tërsinë tokësore të atdheut dhe për të fituar indipendencën e shqipërisë, Bukursht, 1922. Frashëri, Kristo, Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-1881, Tiranë,1997, Toena. Frashëri, Kristo, Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-1881, Toena,Tiranë, 1997. Grup Autorësh, Historia e poppullit shqiptar II, Akademia e Shkencave, Toena, 2002. Gjika Merlika, Elena. Liria shqiptare dhe politika italiane nga 1878 deri më 1912, në Revista Phoenix, Nr. 1-6 ( 39), Shkodër, 2004. Ibrahimi , Nexhat, Dimensioni Isalm dhe Kombetar i Lidhjes së Prizrenit, Shkup,2008 Kongresi i Berlinit 1878” – historiografi, Faik Konica, Prishtinë, 2008. Mehmeti, Drita ,Veprimtaria Diplomatike e Delegacionit të Lidhjes Shqiptare në Pranaver te Vitit 1879,Konferenca shkencore e Lidhjes se Prizerenit per nder te 100 vjetorit 1987. Rexha, Iljaz,Memorandumi i Abdyl Frasherit kunder vendimeve të shën shtefanit, gjurmime albanologjike, Prishtinë 2003. Rizaj,Gazmend. Shqipëria e Sipërme 1800-1913, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2011. Sabit UKA,Muhaxhiret dhe Lidhja e Prizerenit 1878-1881,e marrur nga Gjurmimet alabanoligjike 1988. Vickers, Miranda. Shqiptarët një histori moderne, London - New York, Bota Shqiptare, 2008. Xhaferi, Ferdinand, Deballkanizmi i Ballkanit, Tirane ,2007. 1Frashëri, Kristo, Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-1881, Tiranë,1997,Toena, p. 66. 49  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Behxhet BRAJSHORI1 SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES IN KOSOVO-CURRENT SITUATION AND THE CHALLENGES OF THE DEVELOPMENT ABSTRACT: In Kosovo more than 99% by the total number of the enterprises are SME. Kosovo’s economy since 1999 is mainly supported by international aid, remittances and public sector. The role of the private sector therefore of SMEs has been very small. Despite this, it is expected that in Kosovo small and medium enterprises primary role in generating economic growth. Over 50 % of all SMEs operating in the retail sector in Kosovo, characterized by small investments and none productive. This situation limits their capacity to generate jobs. In terms of policy development to strengthen SMEs, Kosovo is still in the stage of completion of the legal and institutional infrastructure. The type of ownership (individual businesses ), has the largest share in the total number of registered enterprises in Kosovo, or 90% of the total. In order to improve the position in ranking of the World Bank Report for “Doing Business”, Kosovo has implemented a major reform in doing business .There are few options available to businesses when they look for finance. The main choices are family, friends, banks, supplier credit, and money lenders. Key words: SME, Financing, Indicators, Doing Business, Access to finance, SWOT Analysis. ABSTRAKT: NDËRMARRJET E VOGLA DHE TË MESME NË KOSOVË-SITUATA AKTUALE DHE SFIDAT E ZHVILLIMIT Në Kosovë më shumë se 99% nga numri I përgjithshëm I ndërmarrjeve e përbëjnë ndërmarrjet e vogla dhe të mesme . Ekonomia e Kosovës që nga viti 1999, kryesisht është mbështetë nga ndihmat ndërkombëtare, remitencat dhe sektori publik.Roli I sektorit privat ishte I vogël. Megjithëkëtë, konsiderohet se ndërmarrjet e vogla dhe të mesme duhet të luajnë rolin primar në gjenerimin e rritjes ekonomike .Mbi 50% e ndërmarrjeve që operojnë në Kosovë, karakterizohen me investime të vogla dhe joproduktive. Një situatë e tillë I kufiozn kapacitetete tyre për të gjeneruar punësim. Në kuptim të zhvillimit të politikave dhe të kriijimit të përparësive krahasuese, Kosova gjendet në fazën e kompletimit të infrastruktures ligjore dhe institucionale. Ndërmarrjet në pronësi individuale përbëjnë rreth 90 % të numrit total të ndërmarrjeve.Me qëllim të përmirësimit të poziciont në ranglistën e e raportit të Bankës Botërore në të “Bërit biznes”, Kosova ka bërë reforma substanciale. Ekzistojnë mundësi të shumta të financimit të bizneseve. Format më të shpeshta janë financimi familjar,bankat, kreditë nga furnitorët, huazimet. Fjalët kyçe: NVM, Indikatorët, Të bërit biznes, Qasje në financa, SWOT Analiza. 1 Prof. Dr. Behxhet Brajshori, University of Prizren, Faculty of Economy Kosovo. Email:bbrajshori@hotmail.com 50  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Introduction I n Kosovo more than 99% by the total number of the enterprises are SME. The Government of Kosovo by the support of the EU (project EU SME), has drafted the development strategy of the SME up to 2016. The Project is based on four main components: 1. Improvment of the business environment, 2. Setting of the public-private dialogue and the coordination of donators, 3. Improvement of the concurrence of the SME in Kosovo, and 4. The Area of the Public Information. Also the strategy is based in two primary pillars: in the European act for small businesses and in the EU programes for concurrence and innovation in which Kosovo aims to take place. In the strategy for SME are identified the strategic vision, mission, aims and the goals that have to be realized with the aim of inciting the development of the private sector as generator of the economic raise and employment in Kosovo. The Economy of Kosovo since 1999 mainly was supported by the international aids , by public sector and remittances. The role of the private sector was small. By the aspect of the development of the politics regarding empowerment of the SME, Kosovo still is in the phase of completing the legal and institutional infrastructure. About the sizes with the employee’s number and by the type of the property, are dominating microenterprises and individual businesses. Kosovo in 2011 in comparison with 2010 based on the indicators of the World Bank have made a progress in ranking of “Doing Business” by moving ahead from the place of 119 to 91 in the ranking list. According to the analysis of the SWOT for SME in Kosovo, outcomes that despite Kosovo has got many advantages and possibilities to develop this enterprises which are considered as generator of the development and increase of the employment, still remains very high the intensity of action and threaten like those that are coming by the outer and inner business environment. So, Kosovo has compiled the Development strategy of SME to 2016 and the strategy of the development of the private sector up to 2017, with the aim of encouragement of the economic development of the country. 1. The current economic situation in Kosovo and in the region The average of real raise of the GDP in Kosovo in the period of 2008-2012 was 4.34%. Main factor of this growth was the dynamics of increase of the consumer level with 4.76 % average in year, investment with 1.31%1. The Economy growth was in the year of 2008 with 6.9%, in 2009 with 2.9%, in 2010(4.0%) in 2011 1 Government of Kosovo, Ministry of Finance, Department o Macroeconomics 51  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 (5.3%) and in 2012(5.1%)1. Unemployment remains real problem in Kosovo. It makes growth in 47% of the active force for work2. About 30.000 youngsters for every year are entering in the labor market. In 2008 GDP in Kosovo was 1847 euro’s per capita, while in 2012 was 2.249 euro’s. About 34% of the populations are living in poverty, with less than 1.41 euro’s per day and 18 % of them in unlimited poverty with less than 0.94 euro’s per day3. Kosovo has got a negative trade balance with foreign countries where export comes from 5-8 % of the annual imports. Inflation in 2008 was 9.2% while in 2012 was 2.1%. Direct foreign investments in the period of 2007-2011 noted an oscillation move. In 2007, those reached the amount of 440.7 mil euro’s, in 2008 (366.5 mil euro’s), in 2009 (287.4 mil euro’s), in 2010 (365.8 mil euro’s) and in the year of 2011 (394.6 mil euro’s4). According to the biggest participation countries in FDI in Kosovo was Germany with 18.0%, England with 15%, Slovenia with 11% and the group of other countries with 27%. Regarding the countries of the Southeast Europe as well as those like other countries of Euro Zone have passed through the economic crisis because of the high level of economic integrations. Except Albanian which also during the period of crises has made a growth in 3.3%, all other countries of the region have experienced fall of the GDP. In the below table we will present the data for growth of the GDP and the Inflations in some countries in Region.. Table 1.Growth of the GDP and Inflation % Gross Domestic Product Inflation Countries 2009 2010 2011 2012 2009 2010 2011 2012 Albania 3.5 3.0 0.5 1.7 3.6 3.4 2.0 3.0 Bosnia & H 0.7 1.3 0.0 1.0 2.1 3.7 2.2 2.1 Bulgaria o.4 1.7 1.0 1.5 3.0 3.4 1.9 2.3 Croatia -1.4 0.0 -1.1 1.0 1.0 2.3 3.0 3.0 Macedonia 2.9 3.1 1.0 2.0 1.5 3.9 2.0 2.0 Monte 2.5 2.5 0.2 1.5 0.7 3.1 3.4 3.0 Negro Rumania -1.6 2.5 0.9 2.5 6.1 5.8 2.9 3.2 Serbia 1.0 1.6 -0.5 2.0 6.2 11.1 5.9 7.5 Resource: Government of Kosovo, Ministry of Finance, Department of Macroeconomics 1 Government of Kosovo, Ministry of trade and Industry –Strategy of development of the private sector 2013-2017 2 Report of the World Bank,2010 3 Report MIF,2010 4 Report of the Central Bank of the Republic of Kosovo , 2012. 52  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Since 2012 the countries of the region and especially in the Euro zone countries are characterized by a huge debt crisis that has led to a decline in exports and FDI in Kosovo. Global economic growth is slowing in developed countries as well as in developing countries. IMF faces reduced estimate for Economic Growth in Countries in 2013 for develops 1.5% from 2% as it was before, and in developing economies 5.6% from 6% of GDP. The main reason of such reductions is based on the need for fiscal consolidation (cost cutting governmental organizations) and low lending to the real sector by the financial sector. 2. The development of the small and medium enterprises in Kosovo Kosovo's economy since 1999 is mainly supported by international aid, remittances and public sector. The role of the private sector therefore of SMEs has been very small. Despite this, it is expected that in Kosovo small and medium enterprises primary role in generating economic growth. Due to incomplete favourable environment for business in the past, the lack of creative culture of entrepreneurship and lack of investment in and development research, Kosovo lacks innovative firms with rapid growth which would be the largest contributor to job creation. Over 50% of all SMEs operating in the retail sector in Kosovo, characterized by small investments and none productive. This situation created by the SME investments, limits their capacity to generate jobs. In terms of policy development to strengthen SMEs, Kosovo is still in the stage of completion of the legal and institutional infrastructure. From research conducted in 2011 with 800 small and medium Enterprises in Kosovo, the main obstacles those results on development of these enterprises are:  Access in financing (loans, interests, terms of loan return),  General economic situation,  Electric Energy  None loyal Concurrence  External business environment These difficulties in access to finance and overlap of legislation are included in the EC Progress Report for 2010 and 2011 and to report on the feasibility study EC.1 Table 2. Registered enterprises according to the number of employee’s in 2010. Type of the enterprise N0. of Employees No of enterprises % Microenterprises 1-9 102.070 98.37 Small Enterprises 10-49 1.406 1.35 Medium Enterprises 50-249 221 0.22 1 Reports of EC 2010, 2011, regarding feasibility studies. 53  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Big Enterprises More than 250 58 0.06 Total: 103.755 100.00 Resource: Agency for business registration The data from the above table reveals that in the dominant type of micro small number of workers with 98.37% of the total number of enterprises, small then on 1.35% and so on. Such a structure of enterprises affects the dynamic development of Kosovo and reduces unemployment. Table 3. Number of registered enterprises according to the type of ownership in 2010. No. Type of the ownership No of enterprises % 1. Individual Business 93.129 90.00 2. Joint Venture 3.383 3.20 3. Limited Venture 90 0.08 4. Limited Liability Company 6.170 5.80 5. Join-Stock Company 368 0.35 6. Foreign Ownership Company 486 0.46 7. Social Enterprise 16 0.01 8. Public Enterprise 12 0.01 9. Agriculture Cooperative 68 0.06 10. Others – under jurisdiction of the 33 0.03 KPA Total: 103.755 100.00 Resource: AKRB (Agency for business registration). The table above shows that the type of ownership, individual businesses has the largest share in the total number of registered enterprises in Kosovo, or 90% of the total. This capital ownership structure shows that it is necessary to change this structure in favor of companies or joint stock companies, in order to increase employment and economic development. Data on business competition for 2011 show that 100,000 registered businesses, only 18,000 of them declare taxes in Kosovo Tax Administration. Table 4. Registered Enterprises and their Tax declaration in 2011. Enterprises Agency for % Tax % Number of % Paid Taxes % according to business Administration Employees the number of registration of Kosovo employees Micro(1-9) 99.190 98.4 16.279 89.6 41.333 41.0 3.476.914 21.2 Small (10- 1,390 1.4 1.605 8.8 30.609 30.4 5.664.451 34.5 49) Medium 190 0.2 286 1.6 28.910 28.7 7.297.277 44.4 (50-249) 54  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 TOTAL 100.770 100.0 18.170 100 100.852 100 16.438.591 100 Resource: Agency for Business Registration, Kosovo Tax Administration. The data from the table 4, show that exist one big difference between the registered enterprises at the Agency for Business Registration with the number of businesses which are declaring tax obligation at the Kosovo Tax Administration. As the flow of this situation it outcomes that we have experienced great lost of budget incomes, none formal economy and deformation of the mechanism and instrument of the offer and demand in market. 2.1. Indicators of the World Bank for “Doing Business” According to the World Bank are 9 indicators more relevant which express the performance of doing business in different countries. According to the World Bank “Doing Business “in 20111, from 183 included countries in the report, Kosovo was ranked in the 113-th place. Table 5. Ranking of “Doing Business” of Kosovo according to the Indicators of the World Bank (2010 VS 2011) N0. Area 2010 Percentage 2011 Percentage Difference Rank out of total Rank out of total in rank from 2010 to 2011 0 Overall Doing 113 38% 119 35% -6 Business 1 Starting a business 164 10% 163 11% 1 2 Dealing with 176 4% 173 5% 3 construction permits 3 Registering 68 63% 65 64% 3 Property 4 Getting credit 43 77% 32 83% 11 5 Protecting investors 172 6% 173 5% -1 6 Paying taxes 50 73% 41 78% 9 7 Trading across 132 28% 130 29% 2 borders 8 Enforcing contracts 157 14% 155 15% 2 9 Closing a business 28 85% 31 83% -3 Resource World Bank,www.doingbusiness.org As seen from Table 5, in 2011, Kosovo ranks six places lower than in 2010, i.e ranks the country 119 out of 113 which was a year earlier. In order to improve the position of Kosovo has implemented a major reform in doing business by improving position in the World Bank rankings for the top 28 1 Report of the World Bank “Doing Business”,2011. 55  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 positions in 2012 respectively being ranked 91. Reforms have been developed: the protection of investors, at the time of commencement of business, in building permits, in cross-border trade, but are also underway in other trade reforms. 2.2. Contribution of the SME in Gross Domestic Product in 2010 -% Table 6. Annual Turnover according the size of the businesses. Type of Enterprises Number of Enterprises Turnover in euro’s % of GDP Micro 14.968 656.885.164.33 16.79 Small 1.210 667.585.914.82 17.07 Medium 185 369.455.655.16 9.44 Big 58 528.558.359.84 13.51 Total 16.421 2.222.485.094.15 56.81 Resource: Annual Report of SME, 2011 According to the Tax Administration in 2010, SMEs participate in the creation of GDP to 43.30%, while all businesses with 56.81% (see Table 6). 2.3. SWOT Analyses Analyses so called SWOT (Strength, Weaknesses, Opportunities, Threats),is a very useful instrument for identification of internal and external factors with impact on the development of the SME Strength: refer capabilities that enable sustainable development of these enterprises. Advantages used to mitigate threats and reduce vulnerabilities. In terms of SME development in Kosovo, a considerable number of identified of priorities which will be represented in the following matrix. Weaknesses deficits pose substantial direct impact on the development of SMEs. Opportunities: SME can submit cases to be available in order to operationalize their dynamic development. Threats: challenges associated with which may hinder development, will reduce the intensity and action priorities will favor the downside. Matrices of the SWOT analyzes for sector of SME in Kosovo1 STRENGTH WEAKNESSES -Adoption of European Act for small businesses -Non-coordinated system of information (SBA), management for monitoring and evaluating the -Harmonization of SME policies with those of private sector, the EU, -Insufficient rule of law, lack of investment - Continued growth of GDP, promotion policies, - Implementation of ongoing employment -The large informalt Strategy 2010-2015, -The lack of capital market - Implantation of the Energy Strategy 2009- -None adequate-level entrepreneurial education and 1 Government of Kosovo, Ministry of trade and Industry, Strategy of development of SME , 2012-2016 56  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 2018, a culture of entrepreneurship, - Increasing the effectiveness of tax collection -Low-level managerial skills, and tax at the border, -Activity-Concentration of Capital in commercial - Membership in WB and IMF, service and not on production, - Euro as the official currency used, -Non-sustainable supply of electricity, -Local non-expensive inputs, -Low-regional cooperation, -New labor-force, educated, and cognitive - The local market is still underdeveloped, language, - Dominate family-owned businesses, -Flexible labor market, low cost, -Low-level marketing development, -Quick-links with regional and international markets, -Aggravating Corruption the cost of doing -Tradition-Entrepreneurship greater than other business. transition countries. OPPORTUNITIES THREATS - Clarifying of property, lending and investment - The downsizing in the rankings of the "Doing helps Business" - Approval of SME development strategy, - The market potential for new financial -Smuggling and criminal activities, products, guarantee schemes, leasing, Joint Venture Capital, -Bureaucracy and corruption, - Education and professional training in entrepreneurship, -Counterfeit Products -The cooperation between educational institutions and the private sector, -Unfair competition in the local market and -Membership of Kosovo-week of EU SMEs, beyond, -Greater investment in entrepreneurship education, -High level of poverty and unemployment and -High-banking liquidity, reduce demand, - Implementation of CEFTA - Completion of the privatization process, -New labor-power and inexpensive local inputs, -Informal-sector reduces the power of the formal - Unused natural resources, sector, -Favorable geographic position of Kosovo, -Opportunities for electronic communication -Lack of electricity, -International-negative perception of Kosovo 3. Access in Finance The research and analysis highlighted findings characterizing the present situation in the area of access to finance in Kosovo. A selection of these findings are presented below: There are too few options available to businesses when they look for finance. The main choices are family, friends, banks, supplier credit, and money lenders. Apart from family, all are short term. 57  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 There is a lack of well thought through and presented proposals to the banks from businesses, particularly from those that want to enter into processing, manufacturing, exporting, and the agricultural sector; Banks do not lend long term. This role is normally assumed by investment banks and equity funds. There are no investment banks in Kosovo, and SME owners are generally reluctant to take equity partners from within their communities. There is a role here for the diaspora and international donors; The business owners are not always transparent in their financial dealings with the banks (or the tax authorities). A focus on tax avoidance results in two sets of books being maintained and only part of the business transactions passing through their bank accounts; The main collateral that SMEs have is their apartment. Until title can be confirmed and these apartments registered with the Collateral Offices they cannot be accepted by the banks as collateral; Collection of debts is difficult and banks have to rely on their own staff in the absence of any credible debt collection agencies or private bailiffs. The two leasing companies established in Kosovo are also experiencing difficulties with repossessing their own assets, and although the Leasing Law recognizes third party enforcers, there are no third party enforcers in Kosovo; For all of the above reasons the banks interest rates for lending are higher than in Switzerland and the Euro Zone, although comparable with countries in the region which experience similar economic conditions and constraints to lending. 1 LITERATURE 1. Government of Kosovo, Ministry of Finance, Department o Macroeconomics 2. Government of Kosovo, Ministry of trade and Industry – Strategy of development of the private sector 2013-2017 3. Report of the World Bank, 2010 4. Report MIF, 2010 5. Report of the Central Bank of the Republic of Kosovo, 2012. 6. Reports of EC 2010, 2011, regarding feasibility studies. 7. Report of the World Bank “Doing Business”, 2011. 8. Government of Kosovo, Ministry of trade and Industry, Strategy of development of SME 2012-2016 9. The European Union Office in Kosovo, Access to Finance, September 2012 1 The European Union Office in Kosovo, Access to Finance, September 2012 58  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Bernard DOSTI Perseta GRABOVA Adela SHERA1 PRIVATIZATION PROCESS IN ALBANIA ABSTRACT: No political or economic processes can be understood without being placed in its historical and regional context. This paper aims to achieve a more meaningful assessment of privatization in Albania through a survey conducted on privatization processes. The presentation of this situation is depicted in this paper by identifying different privatization methods applied in Albania. In addition to monitoring the effects of privatization in increasing the economic efficiency of enterprises, attention has been paid to the assessment of political, economic or social circumstances, which have played a promoting or inhibiting role, still important to the success of privatization processes. Keywords: Albania, privatization, methods ABSTRACT: Asnjë proçes politik apo ekonomik nuk mund të kuptohet pa u vendosur në kontekstin e tij historik dhe rajonal. Ky punim tenton të realizojë një vlerësim sa më kuptimplotë të privatizimit në Shqipëri përmes një vëzhgimi të proçeseve të realizuara të privatizimit. Prezantimi i kësaj tabloje zhvillimesh tregohet në këtë punim përmes evidentimit të metodave të ndryshme të privatizimit që janë aplikuar në vendin tonë. Krahas vëzhgimit të efekteve të privatizimit në rritjen e efiçencës ekonomike të ndërmarrjeve, vëmendje i është kushtuar edhe vlerësimit të rrethanave politike, ekonomike apo shoqërore, të cilat kanë luajtur një rol nxitës ose frenues, por gjithsesi të rëndësishëm në suksesin e proçeseve të privatizimit. Fjalët kyçe: Shqipëria, privatizimi, metodat Introduction P rivatization is a "hot" and controversial topical, judging about the role that government should have in an economy and whether or not privatization helps the functioning of enterprises in terms of quality and efficiency. This 1 Bernard Dosti - Department of Economics, Faculty of Economics, University of Tirana, Albania. bernarddosti@feut.edu.al Perseta Grabova - Department of Finance, Faculty of Economics, University of Tirana, Albania persetagrabova@feut.edu.al Adela Shera - Department of Economics, Faculty of Economics, University of Tirana, Albania adelashera@feut.edu.al 59  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 paper will touch concisely the main issues related to privatizations. This paper briefly explains the main methods of achieving this process. Concepts on the various methods of privatization, how different countries have adapted and performed this structuring of their enterprises. Despite forms prescribed by Kent or other authors, to whom we have referred, developing countries to have embraced mixed methods of privatization to accelerate this process. Privatization process has not been completed in these countries. Methods and decision on privatization In deciding the privatization method influences different factors, including size of the enterprise to be privatized, also the characteristics of buyers/potential investors. In Albania, the law allows the use of all methods of privatization. Classification of privatization methods Privatization methods in Albania can be divided into two groups (Pano, 2001): 1.1 "The divesting" from property methods Applying "the divesting" methods state transfers ownership rights to a new private owner, without taking any financial risk. However, unemployment generated by privatization is a social risk that the state should take into account and should afford. Thus, an indirect financial involvement of the state is inevitable. The following methods are characterized by forms of ownership transfer: Direct Selling: With this "the divesting" method state sells an enterprise (or part of it) directly to private buyers. Direct selling can be done in two ways:  Direct sales through auction/tender  Sale to a default buyer Sales to managers and employees: Common with the privatization scheme is that property rights are transferred to a designated group, which can be managers or employees of the former company. In Albania these schemes are mainly used to privatize parts of enterprises. Public Auction: With this method, used for the privatization of small and medium enterprises, ownership is transferred through an open competition. The reasons for using this method were:  To make transparent privatization techniques  Politically, it is more acceptable privatization method than others such as: direct selling.  Maximizing the results of privatization Settlement: State-closure of a company and selling its assets, while it has ceased operations, often due to bankruptcy. In the theory of privatization, it is said that this method is used in certain circumstances. For different reasons may be preferable 60  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 liquidation of an enterprise and selling its assets. In Albania after price liberalization in 1991, many state enterprises went bankrupt. Settlement would be the best method for their privatization. However, the term privatization was preferred term instead of settlement. Mass privatization methods (MPM): This method is based in free transfer of state assets to the population. This method aims at rapid privatization of enterprises, previously transformed into commercial society, from a large number of citizens, holders of vouchers. MPM argument is that ownership of the means of production is considered to belong to everyone. This fact, also supported by the lack of funds financed by Albanian citizens to take part in auctions for privatization of medium and large, did that mass privatization was one of the methods politically acceptable. Strategic investor: This method means negotiations between the state as owner, represented by the respective authority, and the private investor that will take the majority of stake to ensure the running of the enterprise. The strategic investor is often seen as precondition to provide technology and financial resources available to the privatized enterprise. At first, this method was thought to be used only for the so-called strategic sectors. In fact after the first privatization of commercial companies with MPM comes out a lot of problems, which was judged that can be solved by applying the method of strategic investor for most shares. This method is used in combination with MPM formula: controlling package of shares for strategic investor and the rest of shares for the public with MPM. Instrument for the implementation of this method is open auction or tender. 1.2 "Non- divesting" from property methods These methods may be an intermediate step toward privatization (sale), by indicating the ability of the company that will be sold to survive in the market. State remains the owner and is transferred to the private sector only use and/or development rights, perhaps along with some financial risk. Transformation: This method includes transformation of state enterprises in legal form of a private commercial company, defined by the relevant laws. The reason transformation is that state enterprises acting on legal and economic terms same as private companies, will gain the ability to survive and privatized. Their only difference from private companies is that the shareholder is the state itself. In Albania, the transformation is considered as the first step towards privatization especially with MPM, with strategic investor method or public offering of shares. At first it was thought that the time period between transformation and privatization to be very short, hence it wasn’t emphasized management. It soon became clear that in almost the cases, the transformation didn’t improve the performance of state-owned companies, despite the period until privatization has been, in most cases, relatively short. 61  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Restructuring: The goal of restructuring is to increase the value of state enterprises with purpose they to become more attractive during privatization. Restructuring in Albania, is seen in organizational, financial and technical aspects. An attempt in this direction was made with the creation of Enterprises Restructuring Agency (ERA). ERA portfolio consisted in 32 companies but because of conception, fundamentally inadequate, ERA was not successful and was dissolved in 1996. Leasing: This method is a contractual agreement whereby the owner (state) of an asset (which has loose the market) gives to another entity the right of use and development of the asset and to benefit from it, for a certain period of time, in exchange of fee payment. Joint venture companies: This method can be defined as a partnership between the state and private legal entities, which together possess and share the risks and benefits of this partnership. Joint-stock companies are divided in two categories:  Contractual agreement  Deal with capital In the beginning, was thought to use this method widely but due to state enterprises lack of financial funds and market, it resulted in a total gain in most of cases. Service contracts: According to this method a public authority subcontracts a private firm to perform some specific services on behalf of a public entity. This method start to be used in Albania late and only for some social services like: public waste collection, street cleaning and repairing. Concessionaire contracts: Outsourcing a concession, the state transfers the rights of use and/or the development to private sector. This method was intended to be used in the development of natural resources, utilities, as in mineral sector, water infrastructure and transport and in power sector. Sectors subject to privatization Albania has been one of the most nationalized economies, where private property does not exist. For this reason, privatization is not considered simply as a transfer of rights, but mainly as a way of returning to people denied rights for half a century (Pano, 2001). This process has included everything that the state regarded as his property, land, houses and enterprises. Agricultural lands, lands and forests have been subject to distribution to peasants or restitution to former owners based on the laws of Parliament and various decisions of the Council of Ministers. Initially, the sale of agricultural land or forest land was prohibited. But this is made possible with some restrictions since July 1995. Residential homes as buildings / apartments were sold to people who lived in them on the basis of criteria defined by law. 62  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Enterprises and state-owned enterprises are subject to the privatization, strategic sector enterprises and non-strategic sector. The financial sector includes bank system, insurance institutions and pension institutes. Their privatization is implemented by a special law by the Ministry of Finance. Social services may be provided by the private sector are diverse. From garbage collection, cleaning, health services, education and training, wastewater treatment, irrigation, maintenance of museums, technical safety inspection and urban transport. In Albania, in the context of the definition of privatization, all these services have been subject to privatization. The privatization process in Albania Over the last decade, Albania has become part of a wider process of privatization. Many companies and societies don’t belong anymore to the state, but returned to private ownership. How does this process influence our economy? Privatization of state properties has gone through several phases. Each stage is characterized by several features (Kastrati, 2013). In the beginnings, this process is dominated by lack of professionalism. Being advertised as completely political process, at the start was imposed fast rate without studying at all the circumstances, conditions, type of property and the possibilities of survival of some branches of the economy till to privatization. This led to a destruction of the manufacturing and tradition. The market began to be dominated by imports and our society turned to a society where revenues were provided through donations, immigration and illegal activities. This caused collapse of production, so were created a model of society where everything consumed and nothing produced. The consequences of this model still affect actual economy. Lack of production has affected the bank system. Bank lending is focused on loans to individuals and construction sector because there is no demand for development loans or to stimulate domestic production. The purpose of privatization was to break state monopolies on these important sectors and liberalization of the market. This process aimed to be provided significant investments in these sectors (Memaj, 2001). Current situation is different from what was expected. Investments grew significantly, some societies were created in different sectors of the economy and the market was liberalized, but the positive effects on consumers have not been tested yet. For example: in Albania are operating 4 mobile companies but prices are among the highest compared with the region. Conclusions 63  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Referred to different authors, existed too many notions related to privatization, and they affect political and economic dimensions (Dinavo, 1995). Privatization methods are classified in “the divesting” where the state transfers the rights of private ownership the new owner without taking any financial risk, and "non-divesting” where the state remains the owner and transfer to the private sector only use and/or development rights. Privatization in Eastern European countries has been more of a structuring process of society than just reformation (Anderson, Robert E. , et al. 1997). All Eastern European countries have undergone this process after emerging from a centralized economy. The privatization process has included everything considered as state property and main sectors are: agricultural, lands and forests, residential homes, state-owned enterprises, social services and financial sector . The privatization process in Albania started in 1991 with the so-called small businesses. The privatization of services was a very good start as the state was feeling old and tired and the private sector resolved the emergency in supplying the population with primary goods for consumption. Privatization in Albania was characterized by a lack of medium and long-term strategy, was mostly used as a tool to meet political goals. It affected the growth of corruption in various levels of public administration and reduction of domestic production. Bibliography Anderson, Robert E., Dejankov, S., Pohl, G., Claessons, S., 1997. “Privatization and Restructuring in Central and Eastern Europe”. World Bank, Washington, DC. Dinavo, J., 1995. “Privatization in Developing Countries” Kastrati, D., 2013. “Debati mbi privatizimin në Shqipëri” Kent, C., 1987. “Privatization of Public Functions:Promises and Problems”. Memaj, F., 2001. “Privatizimi dhe efikasiteti i tij në Shqipëri”. Banka e Shqipërisë Pano, V., 2001. “Privatizimi dhe efikasiteti i tij në Shqipëri”. Banka e Shqipërisë 64  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Besarta REÇICA1 VLERAT KULTURORE NË PROCES NË ZAKONET E LINDJES NË GALLAP ABSTRAKTI: Krahina e Gallapit përfaqëson një mjedisë etnokulturorë me një thesarë të vlerave trashëgimore, si në kulturën material ashtu edhe në atë shpirtërore. Ndër shumë doke e zakone që vlerësohen nga banorët e kësaj ane, janë edhe ritet e lindjes.Në traditën shqiptare këtë zakon e gjejmë të shoqëruar me plotë rite dhe cermoni të ndryshme si dhe me mbiojetoja të shumëta të zakoneve të lashta qe u ruajten e u trashëguan nga populli ynë. Mirepo proceset e transformimit po bëhën nga dita në ditë në jetën familjare dhe nuk mund t’i rezistojnë rrebesheve të kohës. Për ndryshimin e këtyre traditave ndikuan shumë factorë ata social-ekonomik, kulturorë, politik, shoqëror etj. Ndryshimet e mëdha janë mjaft të dukshme, sidomos pas viteve të 70-ta të shek.XX.Na rezulton se vlerat e shtratit kulturorë përbajtësisht procesohen duke marrë tipare mbijetojash e edhe relikesh – gjithnë e më shumë- brënda sfondit trashëgimor. Andaj, do sintetizonim mendimin se ritet e lindjes në Gallap janë një mundësi e mirë në fushën e antropologjisë kulturore për të ju qasë trajtimit të proceseve kulturore, si një reflektim i zhvillimit të qytetrimit. Ndarja krahinore etnografike e një vendi apo regjioni shpeshëherë paraqetë vështërsi më të mëdha sesa ndarja gjeografike e tij. Pasojë e kësaj ( vështërsie) është reflektimi i rrethanave të jetës komunikative në mjedis shoqëror-kulturorë. ABSTRACT: Cultural values in the process of birth habits in Galap Gallapit province represents an environment with a treasure ethno-cultural heritage values, as in material culture as well as the spiritual. Among the many habits and customs that are evaluated by the residents of the area, a special significance of the rites have given birth. Highlands Gallapit study presents several phenomena of interest that are just almost to extinction and those that are still stored in the memory of people. Transformation processes are becoming day by day family life and can not resist storm of time. To change these traditions influenced many factors such as socio-economic, cultural, political, social etc. This paper is intended to lead us known how cultural values substantially processed bedding features taking relics survive even - increasingly, within ancestral background. Will sintetizonim opinion that Galap birth rites are a good opportunity in the field of cultural anthropology to access the treatment you cultural processes, as a reflection of the development of civilization. Key words: birth rites, cultural values, and relics survive within an ancestral background. 1 Ma.Besarta Reçica, Muzeu i Kosovës 65  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 G allapi si krahinë, etnokulturoren shtrihet në pjesën qëndrore të Dardanisë, duke përfshirë një teritor mjaft të madh. ( A.Berisha; “ Gallapi i Prishtinës I”, 2008.) Në lindje shtrihet deri në Malet rrëzë Bujanocit, duke shkuar nga lindja deri në Rrafshin e Luginës së Moravës Jugore, përfshirë këtu edhe Luginën e Jabllanicës, përgjatë Lëbanës e Leskocit dhe stacionit Ad-fines (Kurshumlia e sotme) që në veri përfshin Malet e Albanikut ( në hartat sllave këto male shënohen me emrin Kopaonik) deri te rrjedha e sipërme e lumit Toplicë. (A.Berisha; Gallapi I Prishtinës I…2008) Treva e Gallapit , të cilën do ta trajtojë, në veri dhe veriperëndim kufizohet me rrugën Prishtinë-Shakovicë-Bërvenik, në juglindje me rrugën Prishtinë-Graqanicë- Llabjan në drejtim të Gjilanit, duke anashkalu komunën e Novoberdës dhe të Kamenicës dhe duke u kufizuar me kufirin administrativ me Sërbinë nga Bërveniku e deri në Hajkobillë. ( A.Berisha; Gallapi I Prishtinës I…2008) Në bazë të kushteve gjeografike Gallapi karakterizohet si një zonë kodrinore-malore me klim kontinentale. Harta e rrugëve të Gollakut, marrë nga interneti, www.google.com Krahina e Gallapit përfaqëson një mjedisë etnokulturorë me një thesarë të vlerave trashëgimore, si në kulturën material ashtu edhe në atë shpirtërore. S’ këndejmi Malësia e Gallapit paraqet interes studimi të disa dukurive që janë po thuajse në zhdukje dhe ato që ende ruhen në kujtesën e popullit, pasi që një pjesë e madhe e popullësisë së kësaj krahine për shkak të kushteve sociale- ekonomike, e politike janë zhvendosur në qytetet më të afërta por edhe në shtetet e perëndimit. Ndërë shumë doke e zakone që vlerësohen nga banorët e kësaj ane, janë edhe ritet e lindjes. Lindja në traditën zakonore familjare shqiptare përherë është çmuar si një ngjarje e rëndësishme jetësore. ( U.Xhemaj; “ Etnokultura …”; 2003.) 66  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Prandaj çysh në diten e martesës shpreheshin urimet më të përzemërta për çiftin e ri si p.sh u trashëgofshi, u shtofshi etj. Në traditën shqiptare këtë zakon e gjejmë të shoqëruar me plotë rite dhe cermoni të ndryshme si dhe me mbiojetoja të shumëta të zakoneve të lashta qe u ruajten e u trashëguan nga populli ynë. Janë këto elemente me veprime magjike, me funksion apotropeik ( purifikues) etj., që kanë bazën në besimet e hershme në natyrë :anemizëm, fetishizëm e deri te shtresimet konfesionale të islamizmit. Shtimi demografik e në veçanti lindja e meshkujve konsiderohej sukses i çiftit bashkëshortor, e sidomos femrës sepse i atriboheshin veti të mira ku edhe përforcohet pozita e saj në familje. Me të kuptuar shtatzaninë e nusës, shfaqet një gëzim jo vetëm për çiftin por edhe për gjithë familjen sepse shtëpisë do i shtohet edhe nje antar i ri në familje. Këtë grua shtatzënë e quanin “gru me bark”,në kuptimin simbolik të mbarështimit. Kujdes i veçantë për shtatzënën bëhej edhe në ushqime, ndërsa nga punet e rënda të shtëpisë dhe të fushës kursehej po ashtu. Akti i lindjes, ndonëse pritej me gëzim po aq ishte edhe shqetësuses për gjithë familjen, sepse jo rrallë herë në kushte rrethanore të shëndetësisë shërbyese në këtë fushë, dinte të jetë dhe akt tragjik. Prandaj kujdesi për këtë çast ishte mjaftë i shtuar si nga ana e nënës ,që me përkushtim më të madh kryente ritet që ishin të shoqëruara me veprime homeopatike magjike që sygjeroheshin nga vjehrra ose ndonjë grua më e moshuar që kishte përvojë për këtë punë , në mënyrë që të ketë lindje me të lehtë. Prova të tilla dhe veprime bëheshin kur shtyhej lindja. Praktikohej që gruaja shtatzënë të pinte pak ujë nga tyta e pushkës që nuk kishte vrarë askënd. Pastaj dhënja e “ taxhisë” në përparëse ( zavijaç) kalit të ndonjë kalorësi të rastit në rrugëkryq, nga ana e plakës-vjerrës së shtatzënës. Pastaj, pirja e ujit nga gota e cila përshkohej nëpër tirqë të burrit të saj. Po ashtu në dhomën e shtatëzënes, pranë saj vendosnin nje sëpat dhe një fshesë dhe i shqiptonin tre herë këto fjal magjike : ” Në kofsh djalë dil e mere sakicen, në kofsh qike dil merre fshisen”. Këtë zakon e gjejmë edhe te mirditorët pastaj në Lumë; në Muzeqe. Kur shtatëzënës i rrezikohej jeta në aktin e lindjes, atëherë thrisnin një burrë që të kapërcente shtatëzënën duke shqiptuar: “Në qofsh djalë dil merre pushkën, në qofsh vajzë dil merre furkën ç”( Y.Selimi; “ Jetë …” ; 2007). Aktin e lindjes zakonisht e kryenin në dhomë ( qiler) të shtatzënës. Së pari ngrohnin ujin, përgatitshin pelenat ( strukat) me të cilat do ta lidhnin fëmijën, pastaj bënin sterilizimin e mjeteve me anë të flakës, që ti kenë të gatshme për prerjen e kërthizës së fëmijës. Prerjen e kërthizës e bënte ndrikulla , që ishte zgjedhur nga familjarët si person i shkathët,e zonja. Dhe menjëherë pas lindjes së fëmijës , bëhej matja e kërthizës, katër gishtë mbi barkun e fëmijës , pastaj e lidhnin me një pe me ngjyrë të 67  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 kuqe, dhe në një degëz të marrë nga pema e mollës, bënin prerjen me briskun dezifektues. Larjen e parë rituale të fëmijës e bënte vjehrra,kunata ose dikush nga gratë të asaj familje që, edhe e kishin këtë përvojë. Ato bënin përgatitjën e ujit të ngrohtë dhe e venin në një koritë ( govat), nga frika se fëmija që lind mund edhe të mos jetoj, pasi kishte vdekshmëri të madhe të foshnjëve , bënin larjen rituale. Në ujin ku pastronin fëmijën, vendosnin gjëra që i quanin të shkreta si : gaca. Nëse ishte djalë në ujë vendsonin vegla pune metalike si sqepar, sëpat, monedha. Ndërkaq nëse ishte vajzë vendosnin drugëzën , gjilpërë, monedhë etj. Në familjet pa përvojë të mirë sa i përket lindjes së fëmijeve, prehej një pulë dhe koka e saj varrosej pikërishtë në vendin ku ka lind fëmija. Në pastrimin e këtyre fëmijeve merrte pjesë edhe një vajzë që ishte nën unazë ( e fejuar). Veprim tjeter për të mbijetuar foshnja ishte edhe vendsoja e fëmijës në udhëkryq ose rrugë me qellim që njeriu i parë që kalonte atypari ftohej qe t’ia prej kërthizen dhe ta pagëzoj fëmien. Ky zakon është i njohur edhe në shumë krahina tjera të Kosovës. Fëmijen e posalindur e kanë mbështjellur me pelena ( struka) dhe e kanë lidhur në “ lulak”. Lehona si në shumë krahina etnografike, edhe këtu në Gallap quhej “llahus”. Lehona për 40 dite qëndronte e shtrirë dhe askush nga familjarët nuk kërkonte asnjë shërbim nga ajo ngase edhe në Gallap, si në çdo vend tjetër ndërë shqiptarë besohej se 40 ditët e para lehona e ka varrin hapur dhe është me një këmbë mbi dhe dhe me tjetrën nën dhe. Kujdesi për mbrojtjën e foshnjës dhe nënës nga gjërat e liga egzistonte çdo herë. Për 40 ditë në dhomën e tyre ku qendronin duhej të ketë ndriqim. Prandaj aty mbanin një llampë ose gaca thëngjilli ndezë. Ndërkaq te koka e fëmijës dhe në dhomë vendosnin mjete si: gërshërë, krahër, hudhra, fshesa, dhëmb ujku, lëkurë gjarpëri etj. Të gjitha këto veprime homeopatike-magjike bëheshin në funksion të mbrojtjes së foshnjës nga demonet negative. Familja, këtu në Gallap, gëzimin më të madh e kishte kur shtohej me djalë.“ Shtylla e shtëpis” konsiderohej djali kurse vajza e “derës së huaj”. Për djal lajmin e jepnin me të shtëna e pushkësh, gjë që për vajza nuk e bënin. Një rëndësi të veçant i kushtohej edhe punimit të djepit të fëmijëve. Djepin e punonin nga druri plepit, e rrallë here nga druri i qërshisë ose ndonjë lloj druri tjetër. Arsyeja e kësaj ishte se fëmija më mirë rehatohet në djep nga druri i plepit. Ndërsa në këtë rast kemi të bëjmë me veprim simbolik- që fëmia të rritet sa plepi. Është ky një kult i bimësisë. Djepin e zbukuronin me motive nga më të ndryshmet, si me motive gjeometrike, florale, zomorfe etj. Në fuksion të mbrojtjes së foshnjës, në djep i vendosnin dhëmb ujku,pastaj punime të ndryshme nga rruazat, çorap të vogla, etj., pra gjëra minjaturale-pesqyle. 68  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Djep foshnjësh- të zbukuruar me ornamente të ndryshm ( Foto marrë nga Muzeu i Kosovës) Mbas disa jave të lindjes së foshnjës si për djem ashtu edhe për vajza, shtrohej drekë për ndrikullën , por edhe për gratë tjera të farefisnisë. Të ftuarat sillnin dhurata nga më të ndryshmet, si për foshnjën ashtu edhe për nënën e re dhe antaret tjerë të familjës. Shumica e fëmijëve në këtë trevë kishin ndrikullë por edhe kumar që ia prenin flokët fëmijës. Kumbarë e bënin ndonjë përson që ishte më i zoti, më i shkathti, më trimi, më i dishmi etj.me intencë që këto atribute ti trashëgojë fëmija. Pagëzimin në të shumtën e rasteve e bënin vjehrria , kunata ose ndonjë përson tjetër që familja kishte dëshirë ta nderonte. Në traditë dominonin emra totemik me gjuhë shqipe, si: Sokol, Shpend, Sorkadhë, Drenushë, Dren, etj. etj. Në funksion të shëndetit të foshnjave, aplikoheshesh mjekësia alternative ( popullore), e aplikuar me ilaqe popullore por dhe me veprime homeopatike, magjike. Kështu, bie fjala fëmijën e sëmurë e vendsonin me djep në pleh dhe nëse qante besonin se fëmija do të shërohet, por nëse nuk qante ishte frika se mund të vdes. Veprim tjeter ishte ai, kur merrin një ibrik të mbushur me ujë dhe një këmishë të ati fëmiu të sëmurë, dhe tok i vendosnin mbi një varr. Të nesërmën pa, lindur dielli e merrnin atë ujë dhe atë këmishë, ta kryenin larjen dhe veshjen ritual të atij fëmiu. Por, kur fëmija merrte mësysh, përdornin një vegsh të mbushur me ujë dhe ata ujë e kthenin në një tepsi, aty vendosnin disa gaca duke shqipëtuar fjalët “ këtë gacë po e qes për filanin , këtë për këtë … e kështu me rradhë “ dhe me tymin e liruar nga gacat e tymosnin fëmiun dhe me ata ujë e pastronin. Në shumë kësi ritualesh qëllimi ishte mbrojtja e foshnjës nga çdo e keqe që mund t’i shfaqej gjatë rrugës jetësore të tij. Të gjitha këto rite kanë evoluar dhe kanë pësuar transformim deri në zhdukjen pothuajse të tërsishme. Kontekste ne procese kulturore Proceset e transformimit po bëhën nga dita në ditë në jetën familjare dhe nuk mund t’i rezistojnë rrebesheve të kohës. Për ndryshimin e këtyre traditave ndikuan shumë factorë ata social-ekonomik, kulturorë, politik, shoqërorë etj. 69  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Sa më i përparuar të jetë rendi shoqëror, aq më e zhvilluar do të jetë edhe familja, aq më e liruar do të jetë ajo nga zakonet e vjetra, nga ritët, besimet e bestytnitë e kota. ( F.Mehmeti; “Konferenc kombëtare… “; 1977). Ndryshimet e mëdha janë mjaft të dukshme jo vetëm në qytete por edhe në fshatrat e Malësisë së Gallapit. Sidomos pas viteve të 70-ta të shek.XX, ngase deri në atë kohë arsimimi i popullatës së kësaj krahine ishte në një shkallë të ulët e sidomos shkollimi i femrave ishte shumë i vogël. Analfabetizmi ishte prezent në gjithë popullësinë e Kosovës. Shqiptarët më së shumti diskriminoheshin në aspektin e arsimimit, nga regjimet pushtuese. Duke qenë të shtypur e të diskriminuar, popullsia e kësaj krahine ishte mbështetur fortë në traditën popullore në mënyrë që t’i shpëtoj asimilimit, po edhe zhbërjes totale nga trojet e veta qka edhe mrekullisht ia ka arritur. Nëna shqiptare qe ajo që mbajti gjallë frymën e atdhetarizmit duke filluar me ninullat qysh në djep, tregime për ngjarje e historin që trasmetonin historinë nga goja e breznive-në mungesë të letrave të shruar që do bënin historinë. Faktor tjetër i rëndësishëm i transformimit është edhe migrimi i popullësisë brënda dhe jashtë vendi. Sot shumë pak ose në formë të reduktuar gjejmë të ruajtura ato tradita, doke e zakone që i shpëtuan vorbullit të globalizmit. Edhe ritët e lindjës pësuan ndryshime drastike duke u transformuar dhe duke i’u përshtatur kohës. Tani do të ndalemi tek akti i lindjës që dikur bëhej brenda mureve të shtëpisë nën shoqërimin e vjehrrës dhe të ndonjë gruaje të lagjës që kishte rolin e mamisë së sotme, që ndihmonin këtë akt duke praktikuar shumë mbetëza rituale të besimit popullor, me synim për lindje të lehtë. Te tilla veprime ishin: 1. Shtatzëna duhej të pinte ujë nga tehu i pushkës që nuk e kishte vrarë askënd. 2. Pastaj drithin vendosur në përparese ( zavijaç) të gruas-zakonisht këtë e bënte vjehërra-duhej të i japë kalit të kalorsit të rastit në një nga rrugëkryqet e fshatit. Preferohej në fushë të bëhej ky veprim. 3. Të përshkuarit e një gote ( mbushur me ujë) nëpër këmbëzat e tirqëve të burrit -tri herë- e pastaj pirja e ati uji nga shtatëzëna. Këto rite kanë mbijetuar vetëm në kujtesën e të moshuarve dhe asesi nuk gjejnë vend në praktikim, perjashtimisht kur plaka apo plaku i shtëpisë këmbngul për praktikimin e ndonjë riti për t’mbajtë gjallë traditën-në kuptimin e identitetit kulturor- atëhere e lejojnë sa për të i bërë qejfin, e jo që i besojnë atyre riteve. Pas viteve të 70-ta të shek.XX akti i lindjes kryhej në spitalet shtetërore ndërsa sot edhe në spitale private, të cilat ofrojnë shërbime dhe kushte më të mira. Në proceset e reja që kanë gjetur vend në praktikim ka edhe pikëtakime me ritet e vjetra tradicionale. Dikur larja e parë e fëmiut bëhej në mënyrë rituale në një govat druri të mbushur me ujë, ritë që ishte i shoqëruar me shumë elemente anemistike si ( hudhja e gacave në ujë, monedhës, gjëra të hekurta që i quanin të shkreta, etj.) . Ndërsa sot larja e 70  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 parë e fëmiut bëhet në korita moderne duke përdor mjete higjenike bashkohore siç janë shampona modern të dedikuar enkas moshës së foshnjës , të testuar nga ekspertë të lëmive dhe institucioneve përkatëse medicinal. Të gjitha ato elemente amnemistike që i përmendëm, tanimë janë zëvendësuar me produktet e teknologjisë bashkohore. E gjitha që mbeti nga tradita është vetëm ujë i cili nuk gjeti zëvendësim.Ujë është ai elementi i plleshmërisë, e i simbolikës së pastërtisë dhe e nxjerr fëmiun në një jetë të re për t’u zhvilluar.Edhe djepi i ninullave iku ( pothuaj) dhe në vend të tijë përdorën djepa modern. Ndryshime të mëdha sot janë të dukshme edhe sa i përket shtratit dhe paisjeve të tij. Shumica shtretërve që blihen në dyqane dhe bashkë me ta edhe mbulesat e fabrikuara, shumica të zbukuruar me personazhe të filmave të animuar, dedikuar fëmijëve. Përderisa dikur, nënat shtrojë e mbulojë për fëmijë i përgatisnin në vek dhe i zbukuronin ato me ornamente të ndryshme që simbolizonin mbrojtjen e fëmijës nga çdo e ligë Shtrati i fëmijës sot (foto autorja) Edhe mbështjellja e fëmiut dikur bëhej me pelena dhe lulak të punuara në vek nga vetë nënat. Sot mbështjellja e fëmiut bëhët me pelena të fabrikuara. Shtroja dhe mbulojë tradicionale e fëmijëve ka mbijetu fare pak në disa fshatra të thella malore pa mundësi ekonomike për t’i zëvendësuar ato. Sot shumica e nënave të reja që nga lindja fëmiut në spitalë fëmiun e veshin me rroba të reja të blera në dyqane. Në disa nga fshatrat kodrinoro-malore por edhe në disa familje te dyndura në qytet ndodhë akoma të gjejmë në përdorim djepi tradicional të fëmiut që është i gdhendur dhe i pikturuar me ngjyra të ndryshme. Disa nga këta djepa kanë kaluar nëpër disa breza e nëpër disa familje. (Y . Selimi; “ Jetë familjare” – 2007). Blihen të gatshëm edhe në treg. 71  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Dy lloje të djepave që i gjejm edhe sot në treg ( foto autorja) Mbetëz e mbijetuar, gjithashtu është riti për mbrojtjen e fëmiut nga syri i keq apo mësyshi. Sot gjejmë nuska që janë të varura në djep por edhe në rroba të fëmijëve, si: syri i kaltërt, punime nga rruazat me motive mbrojtëse, qorap të vogla, krahër, dhëmb ujku, lëkurë gjarpëri të mbështjellë në hajmali, brisk të punuar nga druri i tisit, etj. Në jo pak raste mund të hasen zëvëndësimi i amuletave tradicionale me sosh të karakterit fetar, siç janë hajmalitë e ndryshme, pastaj tespihët, etj. Amuleta për mbrojtjen e fëmiut nga mësyshi ( foto autorja) 72  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Djep tradite Djep i ditëve tona (Fëmiu në djep dikur dhe sot foto autorja) Lloje të ndryshëme të djepave modern sot (https://www.google.com) Në kuadrin e zakoneve të lindjes, por në formë të reduktuar e hasim kumbarinë me prerjen e flokut. Ndërkaq, tradita e prerjes së thonjve për herë të parë, fëmijës, nga ana e përsonit të vyshëm-punëtorë, haset akoma aty këtu nder fshatra të Malësisë së Gallapit. Prerja e parë e thonjëve të fëmijut nga përsoni i caktuar për kumbarë ( foto familjare) 73  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Ndërsa sa i përket pagëzimit, shumica e fëmijëve sot pagëzohen nga prindërit e tijë e më rrallë nga ndonjë anëtar tjetër i familjës. Pjesa më e madhe e emrave janë me prejardhje Shqiptare dhe Ilire, por nuk mungojnë edhe emrat fetar dhe të huaj që kohëve të fundit janë shumë të shprehur. Për transformimin e vetëdijes tradicionale kanë ndikuar shumë factorë, njëri prej tyre është edhe arsimimi dhe avansimi i femrës. Duhet të kemi parasysh se sot një pjesë e madhe e femrave janë të arsimuara dhe të punësuar në institucione publike dhe private. Mbajtja e lehonisë së shtrirë në shtrat për dyset ditë siç ishte në traditë sot është pothuajse e pamundur duke pasur parasysh rrethanat e jetës së sotme familjare. Nëna e punësuar sot duhet të respektojë rregullat ligjore të pushimit të lehonisë. Kontekstualizëm antropologjik Rrethanat mjedisore rezultojnë të jenë reflektim i një kompleksi elementesh e faktorësh, kauzalisht të ndikueshem dhe ndikues. Natyrisht se ne procese shoqërore nuk startojnë njëkohësisht dhe se as ndikimi i tyre nuk është i njëjtë. Reflektimet procesojnë fenomene e dukuri, kohësisht dhe në shtrirje mjedisore në shkallë të ndryshme. Dhe, aty ku dukurija zë e jetësohet ne shtrirje kohore, ajo merr përmasa të një tradite kulturore, e cila në këtë kontëkst tejkalon vecanësitë e një grupi apo komuniteti kulturorë, nga se kontekstualiteti ndërveprues rezulton të jetë interferim i ndikimeve polikulturore, që shoqërojnë mjediset shoqërore në kushte të komunikimit globalistik. Andaj, edhe zakonet e lindjes në Gallap , shpehin një kontekstualizëm procesual antropologjik. Duke qenë se shoqëria shqiptare, këtu në Kosovë, e s’këndejmi dhe në Gallap,njohu transferim dinamik nga sistemi vertikal i organizimit te familjes në familje me sistem të shtrirë – horizontal për një periudhë relativisht të shkurtër ( qe nga gjysma e dytë e shek.XX ), struktura përmbajtësore e familjes perjetojë një zhvendosje organizative, ne kuptimin e funksionalitetit kierarkik mbi te cilin ishte ndertuar nder shekuj, dhe kështu ju fut një rrugë që njeh aktivitete të shumëllojshme ekonomike , sociale, kulturore, politike, etj., etj. Në të tilla rrethana, individi si pjesëtar i familjes, tanimë merr rrolin e një subjekti reflektues në vetë familjen dhe mjedisin shoqërorë. Individi na reflekton te jetë inovuesi i vlerave kulturore.Mirëpo duke qenë se jemi ne fazë tranzicioni kulturorë, te dominuar me vlera tradicionale te kulturës dhe elementeve strukturore te karakterit procesual, edhe roli i individit reflekton në situata ndërdijshëm ose me koshiencë, duke qenë herë promovues e herë pengues i vlerave, qofshin ato të traditës apo bashkëkohore. Perderisa ky reflektim hetohet të jetë i ndryshëm nga mjedisi në mjedis dhe nga tipi në tip i strukturës familjare, na qfaqet kjo strukturë heterogjene në këte fazë procesuale. Pikërisht, këte e deshmojnë dy mbivështrimet krahasimtare të këtij punimi. Herë- herë në këto rite te lindjes, na qfaqen nënshtresa të lashta kulturore, të cilat në pak raste perfitojnë edhe në funksionalizëm supërsticioz. Diku-diku gjëjnë aplikim gadi 74  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 rutinor me refleksion gadi spontan dhe pa arsyeshmëri dekoduese. Kjo e fundit dominon në shtrirje hapsirore por frekuenton kryesisht ne brezin e ri, perjashtuar dallimin gjinor, por reflektueshem me nuansa në tipin e vendbanimeve dhe vetë strukturen e familjeve në mjedise të diferencuara. Derisa riti i lindjes, në qerthullin e zakoneve familjare, reflekton mundësi të nduarndurta për të ndjekë rrugë procesuale në trashëgimi kulturore kundrual reflektimeve individuale në të transmetuar dhe në të konsumuar të vlerave, qasjes antropologjike i ofrohet një mundësi reale për njohjen e proceseve etnopsikologjike te individit dhe grupit, në rrethana mjedisore por duke i vështruar dhe analizuar gjithnjë të ngërthyera në ndërvëprime. Duhet shtuar se procesi njeh gradacion rritjeje në kurbën kulturore. Na rezulton se vlerat e shtratit kulturorë përbajtësisht procesohen duke marrë tipare mbijetojash e edhe relikesh – gjithnë e më shumë- brënda sfondit trashëgimor. Simbolika ritualeske dhe pasuria komplementare me objekte e veprime te karaktereve ritualo-magjike, reflekton të jetë zbehur dhe gadi e papranuar në ceremoninë rituale të lindjeve, për të mos thënë se dekodimi i saj simbolik ka humbur dedikimin funksional plotësisht. Ajo që ngacmon, sidomos strukturen e re popullative, në raste dhe jo gjithëherë, është së nga ndjenja e brëndshme, reflekton një gjendje emocionale që kushtimisht dhe mund ta konsiderojme jo rrallë herë latente, për të pranuar, të paktën edhe një veprim ritual, për të cilin më së paku bëson, vetëm e vetëm si një “justifikim” në kuptimin e ndjesisë së momentit për të reflektuar trashëgimi dhe identitet kulturor. Kjo situatë na shoqëron ne mjedise kryesisht rurale por ne strukturë të re të popullsisë së arsimuar ose që është në procese shkollimi. Andaj, do sintetizonim mendimin se ritet e lindjes në Gallap janë një mundësi e mirë në fushën e antropologjisë kulturore për të ju qasë trajtimit të proceseve kulturore, si një reflektim i zhvillimit të qytetërimit 75  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Besim ARIFI1 RUAJTJA DHE SIGURIMI I VENDIT TE NGJARJES ABSTRAKTI: Ruajtja e vendit te ngjarjes eshte njeri nga veprimet qe e ben njësitet e policise ne momentin qe arrijne ne ate vend ku ka ndodhur krimi.Pra detyre kryesore e policeve te pare qe arrijnne ne vendin e ngjarjes eshte ruajtja dhe sigurimi i atij vendi te ngjarjes. Qe këqyrja pastaj te behet ne menyre te rregullt dhe pa ndonje problem te natyres se sigurimit apo ruajtjes ata qe arrijne se pare ne vendin e ngjarjes duhet bere ate ashtu siq kërkohet nga ata.Ruajtja dhe sigurimi i vendit te ngjarjes nuk eshte asgje tjeter pervq se ruajtja e atij vendi ne te njëjtat kushte fizike qe e ka lene kryesi.Pra njësitet e patra qe arrijne ne ate vend duhet te kujdesen qe iu njëjti vend te jete ne te njëjtat kushte fizike qe ate e la kryesi ne momentin kur u largua nga ky vend. Fjalet kyce: vendi i ngjarjes, mbrojtja, sigurimi, ruajtja dhe deshmite ABSTRACT: One of the main issues for experts at the scene is its storage. Touch, movement and walking on the traces and material evidence found at the scene would reduce credibility regarding the evidence remained at the scene. In order to perform the work successfully and as it foreseen, scene preservation is the main factor of this success. Taking into account that the scene must be processed, examined, checked, raided, so that all traces and material evidence there can be revealed, fixed, collected as required, better protection the scene is the main factor. Key words: scene, storage/protection,security, protection, evidence S hpesh herë shtrohet pyetja se kush është përgjegjës për vendin e ngjarjes. Përgjegjës për sigurimin e vendit të ngjarjes është polici i parë që arrin në atë vend2. Këtu në këtë fazë provat u nënshtrohen edhe ndikimit të njerëzve që kanë interes t’i ndryshojnë, t’i zhdukin apo t’i fshehin me qëllim që të mos zbulohet e vërteta dhe autori 3. Marrja e masave për ruajtjen e vendit të ngjarjes ka për qëllim sigurimin dhe ruajtjen e gjurmëve dhe provave materiale dhe nuk lejohet asnjeri të shkelë në atë vend para ardhjes së grupit hetimor 4. Vendi i ngjarjes është dinamik, mjedisi ndryshon në mënyrë të shpejtë dhe këtë duhet ta ketë parasysh çdo person që arrin i pari në atë vend të ngjarjes5. 1 Besim ARIFI, PhD Candidate 2 Në mungesë te policit, ky person mund të jetë një punonjës i pushtetit vendor apo nje qytetar i thjeshtë. 3 Dr. Estref MYFTARI, mr.sc. Fitim SHISHANI, Hysen KOTRI, Kriminalistika, Prishtinë, 2010, fq. 97 4 Prof. dr. Vesel LATIFI, Kriminalistika, zbulimi dhe të provuarit e krimit, Prishtinë, 2009, fq. 173. 5 Barry A. J .Fisher, Techniques of crime scene investigations, seventh edition, 2004 by CRC press LLC, fq. 28 76  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Marrja e masave për ruajtjen e vendit të ngjarjes ka për qëllim sigurimin dhe ruajtjen e provave dhe të gjurmëve dhe nuk lejohet asnjeri të shkelë në vendin e ngjarjes para ardhjes së grupit hetimor 1. Me të arritur në atë vend polici i parë:  Duhet të sigurohet se autori i veprës penale ka ikur nga vendi i ngjarjes Me arritjen në vendin e ngjarjes, polici i parë duhet të kontrollojë për praninë ose jo të kryerësit në vendin e ngjarjes dhe rreth tij dhe nëse ai gjendet ende aty, ta ndalojë dhe ta mbajë deri sa të vijnë ekipet tjera.  Duhet të kontrollojë viktimën, duke përfshirë dhënien e ndihmës së parë Nëse viktima gjendet ende në vendngjarje, ai/ajo duhet të kontrollohet për shenja jete. Nëse viktima ka shenja jete, atëherë duhet t’i ofrohet ndihma e parë nga vetë polici, duke thirrur ambulancën ose ekipet e mjekëve. Nëse viktima nuk ka shenja jete, atëherë duhet të sigurohet i tërë vendi i ngjarjes duke përfshirë edhe viktimën që gjendet aty dhe të pritet deri sa të arrijnë ekipet e specializuara siç janë : ekipet  Të ndërmarrë masat e sigurimit të vendit të ngjarjes mjeko-ligjore, ekspertët e vendit të ngjarjes etj. Masat e sigurimit të vendit të ngjarjes duhet të merren menjëherë pasi të jenë bërë veprimet e lartpërmendura. Sigurimi i vendit të ngjarjes do të bëhet gjithashtu nga polici i parë që arrin në atë vend duke vendosur shiritin përkatës për rrethimin e vendit të ngjarjes me mbishkrimin” CRIME SCENE DO NOT CROSS etj, ose duke përdorur edhe sende tjera, qoftë edhe pengesa të ndryshme vetëm sa për t’ua bërë të pamundur personave të paautorizuar të hyjnë në atë vend. Fig.1 Shiriti i sigurimit të vendit të ngjarjes (foto e marrë nga: http://chicagoist.com/attachments/chicagoist_shannon/2007_03_crimetape.jpg) Që vendi i ngjarjes të jetë sa më i siguruar dhe i mbrojtur, ai që e bën këtë duhet të jetë i kujdesshëm dhe t’u përmbahet disa rregullave.  Duhet të jetë i sigurt dhe të ketë dëshmi se vepra është kryer 2  Duhet të japë ndihmën e parë dhe të kujdeset për viktimën3 Dhënia e ndihmës së parë viktimës dhe kujdesi për të gjithmonë duhet të bëhet në atë mënyrë, që vendi i ngjarjes të kontaminohet sa më pak apo mundësisht, aspak. Në rastet e dhënies së ndihmës së parë, hyrja në vendngjarje mund t’i lejohet vetëm 1 Dr.Vesel Latifi,Kriminalistika zbulimi dhe te provuarit e krimit, Prishtinë 2009,fq.173 2 Mbrojtja dhe këqyrja e vendit të ngjarjes, doracak për studentë, Vushtrri, 2002. 3 Po aty. 77  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 personelit mjekësor, i domosdoshëm për dhënien e ndihmës me efikasitet. Por, personeli mjekësor duhet të jetë i vëmendshëm gjatë lëvizjeve në vendngjarje.  Arrestimi ose kapja e autorit të krimit, nëse është ende aty (në kushtet e  Sigurimi i vendit të ngjarjes1 flagrancës) Detyrë dhe përgjegjësi tjetër e policit që mbërrin i pari në vendin e ngjarjes është që të identifikojë dhe t’i bëjë pyetje personit të parë që e ka lajmëruar atë (ndodh që policët lajmërohen nga persona të ndryshëm lidhur me rastin). Gjithashtu veprim tjetër i policit të parë do të ishte edhe mbajtja e të gjithë personave, që në momentin kur është kryer vepra, kanë qenë aty, duke i veçuar, në mënyrë që deklaratat e tyre të jenë të pavarura nga njëra- tjetra. Personat e parëndësishëm duhet të largohen nga vendi i ngjarjes, duke mos përfshirë këtu personelin mjekësor, zjarrëfikësat, të cilët mund edhe jenë të dobishëm dhe prezenca e tyre ndonjëherë është e domosdoshme. Mbyllja e rrugës që shpie në drejtim të vendit të ngjarjes duhet të bëhet me shiritat përkatës për sigurimin e vendit të ngjarjes ose, në mungesë të tyre, përdorim mjete të ndryshme, litarë apo shenja të tjera dhe, në këtë mënyrë, u bëjmë me dije të gjithëve se brenda pengesës së vendosur nuk mund të hyjë askush përveç personave të autorizuar. Një mbyllje e thjeshtë e derës ( nëse ngjarja ka ndodhur brenda ) ose përdorimi i çfarëdo pengese ( litar apo ndonjë mjet tjetër ) apo rrethimi me shiritin përkatës përgjatë perimetrit të brendshëm, do ta siguronte dhe mbronte vendin e ngjarjes në mënyrë të duhur 2. Duhet të vendoset vetëm një hyrje dhe dalje për të gjithë ata që hyjnë dhe dalin nga vendi i ngjarjes. Kjo mund të vlejë edhe për personelin mjekësor, ku, në varësi nga rasti dhe nevoja për të hyrë brenda vendit të ngjarjes, për t’i dhënë ndihmë viktimës, duhet që edhe atyre t’u bëhet me dije se është pikërisht kjo hyrja dhe dalja dhe, brenda mundësive që ata kanë, duke iu përshtatur kushteve, t’i shfrytëzojnë këto pika, në mënyrë që të mos shkatërrohen apo kontaminohen gjurmët dhe provat materiale të cilat ndodhen aty. Në asnjë rast personeli mjekësor nuk duhet penguar për të hyrë brenda vendit të ngjarjes. Mos harroni se: dhënia e ndihmës së parë viktimës ka përparësi ndaj provave. Edhe pasi janë marrë gjithë këto masa për parandalimin e prishjes dhe kontaminimit të vendit të ngjarjes, polici i cili bën sigurimin e tij, duhet të hartojë dhe plotësojë një formular për kontaminimin e vendit të ngjarjes. Ky formular do të shërbente për të treguar kohën e mbërritjes, hyrjes dhe daljes së secilit person në vendngjarje duke përfshirë këtu: emrin, kohën e hyrjes dhe daljes, arsyen e hyrjes. Në këtë mënyrë do 1 Po aty 2 Barry A.J.Fisher,Technique of crime scene investigations,seventh edition, 2004 by CRC press LLC,fq.33 78  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 të sigurojmë të dhëna të nevojshme për të përcaktuar se kush ka mundur, në ndonjë mënyrë, ta dëmtojë vendin e ngjarjes dhe gjurmët apo provat që gjenden aty. Polici i parë në vendin e ngjarjes duhet gjithashtu të përdorë edhe fletoren e tij të xhepit ose ndonjë fletore tjetër për të shënuar disa informata të rëndësishme, të cilat mund të jenë të shkurtra, por me vlerë të madhe. Këto të dhëna mund të jenë më vonë të dobishme dhe përfituese për hetuesit dhe teknikët e vendit të ngjarjes. Këto informata duhet të përfshijnë datën, kohën dhe ndonjë ndodhi të pa zakonshme që zhvillohet aty1. Po ashtu, në këto informata të policit të parë, duhet të shënohen edhe kushtet atmosferike, të cilat mund të jenë faktor i rëndësishëm për rastin. Dihet se kushtet atmosferike si shiu, bora, era etj., mund t’i shkatërrojnë gjurmët dhe provat materiale të cilat gjenden në vendngjarje, gjithashtu edhe shikueshmëria është një faktor mjaft me rëndësi, lidhur me të cilën më vonë mund të bëhen edhe pyetje. Detyrë tjetër e policit të parë që mbërrin në vendin e ngjarjes është edhe shënimi në fletoren e tij i gjendjes së objekteve që gjenden aty. Nëse rasti ka ndodhur në një ambient të mbyllur, në një shtëpi, duhet të shënohen se si janë gjetur dritaret e shtëpisë: të mbyllura apo të hapura dhe prej cilës anë ose si mbyllen dhe hapen ato, si janë gjetur dyert: të mbyllura apo të hapura, nëse ka pasur çelës në to, ku ka qenë i vendosur: jashtë apo brenda? Dritat kanë qenë të ndezura apo jo, nëse po, cila dritë ka qenë e ndezur? Më tej, shihet dhe shënohet nëse është gjetur ndonjë bisht i harxhuar cigareje dhe shënohet sa kanë qenë. Përshkruhet ambienti brenda shtëpisë, a ka qenë e pastruar apo jo? Nuhatja nga ana tjetër është element mjaft i rëndësishëm: çfarë po nuhasni, sidomos te rastet e zjarrvënës. Mund të keni gëzhojën e armës së zjarrit, por duhet të mos dëmtohen gjurmët papilare e biologjike të mbetura në to si dhe nuk duhet ndryshuar pozicioni i armëve të zjarrit të gjetura. Po ashtu edhe indikatorët e tjerë siç janë: ngrohëset e ndryshme, duhen parë nëse janë të nxehta apo jo së bashku me temperaturën e dhomës etj. Gjithmonë, duke treguar kujdesin e duhur, polici i parë duhet t’i kontrollojë të gjitha këto vende, por pa prekur asgjë me dorë, duke përjashtuar mundësinë e lënies së gjurmëve të gishtërinjve nëpër objekte. Nëse polici i parë ka në dispozicion kohë, para se të arrijnë hetuesit dhe ekspertët kriminalistë, dhe posedon aparat fotografik, ai mund të fotografojë vendin e ngjarjes dhe objektet që gjenden në të , duke pasur gjithashtu kujdes që gjatë fotografimit të mos dëmtojë gjurmët dhe provat materiale. Duhet të bëhen fotografi nga një kënd i veçantë ku mund të fotografohen të gjithë njerëzit që janë të pranishëm, që më vonë, në rast se kërkohet, të përcaktohet se kush ishte prezent në vendngjarje në atë kohë. Fotografitë shërbejnë edhe për një qëllim tjetër: njerëzit që janë afër ndonjëherë mund të marrin me vete prova me ose 1 Mbrojtja dhe këqyrja e vendit të ngjarjes, doracak për studentë, Vushtrri, 2002. 79  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 pa qëllim, dhe më vonë, mund të mos tregojnë të vërtetën lidhur me prezencën e tyre në vendngjarje në një moment të caktuar të kohës. Objektet që duhen fotografuar, nëse polici i parë ka aparat, janë edhe automjetet e parkuara afër vendit të ngjarjes, pasi edhe automjetet mund të marrin me vete gjurmët dhe provat materiale që gjenden aty. Për t’iu shmangur çdo shtrembërimi të deklaratave që do të japin më vonë, lidhur me prezencën e tyre në atë vend, duhet të fotografohen edhe viktima dhe dëshmitarët. Shpesh herë viktimat duan që objektet e çrregulluara t’i vendosin dhe t’i kthejnë në vendin e vet para se aty të vijnë policët. Pronarët e dyqaneve ku mund të ketë ndodhur rasti, ndodh që fillojnë t’i pastrojnë dhe rregullojnë ato duke mos pasur kujdes ndaj gjurmëve të cilat nuk duken fare, siç janë gjurmët e gishtërinjve. Në këtë mënyrë pa dashje mund t’i shkatërrojnë ato dhe kështu bëhen subjekt i daktiloskopimit nga ana e policisë për të eliminuar gjurmët e tyre të gishtërinjve. Ndërkohë që polici i parë bën sigurimin e vendit të ngjarjes dhe kryen veprimet e mësipërme, në vendngjarje vijnë edhe policë të tjerë dhe së bashku ata vijojnë me punët tjera, deri sa aty të mbërrijë ekipi i ekspertëve të kriminalistikës dhe hetuesit . Punë tjetër me rëndësi për policët që kanë mbërritur në vendngjarje është shpërndarja e turmave, që eventualisht mblidhen afër vendit ku ka ndodhur krimi. Gjatë shpërndarjes së këtyre turmave, policët duhet të kenë kujdes të mos largojnë dëshmitarët nga vendi i ngjarjes, por vetëm personat e pa nevojshëm1. Të gjithë policët së bashku duhet të përcaktojnë kufirin e vendit të ngjarjes, duke vendosur kështu perimetrin e vendit të ngjarjes. Detyre tjetër e policit të parë në vendngjarje është edhe parandalimi i pasojave të tjera siç mund te jenë p.sh. : rrezikimi i jetës së njerëzve në një rast zjarri, apo fundosje në ujë, ndalimi i një vrasje tjetër, kur të afërmit e viktimës( kufomës ) e dinë autorin e vrasjes dhe mund të hakmerren kundër tij apo të afërmeve të tij etj. Perimetri i vendit të ngjarjes Perimetri i vendit të ngjarjes është gjithë ai terren, që përfshin atë sipërfaqe tokësore apo , ku mund të gjenden prova të plota apo të pjesshme, gjurmë apo shenja që kanë lidhje me ngjarjen, krimin apo autorët e saj. Perimetri i vendit të ngjarjes ndahet në: Perimetri i brendshëm Perimetër i brendshëm konsiderohet zona prej kufirit të vendit të ngjarjes, në drejtim të pikës qendrore, zona e cila është rrethuar me shirit ose me ndonjë mjet tjetër. Në varësi nga konfiguracioni i terrenit të vendit të ngjarjes, ky perimetër mund të zgjerohet me arritjen e ekipeve të këqyrjes së vendit të ngjarjes. Perimetri i jashtëm 1 Mbrojtja dhe këqyrja e vendit të ngjarjes, doracak për studentë, Vushtrri, 2002. 80  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Perimetër i jashtëm konsiderohet zona e cila fillon prej kufirit të vendit të ngjarjes dhe vazhdon më tej. Kjo zonë ka pak gjasa të jetë e përfshirë në rastin që ka ndodhur, por duke pasur parasysh rrugën që kryerësi ka bërë deri në vendin e ngjarjes, kjo zonë është mjaft e rëndësishme, përveç të tjerash, edhe për të pyetur dëshmitarët lidhur me ngjarjen. Ky është një vend ku mund të mblidhen mediat, njerëz të ndryshëm dhe këtu mund të vendoset qendra komanduese. Qendra komanduese Vendosja e qendrës komanduese ka rëndësinë e vet, kur kemi parasysh se këqyrja e vendit të ngjarjes ndonjëherë mund të jetë e komplikuar dhe nevojitet kohë për ta realizuar. Qendra komanduese do të ndihmonte punën e ekspertëve të kriminalistikës duke iu ofruar atyre ndihmë në shumë aspekte. Ne këtë qendër do të vendosen drejtuesit, të cilët do të udhëheqin punën e të gjitha atyre që punojnë brenda vendit të ngjarjes, duke iu ofruar ndihmë në koordinimin e punëve me organizata dhe agjenci të tjera siç janë : zjarrfikësit, personeli mjekësor, patologu, sigurimi i pajisjeve shtesë etj.1. Mediat vendosen afër kësaj qendre dhe zyrtari për informim, i cili është pjesë e qendrës komanduese, i informon ata në vazhdimësi. Hyrja në vendin e ngjarjes Ekipi i cili është caktuar të punojë në atë vend ngjarje, kur mbërrin aty, së pari duhet të kontaktojë me policin e parë që ka bërë sigurimin e vendit të ngjarjes dhe t’i bëjë atij disa pyetje lidhur me atë se çfarë ka parë ai në momentin kur ka arritur në vend. Para se ta pyesë, nëse dikush ka hyrë brenda vendit të ngjarjes, duke përfshirë këtu edhe policët, duhet ta vëzhgojë vendngjarjen nga një pozicion jashtë perimetrit të brendshëm dhe pastaj të vendosë për veprimet e mëtejshme, duke mos nxituar për të hyrë brenda vendit të ngjarjes. Hyrja në vendin e ngjarjes për personat që nuk kanë punë aty është e panevojshme, dhe ndonjëherë, mund të shkaktojë edhe dëme në procesin e punës dhe të arritjen e rezultateve të dëshiruara nga ana e ekspertëve të kriminalistikës dhe hetuesve. Çdo polic që kërkon të hyjë në vendin e ngjarjes, duhet të jetë i kujdesshëm dhe t’u përmbahet disa rregullave që kërkohet të zbatohen gjatë hyrjes në atë vend. Edhe nga ekspertët kriminalistë dhe hetuesit kërkohet një kujdes mjaft i madh kur ata hyjnë në vendin e ngjarjes. Çdo ekspert i kriminalistikës që hyn në vendin e ngjarjes, duhet së pari ta dijë dhe të jetë i sigurt se e di kufirin e vendit të ngjarjes, gjithashtu duhet të përmbahet nga lëvizjet e nxituara, ai duhet të jetë i qetë dhe i saktë. 1 Mbrojtja dhe këqyrja e vendit të ngjarjes, doracak për studentë, Vushtrri, 2002. 81  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Nëse polici i parë që ka bërë sigurimin e vendit të ngjarjes nuk e ka zgjedhur pikën hyrëse, atëherë duhet të zgjidhet një pikë hyrëse dhe të kërkohet nga të gjithë të hyjnë në vendngjarje nëpërmjet saj. Kjo pikë hyrëse nuk duhet të jetë pika që ka shfrytëzuar për hyrje kryerësi i veprës penale. Zgjedhja e mirë e kësaj pike do të zvogëlonte mundësinë e prishjes së gjurmëve dhe provave materiale. Ata që hyjnë në vendin e ngjarjes duhet të kenë njohuri për faktin se ka gjëra që nuk duken, gjëra që nuk i shohin, gjërat që nuk i dëgjojnë, nuhatin etj. Në vendin e ngjarjes njeriu mund të lerë edhe erën, aromën e trupit të tij e cila është një gjurmë ose provë shumë e rëndësishme, përmes të cilës ai mund te zbulohet dhe identifikohet duke përdorur qenin gjurmues ose metodën e gazkromatografisë dhe spektrometrisë së masës1. Sistemi gazkromatograf – spektometër mase ( model GCMS-QP.1000 ) shërben për dy qëllime : për identifikimin e komponentëve të përzierjeve komplekse të lëndëve organike, që mund të kalojnë në gjendje të gaztë, pa u shpërbërë dhe për matjen e masës molekulare të tyre ( më të vogël se 1000 Dalton )2. Masat Mbrojtëse Disa vendngjarje paraqesin rrezik serioz për shëndetin e hetuesve, sepse, në varësi nga lloji i krimit, ata mund të ekspozohen nga rreziqet e ndryshme siç janë : helmet kimiko - biologjike, lëndët djegëse, lëndët shpërthyese. Po ashtu, duhet t’i kushtohet vëmendje edhe viktimave, të cilat mund të jenë të infektuara nga sëmundje të ndryshme ngjitëse dhe kontakti me këto viktima dhe lëngjet e tyre fiziologjike si: gjaku, sperma, urina, djersa etj., paraqet rrezik serioz për shëndetin. Gjithashtu, masat mbrojtëse vendosen edhe për t’iu shmangur kontaminimit të provave që gjenden në vendngjarje. Që masat mbrojtëse të jenë sa më të sigurta, përdoren këto pajisje: Doreza plastike të ndryshme, maskat mbrojtëse, syzet, helmeta, rroba të veçanta mbrojtëse, mbështjellës plastikë të këpucëve, çizmet etj. Fig.2 Pajisjet për masat mbrojtëse (foto nga: http://seichie_product_crimescene_ecuipment.jpg) PERFUNDIMI Ruajtja dhe siguimi i vendit te ngjrjes eshte gjithashtu nje veprim shume i rendesishem i cii duhet te kryhet me nje pergjegjesi te madhe kur dihet se sa ne te 1 Prof. ass. dr. Luan VELIQOTI, ” Tribunë Juridike ” Tiranë , nr. 82, 2010 2 Prof. dr. Skender Begeja, Kriminalistika, Vëllimi i I, 2011, Tiranë, fq. 63 82  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 vertete eshte i rendesishem nje veprim i tille. Duke ruajtur dhe siguruar vendin e ngjarjes ekipi qe e ben ate ne te njejten kohe ruan dhe siguron vendin e ngjarjes ne pergjithesi dhe te gjitha deshmite qe gjenden brenda atij vendi ne veqanti. Duke ditur se gjitha deshmite dhe provat materiale qe gjenden brenda vendit te ngjarjes ato duhet dhe u nenshtrohen edhe ekzaminimeve te metutjeshem si dhe testimi dhe prezantimi i tyre ne gjyq, atehere ska se si te mos jete sigurimi dhe ruajtja e vendit te ngjarjes njeri nder veprimet kryesore te grupit hetimor dhe atyre qe drejtperdrejte kujdesen per kete veprim. Gjithashtu rendesi te madhe ka edhe percaktimi i perimetrit te vendit te ngjarjes, i cili percakton edhe kufirin e atij vendi si dhe vendos apo cakton qenderen komanduese e cila ze nje vend te rendesishem ne organizimin e asaj keqyrje. LITERATURA Dr. Estref MYFTARI, mr.sc. Fitim SHISHANI, Hysen KOTRI, Kriminalistika, Prishtinë, 2010 Prof. dr. Vesel LATIFI, Kriminalistika, zbulimi dhe të provuarit e krimit, Prishtinë, 2009 Barry A. J .Fisher, Techniques of crime scene investigations, seventh edition, 2004 by CRC press LLC, Dr.Vesel Latifi,Kriminalistika zbulimi dhe te provuarit e krimit, Prishtinë 2009 Mbrojtja dhe këqyrja e vendit të ngjarjes, doracak për studentë, Vushtrri, 2002. Barry A.J.Fisher,Technique of crime scene investigations,seventh edition, 2004 by CRC press LLC Prof. ass. dr. Luan VELIQOTI, ” Tribunë Juridike ” Tiranë , nr. 82, 2010 Prof. dr. Skender Begeja, Kriminalistika, Vëllimi i I, 2011, Tiranë, http://chicagoist.com/attachments/chicagoist_shannon/2007_03_crimetape.jpg) http://seichie_product_crimescene_ecuipment.jpg) 83  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Dhurata MILORI1 INTEGRIMI I SHQIPËRISË NË BE, PËRFITIMET DHE DHE KOSTOT EKONOMIKE ABSTRAKT: Në aspektin ekonomik integrimi i Shqipërisë në BE do të thotë para së gjithash tregti e lirë dhe integrim i tregut shqiptar në tregun e BE-së. Integrimi i Shqipërisë në BE kërkon reforma të cilat e afrojnë vendin me modelin europian të shtetit, të demokracisë dhe të funksionimit të ekonomisë. Në vendet e BE-së ekziston ekonomia e tregut, e aftë t’i bëjë ballë konkurrencës dhe forcave të tregut brenda vendeve anëtare. Për Shqipërinë procesi i integrimit europian është një sfidë e cila përvec përfitimeve ka dhe kostot e saj në të gjitha fushat si dhe në atë ekonomike , të cilat duhen përballuar me sukses dhe kërkojnë transformime rrënjësore, në mënyrë që Shqipëria të gjendet gjithmonë dhe më afër Bashkimt Europian . FJALË KYCE: integrimi europian; kostot ekonomike; treg i lirë ABSTRACT: Albania in the EU, benefits and economic costs of the integration. On the economic prospect the European Integration of Albania means free trade and integration of the Albanian market into the EU market. Albania's EU integration should be understood as a process of reform which approaches the country with the European model of the state, democracy and economy functioning. In EU countries exists the market economy, able to withstand competition and market forces within the member states. Obviously for Albania the European Integration beside the benefits remains a challenge in the economic area. Albania should successfully fulfill the requirements of radical economic transformations in order to get closer to the European Union. KEY WORDS: European Integration, Economic costs, free market HYRJE P as viteve 90’ emigracioni u shndërrua në një dukuri masive. Ndryshimi i sistemit politik në Shqipëri u pasua dhe me ndryshime të mëdha në ekono- minë e vendit. Rruga e vetme për t’u ndarë nga izolimi, prapambetja e thellë ekonomike dhe për ndërtimin e demokracisë dhe ekonomisë së tregut të lirë, u njëhsua me integrimin Europian2. Integrimi europian kërkon plotësimin e disa kritereve ku përmendim: plotësimit e kriterit politik (stabilitetit të institucioneve që garantojnë demokracinë, sundimin e ligjit, të drejtat e njeriut, si dhe respektimin dhe mbrojtjen e 1 Dhurata MILORI, Universiteti i Tiranës, Instituti i Studimeve Europiane. Email: dhuratamilori2@yahoo.com 2 Bashkim Jahollari, Integrimi Europian dhe Shqipëria , 2011 84  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 minoriteteve) ; njohjen e pranimin e legjislacionit të përbashkët të BE – Community acquis (aftësisë për të marrë përsipër detyrimet që burojnë nga anëtarësimi, duke përfshirë edhe bindjen kundrejt qëllimeve të bashkimit politik, ekonomik dhe monetar), por edhe plotësimin e kriterit ekonomik – ekzistencën e një ekonomie tregu funksionale dhe aftësinë për të ndërvepruar me presionet dhe forcat e tregut brendapërbrenda BE-së. Parakushtet për integrimin europian për Shqipërinë mbeten po ato: shtet i fortë me administratë eficiente, forcim i shtetit ligjor, përmirësim i kushteve për rritjen ekonomike dhe zgjerim i bashkëpunimit rajonal. 1 Përfitimet dhe kostot ekonomike të integrimit Një nga kriteret për integrimin në BE është dhe ai i Kopenhagenit i vitit 1993 i cili deklaron se anëtarësimi në BE kërkon ekzistencën e një ekonomie funksionale të tregut dhe kapacitetin e duhur për të përballuar konkurrencën e tregut brenda Bashkimit Europian. Në Shqipëri, kufizimet financiare, besimi i ulët i konsumatorëve dhe investitorëve, kapaciteti rezervë i prodhimit ka kufizuar konsumin privat dhe shpenzimet e investitorëve. Dërgesat e emigrantëve janë rritur pak, konsumi privat ka mbetur në nivele të ulëta. Pavarësisht nga njëfarë përparimi , dobësitë në të drejtat e pronësisë dhe zbatimit të ligjit vazhdojnë të jenë të dëmshme për mjedisin e biznesit. Tregu i punës karakterizohet me papunësi vazhdimisht të lartë. Procesi i privatizimit ka avancuar por nuk ka përfunduar . Konkurenca mbetet ende e ulët. Në përgjithësi , edhe pse është bërë një përparim në krijimin e një funksionimi të ekonomisë së tregut , Shqipëria ka nevojë të konsolidojë financat e saj publike dhe zvogëlojë nivelin e lartë të borxhit publik, forcojë mbrojten e të drejtës së pronës , shtetit të së drejtës dhe luftës kundër korrupsionit. 2 Shqipëria do të marrë statusin e vendit kandidat ne BE, kushtëzuar me realizimin e disa reformave. Vendi duhet te realizojë reformën në fushën e drejtësisë, në atë të administratës publike si dhe të përmbyll reformën parlamentare. Kusht mbetet edhe angazhimi i fortë në luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar. 3 Mbështjetja e opinionit publik ndaj integrimit në Bashkimin europian ka qenë gjithmonë e lartë në Shqipëri. Qytetarët ruajnë për të disatin vit rradhas një gadishmëri dhe dëshirë të lartë që Shqipëria të integrohet në Bashkimin Europian. 85 për qind e shqiptarëve janë gati të votojnë pro antarësimit të vendit në BE. Shqiptarët presin nga ky antarësim që niveli i jetesës të përmirësohet, që punësimi i 1 Zef Preçi, Integrimi europian në këndvështrimin ekonomik 2 Progres Raporti i Komisionit Europian për Shqipërinë 2013 3 Shqipëria merr statusin e vendit kandidat në BE, ja kushtet , Albania Online 85  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 tyre të rritet, që ligjet të zbatohen, varfëria dhe korrupsioni të luftohen më shumë dhe në tërësi demokracia shqiptare të forcohet. 1 Perspektiva e vendit si anëtar i BE-së shërben si një nxitje për ndërmarrjen e reformave ekonomike, sociale, politike dhe ligjore nga shteti Shqiptar. Perceptimi i opinionit publik për integrimin europian përjashton thuajse plotësisht kostot e këtij procesi apo aspektet ekonomike, si dhe e redukton integrimin në lirinë tashmë të fituar të lëvizjes nga Shqipëria në drejtim të vendeve të BE-së. Shpesh jashtë këndvështrimit publik mbeten zhvillimi ekonomik, forcimi i shtetit ligjor dhe demokratizimi, mundësia e punësimit të lirë në vendet e BE-së duke e parë lëvizjen e lirë (pa viza) të qytetarëve shqiptarë të shkëputur nga lëvizja e lirë e kapitaleve dhe biznesit brenda dhe jashtë vendit. BE-ja mbetet partneri kryesor tregtar i Shqipërisë përsa i përket eksporteve si dhe investimeve Nisur nga eksperienca e vendeve të cilat janë anëtarë të BE-së mendoj se përfitimi kryesor ekonomik i integrimit të Shqipërisë në BE është:  aksesi i eksporteve shqiptare në tregjet e huaja  nxitja e strukturave konkurruese  përmirësimet që lidhen me eficiencen ekonomike pas anëtarësimit Të gjitha këto cojnë në forcimin e ekonomisë shqiptare parë në një këndvështrim afatgjatë. Si kosto të këtij procesi përmendim ndryshimet që pasojnë kalimin nga një “ekonomi e mbrojtur” në një ekonomi të hapur dhe konkurruese. Kjo mund të rezultojë me humbjen e të ardhurave, dhe vendeve të punës. Në kuadrin e integrimit europian, Shqipëria ka ecur përpara në procesin e bashkëpunimit ekonomik rajonal. Gjithashtu ekonomia shqiptare ka përfituar nga fondet e BE-së nëpërmjet programeve dhe granteve, të cilat i kanë përfituar edhe vende të tjera të rajonit siç janë PHARE, (Asistenca Komunitare për Rindërtim, Zhvillim dhe Stabilizim (CARDS), SAPARD, ISPA, Instrumenti i Para Aderimit (IPA), TEMPUS, etj. 2 Këto fonde kanë ndihmuar në shtimin e investimeve publike dhe në rritjen e GDP- së së vendit. Efekte të tjera të tërthorta të integrimit europian shtrihen mbi shpërndarjen e burimeve në funksion të përgatitjes se vendit për një hapje të plotë ndaj konkurrencës perëndimore dhe efektet në tregtinë e jashtme. Vendet kandidate që do t’i bashkohen BE-së si dhe Shqipëria duhet të jenë gati në terma ekonomike. Europa është duke thelluar integrimin e saj me shumicën e vendeve anëtare për një union bankar europian me mbikëqyrjen e Bankës Europiane. 1 Instituti Shqiptar për Studime Ndërkombëtare , Shqiptarët aspak euroskeptikë, 85% e tyre e duan integrimin në BE, Nëntor 2013 2 Zef Preçi, Integrimi europian në këndvështrimin ekonomik 86  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Falë reformave të thella që janë në zemër të zgjerimit europian, bizneset mund të kenë besim për të operuar në një mjedis ku zotëron shteti ligjor dhe korrupsioni luftohet ashpër. Gjithashtu e rëndësishme për një ekonomi dhe investime të sigurta mbeten e drejta e pronësisë, tranparenca e administratës publike si dhe efektiviteti dhe kapaciteti i saj për të përmbushur nevojat e bizneseve, barra administrative e ulët dhe ruajtja e standarteve europiane..1 KONKLUZIONE Përfitimet kryesore të integrimti të Shqipërisë në BE janë përfitimet politike dhe ekonomike. Integrim do të thotë më shumë përfitime, rritje ekonomike, mbrojtje e konsumatorëve, më pak korrupsion. Integrimi europian do të sjell më tepër stabilitet , të nxitura dhe të ndihmuara nga asistenca financiare përmes fondeve strukturore dhe të kohezionit, duke hapur gjithashtu dyert për mundësi të reja biznesi. Zbatimi i plotë i standardeve europiane sjell përmirësime më të mëdha jo vetëm për sa i takon mbrojtjes së të drejtave të njeriut, luftës kundër korrupsionit dhe menaxhimit të shëndetshëm financiar por edhe aspekteve të tjera të jetës duke përmirësuar kështu cilësinë e jetës së njerëzve. 2 Gjithashtu duhet të theksojmë se asnjë vend nuk futet në këtë proces pa marrë parasysh edhe kostot përkatëse. . Nevojitet gjithëpërfshirja e aktorëve të ndryshëm institucional dhe të opinionit publik në këtë proces si dhe ndërgjegjësimi i tyre për të drejtat dhe detyrimet qe lindin nga ky proces. Kostot e këtij procesi janë deri-diku të  rënia e prodhimit vendas dhe rritja e papunësisë për shkak te ekspozimit te vendit panjohura në mjedisin shqiptar. Disa nga këto efekte mbi mund të jenë: kundrejt konkurrencës që vjen nga jashtë  rritja e kostos buxhetore për përballimin e shpenzimeve te papunësisë;  kostot e ristrukturimit institucional në funksion të procesit të integrimit europian  kosto që lidhen me mbrojtjen e mjedisit, në sektorin bujqësor, në mbrojtjen e të vendit konsumatoreve. Në këtë proces nevojitet jo vetëm ruajtja e stabilitetit makro-ekonomik të vendit dhe përfitimet përfitimet,por edhe kostot e procesit të integrimit europian . Për procesin e integrimit europian faktor kyc mbetet konsensusi politik për reformat e kërkuara si dhe klima politike që garanton suksesin e procesit 3 1 Fule: Zgjerimi i BE-së, politika jonë e suksesshme. Shqipëria kandidate potenciale. 2 Sekui: Integrimi në BE , më shumë përfitime për Shqipërinë 3 Zef Preci, Integrimi europian në këndvështrimin ekonomik. 87  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 BIBLIOGRAFIA Albania Online ,Shqipëria merr statusin e vendit kandidat në BE, ja kushtet Bashkim Jahollari, Integrimi Europian dhe Shqipëria , 2011 Blendi Kajsiu, Kostot e Integrimit www.shqiperia.com Fule: Zgjerimi i BE-së, politika jonë e suksesshme. Shqipëria kandidate potenciale, www.balkanëeb.com Instituti Shqiptar për Studime Ndërkombëtare , Shqiptarët aspak euroskeptikë, 85% e tyre e duan integrimin në BE, Nëntor 2013 Progres Raporti i Komisionit Europian për Shqipërinë 2013 Sekui: Integrimi në BE , më shumë përfitime për Shqipërinë , www.balkanweb.com Zef Preçi, Integrimi europian në këndvështrimin ekonomik, http://europaesse.wordpress.com/2012/02/01/integrimi-europian-ne-kendveshtrimin- ekonomik/ 88  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Endri PAPAJORGJI1 BALKAN COUNTRIES IN THE PERSPECTIVE OF THE INTERNATIONAL TRADE ABSTRACT: Transformation is a process closely connected with reforms in the property- rights regime, but retransfering the ownership has been the core of this process in all post communist countries.2 The main objective of this article is to analyse the economic and commercial law reforms in the Balkans. Keywords: Commercial legislation, Intergation, Economy, Balkans. ABSTRAKT: Shtetet ballkanike në perspektivën e tregtisë ndërkombëtare Transformimi është një process i lidhur ngushtë me reformat në regjimin pronësor dhe tregtar, por e drejta e shoqërive tregtare është procesi bazë për ndërtimin e sistemit të ekonomisë së tregut dhe ndërtimit të një sistemi modern ligjor. Objektivi kryesor i këtij artikulli është të analizojë reformat ekonomike dhe legjislative në fushën tregtare në Ballkan. Introduction T he end of the East-West conflict – as has in the meantime become fairly clear – has by no means led to the end of history and a peaceful world. It gave only room for new confusions, which projects the world as a conglomerate of ideas, ideologies and facts whose analysis withstands rational logic. Postmodernity has many faces and the deconstruction of the old order based on national borders and alliances now only leaves rooms for new world projections, meaning “colourful mosaic stones of a world out of kilter that no longer fits coherently into a single unified picture”.3 *** From the world of Huntington, 4 whose thesis focus on the scenario of “the west against the rest” (a clash of Western civilization against oriental despots or theocrats in the mode of Saddam Hussein or Ayatollah Khomeini in an unholy alliance with 1 PhD (Uni Graz) Mag. Iur (Uni Graz) Endri Papajorgji 2Gärtner, W Die Eigentumsgarantien in den Verfassungen Polens, Ungarns, der Tschechischen und der Slowakischen Republik - Verfassungsrechtliche Grundlagen und Verfassungspraxis, në Roggemman (Hrsg.), Eigentum in Osteuropa. Peter Lang, Berlin, 1996, p. 219. 3 Menzel, U New Images of the Enemy. The Renaissance of Geopolitics and Geoculture in International Relations”, International Journal of Political Economy, 1996, pp. 70. 4 Originally printed in the summer 1992 issue of Foreign Affairs, the essay was published with critiques and a response in Huntington, Samuel P The Clash of Civilizations? The Debate (Council of Foreign Affairs, New York, 1993, p. 2. 89  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 the Confucian population form the eastern and south-eastern Asia) to the world of Star TV (scenario concerning the Americanization of life-styles spreading into mass cultures by brute media force, overlapping four of the cultural areas so sharply demarcated by Huntington: the Japanese, Confucian, Hindu and Islamic worlds). Recognising the importance of international trade to national economic development, governments have stepped up their efforts in strengthening their commercial representation in major trading partner countries. My central contention is that the currently unfolding and future economic restructuring and integration in the Balkan countries can only be meaningfully thought through, and I suggest implemented, within the context of the European and International market. It is clear that these regional economies cannot escape this simple proposition: the nature and character of their economic restructuring and economic integration will be determined by an economic rationality and logic produced outside the geographical boundaries of the Balkan peninsula. The liberalization of international trade is a necessary, or inescapable process, which under certain assumptions and conditions results in important economic benefits to countries. These benefits ensue for a number of reasons, such as the specialization of countries in branches where they have a relative advantage because of differences in the availability, productivity and cost of production factors. Each country specializes in products for which it has lower production costs, and imports those for which the cost of production is high. In this way it increases the efficiency of its economy by transferring productive resources to more effective export industries. Some observations could be highlighted in the perspective of the international trade:1 1. United States leadership shaped the GATT, with a growing role for the European Community especially from the mid 1970s onwards; 2. the GATT system was based on what became called “embedded liberalism”, in other words the system promoted liberalisation and above all required non-discrimination, but granted the Contracting Parties to the GATT considerable national policy autonomy; 3. Trade policy in Europe, with the building of the common market; But let’s have a look at the development of the European common market. When the Union was first established as the European Coal and Steel Community shortly after the Second World War, its basic idea was the strengthening of the economic ties between member states and nations as an instrument for preventing future wars in Europe. Indeed, for more than 60 years, Europe enjoyed unprecedented economic growth and political stability. So strong are the mutually beneficial economic bonds 1For a more detailed analysis look at Papajorgji, E E drejta ndërkombëtare tregtare dhe e biznesit. Ilar, Tiranë, 2012, p. 17. 90  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 and interests that, today, conflict is unthinkable between the member states of the European Union. However, we should be honest and recognize that this is not the work of Europe alone. The United States played a crucial role, providing within the NATO Alliance an immensely important security component. The US and EU complemented each other, combining their respective strengths time and again, working together and with other powers and important nations of the international community within the framework of international organizations. That partnership, between Europe and America, is and will remain for the foreseeable future the most important factor for conflict prevention in the world. Economical Situation in the Balkans during Socialism World War II in the Balkans left 3.5 million people dead and destroyed perhaps half of all farms and industries. In the Soviet states, national economic recovery was guided by Communist ideological preferences for heavy industry, and by Russian efforts to build a unified regional economy to support socialism but especially to support the needs of the post- war Russian economy. With the coming of Communism, each state followed the Soviet pattern: nationalization of major enterprises, state direction of investment and production through a series of Five- Year Plans, emphasis on heavy industry and collectivization of agriculture. Pre- Communist trends often paved the way for these measures. In Bulgaria, financial institutions had already been nationalized during the war: this step made it easy for the new Communist regime to take control of banking and credit. In December 1947 Communist Party operatives entered 6,000 private businesses simultaneously and announced their nationalization. Even small firms were included: the average plant had only 23 employees. Most available capital and labor was directed to electric power stations and steel, cement and chemical plants. In the decade 1948-58 Bulgaria's economy was transformed: the industrial labor force more than doubled in size with most of the growth occuring in heavy industry. De-Stalinization and awareness of economic problems led to modifications in Bulgaria after the middle '50s. The Third Five-Year Plan (which actually lasted from 1958-60) addressed shortfalls in production and high rates of urban unemployment among rural workers who had been displaced by collectivization of agriculture. Compared to 1948, industry's share in the economy had risen from 23 percent to 48 percent by 1960; the role of farming was reduced by half. 1 Romania, on the other hand, continued to embrace central planning. By 1965 production of metals was five times its 1948 level, and tripled again between 1965 1 Boric, T Rechtsvergleichung, Graz 2013, p. 134. 91  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 and 1980. The urban population, only 23 percent of the total in 1948, rose to 41 percent in 1970 and 51 percent in 1987. To extend modernization, an unpopular program began building new cities in selected rural areas in 1974: this involved the destruction of thousands of villages and resettlement of their inhabitants in sterile new industrial towns. In the 1960s Romania tried to build economic bridges to the West and borrowed heavily from Western banks. To repay a massive $13 billion debt, most of Romania's consumer goods and foodstuffs had to be exported after 1976, placing terrible burdens on the population.1 Yugoslavia followed its own path. In the middle '50s, worker self-management teams began setting their own investment and production goals. To pursue economic self-sufficiency and Western trade, Tito built a diversified economy producing fertilizer, petroleum, plastics, food processing, textiles and similar light industrial goods. The absence of central planning also led to uneven industrial growth from region to region. The northern and western republics, Croatia and Slovenia, ended up with superior industrial resources and this created disparities in wealth. In 1986, real income for Slovenes was 124 percent of the national average; that of Macedonians was 80 percent. Unemployment was 2 percent in Slovenia and 8 percent in Croatia, but 18 percent in Serbia and 27 percent in Macedonia. Residents of the southern regions resented the wealth of those in the north; residents in the north resented paying taxes to subsidize social assistance programs in the south.2 Albania started to embrace central planning since 1945. The nationalization of private started with the banking and credit sector in 1946 and continued with the nationalization of the agricultural land where most available capital and labor was directed. Investements continued with the building of agricultural cooperatives in the villages and production cooperatives in the cities. By 1965 private property was abolished and only state-, cooperativist-, and personal property was allowed. From 1945 to 1955 all private property in the villages and cities was transformed into state property. In the late 80 s the economy totally collapsed as a consequence of the impossibility of meeting the needs of the population with food and resource mismanagement. 3 Recent trends in the Balkans Bulgaria, entered the EU on 1 January 2007. It’s economy averaged more than 6% annual growth from 2004 to 2008, driven by significant amounts of bank lending, consumption, and foreign direct investment. Successive governments have 1Boric, T Rechtsvergleichung, Graz 2013, p. 149. 2Papajorgji, E Privatisierung von Unternehmen in Albanien und Mazedonien im Rechtsvergleich, Saarbrücker Verlag Für Rechtswissenschaften, Saarbrücken 2013, p. 108. 3Papajorgji, E Privatisierung von Unternehmen in Albanien und Mazedonien im Rechtsvergleich, Saarbrücker Verlag Für Rechtswissenschaften, Saarbrücken 2013, p. 28. 92  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 demonstrated a commitment to economic reforms and responsible fiscal planning, but the global downturn sharply reduced domestic demand, exports, capital inflows, and industrial production. GDP contracted by 5.5% in 2009, stagnated in 2010, despite a significant recovery in exports, grew 1.7% in 2011, and 1% in 2012. Despite having a favorable investment regime, including low, flat corporate income taxes, significant challenges remain. Corruption in public administration, a weak judiciary, and the presence of organized crime continue to hamper the country's investment climate and economic prospects.1 Regarding the ways of action for the Romanian economic development, we consider that, in the context of globalization and communication technologies, Romanian governments took in consideration the way in which the communication technologies contribute to improve income, by putting the bases and assuring a modern and efficient context for the development of the IT infrastructure, assuring the conditions necessarily for the informational economy development and focusing on the cooperation of the diplomatic structures with other global organisms, regarding information and knowledge. Romania‘s integration in the EU in 2007 was followed by a significant element with its binomial role regarding the companies: providing strategic and operational information. At strategic level, Romanian political strategy tries to offer to the economical entities certain information referring to the national and international economical and financial politics, the evolution of fiscal and social legislation, the states having agreements for working licenses, interest or pressure groups, etc. At operational level, the authorities develop their skills in order to be able to offer technical information in order to orientate the companies and to support them in searching the adequate markets for their products and services. Yet, in Romania there are still efforts to be done, reforms to be implemented. 2 On the territory of the former Socialist Federal Republic of Yugoslavia, after a decade of centrifugal processes and disintegration accompanied by armed conflicts, the conviction prevailed that is necessarily to develop good neighborly relations and to accelerate political and economic stabilization, as a prerequisite of progress and prosperity. This could, among others, make possible the fulfillment of condition for the integration and accession of the newly emerged states into the European Union. In this context, the commitment to a strong economic development is becoming a necessity. Following the democratic changes that have occurred, and the general social consensus that political and economic changes are essential, Republic of Serbia stressed the need for the return to, or renewal of its membership in international organizations as one of its foreign policy priorities. Of particular importance is therefore the inclusion of Serbia into multilateral monetary and trade 1 http://www.indexmundi.com/bulgaria/economy_profile.html (16.2.2014). 2 Boric, T Rechtsvergleichung, Graz 2013, p. 143. 93  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 system (e.g. World Bank, the International Monetary Fund, the World Trade Organization, the European Investment Bank). In this respect, the priorities of Serbian foreign commercial and economic policy have been stated to be the membership of the WTO, OECD, EFTA and finally, the European Union accession. These activities of Serbia would be conducive to the rounding up of the economic and financial environment necessary for an accelerated carrying out reforms and for economic development.1 Albania’s application for memebershio to the European Union on 28 April 2009 was an important landmark for a country that 20 years ago had emerged from a communist rule as one of the poorest most isolated, most repressive and most inscrutable in Europe. Moreover, Albania’s transition to a democracy and a market economy had been launched under challenging circumstances during a period of exreme instability in the Western Balkans. Remittances, a significant catalyst for economic growth declined from 12-15% of GDP before the 2008 financial crisis to 8% of GDP in 2010, mostly from Albanians residing in Greece and Italy. The agricultural sector, which accounts for almost half of employment but only about one-fifth of GDP, is limited primarily to small family operations and subsistence farming because of lack of modern equipment, unclear property rights, and the prevalence of small, inefficient plots of land. FDI is among the lowest in the region, but the government has embarked on an ambitious program to improve the business climate through fiscal and legislative reforms. Also, with help from EU funds, the government is taking steps to improve the poor national road and rail network, a long-standing barrier to sustained economic growth. The country will continue to face challenges from increasing public debt, having slightly exceeded its former statutory limit of 60% of GDP in 2012. 2 Conclusions At the end of this enforced review of the recent trends and evolutions of econo- mic and commercial policy in particular in the Balkan countries, we consider that: In the next few decades we are going to see a world with bigger and bolder corporations, more conscious of public opinion as a global market gradually coalesces, but more willing to exploit weaker institutions in the international political system to gain access to resources and special economic status. The Balkan countries “suffered the most from the global recession of 2008- 09”. Wherever you go in the region people tell you how tough life is. Average salaries are €491 in Montenegro, €360 in Serbia, €300 in Albania and at similar levels elsewhere. By contrast prices are high and increasing, especially for utilities. All the Balkan economies are intimately connected to the euro zone so the decline in 1Boric, T Rechtsvergleichung, Graz 2013, p. 192. 2 http://www.indexmundi.com/albania/economy_profile.html (28.2.2014). 94  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 demand from the euro zone has hit their economies hard. Serbia has seen an increase in foreign direct investment and the early signs are that this could be a bumper tourist season on the Croatian coast. Still, alarms bells are ringing, especially in countries entwined with the ailing Greek economy and, to a lesser extent, the anemic Italian one. “For remittances, Albania is the most exposed; around two-thirds of migrants in Greece are from Albania. Macedonia, Serbia and Bulgaria are the most vulnerable to reduced FDI flows. Although the region is suffering a very difficult period, there is a real necessity in promoting of a single Balkan economic space. Therefore, we must recognize the practical obstacles that lie ahead, especially in the Western Balkans, which are rooted in the creation of new states, in unresolved political problems and in continued difficulties in pursuing economic reforms. REFERENCES Boric, T Rechtsvergleichung, Graz 2013. Papajorgji, E E drejta ndërkombëtare tregtare dhe e biznesit. Ilar, Tiranë, 2012. Papajorgji,E Privatisierung von Unternehmen in Albanien und Mazedonien im Rechtsvergleich, Saarbrücker Verlag Für Rechtswissenschaften, Saarbrücken 2013. Gärtner, W Die Eigentumsgarantien in den Verfassungen Polens, Ungarns, der Tschechischen und der Slowakischen Republik - Verfassungsrechtliche Grundlagen und Verfassungspraxis, në Roggemman (Hrsg.), Eigentum in Osteuropa. Peter Lang, Berlin, 1996, p. 219. Huntington, Samuel P The Clash of Civilizations? The Debate (Council of Foreign Affairs, New York, 1993, p. 2. Menzel, U New Images of the Enemy. The Renaissance of Geopolitics and Geoculture in International Relations”, International Journal of Political Economy, 1996, pp. 70. http://www.indexmundi.com/bulgaria/economy_profile.html (16.2.2014). http://www.indexmundi.com/albania/economy_profile.html (28.2.2014). 95  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Erton KALESHI1 Dr. Skerdian KURTI2 DËNIMET ALTERNATIVE DHE ROLI I SHËRBIMIT TË PROVËS NË EKZEKUTIMIN E TYRE ABSTRACT: ALTERNATIVE SENTENCING AND THE ROLE OF THE PROBATION SERVICE IN THEIR EXECUTION The reason for choosing this topic is related to the importance of the development of contemporary criminal sentencing policies, coordination of criminological research and design philosophy of the sentencing principles of sentencing development in Albania. The purpose of this paper consists in recognizing the opportunities offered by our law enforcement or alternatives to imprisonment, the mission of the Probation Service in supervision and implementation of alternatives to imprisonment to overcome the difficulties and social reintegration of sentenced and the bringing of positive changes in their lives. It is worth emphasizing that the practical implementation of alternatives to imprisonment is not only addressing the problem of overcrowding in prisons and finding an efficient system of punishment, but the use of alternatives reflects a fundamental problem in accessing the crime, the offenders and their place in society by changing the focus of punishment by confinement in restorative justice and reintegration. Keywords: Sentencing system, Alternative sentences, Execution of sentences, Probation Service, Restorative function ABSTRAKT: DËNIMET ALTERNATIVE DHE ROLI I SHËRBIMIT TË PROVËS NË EKZEKUTIMIN E TYRE Arsyeja e zgjedhjes së kësaj teme lidhet me rëndësinë e zhvillimit të politikave penale bashkëkohore të dënimit, bashkërendimin e kërkimeve kriminologjike si dhe hartimin e filozofisë së dënimeve e parimeve te zhvillimit të dënimit në Shqipëri. Qëllimi i këtij punimi konsiston në njohjen e mundësive që ofron legjislacioni ynë për zbatimin a alternativave të dënimit me burgim, misionin e Shërbimit të Provës në mbikqyrjen dhe zbatimin e alternativave të dënimit me burgim për kapercimin e vështirësive dhe riintegrimin shoqëror të të dënurave si dhe sjelljen e ndryshimeve pozitive në jetën e tyre. Vlen për tu theksuar se zbatimi në praktikë i alternativave të dënimit me burgim është jo vetëm adresimi i problemit të mbipopullimit në burgje dhe gjetja e nje sistemi efikas ndëshkimi, por përdorimi i alternativave pasqyron një problem thelbësor në qasjen e krimit, të autoreve të veprave penale dhe vendin e tyre në shoqëri duke ndryshuar fokusin e ndëshkimit, nga izolimi në drejtesinë restauruese dhe riintegrimin. Fjalë kyçe: Sistemi i dënimeve, Dënimet alternative, Ekzekutimi i dënimeve, Shërbimi i provës, Funksioni riedukues 1Fakulteti i Ekonomisë i Universitetit të Tiranës erton.kaleshi@gmail.com 2 Fakulteti i Drejtësisë i Universitetit të Tiranës skerdiankurti@yahoo.it 96  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Hyrje A rsyeja e zgjedhjes së kësaj teme lidhet me rëndësinë e zhvillimit të politikave penale bashkëkohore të dënimit, bashkërendimin e kërkimeve kriminologjike si dhe hartimin e filozofisë së dënimeve e parimeve te zhvillimit të dënimit në Shqipëri. Qëllimi i këtij punimi konsiston në njohjen e mundësive që ofron legjislacioni ynë për zbatimin a alternativave të dënimit me burgim, misionin e Shërbimit të Provës në mbikqyrjen dhe zbatimin e alternativave të dënimit me burgim për kapercimin e vështirësive dhe riintegrimin shoqëror të të dënurave si dhe sjelljen e ndryshimeve pozitive në jetën e tyre. Vlen për tu theksuar se zbatimi në praktikë i alternativave të dënimit me burgim është jo vetëm adresimi i problemit të mbipopullimit në burgje dhe gjetja e nje sistemi efikas ndëshkimi, por përdorimi i alternativave pasqyron një problem thelbësor në qasjen e krimit, të autoreve të veprave penale dhe vendin e tyre në shoqëri duke ndryshuar fokusin e ndëshkimit, nga izolimi në drejtesinë restauruese dhe riintegrimin. 1. Kuptimi i dënimeve alternative Dënimet alternative janë masa ndëshkimore që kryhen në ambjente jo të izoluara siç ndodh me dënimin me burgim. Dënimi me burgim është parë në të shkuarën si masa më e mirë për të rritur sigurinë e komunitetit dhe dënimin e veprimeve kriminale duke synuar uljen apo eliminimin e tyre, por jo gjithmonë ai ka qënë i efektshem sa i përket parandalimit të krimit dhe riintegrimit social të të dënuarve1. Në Shqipëri sistemi i burgjeve po kalon sfida të shumta për shkak të mbipopullimit apo infrastruktures së vjetëruar dhe si rrjedhoje, të dënuarit me burgim jetojnë në kushte të mjera të cilat mund të kenë një ndikim negativ për gjëndjen e tyre fizike dhe mendore, dhe pengojnë përgatitjen e tyre arsimore dhe profesionale, duke ndikuar kështu në mundësitë e tyre për një jetë normale në komunitet në të ardhmen2. Një dënim i gjatë me burgim ka ndikim edhe në jetën familjare dhe punën e një personi. Duke vënë në dyshim efektivitetin e dënimit me burgim, ekspertet janë përpjekur të gjejne masa të tjera të dobishme, të një natyre të ndryshme nga burgimi, për të ndihmuar të dënuarit duke i mbajtur në komunitet. Dënimet alternative janë një mënyrë e mire për të bërë trajtimin e diferencuar të të dënuarve sipas grupeve të veçanta në të cilat bëjnë pjesë, si psh: të miturit, gratë, të moshuarit, të sëmurët mendorë, personat me varësi ndaj substancave narkotike, personat të cilët kanë probleme shëndetësore të cilat kërkojnë trajtim të specialuzar, të dënuarit të cilët kanë përgjegjësi prindërore për fëmijë të mitur të cilët nuk mund të kenë përndryshe kujdes prindëror. 1Shih, V. Hysi, Penologjia, Kristalina-KH, Tiranë, 2012, fq. 33 e vazhdim. 2Shih, Raport monitorimi mbi situatën e respektimit të të drejtave të njeriut në Shqipëri për vitin 2011, botim i KSHH, Tiranë, 2012, fq. 30-46. 97  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 2. Standartet ndërkombëtare që favorizojnë zbatimin e dënimve alternative Ekzistojnë një numer instrumentesh ndërkombetare të cilat vendosin detyrime, rregulla minimale standarte dhe udhezime për shtetet anëtare të traktateve dhe konventave për administrimin e drejtësisë dhe alternativave ndaj dënimit me burgim. Sipas Rregullave të Tokios, qëllimi i masave alternative të dënimit me burgim në përgjithesi, është gjetja e alternativave efektive ndaj dënimit me burgim për të dënuarit dhe të mundësojë autoritetet t'i pershtatin sanksionet penale me nevojat individuale të të dënuarit dhe në proporcionalitetin e duhur me veprën penalete kryer 1. Këto rregulla zbatojne dënimet alternative duke u bazuar në katër kritere:  natyra dhe rrezikshmeria e veprave penale;  personaliteti dhe formimi i autorit të veprës penale;  mbrojtja e shoqërisë;  shmangia e "përdorimit të panevojshem të dënimit me burgim". Avantazhet e individualizimit të dënimit në këtë mënyre, janë të dukshme sepse e lejojnë të dënuarin të mbetet i lire, duke i mundësuar të vazhdojë punën, studimet dhe jetën në familje. Masat alternative të dënimit me burgim synojne të inkurajojnë një perfshirje më të gjerë të komunitetit në administrimin e drejtësisë penale, veçanërisht në trajtimin e të dënuarve dhe të nxisin një ndjenjë përgjegjësie sociale të të dënuarit. Do të zbatohen pa asnjë lloj diskriminimi racor, ngjyre, seksi, moshe, gjuhe, besimi fetar, opinioni politik, origjine kombëtare apo sociale, prone, prejardhje apo ndonjë statusi tjeter. Konventa Europiane e te Drejtave te Njeriut po ashtu ka sanksionuar të drejtat dhe liritë themelore të individit, që përbejnë themelet e drejtësisë dhe të paqes ne botë. Disa nga këto të drejta dhe liri themelore marrin rëndësi të veçante në kuadër të penologjise, si garanci të rëndësishme në proçesin penal duke ndikuar edhe sistemin e drejtesisë penale në tërësi. Për të garantuar një trajtim sa më human të personit, në rastet kur ai arrestohet apo burgoset për një vepër penale, me rëndësi është neni 5 i KEDNJ, në lidhje me të drejtën e personit për liri dhe siguri, si dhe garancitë për zhvillimin e nje proçesi të rregullt ligjor. "Cdokush ka të drejtën e lirisë e të sigurisë personale. Askujt nuk mund t'i hiqet liria , me perjashtim të rasteve që vijojnë dhe në përputhje me procedurën dhe rastet e parashikuara me ligj". Neni 6 i KEDNJ parashikon të drejtën për një proçes të rregullt gjyqësor, pjesë e të cilit është edhe ekzekutimi i vendimeve penale të formës së prerë. Rregullat e Tokios dhe të Pekinit nga ana tjetër kanë luajtur një rol tepër të rëndësishëm në minimizimin e efekteve të dëmshme në trajtimin e të miturve nga sistemi i drejtësisë, duke parandaluar shtimin e kriminalitetit dhe duke e përfshirë 1 Adoptuar nga Rezoluta e Asamblesë së Përgjithshme 45/110 në 14 dhjetor 1990. 98  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 sistemin e drejtësisë për të miturit në një proçes zhvillimi sa më të gjerë në nivel kombëtar1. E drejta e të miturit për privatësi duhet respektuar në çdo rast, në mënyrë që të shmanget dëmi që mund të shkaktohet nga një publicitet jo i duhur ose nga etiketimi i mundshëm. Studimet kriminologjike në fushën e etiketimit 2 kanë treguar për efektet e dëmshme të shkaktuara nga identifikimi i përhershëm i të rinjve si "kriminele" apo "delinkuent". Regullat theksojnë nevojën për një trajnim të specializuar për të gjithë punonjësit e ligjit të përfshirë në administrimin e drejtësisë për të miturit. Meqë policia është kontakti i parë me sistemin e drejtësisë për të mitur, është me rëndësi që punonjësit e policisë të veprojnë në mënyrë profesionale. Kongresi i gjashtë mbi Parandalimin e Krimit dhe Trajtimin e të Dënuarve, specifikon se rregullat inter alias duhet të reflektojnë parimin bazë që paraburgimi të përdoret vetëm si mundësia e fundit, në mënyrë që asnjë i mitur të mos mbahet në një ndërtese ku është i ekspozuar ndaj ndikimeve negative të të rriturve, dhe të merren parasysh nevojat e tyre te veçanta gjatë kësaj faze zhvillimi 3. Një rol të rëndësishëm në këtë drejtim ka luajtur edhe Këshilli i Evropës i cili është shprehur me anë të një rekomandimi në lidhje me mbipopullimin e burgjeve4. Sipas këtij rekomandimi, mbipopullimi dhe rritja e popullsisë në burgje përbën një sfidë madhore për administrimin e burgjeve dhe sistemin e drejtësisë penale në tërësi, si në lidhje me të drejtat e njeriut, ashtu edhe me menaxhimin efikas të institucioneve penale. Gjithashtu ai merr në konsideratë faktin që menaxhimi efikas i popullatës së burgjeve përcaktohet nga çështje të tilla si: situata e përgjithshme e kriminalitetit, prioriteti në kontrollin e krimit, gama e dënimeve të përcaktuara, ashpërsia e dënimeve të dhëna, shpeshtësia e përdorimit të sanksioneve dhe masave komunitare, përdorimi i paraburgimit, efektiviteti dhe efikasiteti i organeve të drejtësisë penale dhe qendrimi i publikut ndaj krimit dhe ndëshkimit. Ky rekomandim sanksionon që masat e marra për të luftuar mbipopullimin e burgjeve, për të reduktuar popullsinë e burgjeve, duhet të bëhen pjesë e një politike penale koherente dhe racionale për parandalimin e krimit dhe sjelljes kriminale, zbatimin efektiv të ligjit, sigurinë dhe mbrojtjen e publikut, individualizimin e sanksioneve si dhe për riitegrimin social të të dënuarve. Këto masa duhet të jenë konform parimeve bazë te shteteve demokratike të udhëhequra nga ligji dhe që u nënshtrohen qëllimit madhor të garantimit të të drejtave të njeriut, në përputhje me Konventen Evropiane të të Drejtave të Njeriut dhe me rastet e praktikës gjyqësore të organeve përkatëse të ngarkuara me zbatimin e saj. 3. Përparësitë e zbatimit të dënimeve alternative 1 Tërësia e Rregullave minimale të Kombeve të Bashkuara në lidhje me dhënien e drejtësisë për të mitur (Rregullat e Pekinit) janë miratuar më 29 nëntor 1985. Ato gjenden të botuara në “Përmbledhjen e akteve ndërkombëtare”, botim i KSHH, Tiranë, 1993, fq. 243-269. 2 Shih, V. Hysi, Kriminologjia, Kristalina-KH, Tiranë, 2010, fq. 117. 3 Adoptuar nga Rezoluta nr.4 e Asamblesë së Përgjithshme mbi standartetet e drejtësisë për të mitur. 4 Rekomandimi Nr.R (99) 22, i Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës adoptuar në 5 nëntor 2008. 99  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Zbatimi i dënimeve alternative synon të konsolidojë dhe promovojë të drejtat e njeriut, të zgjerojë përfaqësimin e interesave dhe nevojave të ndryshme të shoqërisë, të kontribuojë në emancipimin dhe zhvillimin e shoqërisë, përfshirjen dhe pjesëmarrjen e komunitetit në proçese të rëndësishme institucionale, parametra të domosdoshme për cilësinë e një demokracie në zhvillim. Krijimi i një mundësie të dytë për të pandehurit që paraqesin probleme të varësisë me drogën dhe alkolin, probleme të sjelljes, të personalitetit, të agresivitetit dhe të menaxhimit të zemerimit, trajtimin e duhur mjekësor, psikosocial me qëllim rehabilitimin e tyre, integrimi i tyre në shoqëri, krijimi i besueshmerisë tek publiku i gjerë mbi efikasitetin e zbatimit të dënimit alternativ si dhe institucionalizimi i dënimit alternativ në Shqipëri, janë ndër objektivat kryesore që synohen të arrihen. Qëllimi i prezantimit të alternativave të dënimit me burgim është jo vetëm adresimi i problemit të mbipopullimit në burgje apo gjetja e një sistemi efikas ndëshkimi, por edhe pasqyrimi i një ndryshimi thelbësor në qasjen ndaj krimit të autoreve te veprave penale dhe vendin e tyre në shoqëri duke ndryshuar fokusin e ndëshkimit nga izolimi në drejtësinë restauruese dhe integrimin. Disa nga përparësitë e denimeve alternative janë:  Zvogëlojnë probabilitetin e rikthimit në rrethin e krimit;  Ofrojnë një mundësi për të zhdëmtuar dëmin dhe viktimën;  Zhdukin "shkollën e krimit në burg". Ato shmangin marrjen e kulturës së burgut, në mënyrën e të jetuarit, të të shprehurit dhe zakonet e ndryshme që fitohen gjatë qëndrimit në burg;  Ndihmojnë në mbajtjen e lidhjeve familjare dhe sociale;  I japin mundësi të dënuarit për t'u riintegruar në shoqëri;  Eliminojnë sikletin e dënimit me burgim.Turpi i të qënit në burg është kaq real, sa dhe anëtarët e pafajshëm të familjes e vuajnë atë edhe më shumë se vetë i dënuari;  Financiarisht dënimet alternative kanë më pak shpenzime krahasuar me mbajtjen në institucion të të dënuarit, duke ulur në këtë mënyrë shpenzimet e taksapaguesve. 4. Dënimet alternative sipas legjislacionit shqiptar Alternativat e dënimit me burgim u përcaktuan për herë të parë në Kodin Penal të Republikës së Shqipërisë, të miratuar me ligjin nr.7895, datë 27.01.1995. Ky kod parashikonte këto lloj alternativash1:  Copëzimin e dënimit me burgim (Neni 58);  Pezullimi i dënimit me burgim dhe vënia në provë (Neni 59);  Pezullimi i ekzekutimit të dënimit me burgim dhe detyrimi për kryerjen e një pune me interes publik (Neni63); 1Shih. I. Elezi, S. Kaçupi, M. Haxhia, Komentar i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë, Geer, Tiranë, 2006, fq. 258-281. 100  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543  Lirimi para kohe me kusht (Neni 64) Në këtë kohë u shfaqën probleme në lidhje me zbatimin e këtyre alternativave të dënimit në praktikë për shkak të mungesës së mbikqyrjes së zbatimit të tyre si dhe proçedurave për caktimin e mbikqyrjes së tyre1. Lindi kështu nevoja për ndryshimin dhe përmirësimin e kuadrit ligjor ekzistues. Ishte Ministria e Drejtësisë ajo që ndërmori nismën për reformimin e dënimeve alternative që u finalizua me miratimin e ligjit nr.10023, datë 27.11.2008 "Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr.7895, datë 27.01.1995 Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë" dhe ligji nr.10024,date 27.11.2008 "Për disa ndryshime dhe shtesa në ligjin nr.8331, datë 21.04.1998 "Për ekzekutimin e vendimeve penale". Zbatimi i denimive alternative në Shqipëri shënoi një hap përpara në konsolidimin e të drejtave të njeriut, demokracisë dhe shtetit ligjor. Zakonisht këto alternativa të dënimit me burgim jepen kur nga gjykata vlerësohet se rrezikshmëria shoqërore e autorit dhe e veprës penale është e vogel, si dhe kur kjo gjykatë mendon se me zbatimin e masave të tilla i arrihet më së miri qëllimeve të dënimit. Në këtë rast gjykata e cakton më parë masën e dënimit ndaj autorit të veprës penale dhe në qoftë se shikon se plotësohen kushtet përkatëse, ajo vendos për zbatimin e një prej alternativave të dënimit. Alternativat që parashikon Kodi Penal aktual, jane: - Gjysmëliria (neni 58), - Pezullimi i dënimit me burgim dhe vënia në provë (neni 59) - Qëndrimi në shtëpi (neni 59/a), - Puna me interes publik (neni 63), - Lirimi me kusht (neni 64). 5. Domosdoshmëria e krijimit të institutit të Shërbimit të Provës Sipas Konferencës Europiane të Shërbimit të Provës, roli i këtij instituit ka të bëjë me të gjitha aktivitetet në fushën e drejtësisë penale, raportet për vlerësimin e rrethanave shoqërore, puna e ndërhyrjes së hershme, aktivitetet në fushën e sanksioneve dhe masave komunitare, aktivitete në institucione të vuajtjes së dënimit, mbikqyrja, vënia në provë si sanksion penal, aktivitete te parandalimit te krimit etj. Shërbimi i Provës ka një rol të veçantë në sistemin e drejtësisë penale pasi kryen një sërë funksionesh të specializuara, të domosdoshme për funksionimin e sistemeve moderne të drejtësisë penale2. Kështu ai bashkëpunon me policinë për të shmangur shkelësit e rinj dhe më potencialë nga ndjekja penale e proçedimi penal; përpilon raporte për të ndihmuar gjykatat gjatë proçesit të dhënies së dënimit dhe për të nxitur dënimet në komunitet, kur është e përshtatshme; bashkëpunon me burgjet, të 1 Shih, Ekzekutimi i vendimeve penale, Probleme të ligjit dhe të praktikës shqiptare, botim i KSHH, Tiranë, 2004, fq. 60. 2 Shih, V.Hysi, Roli i sistemit të drejtësisë penale në parandalimin e kriminalitetit, në Revista Jeta Juridike nr.4, Shkolla e magjistraturës, Tiranë, 2010, fq. 51. 101  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 dënuarit dhe familjet e tyre për të siguruar një rikthim pozitiv në komunitet dhe për të reduktuar recidivizmin; merret me zhvillimin, organizimin dhe mbikqyrjen e të dënuarve me "punë në komunitet", etj. Shërbimi i provës përshkohet nga disa parime e vlera:  Parimi i ndërhyrjes minimale, që të mos përdoret më shumë forcë nga sa është e  Drejtësi, sinqeritet dhe pergjegjësi; nevojshme;  Parimi i normalizimit, që kushtet për të dënuarit duhet t'u korrespondojnë atyre jashtë sistemit të drejtësisë penale;  Respekt per dinjitetin njerëzor dhe drejtësinë;  Gatishmëria për të bashkëpunuar me organizata të tjera;  Parimi i ndërhyrjes në kohë për të siguruar një reagim të efektshëm ndaj veprës penale dhe për të trajtuar një çështje me efikasitet. Punonjesi i shërbimit të provës duhet të ketë akses tek të dënuarit në çdo fazë të proçesit të drejtësisë penale;  Respekt për individet, integritetin dhe jetën private. Me miratimin e Kodi Penal të vitit 1995 u përcaktuan edhe dënimet e para alternative, por zbatimi i tyre në praktikë u bë tepër i vështirë për shkak se nuk kishte asnjë agjenci të ngarkuar me mbikqyrjen e të dënuarve gjatë ekzekutimit të dënimit alternativ. Lindi nevoja për krijimin e Shërbimit të Provës, që do të mbikqyrte të dënuarit në komunitet, në mënyrë që të ulej krimi si dhe kostot dhe pasojat e burgimit të panevojshëm. Shërbimi i provës u sanksionua për herë të parë në ligjin "Për ekzekutimin e vendimeve penale" në të cilën u përcaktua, se ai do të merrej me ekzekutimin e alternativave të dënimit me burgim të parashikuara nga Kodi Penal. Ai është një institucion në varësi të Ministrisë së Drejtësisë që ka filluar funksionimin e tij në qershor të vitit 2009. Stafi angazhohet në përgatitjen e raporteve të vlerësimit para dhe pas gjykimit duke vlerësuar prejardhjen shoqërore, kushtet familjare dhe planet konkrete për ri- integrimin shoqëror si dhe realizon mbikqyrjen e të dënuarve me dënime alternative me qellim mbrojtjen e interesave publike dhe parandalimin e kryerjes së veprave penale. Ky shërbim kryen kontroll mbi të dënuarit dhe vepron si mburojë për komunitetin. Nga njëra anë u jep mundësinë autorëve të veprave penale të cilët kanë mundësi për ri-integrim dhe rehabilitim në shoqëri të rifillojnë sa më shpejt jetën në komunitet ndërsa nga ana tjeter kontrollon dhe ndëshkon autorët e veprave penale duke vepruar si mburojë për komunitetin. Sigurisht për të arritur rezultate të kënaqshme veprohet në bashkëpunim me shërbimet lokale sociale dhe të mirqeniës për të nxitur dhe rritur mundësinë e përfshirjes në shoqëri1. 1Për këtë qëllim është nëshkruar një memorandum bashkëpunimi mes Drejtorise së Shërbimit të Provës dhe Shoqatave Partnere të projektit. Sipas këtij bashkëpunimi zyra e Shërbimit të Provës i dërgon shoqatave partnere 102  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Në ushtrimin e veprimtarisë së tij, Shërbimi i Provës, bazohet mbi parimin e ligjshmërisë, të objektivitetit, të respektimit të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, në mungesën e diskriminimit, të respektimit të dinjitetit të të pandehurit/dënuarit. Ai përpiqet të zhvillojë ndjenjën e përgjegjësisë së të dënuarit ndaj komunitetit dhe viktimës, si dhe mbështet e inkurajon riintegrimin social të të dënuarit nëpermjet një qëndrimi korrekt ndaj punës, shtetit ligjor dhe rregullave të ndërveprimit social1. Në funksion të këtyre parimeve janë rregullat për rekrutimin e punonjësve të Shërbimit të Provës: kushti për arsimin e lartë në degët psikologji, punë sociale, sociologji ose juridik, si dhe proçedura e rekrutimit me konkurs të hapur bazuar në meritat2. Gjithashtu në funksion të këtyre parimeve dhe si një premisë që siguron profesionalizmin dhe efikasitetin e veprimtarisë së Shërbimit te Provës është trajnimi3. Shërbimi i Provës organizon kurse trajnimi të detyrueshme për punonjësit, me qëllim aftësimin profesional dhe përsosjen e njohurive në drejtim të kryerjes së detyrave me efektivitet dhe profesionalizem. Për realizimin e trajnimeve Shërbimi i Provës krijon marrëdhënie bashkëpunimi me institucione lokale, publike, shtetërore, private, organizata jofitimprurëse vendase apo të huaja. Shërbimi i provës ka një rol qëndror në proçesin e caktimit dhe të mbikqyrjes së dënimeve alternative dhe për përmbushjen e funksioneve të tij ai bashkëpunon me organet e pushtetit qendror, pushtetit vendor dhe Policinë e Shtetit, sipas marrëveshjeve të lidhura me to për trajtimin e resteve të mbikqyrjes për të dënuarit me dënime alternative4. Qëllimi i këtyre marrëveshjeve me njësitë e qeverisjes vendore është sigurimi prej tyre i vëndeve të punes për personat me banim në komunitetin e tyre për të cilët gjykata ka dhënë si dënim alternativ punën me interes publik apo edhe rastet e të dënuarve me dënime të tjera alternative për të cilat pushteti vendor është drejtperdrejt i interesuar me qëllim garantimin e sigurisë publike të komunitetit, riintegrimin në shoqëri të personit të dënuar që është anëtar i atij komuniteti, si dhe ndihmën e të dënuarit për t'u riintegruar në komunitet. 6. Roli i Shërbimit të Provës në ekzekutimin e dënimeve alternative Vendimi penal i gjykatës vihet në ekzekutim menjëherë pasi të ketë marrë formë të prerë. Masat për ekzekutimin e vendimit si dhe kontrolli mbi rregullimin e një leter reference me të dhënat e të pandehurit, subjekt për dënimin alternativ i cili trajtohet në qëndrat ditore të këtyre shoqatave partnere, që disponojne programe të natyrës rehabilituese, përfshirese dhe riintegruese për të pandehurit në komunitet. 1 Neni 3 i VKM-së nr.302, datë 25.03.2009 "Për organizimin e funksionimin e Shërbimit të Provës dhe për përcaktimin e standarteve e të procedurave për mbikqyrjen e ekzekutimit të dënimeve alternative". 2 Neni 13, po aty. 3 Neni 19, po aty. 4 Bashkëpunimi me Policinë e Shtetit është mjaft i rëndësishëm për funksionimin e tij për të bërë të mundur zbatimin e detyrimeve të vendosura nga gjykata. Është evidentuar se ky bashkëpunim ndërmjet zyrave vendore me komisariatet dhe drejtoritë e policisë në qarqe ka qenë mjaft i mirë dhe frytdhënës, sidomos për gjetjen dhe njoftimin e personave për të cilët nuk ka pasur adresa te sakta në urdherat e ekzekutimit. Shih, Buletini i Shërbimit të Provës, botim i OSCE, Tiranë, 2011, fq. 24. 103  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 ekzekutimit të vendimit merren nga Prokurori. Organet dhe punonjësit që ekzekutojnë vendimet janë të detyruar të zbatojnë me korrektësi kompetencat që u jep ligji duke respektuar të drejtat, nderin dhe dinjitetin e personave të dënuar1. Në rastin e ekzekutimit të dënimeve alternative përveç Prokurorit dhe Gjykatës nnjë rol të rëndësishëm luan edhe instituti i Shërbimit të Provës. Ky institut jep kontribut në proçesin e individualizimit të sanksioneve dhe masave të vendosura nga organet juridike në periudhën e zhvillimit të proçesit penal2. Ai zbaton ekzekutimet e vendimeve të gjykatës, e cila i vendos personave te sanksionuar penalisht, respektimin e disa masave dhe zbatimin e disa detyrimeve. Gjithashtu ai mban lidhje të vazhdueshme me gjykatat dhe prokuroritë duke i informuar për mënyrën se si janë respektuar masat e caktuara dhe detyrimet e vendosura ndaj personave të sanksionuar penalisht. Ky shërbim u ofron mbështetje personave ndaj të cilëve janë zbatuar masat alternative për superimin e vështirësive të hasura gjatë kohës që janë nën mbikqyrje si dhe përfshin komunitetin në proçesin e mbikqyrjes dhe riintegrimin e personave të dënuar duke i mbajtur në periudhe prove. Në bazë të nenit 31/9 të Ligjit Nr. 8331 datë 21.04.1998 “Për ekzekutimin e vendimeve penale” i ndryshuar, kur gjykata vendos pezullimin e vendimit me burgim dhe zëvendësimin e tij me një dënim alternativ, ia dërgon menjëherë vendimin prokurorit, për ekzekutimin e dënimit alternativ. Në qoftë se personi i dënuar është i burgosur, gjykata ia dërgon një kopje të vendimit edhe institucionit të ekzekutimeve të vendimeve penale, ku mbahet i dënuari, për lirimin e tij. Shërbimi i provës mund t'i propozojë prokurorit për të ndryshuar, sipas ligjit, kushtet dhe detyrimet për të dënuarin, pasi verifikon faktet dhe rrethanat e mospërmbushjes së tyre nga i dënuari. Në ekzekutimin e dënimit alternativ, shërbimi i provës mbikëqyr përmbushjen e detyrimeve dhe të kushteve të përcaktuara në vendimin e gjykatës, asiston dhe këshillon të dënuarin në përmbushjen e këtyre detyrimeve dhe jep ndihmë në integrimin social të tij. Me kërkesë të gjykatës ose të prokurorit, shërbimi i provës përgatit një raport për zbatimin e vendimit të gjykatës dhe të programit të mbikëqyrjes. Kur i dënuari nuk përmbush kushtet dhe detyrimet e përcaktuara nga gjykata, shërbimi i provës paraqet raport para prokurorit, i cili përmban informacion për rrethanat e shkeljes, shpjegimet e dhëna nga i dënuari, vlerësimin e punonjësit të shërbimit të provës dhe propozimin, së bashku me arsyet përkatëse, për të caktuar detyrime shtesë, për të zgjatur afatin e mbikëqyrjes apo për të ndryshuar kushtet e detyrimet për ekzekutimin e dënimit. 1 Shih, Bashkimi Europian, Përmbledhje e plotë mbi të drejtat dhe detyrimet e të paraburgosurve dhe të burgosurve, Pegi, Tiranë, 2007, fq. 51. 2 Neni 31/7 i Ligjit Nr. 8331 datë 21.04.1998 “Për ekzekutimin e vendimeve penale” i ndryshuar. 104  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Kur i dënuari kryen dënimin alternativ apo përmbush detyrimin e dhënë, shërbimi i provës paraqet përpara prokurorit raportin për përfundimin e plotë të periudhës së mbikëqyrjes. Në këtë rast prokurori nxjerr vendim të veçantë për kryerjen e dënimit alternativ1. 7. Konkluzione Si përfundim mund të themi se dënimet alternative zënë një vend të rëndësishëm në politikat penale që ndjekin sot vendet evropiane e më gjerë. Nisma për përmirësimin e kuadrit ligjor, adresonte prioritertin qeveritar për funksionimin efektiv të alternativave të dënimit me burgim për arsyet e shumta ekonomike, sociale shoqërore, humane dhe sidomos uljen e fenomenit të mbipopullimit në burgje. Është e vërtetë që dënimi me burgim e mban të dënuarin në kontroll të sigurt, e ndëshkon duke i hequr lirinë, e ruan që ai të mos kryejë vepra të tjera gjatë kohës së qëndrimit të tij në burg dhe e rehabiliton atë gjatë periudhës së burgimit por realiteti tregon gjithashtu se burgjet, jo vetëm që rehabilitojnë rrallë, por nxisin individët në kriminalitet të mëtejshëm, duke krijuar një proçes zinxhir lirimi dhe burgimi të të dënuarit. Burgimi shkakton edhe fillimin e ciklit te varfërisë, humbjes së vëndeve të punës, dobësimin e mundësive për punësim, dëmtimin e marrëdhënieve ndërpersonale dhe shtimin e rreziqeve shëndetësore për shkak të mbipopullimit në burgje. Madje mbipopullimi evidentohet edhe si faktor që nxit dhunën në burgje. Ndaj për zgjidhjen e këtij fenomeni kërkohet reformimi i drejtësisë penale nëpërmjet masave depenalizuese për vepra të caktuara, zbutjen e masave të dënimit me burgim për vepra të lehta dhe shtimin e dënimeve alternative. Por dënimet alternative nuk shërbejnë vetëm për të adresuar çështjet e mbipopullimit në burgje. Thelbi i tyre është ndryshimi i fokusit të dënimit nga ndëshkimi dhe izolimi, në drejtësinë restauruese dhe integruese për individin. E drejta penale bashkëkohore është duke u shkëputur gjithnjë e më shumë nga efekti ndëshkues apo shpagues i dënimit, duke u orientuar drejt drejtësisë restauruese2. Tashmë edhe nën ndikimin e parimit të humanizmit që përshkon legjislacionin penal, pranohet gjerësisht se dënimi penal ndjek qëllimin e riedukimit, risocializimit dhe riintegrimit të autorit të veprës penale paralelisht me zhdëmitimin e të dëmtuarit prej saj. Ato synojnë vendosjen e një ekuilibri midis interesave të shoqërisë për t'u mbrojtur nga kriminaliteti dhe nevojave të autorit të veprës penale që është në konflikt me ligjin. Qëllimi i dënimeve alternative është të reduktojë dëmin e ardhur nga vepra penale dhe të reduktojë përfshirjen e individit në sistemin e drejtësisë penale. 1Neni 31/11 i Ligjit Nr. 8331 datë 21.04.1998 “Për ekzekutimin e vendimeve penale” i ndryshuar. 2 Shih, I. Elezi, Parandalimi, drejtësia penale dhe drejtësia restauruese, në Revista Ndërmjetësimi, botim i Fondacionit “Zgjidhja e konflikteve dhe pajtimi i mosmarrëveshjeve” nr. 1, Tiranë, 2008, fq. 33 e në vazhdim. 105  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Një problem i evidentuar në terren është mosekzistenca e institutit të Shërbimit të provës në të gjitha rrethet gjyqësore. Mbulimimi i të gjithë territorit të vendit me zyrat e këtij instituti do të krijojë në të ardhmen edhe shtimin e vendimeve gjyqësore për dhënien e dënimeve alternative nga ana e gjykatave të këtyre rretheve gjyqësore. Krahas rritjes së numrit të zyrave të institutit të Shërbimit të Provës, rëndësi të madhe merr edhe përgatitja dhe rekrutimi i personelit që do të punojë në këto zyra. Bibliografia Elezi, I. Parandalimi, drejtësia penale dhe drejtësia restauruese, në Revista Ndërmjetësimi, botim i Fondacionit “Zgjidhja e konflikteve dhe pajtimi i mosmarrëveshjeve” nr. 1, Tiranë, 2008. Elezi, Kaçupi, Haxhia, Komentar i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë, Geer, Tiranë, 2006. Hysi, V. Kriminologjia, Kristalina-KH, Tiranë, 2010. Hysi, V. Penologjia, Kristalina-KH, Tiranë, 2012. Hysi, V. Roli i sistemit të drejtësisë penale në parandalimin e kriminalitetit, në Revista Jeta Juridike nr.4, Shkolla e magjistraturës, Tiranë, 2010. Bashkimi Europian, Përmbledhje e plotë mbi të drejtat dhe detyrimet e të paraburgosurve dhe të burgosurve, Pegi, Tiranë, 2007. Buletini i Shërbimit të Provës, botim i OSCE, Tiranë, 2011. Ekzekutimi i vendimeve penale, Probleme të ligjit dhe të praktikës shqiptare, botim i KSHH, Tiranë, 2004. Përmbledhje e akteve ndërkombëtare, botim i KSHH, Tiranë, 1993. Raport monitorimi mbi situatën e respektimit të të drejtave të njeriut në Shqipëri për vitin 2011, botim i KSHH, Tiranë, 2012. Kodi Penal i Republikws sw Shqipërisë. Ligji Nr.8331 datë 21.04.1998 “Për ekzekutimin e vendimeve penale” i ndryshuar. VKM Nr.302 datë 25.03.2009 "Për organizimin e funksionimin e Shërbimit të Provës dhe për përcaktimin e standarteve e të procedurave për mbikqyrjen e ekzekutimit të dënimeve alternative". 106  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Esilda LUKU1 PASQYRIMI NË SHTYP I ROLIT TË LËVIZJES STUDENTORE NË NDRYSHIMIN E SISTEMIT POLITIK NË SHQIPËRI ABSTRACT: THE ROLE OF THE STUDENT MOVEMENT ON THE CHANGE OF THE POLITICAL SYSTEM IN ALBANIA ACCORDING TO THE DAILY PRESS This paper aims to analyze the circumstances that conditioned the emergence of the Student Movement and its impact on the change of political system in Albania, as reported by the press. The Movement of December ’90 was as a result of the student protests due to their nonconformity with the totalitarian regime and the state party. Inspired by the ideals of freedom and democracy, the inhabitants of the “Student City” threw slogans, like: “Down with communism”, “Freedom and Democracy” and “We want Albania like Europe”. Their anticommunist vocation was embraced by the intellectuals and the workers, too. The Movement of December ’90 marked a historic turning point for the Albanian society and state, guaranteeing the political pluralism, with the formation of the first opposition force, the Democratic Party, on December 12, 1990, and the legalization of multiparty system in Albania. But the culmination of the Students’ Movement arrived with the hunger strike of 732 students and professors of the University of Tirana, which ended with the demolition of the statue of Dictator Enver Hoxha in the “Skanderbeg” square, on February 20, 1991. This event symbolizes the collapse of communism and opening up of the prospects for democracy in Albania. Key words: The Student Movement, intellectuals, democracy, press, political pluralism. ABSTRAKT: PASQYRIMI NË SHTYP I ROLIT TË LËVIZJES STUDENTORE NË NDRYSHIMIN E SISTEMIT POLITIK NË SHQIPËRI Ky punim ka për qëllim të analizojë rrethanat që kushtëzuan lindjen e Lëvizjes Studentore dhe impaktin e saj në ndryshimin e sistemit politik në Shqipëri, në këndvështrimin e shtypit. Lëvizja e Dhjetorit ’90 ishte rrjedhojë e protestave të studentëve që refuzuan konformizmin me regjimin totalitar dhe partinë-shtet. Të frymëzuar nga idealet për liri dhe demokraci, banorët e “Qytetit Studenti” hodhën parrullat “Poshtë komunizmi”, “Liri Demokraci”, “E duam Shqipërinë si gjithë Europa”. Me vokacionin e tyre antikomunist u solidarizuan edhe intelektualët e punëtorët. Lëvizja e Dhjetorit ’90 shënon një kthesë historike për shoqërinë e shtetin shqiptar, duke sendërtuar pluralizmit politik, me krijimin e të parës forcë opozitare, Partisë Demokratike, më 12 dhjetor 1990, dhe institucionalizimin e sistemit shumëpartiak në Shqipëri. Por, kulmi i Lëvizjes Studentore arrin me zhvillimin e grevës së urisë së 732 studentëve dhe pedagogëve 1 Dr. Esilda LUKU, Fakulteti i Shkencave Politike Juridike,Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës. E-mail: esildaluku@yahoo.com 107  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 të Universitetit të Tiranës, që u finalizua me shembjen e bustit të diktatorit Enver Hoxha në sheshin “Skënderbej”, më 20 shkurt 1991. Kjo ngjarje simbolizon rrëzimin e komunizmit dhe hapjen e perspektivës për vendosjen e demokracisë. Fjalët kyçe: Lëvizja Studentore, intelektualët, demokraci, shtypi, pluralizmi politik. U dhëheqja komuniste shqiptare, e instaluar në pushtet pas Luftës së Dytë Botërore, qeverisi mbi bazën e ideologjisë marksiste-leniniste. Për 50 vjet, binomi parti-shtet ndërtoi një shoqëri të mbyllur dhe të bindur, të orientuar me mjete presioni, e cila kristalizoi stereotipin e pritshmërisë dhe të zgjidhjes nga lart, si dhe vlerësimin apriori të drejtë të çdo zgjidhjeje të dhënë. Paragjykimi i paracaktuar mbizotëroi mënyrën e konceptimit të fenomeneve, deri tek ato personale. Ndaj psikologjia e të nënshtruarit kundrejt pushtetit diktatorial kërkonte sakrifica të mëdha dhe kapërcimin e vështirësive të njëpasnjëshme për përqafimin e idealeve të lirisë dhe të demokracisë. Por, zgjerimi i hendekut midis dogmës dhe realitetit arriti momentin kur antagonizmi paraqiti si domosdoshmëri gjetjen e zgjidhjeve pozitive dhe të pranueshme nga shumica.1 Erozioni i legjitimitetit të socializmit shtetëror buronte nga mungesa e efektshmërisë së qeverisë shqiptare. Kriza kishte kapluar të gjithë sektorët e veprimtarisë shoqërore. Kolapsi ekonomik ishte rrjedhojë e politikave të planifikimit, izolimit ekonomik, shtetëzimit të pronës dhe punës kolektive. Kjo mënyrë organizimi kishte shkaktuar shterrimin e rezervave ushqimore, të lëndëve të para, papunësi dhe varfëri të skajshme. Krizës ekonomike i shtohej dehumanizimi i marrëdhënieve të individit me shtetin, mohimi i lirive dhe të drejtave të njeriut, vakuumi i thellë shpirtëror, që rriste pakënaqësinë e përgjithshme shoqërore. 2 Gjendja e vështirë brenda vendit dhe mosbesimi ndaj elitës politike ishte pasojë edhe e privimit relativ, që i referohej perceptimit të individit për pozicionin e tij në krahasim me të kaluarën ose me begatinë dhe lirinë politike që gëzonin popujt në shtetet perëndimore kapitaliste.3 Megjithë përpjekjet e qeverisë shqiptare për ta mbajtur vendin të izoluar nga komunikimi me botën e jashtme, Shqipëria nuk mund t’i shmangej influencës së zhvillimeve ndërkombëtare. Revolucionet demokratike në Europën Lindore, që shënuan rënien e regjimeve totalitare, vetëdijësuan popullin shqiptar për nevojën e ndryshimeve politike. Protesta e parë antikomuniste u organizua në Shkodër, më 14 janar 1990, kur mijëra banorë u grumbulluan në qendër të qytetit, me synimin për të rrëzuar monumentin e Stalinit. Demonstrata masive e qytetarëve shkodranë tërhoqi vëmendjen e medias së huaj dhe u pasua nga 1 Azem Hajdari, “Lëvizja studentore e dhjetorit 1990 dhe kontributi i saj në rrëzimin e sistemit komunist e ndërtimin e demokracisë”, Rilindja Demokratike, viti V, nr. 1134, E shtunë, 9 dhjetor 1995, f. 3 2 Dr. Beqir Meta, “Lëvizja studentore – kthesë e rëndësishme në historinë e Shqipërisë”, Rilindja Demokratike, viti V, nr. 1134, E shtunë, 9 dhjetor 1995, f. 3 3 Andrew Heywood. Politika. Tiranë: Dudaj, 2008, f. 240 108  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 manifestime të tjera kundër diktaturës në Tiranë dhe Kavajë, të cilat nuk i shpëtuan stigmatizimit të mjeteve të propagandës dhe dhunës së organeve të regjimit.1 Qeveria socialiste e Shqipërisë, për të amortizuar presionin e jashtëm dhe rezistencën civile, u orvat të ndërmerrte disa reforma për demokratizimin e jetës ekonomike-shoqërore të vendit. Ato kishin për qëllim rilegjitimimin e sistemit komunist, duke i dhënë një “fytyrë më humane” e zbukuruar atë me rregullime kozmetike, si dhe të lejonin një farë liberalizimi politik.2 Në Pleniumin e 10-të të Komitetit Qendror të Partisë, që i zhvilloi punimet më 17 prill 1990, Ramiz Alia shpalli mekanizmin e ri ekonomik që konsistonte në vetadministrimin e ndërmarrjeve për të garantuar mirëfunksionimin e tyre. Ai gjithashtu prezantoi masat për përmirësimin e furnizimit të popullit me produkte ushqimore nëpërmjet dyfishimit të sipërfaqes së oborreve private në fshat dhe shitjes së mbiprodhimeve bujqësore e blegtorale në tregun e lirë. Në fushën e politikës së jashtme, R. Alia diskutoi çështjen e rivendosjes së marrëdhënieve diplomatike me dy superfuqitë, Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Bashkimin Sovjetik, si dhe shprehu aspiratën e qeverisë shqiptare për pjesëmarrje aktive në procesin e bashkëpunimit e sigurimit europian, të konkretizuar me kërkesën e saj për pranim në KSBE.3 Ky program i pjesshëm reformash, në përputhje me ruajtjen e vazhdimësisë socialiste, dhe moszbatimi tërësor i tij, stimuloi reagimin antiqeveritar të shqiptarëve, që arriti pikën kulmore me eksodin e ambasadave. Më 2 dhe 3 korrik 1990, afro gjashtë mijë qytetarë të mbledhur në Tiranë, nga të gjitha anët e Shqipërisë, devijuan autoritetet policore dhe të Sigurimit, duke depërtuar në mjediset e ambasadave të huaja, për të kërkuar strehim politik. 4 Regjimi e dënoi ashpër aktin antipatriotik të të rinjve, të cilët i cilësoi si huliganë dhe vagabondë. Por, nën trysninë e jashtëzakonshme të një komisioni faktmbledhës të Komunitetit Europian në kryeqytet, qeveria shqiptare u detyrua të lejonte emigrimin e refugjatëve. 5 Përkeqësimi i imazhit ndërkombëtar të Shqipërisë dhe vijimi i situatës së tensionuar politike në vend kushtëzoi presidentin dhe drejtuesin e PPSH-së, Ramiz Alia, të organizonte në Pallatin e Kongreseve, më 12 gusht 1990, një mbledhje me elitën intelektuale (60 vetë), që zgjati rreth katër orë.6 Debati u përqendrua kryesisht në nocionin e “pluralizmit të mendimeve” që nënkuptonte liri shprehjeje, por jo multipartitizëm. Presidenti Alia kundërshtoi fuqishëm idenë e pluralizmit partiak me argumentin se cënonte unitetin kombëtar dhe përbënte rrezik potencial për 1 Dashnor Kaloçi. “Rrëzimi i bustit të Stalinit në Shkodër, më 14 janar 1990”. Internet available: http://balkanweb.com 2 Fatos Tarifa. Jeta shoqërore si eksperiencë sociologjike. Tiranë: Ombra GVG, 2007, f. 95-95 3 Kastriot Dervishi, “Lëvizja studentore i dha fund “pluralizmit” të shoqatave”, 55, viti IX, nr. 326, Tiranë, E premte, 9 dhjetor 2005, f. 12-13 4 Elez Biberaj. Shqipëria në tranzicion: rruga e vështirë drejt demokracisë. Tiranë: Ora, 2001, f. 89 5 Valentina Duka. Histori e Shqipërisë 1912-2000. Tiranë: SHBLU, 2007, f. 319 6 Blerina Sinani, “Dialogjet e Ramiz Alisë me intelektualët për pluralizmin”, Shekulli, E premte, 11 janar 2008, f. 4 109  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 likuidimin e pushtetit.1 Pavarësisht autocensurës nga frika e raprezaljeve dhe nga qëndrimet konformiste që sundonin në shoqëri, intelektualët ishin të bindur për rëndësinë e sistemit politik shumëpartiak, që do të shërbente si busull orientimi drejt Perëndimit të zhvilluar. Kardiologu Sali Berisha në artikullin me titull “Demokracia dhe humanizmi – binom i pandarë”, të botuar në gazetën “Bashkimi”, në shtator 1990, shkruante: “Në diagnozë sociale syri i mprehtë klinik i doktorit popull pothuaj nuk gabon. …Antidemokratë janë pa dyshim të gjithë fanatikët, intolerantët e ata që në vend të pluralizmit të mendimit parapëlqejnë monizmin, uniformën e tij. Mirëpo demokraci pa demokratë nuk mund të ketë. Kurse uniforma e mendimit mbart në vete pasoja të rënda sociale. Ajo vërtet uniformon mendimin, e paraqet atë njëlloj, por si çdo uniformë tjetër, fsheh në vete shumë më tepër se sa ç’tregon”.2 Kërkesa e intelektualëve për diversitet mendimi u pranua në mënyrën “alla Alia” në Pleniumin e 12-të të KQ të Partisë së Punës, më 6-7 nëntor 1990, kur presidenti paraqiti misionin e ri të organizatave të masave, si: Fronti Demokratik, Bashkimet Profesionale, Komiteti i Veteranëve, Bashkimi i Rinisë, Bashkimi i Grave dhe Lidhja e Shkrimtarëve, të cilat nga pozita e “rripave të transmisionit” të vijës së partisë u shndërruan në organizata politiko-shoqërore me individualitetin e personalitetin e tyre, të lidhura ngushtë me interesat e masave që përfaqësonin. Për më tepër, me ligjin e ri elektoral të miratuar në parlament, më 13 nëntor 1990, këto organizata mund të konkurronin si subjekte politike të pavarura dhe të paraqisnin kandidatët e tyre për deputetë në Kuvendin Popullor. Ky pluralizëm fiktiv, që u ideua dhe u realizua në kuadër të ideologjisë drejtuese të PPSH-së, ishte thjesht një masë komplementare e reformave sipërfaqësore të regjimit. 3 Retorika propagandistike, në të mirë të demokratizimit, e aparatçikëve të burokracisë partiake dhe shtetërore nuk mund të pranohej lehtë, veçanërisht nga rinia studentore. Ato ishin të parët që u përballën me strukturat qeveritare për të metat e regjimit. E tillë ishte ngjarja me përfaqësuesin e Ministrisë së Transportit gjatë takimit, në nëntor 1990, me studentët e Fakultetit të Inxhinierisë Mekanike. Studentja Mimoza Ferraj ironizoi të ashtuquajturat reforma demokratike të qeverisë për zhvillimin e transportit detar, ajror dhe tokësor, duke pyetur mbi mundësinë e lirisë së mjeteve të transportit, kur inxhinierëve të rinj u mohohej liria e fjalës, mendimit apo besimit. Qëndrimi i saj i guximshëm rrezikonte të ndëshkohej rëndë. 4 Pakënaqësia ndaj apatisë së pushtetit vijoi me publikimin e fletë-rrufesë në derën e Fakultetit të Inxhinierisë, në të cilën renditeshin disa kërkesa ekonomike drejtuar kryeministrit të qeverisë komuniste të kohës, Adil Çarçani. Fletë-rrufeja ishte 1 Denis Dedej, “Alia-intelektualët, debate për Stalinin”, Koha Jonë, E enjte, 17 janar 2008, f. 6 2 Sali Berisha, “Demokracia dhe humanizmi – binom i pandarë”, Bashkimi, E hënë, 17 shtator 1990, f. 2-3 3 Shinasi Rama, “Mbi disa pikëpyetje e probleme lidhur me lëvizjen studentore”, Tema, nr. 2966, Tiranë, 5 mars 2011, f. 6-7 4 Leonard Veizi, “Si u ndeshëm me Ramiz Alinë dhe themeluam PD”, Shekulli, 11.12.2013, http://www.shekulli.com.al/web/p.php?id=36474&kat=103 110  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 shkruar nga Sekretari i Komitetit të Rinisë së Fakultetit, Pandeli Majko, student i vitit të katërt, dega Inxhinieri Mekanike, në bashkëpunim me dy studentë të kursit të pestë të Inxhinierisë Elektrike, Petrit Zeqiri dhe Arben Tahiri.1 Protagonisti i Lëvizjes së Dhjetorit ’90, Arben Dehmeti, profesor i inxhinierisë në Universitetin e Tiranës, kujton se në rreshtat e fletë-rrufesë shprehej batuta “nuk mund të bëhet xhaketa e re me copë të vjetër”, të cilën e interpretoi se për t’u plotësuar kërkesat e tyre nevojiteshin ndryshime thelbësore, ndonëse ky nuk ishte perceptimi i studentëve. Afishja vuri në lëvizje qeverinë, që dërgoi një ekip këshilltarësh të saj për të kontaktuar me studentët, të cilëve më shumë u bëri presion se sa shfaqi interes për zgjidhjen e problemeve të tyre. Arben Dehmeti tregon për sugjerimet ndaj studentëve të inxhinierisë, që t’i prezantonin kërkesat e ankesat e tyre në auditore dhe të përhapnin e masivizonin lëvizjen edhe në fakultetet e tjera.2 “Zjarri i lëvizjes studentore nisi në mëngjesin e akullt të datës 8 dhjetor, në qytetin më rinor të vendit, ku mijëra djem e vajza të veshur keq dhe të paushqyer që nga fëmijëria, por aq të zbukuruar nga akti sublim i vetëmohimit, morën rrugën e rilindjes së tyre e të Shqipërisë, …duke ngjallur shpresën për të jetuar me dinjitet si qenie njerëzore”.3 Protesta kundër regjimit inicioi me bojkotin e mësimit, për shkak të ndërprerjes së energjisë elektrike, ushqimit të papërshtatshëm në mensa e kushteve të këqija në konvikte. Veprimi i studentëve angazhoi kabinetin qeveritar, të kryesuar nga kryeministri Çarçani, i cili ditën e shtunë, në orën 10.00, mbërriti papritur në “Qytetin Studenti”. Vizita e liderit të qeverisë komuniste nuk kaloi pa incidente, duke krijuar ilaritet tek vajzat e godinës 26-27, teksa ecte me ndihmën e trupave të shoqërimit në rrugën me baltë dhe gropa të mbushura me ujin e shirave të dimrit. Takimi me studentët u organizua në sallën e godinës 12, ku gjysma e pjesëmarrësve ishin sampistë. Me tone të ashpra foli studentja e inxhinierisë, Mimoza Ferraj, e cila pohoi se problemi i tyre nuk ishte thjesht ekonomik, por politik, duke nënvizuar humbjen e besimit të brezit të ri tek PPSH-ja dhe se nuk mund të lindte kurrë fëmijë për partinë. Diskutimi i saj u përkrah nga kolegët, çka tregonte dështimin e misionit të kryeministrit për të neutralizuar pakënaqësinë e studentëve.4 Më 8 dhjetor, në mbrëmje, merr flakë kabina elektrike në “Qytetin Studenti”, ngjarje që nxiti banorët e saj të bënin thirrje për lëvizje të organizuar e të shanin udhëheqjen komuniste. Me vetëdije, studentët adaptuan vlerat themelore të nacionalizmit shqiptar të Rilindjes Kombëtare. Për herë të parë të gjithë kënduan refrenin: “Se 1 Gilmana Bushati. “Arben Sulo: “Ja pse i lashë vendin tim Majkos në takimin me Ramizin””, Gazeta shqiptare, nr. 5127, Tiranë, E premte, 3 dhjetor 2010, f. 24 2 Luljeta Progni, “Fletërrufeja e Majkos, si sekretar rinie, nisi protestat e dhjetorit”, Tema, viti X, nr. 2924, Tiranë, E diel, 5 dhjetor 2010, f. 10 3 Ylli Vejsiu, “Lëvizja studentore e dhjetorit, realizuese e pluralizmit politik dhe e të parës parti opozitare”, Rilindja Demokratike, viti V, nr. 1135, E diel, 10 dhjetor 1995, f. 3 4 Afrim Krasniqi. Fundi i siberisë shqiptare. Tiranë: Albin, 1998, f. 81-82 111  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 mjaft në robëri/ O e mjera Shqipëri/ O djem rrëmbeni pushkët/ Ja vdekje, ja liri!”. Pastaj u hodhën parrullat: “Poshtë komunizmi!” dhe “Komunizmi në litar!”. Brenda pak minutave, me protestuesit u solidarizuan studentët e fakulteteve të ndryshme, pa harruar vajzat, të cilat për t’iu shmangur kujdestareve të rrepta u bashkuan me shokët, duke dalë nga dritaret. Sheshi para drejtorisë ishte mbushur me stafin pedagogjik të universitetit, që kishte ardhur i shoqëruar me autoblinda të policisë në përpjekje për të ndërprerë demonstrimin. Prania e pedagogëve nuk i pengoi afro 1500 studentët e grumbulluar, me në krye Azem Hajdarin, të niseshin në drejtim të Sheshit “Skënderbej”, duke përshkruar rrugën “Budi”. Pasi kapërcyen togën e policëve dhe të civilëve të Sigurimit në hyrje të “Qytetit Studenti”, si dhe kundërshtuan kërkesën për t’u shpërndarë të Ministrit të Arsimit, Skënder Gjinushi, dhe Sekretarit të Parë të Komitetit të Partisë së Tiranës, Pirro Kondi, grupimi i studentëve u përball me një gardh tjetër policësh me skafandra në rrugën për tek Liceu Artistik. Duke parandjerë rrezikun, studentët i kërkuan Ministrit të Brendshëm, Hekuran Isai, një takim me presidentin e Republikës, Ramiz Alia.1 Në mesnatë, oficeri i shërbimit njoftoi presidentin në lidhje me fillimin e protestës së studentëve, për mënyrën e trajtimit në “Qytetin Studenti”, të cilët këmbëngulnin se nuk do të nisnin mësimin pa dialoguar me të. 2 Kryetari i shtetit pranoi komunikimin me një përfaqësi të studentëve, në sallën 209 të Korpusit Qendror të Universitetit, ku gjatë bashkëbisedimit u evidentua mungesa e përgatitjes së tyre për të deklaruar qartë kërkesat ndaj regjimit. Ndërkohë që prisnin kthimin e përfaqësisë nga takimi me presidentin Alia, studentët demonstrues përjetuan incidentin e vjedhjes së revoles së një oficeri në radhën e parë. Incidenti i sajuar u përdor për të legjitimuar urdhërin e Ministrit të Brendshëm që të ushtrohej dhunë ndaj studentëve, me qëllim shpërndarjen e protestës së paligjshme. 3 Jehona e përplasjes brutale me forcat e policisë nuk u shua menjëherë. Të dielën në mëngjes, disa studentë u bënë thirrje kolegëve të tyre të braktisnin auditoret, ku do të zëvendësoheshin orët e mësimit të datës 30 Nëntor, dhe të bashkoheshin me ta në demonstratë. Rreth orës 10.00, qindra e mijëra studentë u mblodhën përpara sheshit të mencës së vjetër, sot sheshi “Demokracia”, për të marshuar drejt Tiranës, pa patur një organizim real dhe aq më tepër strukturë drejtuese. Masa e madhe e studentëve zgjodhi të përshkruante Rrugën e “Elbasanit”, ku në afërsi të Shkollës së Mesme Artistike, u ndesh me një kordon të trefishtë policësh, gardistësh dhe stampistësh. Rrethimin e forcave policore studentët e sfiduan me parrullat “Nuk duam si në 1 Mujë Buçpapaj, “Lëvizja e Dhjetorit 20 vjet më vonë”, Nacional, viti II, nr. 75, 12-19 dhjetor 2010, f. 16 2 Blendi Fevziu. Pedestale pa statuja. Tiranë: UET Press, 2011, f. 20 3 G. Bushati, artikull i cituar, f. 24 112  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Kosovë”, “Hiqni policinë”, “Jemi për paqe”, si dhe artikuluan sloganin “E duam Shqipërinë si gjithë Europa”.1 Për të ndërmjetësuar me protestuesit erdhën zyrtarë, si: Sekretari i Parë i Rinisë Komuniste, Lisien Bashkurti, Ministri i Arsimit, S. Gjinushi, dhe kryeushtaraku Kiço Mustaqi, të cilët nuk arritën të bindnin studentët të ktheheshin në qytetin universitar. Ata insistonin të takoheshin me presidentin Alia dhe të dënoheshin publikisht ata që kishin urdhëruar dhe dhunuar studentët, me kusht që të shpërndaheshin dhe të shkonin të nesërmen në mësim. Teksa po e humbisnin durimin, protestuesit të irrituar bënë tentativën e parë për të çarë gardhin e policëve. Në këtë moment, nëpërmjet një radioje u dëgjua urdhri i prerë për të qëlluar demonstruesit. Të parët goditën civilët e sigurimit me shkopinj gome, pastaj policët me uniformë dhe në fund forcat speciale të repartit numër 326. Në këtë përleshje u dalluan trupa të të rinjve që rrëzoheshin, shkopinj që tundeshin në ajër dhe sharjet e policëve. Dhuna policore detyroi studentët të shpërndaheshin dhe të grupoheshin sërish në “Qytetin Studenti”. Përplasja e dytë e ashpër me regjimin numëronte studentë të plagosur, disa të shtruar në spital, përfshirë edhe vajza, si dhe 17 të tjerë të arrestuar. Të indinjuar nga reagimi i pushtetit, studentët u mblodhën në godinën 15, për të diskutuar dhe hartuar platformën e mëtejshme të lëvizjes së tyre.2 Në ngjarjet e 9 dhjetorit 1990, mjaft i debatuar është roli i intelektualit Sali Berisha, i etiketuar si “ndërmjetës i studentëve me Alinë”. Në një intervistë televizive, në postin e Presidentit të Republikës, Berisha, ka rrëfyer mbi refuzimin e kërkesës së studentëve për t’i përfaqësuar, por kishte marrë përsipër realizimin e dy detyrave emergjente, të kujdesjes për studentët e plagosur dhe lirimin e protestuesve të arrestuar apo ndaluar nga policia. Në orën 17.00, gjatë takimit në Rektoratin e universitetit, Berisha kishte theksuar domosdoshmërinë e plotësimit të kërkesave të studentëve. Të njëjtën gjë i kishte komunikuar në mbrëmje edhe presidentit Ramiz Alia.3 Ky i fundit ka sqaruar gjithashtu bisedën me Berishën: “meqënëse në protestën studentore udhëhiqnin dy-tre studentë tropojanë, unë kërkova Berishën që ishte po nga ajo zonë dhe iu luta atij të ndikonte mbi ta për të mos lënë mësimin dhe për të hequr dorë nga demonstratat publike”4, por përpjekjet për kompromis dështuan. Po të njëjtën ditë, u shfaq edhe lëvizja e studentëve në Universitetin Bujqësor. Ata kishin kundërshtuar praktikën e sekretarëve të Organizatave të Rinisë, që për të mbyllur shumë probleme, filluan të sillnin xhinse e bluza të bukura, duke argumentuar se “lëvizja e xhinseve” nuk mund të shuante pakënaqësinë e tyre. Për 1 Bardhyl Ukcamaj, “Dhjetori 90-të, si e kam jetuar unë…!”, Tema, 8 dhjetor 2013, http://www.gazetatema.net/web/2013/12/08/dhjetori-90-te-si-e-kam-jetuar-une/ 2 Mujë Buçpapaj, “Idetë mbizotëruese të lirisë”, Nacional, viti II, nr. 76, 19-26 dhjetor 2010, f. 18-19 3 A. Krasniqi, op.cit., f. 133 4 Afrim Krasniqi. “Dëshmia e Mustafajt: Ramizi kërkoi Berishën negociator”. Gazeta Shqiptare, E enjte, 13 dhjetor 2007, f. 5 113  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 koincidencë, organizimi në Universitetin Bujqësor nisi me djegien e një kabine elektrike dhe bojkotimin e mësimit të nesërmen. Aty trupi pedagogjik u nda në dy pjesë, një të mënjanuar dhe tjetri me disidencë të lartë, që mori drejtimin e lëvizjes. U zgjodh shumë shpejt një përfaqësi dhe studentët u solidarizuan tërësisht me protestat në “Qytetin Studenti”. 1 Sipas Shinasi Ramës, pjesëmarrës aktiv në Lëvizjen e Dhjetorit ’90, masa e studentëve të pakënaqur nuk ishte transformuar në një lëvizje shoqërore deri në pasditen e 9 dhjetorit. Lëvizjet sociale janë produkt i “politikave të kontestueshme”, pra i konfrontimit ndërmjet qytetarëve të zakonshëm dhe elitave qeverisëse. 2 Një lëvizje shoqërore ka në thelb mospajtimin kolektiv të individëve, të cilët kanë qëllime të përbashkëta, që veprojnë në solidaritet me njëri-tjetrin, në një kontekst të caktuar shoqëror dhe që janë në bashkëveprim të vazhdueshëm me elitat, kundërshtarët e regjimit dhe me autoritetet e shtetit. Këto karakteristika nuk i kishte masa e studentëve, të cilët i lidhte identifikimi me opozitën karshi sistemit ekzistues. Në protestat e organizuara mungonin qëllimet e qarta, strukturat e konsoliduara të drejtimit dhe kundërvënia e mirëfilltë ndaj regjimit. Studentët nuk kishin një platformë politike, e cila të përcaktonte objektivat dhe mënyrat e arritjes së tyre, si dhe një udhëheqësi të qartë, që i mbështeste veprimet e saj në një sistem koherent vlerash.3 Këto tipare lëvizja studentore filloi t’i përvetësonte gradualisht që të hënën, më 10 dhjetor 1990, kur shtabi i studentëve u kujdes për rendin dhe disiplinën e protestave, duke mbajtur një qëndrim të ashpër kundër çdo kolegu dezertor, që provoi të shkonte në auditore. Masivizimi i lëvizjes nuk përkonte vetëm me solidaritetin e shfaqur të studentëve të Universitetit Bujqësor, stafit pedagogjik dhe elitës intelektuale, por sidomos me rendjen drejt “Qytetit Studenti” të mijëra qytetarëve të kryeqytetit. Të gjithë i bashkonte qëllimi për kryerjen e ndryshimeve dhe përqafimin e idealeve të lirisë dhe demokracisë. Vlera të tilla u pasqyruan në peticionin e studentëve, që i jepte një goditje të fortë sistemit të ngurtë stalinist të Tiranës.4 Kërkesat e peticionit të studentëve drejtuar presidentit Ramiz Alia ishin: Së pari, ata u shprehën se përkrahnin reformat demokratizuese të nisura nga presidenti. Së dyti, duke vlerësuar se nuk mund të kishte pluralizëm mendimi, pa pluralizëm politik, studentët kërkuan miratimin e pluripartitizmit si shkalla më e lartë e demokracisë. Për pasojë, të lejohej krijimi i Organizatës së Pavarur Demokratike të Studentëve dhe Intelektualëve të Rinj, statuti i të cilës do të paraqitej për legalizim në Ministrinë 1 Bislim Ahmetaj, “Si depërtonin korrierët e studentëve mes kordonëve të policisë”, Standard, nr. 7, E mërkurë, 14 dhjetor 2005, f. 12 2 W. Phillips Shiveley. Hyrje në shkencat politike. Tiranë: AIIS, 2012, f. 389 3 Shinasi A. Rama, “Demonstrata dhe hezitimet e studentëve: Si u formësua masa e studentore drejt një lëvizjeje dhe roli i lidërve të parë të saj në dhjetorin ’90”, Korrieri, viti II, nr. 305, E diel, 29 dhjetor 2002, f. 11 4 Mujë Buçpapaj, “Studentët fitojnë mbi diktaturën; lëvizja studentore 20 vjet më vonë”, Nacional, viti II, nr. 77, 26 dhjetor 2010, f. 18 114  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 e Drejtësisë, si dhe organizata të kishte deputetët e saj në Kuvendin Popullor. Së treti, ata i bënë thirrje qeverisë të gjente rrugë dhe zgjidhje sa më të shpejta dhe efikase për të dalë nga gjendja e rëndë dhe kriza ekonomike në të cilën ndodhej vendi. Së katërti, kërkohej liri e shtypit dhe e fjalës pa censurë, si dhe botimi i kartës së OKB-së për të drejtat e njeriut (1948), e Aktit të Helsinkit (I dhe II) dhe Kartës së Parisit (1990). Së pesti, peticioni propozonte krijimin e një komisioni me studentë e mjekë për verifikimin e gjendjes shëndetësore të studentëve të plagosur dhe kërkonte që në vijim të protestës asnjë student të mos ndiqej penalisht, të dhunohej apo kërcënohej, për shkak të bindjeve të tyre të ndryshme politike. Së gjashti, studentët shpreheshin për karakterin paqësor të protestës së tyre. Ata kërkonin takim me presidentin Alia për të arritur nxitjen e dialogut dhe paralajmëronin bojkotim të mësimit deri në realizimin e plotë të kërkesave. Së fundi, studentët u drejtonin thirrje solidariteti të gjithë intelektualëve, bashkëmoshatarëve, qytetarëve dhe punëtorëve, të gjithë atyre që e donin Shqipërinë, që të mbështesnin dhe të bashkoheshin me kërkesat e tyre. 1 Më 11 dhjetor 1990, sheshi “Demokracia” ishte mbushur me mijëra studentë dhe banorë të Tiranës. Në godinën 15 të “Qytetit Studenti”, e cila shërbente si qendra koordinuese e lëvizjes, po bëheshin përgatitjet për takimin e përfaqësisë së studentëve dhe pedagogëve me presidentin Alia. Fakultetet zhvillonin zgjedhjet për të përcaktuar studentët që do të bashkëbisedonin me Kryetarin e Presidiumit të Kuvendit Popullor. Siç dëshmon Arben Sulo, njëri nga studentët e Dhjetorit ’90, synimi ishte përzgjedhja e kolegëve të aftë si oratorë që të debatonin me R. Alinë dhe t’i kërkonin me ngulm e në mënyrë të argumentuar pluralizmin politik. Ai rrëfen për eksperiencën personale, se si kishte vendosur t’ia linte vendin e tij Pandeli Majkos, falë insistimit të shokut të Fakultetit të Inxhinierisë Elektrike, Petrit Zeqiri, i cili e arsyetonte me kontributin e Majkos lidhur me idenë e letrës së hapur drejtuar kryeministrit Çarçani. Sulo nuk fsheh pendimin për mospjesëmarrje në takimin me presidentin Alia, duke iu referuar qëndrimit të heshtur të studentit të Inxhinierisë Mekanike. 2 Komunikimi në Pallatin e Brigadave nisi me njoftimin e Kryetarit të Presidiumit të Kuvendit Popullor mbi vendimin e rëndësishëm të Pleniumit të 13-të të Komitetit Qendror të PPSH-së, të mbajtur më 11 dhjetor, në dobi të demokratizimit të mëtejshëm të jetës së vendit dhe të pluralizmit, pra krijimit të organizatave politike të pavarura në përputhje me ligjet në fuqi. 3 Lejimi i pluralizmit politik u kushtëzua me kthimin e studentëve në auditore dhe rifillimin menjëherë të mësimit. Ky moment i lëvizjes studentore shënoi suksesin e negociatave me autoritetet e regjimit, 1 Aleksandër Meksi. Dhjetor ’90: dokumente & materiale. Tiranë: UET Press, 2010, f. 11 2 G. Bushati, artikull i cituar, f. 25 3 Kastriot Dervishi, “8 dhjetor 1990, aty ku nisi shembja e diktaturës komuniste”, 55, viti XI, nr. 333, Tiranë, E shtunë, 8 dhjetor 2010, f. 17 115  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 duke simbolizuar fundin e sistemit diktatorial njëpartiak. Një arritje e tillë e delegacionit studentor u prit me brohoritje dhe entuziazëm të madh nga të pranishmit në “Qytetin Studenti”, teksa dëgjonin të transmetohej me altoparlantë regjistrimi i dialogut me presidentin Alia.1 Lëvizja Studentore e Dhjetorit ’90 kishte hapur një dritare për Shqipërinë, që mundësonte hyrjen e ajrit të freskët të lirisë, me lindjen e të parës forcë opozitare. Krijimi i natyrshëm i saj “do të përmblidhte kundërshtarët e paqetësuar të një partie që kishte mbërthyer kthetrat në çdo qelizë të jetës shqiptare; do të grumbullonte dhimbjen e pangushulluar të mijëra martirëve, që u sakrifikuan për t’i bërë ballë komunizmit; do të firmoste fillimin e një epoke të re për një popull që kishte pasur lirinë ëndrrën më të madhe dhe do të shpallte ndarjen me urrejtjen, skamjen dhe degradimin gjysmëshekullor”.2 Themelimi i Partisë Demokratike (PD), më 12 dhjetor, do të kontribuonte për thellimin e demokracisë në Shqipëri, me garantimin e lirive dhe të drejtave të njeriut, ndërtimin e shoqërisë pluraliste, forcimin e shtetit ligjor dhe strukturimin e një ekonomie të lirë tregu. Qëllimi i saj ishte ruajtja e pavarësisë, integritetit dhe sovranitetit të shtetit shqiptar, konsolidimi i unitetit kombëtar, realizimi i dëshirave dhe aspiratave të kombit shqiptar për një shoqëri demokratike pluraliste dhe moderne. Për përmbushjen e objektivave, Partia Demokratike do të vepronte me rrugë parlamentare paqësore, demokratike nëpërmjet një dialogu pluralist e tolerant me të gjitha forcat politike që luftonin për lirinë, pavarësinë dhe përparimin e kombit shqiptar, në kuadrin e shtetit juridik. 3 Shpallja publike e forcës së parë politike opozitare u bë në mitingun festiv, të organizuar në sheshin “Demokracia”, pasditen e 12 dhjetorit 1990, në prani të mijëra mbështetësve. Pas fjalës së hapjes së mbajtur nga Azem Hajdari, pedagogu i Akademisë së Arteve, A. Imami, lexoi programin minimal të Partisë Demokratike, ndërsa intelektuali Sali Berisha, në përshëndetjen e tij, e cilësoi pluralizmin politik “si një imperativ të kohës, që gëzoi shumë shqiptarët. Ai shënoi një arritje të madhe për zhvillimin e demokracisë në vendin tonë, renditjen e Shqipërisë në radhën e vendeve demokratike të Europës dhe integrimin e saj në rrjedhën e proceseve përparimtare bashkëkohore”. 4 Prezantimi i Partisë Demokratike para opinionit publik u pasua nga intensifikimi i punës për legalizimin e saj, nga Ministria e Drejtësisë, që kërkonte listën me 300 firma të themeluesve. Siç kujton ish-studenti i Dhjetorit ’90, në Universitetin Bujqësor, Bislim Ahmetaj, partia e parë opozitare gëzonte përkrahje, por çështja 1 Halil Rama, “Si nisi protesta e studentëve në 8 dhjetorin historik të vitit 1990: lëvizja studentore lindi si rezultat i një serie protestash që u përshkallëzuan në një konflikt të hapur me sistemin”, Metropol, nr. 2231, E mërkurë, 8 dhjetor 2010, f. 10 2 Y. Vejsiu, artikull i cituar, f. 3 3 A. Meksi, op.cit., f. 65 4 M. Buçpapaj, “Studentët fitojnë mbi diktaturën …, f. 18 116  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 qëndronte tek frika e individëve për t’u anëtarësuar me emër dhe mbiemër. Megjithatë, pasiguria nga pasojat e mundshme të pushtetit nuk frenoi 28 ish anëtarë të PPSH-së dhe 320 intelektualë, studentë dhe punëtorë të nënshkruanin aktin e krijimit të Partisë Demokratike. B. Ahmetaj vijon rrëfimin me përpjekjen e tij dhe të Evis Havarit për të ndihmuar financiarisht forcën e re politike. Të rinjtë, pasi kontribuan secili me 100 lekë, shkuan tek arka ku merrnin rrogën pedagogët e Universitetit Bujqësor dhe grumbulluan 17.500 lekë të vjetra, të cilat i depozituan me faturë në zyrat e PD-së. Ahmetaj tregon edhe për angazhimin e tij në prodhimin dhe shpërndarjen e programit minimal të Partisë Demokratike. Me ndihmën e Ilir Demës, statisticien në ndërmarrjen bujqësore “17 Nëntori”, u shfrytëzua një kompjuter shumë modern, tip shaptilografi me printer i ndërmarrjes, që arrinte të prodhonte fletë me shumicë. Brenda një nate u prodhuan 300 programe minimale të PD-së, që të nesërmen të niste shpërndarja. Krahas tyre, studentët morën dy lloj autorizimesh në letër, që lëshoheshin nga Kryetari i Komisionit Nismëtar, Azem Hajdari, një për ngritjen e Partisë Demokratike në rrethe dhe tjetri për shpërndarjen e programit të saj. Teksti i plotë i autorizimit ishte: “Autorizoj ______ që të ngrejë PD-në në rrethin ______ dhe të shpërndaj atje programin minimal”. 1 Veprimtaria e themeluesve të Partisë Demokratike, veçanërisht e studentëve, ishte thelbësore për organizimin e strukturave drejtuese dhe krijimin e degëve të forcës së parë opozitare në qytete të ndryshme të Shqipërisë. Në Shkodër, bërthama e lëvizjes antikomuniste dhe e ngritjes së PD-së përkon me Pjetër Arbnorin, Ali Spahinë dhe një grup të madh ish të persekutuarish politikë, që mbështetën protestën e studentëve dhe të popullit shkodran, për të përmbysur regjimin diktatorial. 13 dhjetori 1990, në Shkodër, kishte tiparet e një revolucioni të mirëfilltë, që nga thirrjet për rrëzimin e gardës së vjetër komuniste, frymën e paepur popullore, spontanitetin, idealizmin dhe ndjenjat e vetëflijimit, guximin dhe arsyen për të kapërcyer frikën deri tek përleshja e ashpër dhe shkatërrimi. Në mëngjesin e asaj dite, studentët konviktorë të universitetit bënë një parakalim të mistershëm, prej lagjes “Zdrale” në drejtim të ndërtesave të Institutit të Lartë Pedagogjik. Ata udhëhiqeshin nga studenti tropojan Flamur Buçpapaj, i cili bashkë me Ismet Palin, Ilir Secin, Nazmi Pekën, Majlinda Sulën, Përparim Hykën etj., i dhanë shpirt kësaj lëvizjeje. Në auditorin nr. 1 të universitetit dëgjoheshin thirrjet “Liri Demokraci”, “E duam Shqipërinë si gjithë Europa”, kur studenti i Histori-Gjeografisë, F. Buçpapaj, i kërkoi rektorit komunist të bashkëbisedonin me Sekretarin e Parë të PPSH-së për Shkodrën, Xhemal Dymylja, përndryshe nuk do të dilnin të gjallë nga auditori. Takimi i një përfaqësie prej 80 studentësh dhe pedagogësh të fakulteteve të ndryshme me drejtuesin e lartë të PPSH-së u organizua në mesditë, në sallën e katit 1Bislim Ahmetaj, “Studentët mblodhën paratë e para në arkën e PD”, Standard, nr. 8, E enjte, 15 dhjetor 2005, f. 13 117  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 të dytë të biokimisë. Dialogu u përqendrua tek kritikat e ashpra ndaj regjimit monist dhe domosdoshmëria e vendosjes së sistemit demokratik.1 Gjatë kohës së zhvillimit të takimit, në oborrin e Universitetit “Luigj Gurakuqi” ishin grumbulluar me mijëra qytetarë, që prisnin studentët të fillonin protestën e madhe antikomuniste. Ideja e lirisë ushqeu këtë revolucion, i cili në thelb aspironte për shoqëri civile, demokraci liberale, shtet konstitucional dhe rend ligjor. Besimi, dija, opinioni dhe guximi për të mbrojtur idetë e tyre përbënin natyrën e dhjetorit dhe të studentëve të tij. Të kapur për dore dhe të veshur kuq e zi, studentët Majlinda Sula nga Tropoja, Arben Çeliku nga Kukësi, Ama Franko nga Shkodra, Nazmi Peka nga Kruma etj., prinë turmën e panumërt të njerëzve. Ata u përballën me barbarinë e forcave policore të diktaturës që, për të përligjur torturat dhe burgosjet ndaj protestuesve, inskenuan plaçkitje dhe zjarrvënie në qendër të qytetit. Por, makina e dhunës së pushtetit nuk zbehu shpirtin demokratik të Shkodrës.2 Busti i Enver Hoxhës u përmor nga Paulin Pali, dhe Luigj Vata i vuri dinamitin, nga i cili koka e diktatorit nuk u shkëput dhe e hoqën me çekan. Shkatërrimi i simbolit të komunizmit solli dënimin e Roland Prelës, Paulin Palit, Apollon Haxhit, Paulin Noshit, plagosjen e dhjetërave të tjerëve dhe arrestimin e mbi 120 personave. Megjithatë, protesta e 13 dhjetorit 1990 në Shkodër i dha një shtytje të fortë arritjeve demokratike në vend. 3 Kulminacioni i lëvizjes studentore u shënua me zhvillimin e grevës së urisë së 732 studentëve dhe pedagogëve të Universitetit të Tiranës, më 18-20 shkurt 1991, në kinoteatrin e “Qytetit Studenti”. 4 Në intervistën dhënë për gazetën “Tema”, ish studenti i ngjarjeve të Dhjetorit ’90, Ilir Dizdari, tregon për organizimin e grevës së urisë dhe qëndrimin e Partisë Demokratike. Sipas tij, revolta e studentëve ishte rrjedhojë e pamundësisë së tyre që të pranonin të dilnin inxhinierë, ekonomistë, juristë etj., dhe në diplomat e tyre të shkruhej Universiteti “Enver Hoxha” i Tiranës. Sidoqoftë kjo lëvizje nuk ishte një gjetje politike, por një vokacion dhe frymëzim që buronte natyrshëm prej idealizmit të studentëve. Personazhet më aktivë, që ishin njëkohësisht edhe organizatorët e grevës, si: Blendi Gonxhe, Ridvan Peshkëpia, Ndue Luxha, Arben Lika, Arjan Manahasa, Mesila Doda dhe Ilir Dizdari, përbënin zyrtarisht shtatë emrat e komisionit të grevës së urisë. Ata nuk zgjodhën kryetar dhe vendimet i merrnin me konsensus dhe në konsultë të plotë me të gjithë drejtuesit e fakulteteve. Kjo mënyrë veprimi garantonte një vendimmarrje më të drejtë, pasi objektivi i tyre ishte kundërshtimi i pushtetit të PPSH-së. I. Dizdari ndalet të 1 Mujë Buçpapaj, “Lëvizja studentore në Universitetin e Shkodrës. 13 dhjetori, një betejë kundër komunizmit”, Rilindja Demokratike, viti XIII, nr. 3629, E premte, 12 dhjetor 2003, f. 8 2 Mujë Buçpapaj, “13 dhjetori në Shkodër një betejë kundër komunizmit. Lëvizja Studentore në Universitetin e Shkodrës”, Rilindja Demokratike, viti X, nr. 2714, E enjte, 14 dhjetor 2000, f. 12 3 Alfons Grishaj, “Askush nuk mund të ndryshojë historinë, kur heronjtë jetojnë”, Tema, viti VIII, nr. 2559, Tiranë, E premte, 9 janar 2009, f. 19 4 Erald Kapri, “Rrëfimi i ’91-shit; Ata që i vunë litarin diktatorit”, Standard, nr. 1162, Tiranë, E shtunë, 21 shkurt 2009, f. 14 118  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 analizojë gjithashtu qëndrimin jo mbështetës të Partisë Demokratike, duke e arsyetuar me përfshirjen e saj në fushatën elektorale dhe marrëveshjen e bërë me PPSH-në, që ia diktonte koha dhe konteksti politik. PD-ja ishte forcë politike dhe duhej t’i bindej rregullave të lojës, ndonëse lëvizja e saj ishte e parakohshme, çka dëshmon se lëvizja studentore shqiptare ka qenë plotësisht e pavarur, idealiste, e pastër nga çdo lloj ndikimi, manipulimi apo ndërhyrje nga individë, subjekte apo mekanizma të tjerë.1 Një tjetër protagonist i grevës së urisë, Edvin Shvarc, në shkrimin me titull “Njerëzit e pazëvendësueshëm”, trajton qëllimin e vërtetë të grevës së urisë dhe rëndësinë e saj për triumfin e demokracisë. Ai shpjegon se studentët nuk hynë në grevë për një emër, të cilit i kishte humbur vlera me kohë dhe as për të treguar barcaleta që të ironizonin ish anëtarët e Byrosë Politike. Në mendjet e tyre dhe të përkrahësve ishte rrënjosur mendimi se përderisa figura e Enver Hoxhës dhe diktaturës nuk ishte bërë pjesë e një përmbysje reale, më kot pretendonin se në Shqipëri kishte ardhur liria apo demokracia. Kur populli nuk mund të shprehte lirisht mendimet e veta dhe mbaheshin akoma të fshehura krimet dhe vuajtjet 50 vjeçare; përderisa nuk kishte përfunduar lufta e klasave dhe shqiptarët të shkonin në kutitë e votimeve nën hijen e frikshme të statujave e të monumenteve të Enverit, në vend do të mbizotëronte rreziku për rritjen e tensionit politik dhe luftë civile. Ishte domosdoshmëri çmitizimi i figurës së diktatorit dhe heqja e “mollës së sherrit” nga sheshi, që shqiptarët të çliroheshin nga kulti i individit. Ndaj rrëzimi i figurës hijerëndë nga piedestali do të kryhej vetëm atëherë kur studentët ta kuptonin se ishte më mirë të flijoheshin për një çast lirie, se sa të vazhdonin të jetonin nën prangat e skllavërisë. Kjo ishte vlera më e madhe e grevës së urisë së shkurtit 1991. Rezultati i saj i menjëhershëm u vu re në shprehjen e urrejtjes popullore, me shembjen e bustit të Enver Hoxhës në sheshin “Skënderbej” dhe në mbarë qytetet kryesore të vendit. Emri i diktatorit u hoq nga Universiteti Shtetëror i Tiranës dhe Ministri i ri i Arsimit, Kastriot Islami, nën ndikimin e presidentit Alia dhe me aprovimin e heshtur të opozitës, shpalli mbylljen e universitetit, që e kombinuar me eksodin e madh të Marsit, shënoi fundin e Lëvizjes Studentore. 2 Për të konkluduar theksojmë se, lëvizja e Dhjetorit ’90 ishte “një revolucion për shoqërinë, paqësore dhe liberale në një shtet të dhunës; elitare në një mbretëri të mediokritetit; patriotike e proeuropiane brenda kufijve të një shteti anti-Perëndimor. Në gjurmët e ideologjisë së Rilindjes Europiane, kjo lëvizje përcaktoi aksiomën e shqiptarëve të shekullit të ri “E duam Shqipërinë si gjithë Europa”. Me këtë mision, ish studentët dhe pedagogët e Universitetit të Tiranës arritën një sukses historik për 1 Luljeta Progni, “Dizdari: I gjithë spektri politik ishte kundër lëvizjes së 20 shkurtit”, Tema, Tiranë, E mërkurë, 19 shkurt 2014 http://www.gazetatema.net/web/2014/02/19/dossier-dizdari-i-gjithe-spektri-politik-ishte-kunder- levizjes-se-20-shkurtit/ 2 Edvin Shvarc, “Njerëzit e pazëvendësueshëm”, Albania, viti 7, nr. 40, Tiranë, E martë, 20 shkurt 2001, f. 4 119  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 popullin shqiptar dhe qytetërimin europian, duke rrëzuar një prej diktaturave më të egra të kontinentit”.1 Përfundime Lëvizja studentore shqiptare ishte rezultat i mungesës së konformizmit të të rinjve me sistemin totalitar dhe partinë-shtet. Ajo përfaqëson lëvizjen antikomuniste të studentëve, në shumicë 18-22 vjeçarë, të ardhur nga zona të ndryshme të vendit, kryesisht prej periferisë, që i përkisnin besimeve të ndryshme fetare dhe ndanin interesa e statuse jo të njëjta familjare, por që i bashkonte ideali për liri dhe demokraci. 2 Lëvizja e Dhjetorit ’90 i përket në mënyrë të veçantë studentëve konviktorë të Tiranës, të cilat në kushtet e një lirie relative të jetesës dhe arsimimit, larg tutelës së familjeve dhe disi të mënjanuar nga presioni propagandistik i regjimit sendërtuan rrëzimin e komunizmit dhe lindjen e pluralizmit politik.3 Lëvizja studentore mbart një rëndësi të madhe historike për të ardhmen e shoqërisë dhe shtetit shqiptar. Së pari, ajo i dha fund përpëlitjeve të nomenklaturës komuniste dhe përpjekjeve të pasuksesshme të R. Alisë për të vijuar me të ashtuquajturin demokratizim gradual të sistemit socialist të Shqipërisë. Së dyti, lëvizja e Dhjetorit ’90 instaloi një demokraci parlamentare moderne dhe të qëndrueshme. Studentët së bashku me intelektualët dhe punëtorët ishin aktorët e revolucionit demokratik, që rrëzoi mekanizmat dhe simbolet e diktaturës, për t’i hapur rrugë ndërtimit të institucioneve të reja demokratike. Së treti, kjo lëvizje institucionalizoi pluripartitizmin, me themelimin e të parës forcë opozitare, të Partisë Demokratike të Shqipërisë, dhe krijimin e një klime të favorshme për formimin e partive të tjera politike antikomuniste. Së katërti, lëvizja studentore i dha një impuls të fuqishëm orvajtjeve për zgjidhjen e çështjes kombëtare dhe ridimensionimin e rolit të faktorit shqiptar në arenën diplomatike europiane dhe botërore. Së pesti, ajo kontribuoi në ndryshimin e pozitës së Shqipërisë në politikën ndërkombëtare dhe orientimin e saj drejt procesit të integrimit në strukturat euro-atlantike. Së fundi, lëvizja e Dhjetorit ’90 shënoi një kthesë rrënjësore, morale dhe shpirtërore, për popullin shqiptar, duke hapur një epokë të re pluralizmi, tolerance dhe demokracie për mbarë shoqërinë. 4 Literatura Ahmetaj, B., “Si depërtonin korrierët e studentëve mes kordonëve të policisë”, Standard, nr. 7, E mërkurë, 14 dhjetor 2005, f. 12 1 Bardhyl Ukcamaj, “Dhjetori shembi sistemin komunist, tani detyrë është demokracia”, Tema, viti X, nr. 2926, Tiranë, E mërkurë, 8 dhjetor 2010, f. 8 2 Afrim Krasniqi, “8 dhjetori 1990: 20 vjet më vonë, lëvizja studentore”, Gazeta shqiptare, nr. 5131, Tiranë, E mërkurë, 8 dhjetor 2010, f. 1 3 Jakin Marena, “Myftar Gjana: Berisha agjent i “Katovicës”, u emërua nga Alia”, Shqiptarja.com, Tiranë, E dielë, 8 dhjetor 2013, http://www.shqiptarja.com/news.php?IDNotizia=190542&IDCategoria=2732 4 Dr. B. Meta, artikull i cituar, f. 3 120  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Ahmetaj, B., “Studentët mblodhën paratë e para në arkën e PD”, Standard, nr. 8, E enjte, 15 dhjetor 2005, f. 13 Berisha, S., “Demokracia dhe humanizmi – binom i pandarë”, Bashkimi, E hënë, 17 shtator 1990, f. 2-3 Biberaj, E. Shqipëria në tranzicion: rruga e vështirë drejt demokracisë. Tiranë: Ora, 2001 Buçpapaj, M., “Idetë mbizotëruese të lirisë”, Nacional, viti II, nr. 76, 19-26 dhjetor 2010, f. 18- 19 Buçpapaj, M., “Lëvizja e Dhjetorit 20 vjet më vonë”, Nacional, viti II, nr. 75, 12-19 dhjetor 2010, f. 16 Buçpapaj, M., “Lëvizja studentore në Universitetin e Shkodrës. 13 dhjetori, një betejë kundër komunizmit”, Rilindja Demokratike, viti XIII, nr. 3629, E premte, 12 dhjetor 2003, f. 8 Buçpapaj, M., “Studentët fitojnë mbi diktaturën; lëvizja studentore 20 vjet më vonë”, Nacional, viti II, nr. 77, 26 dhjetor 2010, f. 18 Buçpapaj, M., “13 dhjetori në Shkodër një betejë kundër komunizmit. Lëvizja Studentore në Universitetin e Shkodrës”, Rilindja Demokratike, viti X, nr. 2714, E enjte, 14 dhjetor 2000, f. 12 Bushati, G., “Arben Sulo: “Ja pse i lashë vendin tim Majkos në takimin me Ramizin””, Gazeta shqiptare, nr. 5127, Tiranë, E premte, 3 dhjetor 2010, f. 24 Dedej, D., “Alia-intelektualët, debate për Stalinin”, Koha Jonë, E enjte, 17 janar 2008, f. 6 Dervishi, K., “Lëvizja studentore i dha fund “pluralizmit” të shoqatave”, 55, viti IX, nr. 326, Tiranë, E premte, 9 dhjetor 2005, f. 12-13 Dervishi, K., “8 dhjetor 1990, aty ku nisi shembja e diktaturës komuniste”, 55, viti XI, nr. 333, Tiranë, E shtunë, 8 dhjetor 2010, f. 17 Duka, V. Histori e Shqipërisë 1912-2000. Tiranë: SHBLU, 2007 Fevziu, B. Pedestale pa statuja. Tiranë: UET Press, 2011 Grishaj, A., “Askush nuk mund të ndryshojë historinë, kur heronjtë jetojnë”, Tema, viti VIII, nr. 2559, Tiranë, E premte, 9 janar 2009, f. 19 Hajdari, A., “Lëvizja studentore e dhjetorit 1990 dhe kontributi i saj në rrëzimin e sistemit komunist e ndërtimin e demokracisë”, Rilindja Demokratike, viti V, nr. 1134, E shtunë, 9 dhjetor 1995, f. 3 Heywood, A. Politika. Tiranë: Dudaj, 2008 Kaloçi, D., “Rrëzimi i bustit të Stalinit në Shkodër, më 14 janar 1990”. Internet available: http://balkanweb.com Kapri, E., “Rrëfimi i ’91-shit; Ata që i vunë litarin diktatorit”, Standard, nr. 1162, Tiranë, E shtunë, 21 shkurt 2009, f. 14 Krasniqi, A., “Dëshmia e Mustafajt: Ramizi kërkoi Berishën negociator”. Gazeta Shqiptare, E enjte, 13 dhjetor 2007, f. 5 Krasniqi, A. Fundi i siberisë shqiptare. Tiranë: Albin, 1998 Krasniqi, A., “8 dhjetori 1990: 20 vjet më vonë, lëvizja studentore”, Gazeta shqiptare, nr. 5131, Tiranë, E mërkurë, 8 dhjetor 2010, f. 1 Marena, J., “Myftar Gjana: Berisha agjent i “Katovicës”, u emërua nga Alia”, Shqiptarja.com, Tiranë, E dielë, 8 dhjetor 2013, http://www.shqiptarja.com/ news.php?I DNotizia=190542&IDCategoria=2732 Meksi, A. Dhjetor ’90: dokumente & materiale. Tiranë: UET Press, 2010 121  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Meta, B., “Lëvizja studentore – kthesë e rëndësishme në historinë e Shqipërisë”, Rilindja Demokratike, viti V, nr. 1134, E shtunë, 9 dhjetor 1995, f. 3 Progni, L., “Dizdari: I gjithë spektri politik ishte kundër lëvizjes së 20 shkurtit”, Tema, Tiranë, E mërkurë, 19 shkurt 2014 http://www.gazetatema.net/web/2014/02/19/dossier-dizdari-i- gjithe-spektri-politik-ishte-kunder-levizjes-se-20-shkurtit/ Progni, L., “Fletërrufeja e Majkos, si sekretar rinie, nisi protestat e dhjetorit”, Tema, viti X, nr. 2924, Tiranë, E diel, 5 dhjetor 2010, f. 10 Rama, H., “Si nisi protesta e studentëve në 8 dhjetorin historik të vitit 1990: lëvizja studentore lindi si rezultat i një serie protestash që u përshkallëzuan në një konflikt të hapur me sistemin”, Metropol, nr. 2231, E mërkurë, 8 dhjetor 2010, f. 10 Rama, Sh., “Demonstrata dhe hezitimet e studentëve: Si u formësua masa e studentore drejt një lëvizjeje dhe roli i lidërve të parë të saj në dhjetorin ’90”, Korrieri, viti II, nr. 305, E diel, 29 dhjetor 2002, f. 11 Rama, Sh., “Mbi disa pikëpyetje e probleme lidhur me lëvizjen studentore”, Tema, nr. 2966, Tiranë, 5 mars 2011, f. 6-7 Sinani, B., “Dialogjet e Ramiz Alisë me intelektualët për pluralizmin”, Shekulli, E premte, 11 janar 2008, f. 4 Shiveley, W. P. Hyrje në shkencat politike. Tiranë: AIIS, 2012 Shvarc, E., “Njerëzit e pazëvendësueshëm”, Albania, viti 7, nr. 40, Tiranë, E martë, 20 shkurt 2001, f. 4 Tarifa, F. Jeta shoqërore si eksperiencë sociologjike. Tiranë: Ombra GVG, 2007 Ukcamaj, B., “Dhjetori 90-të, si e kam jetuar unë…!”, Tema, 8 dhjetor 2013, http://www.gazetatema.net/ web/2013/12/08/dhjetori-90-te-si-e-kam-jetuar-une/ Ukcamaj, B., “Dhjetori shembi sistemin komunist, tani detyrë është demokracia”, Tema, viti X, nr. 2926, Tiranë, E mërkurë, 8 dhjetor 2010, f. 8 Veizi, L., “Si u ndeshëm me Ramiz Alinë dhe themeluam PD”, Shekulli, 11.12.2013, http://www.shekulli.com.al/ web/p.php?id=36474&kat=103 Vejsiu, Y., “Lëvizja studentore e dhjetorit, realizuese e pluralizmit politik dhe e të parës parti opozitare”, Rilindja Demokratike, viti V, nr. 1135, E diel, 10 dhjetor 1995, f. 3 122  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Flogert LILA1 SFIDAT QË PRESIN KOSOVËN ABSTRAKT: Në këtë punim do të paraqes sfidat që e presin Kosovën, si edhe mundësitë e saj për t’i arritur këto sfida. Si çdo shtet, edhe Kosova panvarësisht se është një shtet i ri, përpiqët që të eci me hapin e kohës, bile në disa raste edhe duke vrapuar për të arritur shtetet e tjera të rajonit edhe europës. Puna e madhe që qeveria e Kosovës dhe e shtetasve të saj, që kanë bërë gjatë këtyre viteve është baza dhe themelet e saja që duhet të ndërtohet “Shteti”, (ç’ka duhet ta kuptojmë me të gjithë komponentët e tij). Kjo është sfida që përballen edhe shtetet e tjera të rajonit, por edhe ata shtete Europiane (“Shtete Europiane”, e kam fjalën për ato shtete të cilat luftojnë çdo ditë për të ruajtur arritjet dhe demokracinë, si edhe për ato shtete të cilat përpiqen çdo ditë ti përmirësonjë arritjet e tyre), të cilët e kanë arritur këtë standart ku populli dhe qeveria Kosovare kërkon të arrijë. ABSTRACT: In this topic I will present the challenges facing Kosovo, as well as its potential to meet these challenges. Like every state, Kosovo notwithstanding that it is a new country, try to walk with time step, even in some cases running to reach other countries in the region and Europe. Hard work that the Kosovo government and its citizens, who have been doing all these years is its basis and foundation that must be built "Country", (what we need to understand with all its components). This is the challenge facing the countries of the region, but also those European States, ("European States", I mean those countries which struggle every day to maintain the achievements and democracy, as well as those countries which try every day to upgrad their achievements), who have achieved this standard where the people and the government of Kosovo wants to reach. Hyrje D ita e shpalljes së Pavarësisë së Kosovës ishte një ditë shumë e rëndësishme për gjithë shqiptarët, siç do të shpreheshin shumë personalitete shqiptare, e njëri nga ato ishte edhe P.Milo, me datë 17 shkurt 2008 në studion e Alsatit, “unë shpreh kënaqësinë time që arritëm më në fund të shohim një ditë kaq të madhe .”2 E me të vërtetë ishte një ditë shumë e madhe, ishte dita e nënshkrimit të përfundimit të një lufteje, që kish filluar që me 1913, dhe po përfundonte në 2008, një luftë e cila kishte gjatë rrugës së saj shumë viktima të pafajshme, e vetëm tani mundi i tyre po shpërblehej, e nuk kishte gjë më të bukur se sa përfundimi i kësaj çështjeje, me Pavarësinë. Kosova e meritonte të shpallej e pavarur, ajo i ka elementët e duhura për Pavarësi; 1 PhD Flogert LILA, gerti-collezione@hotmail.com 2Paskal Milo,Kosova nga Rambuje në Panvarësi(intervista 1997-2008). Tiranë, Toema, 2009, f.255 123  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 “- Kosova ka një territor gjeografik me 10.887 km/2, të njohur ndërkombëtarisht, si nga vetë ish-RFJ por dhe nga komuniteti Ndërkombëtar, si OKB, BE, NATO, OSBE. - Ka mbi 2.2 milionë banorë, mbi 88.94% janë shqiptarë etnikë. - Ka gjuhën e vetë kombëtare, shqipen, një degë e veçantë e trungut Indo-Europian, vazhduese e gjuhës së lashtë Ilire. - Ka identitetin e vet kombëtar historik e kulturorë të trashëguar nga paraardhësit e saj autoktonë në këtë vend, që nga periudha e Mbretërisë Dardane. - Kosova është i vetmi vend Protektoriat i OKB. - Ishte vendi i parë në Botë, ku NATO, më 1999, bëri vetëndërhyrje ushtarake, për ta mbrojtur atë nga genocidi e spastrimi etnik i shovinizmit Serb. - 101 shtete, anëtare të OKB-së, e kanë nacionalitetin e tyre kryesor më të vogël se s’a e ka Kosova. - Ndër 192 vende anëtare të OKB-së, 34 prej tyre e kanë sipërfaqen më të vogël se Kosova. - 56 shtete, anëtare të OKB-së, e kanë popullsinë më të vogël se s’a e ka Kosova. - Kosova është i vetmi vend në Botë, që ende pa qenë shteti i Pavarur e Sovran, përfshihet në Euro-zonën e BE. - Ishte i vetmi shtet i ish-RFJ, që u deklarua i pavarur më 1990, si shtet i pavarur.”1 Të gjitha këto element tregojnë veç nje gjë, se vendimi i 1913-s në Konferencën e Ambasadorëve në Londër nuk ishte gjë tjetër veç një, Diplomaci dritëshkurtër, e ndikuar nga interesa nacionaliste ekstreme. Kjo politikë ndryshoi në vitin 1999, e ky ndryshim vazhdonte të bëhej në çdo vit pasardhës duke rikuperuar kohën e humbur dhe duke ndrequr gabimet e të kaluarës. Pas prezantimit në 26 mars 2007, në Këshillin e Sigurimit (KS) të OKB-së, së Pakos së Ahtisarit, më 13 prill 2007, KS i OKB-së njoftoi se ka vendosur të dërgoj në Kosovë në fund të prillit një mision faktmbledhës pas kërkesës së Rusisë që ka të drejtën e vetos në këtë Këshill . Me 17 prill 2007, zëvendësministri i jashtëm i SHBA-s, Nicholas Burns, në një fjalim para Këshillit për Marrëdhëniet me Jashtë në Washington tha se, “Washingtoni e konsideronte pavarësinë si opsionin më të përshtatshëm për Kosovën, dhe se ai priste që Këshilli i Sigurimit të aprovonte planin për pavarësi të prezantuar nga i ngarkuari i posaçëm i OKB-së, Martin Ahtisari,” ai edhe shtoi se, “autonomia ofruar nga Serbia është dashur të ofrohej para 12 vjetësh dhe jo tani.”2 Kai Eide, zyrtar i lartë në Ministrinë e Punëve të Jashtme të Mbretërisë së Norvegjisë, në Prishtinë thotë se , “Norvegjia përkrah planin e Ahtisarit për pavarësin,”3 dhe se ai nuk e ka ndërmend të bëhet ndërmjetës siç ishte kërkuar nga serbët . 1Ramiz Lushaj, Kosova me elementët tërësor të panvarësisë. Tiranë, Emal, 2007, f.7-10 2 http://www.bbc.co.uk/albania/news/2007/04/070417_kosova_buens,shtml 3 http://www.bbc.co.uk/albania/news/2007/04/070425_mision_beograd_shtml 124  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Siç do të shprehej edhe me 11 qeshor 2007, në vizitën në Tiranë nga Presidenti amerikan, George W.Bush, “Pavarësia është qëllimi. Kjo është ajo çka populli i Kosovës duhet ta dijë.”1 Paqja, stabiliteti dhe konsolidimi i tyre në Kosovë kanë një rëndësi të madhe për Shqipërinë, për Maqedoninë, Malin e Zi dhe Ballkanin në tërësi. Por konsolidimi i tyre është një proces i vështirë dhe jetik. Trashëgimia e hidhur, varfëria, dobësia e shtetit ligjor, korrupsioni, krimi i organizuar, terrorizmi janë faktorët që e rrezikojnë sigurinë dhe stabilitetin në Kosovë ashtu edhe në vende të tjera të rajonit.2 I të njëjtit mendim ishte edhe Hashim Thaçi, “Pavarësia e Kosovës është e paevitueshme, ajo buron nga vullneti i popullit të Kosovës. Ajo është zgjidhja që e meritojnë qytetarët e Kosovës. Ne jemi të gatshëm të marrim mbi supe të gjitha përgjegjësitë që n’a takojnë dhe jemi të gatshëm të udhëheqim me veten tonë. Në këtë pikë klasa politike dhe qytetarët e Kosovës janë plotësisht unik.”3 Fjalimin që mbajti H.Thaçi, kryeministri i Kosovës përpara Kuvendit me 17 shkurt 2008. Ai falenderoi Presidentin M.Ahtisari, që i ofroi Kosovës një kornizë gjithë përfshirëse për zhvillimin e saj të ardhëm, më posht ai do të shprehet; “Duke qenë të vendosur që të shohim statusin tonë të zgjidhur në mënyrë që t’i ipet popullit tonë qartë si për të ardhmen më të shpejtë përtej konfliktive të së kaluarës dhe të realizoj potencial të plotë Demokratik i shoqërisë sonë. Duke nderua të gjithë burrat dhe gratë që bënë sakrifica të mëdha për të ndërtuar një të ardhme më të mirë për Kosovën. Neni 1.Ne udhëheqësit e popullit tonë të zgjedhur në mënyrë demokratike, nëpërmjet kësaj deklarate shpallim Kosovën Shtet të Pavarur dhe Demokratik.”4 Pak më lart u përpoqa të tregoja nje histori të shkurtër të shpalljes së panvarësisë së Kosovës, si edhe kushtet gjeogarfike, kulturore dhe ekonomike që ky shtet do të zhvillohej. Sfidat që e presin Kosovën Pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës, me 17 shkurt 2008, u dërguan letra në drejtim të të gjitha shtetet për njohjen e saj. Kjo ishte njëra nga sfidat që lindi bashkë më shpalljen e pavarësisë. Sfidat e shtetit të sapo shpallur të pavarur të Kosovës, i ndajmë: - Sfida të brëndshme (sfida dhe problem brënda për brënda Republikës së Kosovës). - Sfida të jashtme (sfida që kanë të bëjnë me marrëdhëniet ndërkombëtare). A -Tek sfida e brëndshme do të rradhisja 4 pika kryesore si; 1- sfida në legjislacion 1 http://www.guardian.co.uk/usa/story/0,,2099981,00.html 2 http://www.këshilliministrave.al/shqip/lajm.asp?id=6355 3 http://www.pdk-ks.org/site/>ld=5,0,0,0,a,2094 4 Materiali është marë nga fjalimi i H.Thaçit në adresën,http://www.youtube.com/watch?v=qaa6GLWIO&feature=related 125  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 2- sfida në ekzekutiv 3- sfida në gjygjësorë 4- sfida në media Të katër këto pika kanë nënpika të cilat prekin secila çështje aktuale edhe sfida për Kosovën. Ku flasim për legjislacionin, kemi të bëjmë me sfidat në kuadrin ligjorë, mund të themi embrioni i formimit të së ardhes së një vendi, fillon nga bërja e ligjeve të cilat duhet të jenë për kohën si edhe të shikojnë edhe për ti rezistuar të ardhmes, që të mos kemi ndryshime të shpeshta duke krijuar anomali. Kur flasim për ekzekutivin, kemi të bejmë me interpretimin ne praktikë të ligjeve, kemi edhe hallkën e tretë, gjygjësorin, i cili është për të vendosur drejtësi edhe gjykuar. Nqs këto tre institucione nuk funksionojnë apo janë në dorën e një pushteti të vetëm atëherë kemi median e cila informon opinionin publik për problem të tilla, medja këtu luan një rol shumë të rëndësishëm nqs është e pavarua. Ajo duhet të distancohet nga ndikimet edhe presionet politike, duke parqyruar realitetin në vend, vetëm kështu media mund ti shërbej vendit të zvillohet edhe të ndreqi gabimet e bëra. Pra sfida kryesore është që këto pushtete të funksionojnë të ndara nga njëri tjetri, ku secila të jetë një garanci për mbarëvajtjen e drejtë të punës. Pasi vërtetë të kenë kuptuar rëndësinë e ndarjes së pushteteve si qeveria e Kosovës si edhe vetë shoqëria civile, mund të flasim për sfidat që e presin Kosoven, si të brëndshme ashtu edhe të jashme. Zhvillimet ekonomike janë shumë të rëndësishme për një shtet të ri por edhe të vjetër, sepse pa një ekonomi të fortë dhe të qëndrueshme nuk mund të ketë zhvillim asnjë sektor i shtetit. Ekonomija është e lidhur ngushtë edhe me faktorin politik. Situata e tanishme politike në Kosovë, krahasuar më atë të para disa vitesh, ka bërë progress të dukshëm. Sot në Kosovë vihen re zhvillime të reja positive dhe dinamike të rëndësishme në procesin e përgjithshëm dhe sidomos në atë të implementimit të standarteve. Që të arrihen këto duhet që Kosova të ndërtojë baza të shëndosha institucionale, të një kuadri ligjor dhe ndërtimi i strukturave përkatëse. Legjislacioni bashkohor do të ndihmojë për të krijuar struktura të shëndosha ekonomike, por që të realizohen këto, Kosova dhe qeveria e saj duhet të ketë si qëllim kryesor luftën ndaj korrupsionit. Sfida tjetër politike është që elita politike kosovare duhet të jetë më me unitet, dhe të bashkëpunojë për të ardhmen e Kosovës. Sfidë janë edhe problemet në fushën si papunësia, problemet në edukim, shëndetësi, fenomenet negative shoqërore etj, siç shprehet edhe Lisen Bashkurti, “dobësitë në rend dhe ligj me pasoja lulëzimin e krimit të organizuar dhe korrupsionit si kërcënuesit më të mëdhenj të shoqësisë dhe institucioneve Kosovare.”1 Në sfidat e brëndshe që Kosova ka, do të fusja edhe barazinë dhe respektimin e plotë të të drejtave të qytetarëve të vet, pa marrë parasysh 1 Lisen Bashkuti, Evropa Ballkani dhe sfidat e Kosovës. Tiranë, Geer.2006, f.262 126  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 përkatësinë etnike apo fetare. Të drejtat e njeriut janë indikatori me i saktë për matjen e zhvillimit të mirëfilltë ekonomik e shoqërorë. 1 Duke qenë se Kosova kontrollohej nga EULEX-i , (është një krijesë e paketës Ahtisari, që do të veprojë në Kosovë duhe zëvëndësuar UNMIK-un, si një strukturë ndërkombëtare nën autoritetin e Kombeve të Bashkuar),2un do ta quaja sfidë për Kosovën tani që shkëputet nga ky organizëm, për të vendosur vetë të ardhmen e shtetit dhe qytetarëve të tij, për të fituar sa më shumë besim tek qytetarët e tij, si një shtet i aftë për të qeverisur dhe mbrojtur të drejtat e tyre si qytetarë të Kosovës, dhe përse jo shumë larg edhe si qytetar Evropian. “Shqipëria dhe Kosova paraqesin një faktor të përbashkët gjeopolitik dhe gjeostrategjik, pa të cilën nuk mund të sigurohet as stabiliteti afatgjatë dhe as zhvillimi ekomomik e paqësor i rajonit.”3 Këtë gjë duhet ta dijnë shumë mirë udhëheqësit e qeverisë të dy vendeve dhe duhet ta shfrytëzojnë atë sa më shumë dhe të përfitojnë sa më shumë për të forcuar dinjitetin kombëtar në çdo aspekt si politik, ekonomok dhe ushtarak. Papunësia e lartë, tregu i varfëri i punës, e cila ësdhtë më e larta në rajon, kjo është një sfidë kryesore për Kosovën, thuhet në raportin e Bankës Botërore (BB), të prezantuar mbi zhvillimin ekonomik në Evropën Juglindore, “Rimëkëmbie e ngadaltë”.4 Sipas raporti të Bankës Botërore, Kosova do të ketë rritje ekonomike për vitin 2014, por kjo rritje nuk do të jetë e mjaftueshme, edhe niveli i papunësimit do jetë përsëri i lartë. Kosova ka popullinë me të re në Evropë me një moshë mesatare 27 vjeç. Duke pasur edhe moshën me të re, lindin edhe sfidat për punësimin e tyre, por kjo nuk varet vetëm nga mosha, por edhe nga kualifikimi (arsimimi), që kjo rini ka për ti dhënë tregut të punës. Pra lind sfida tjeter ajo arsimore, e cila ka shumë rëndësi për të ardhmen e Kosovës. Qeveria e Kosovës duhet të implementoj programe mësimore bashkohore edhe europiane. Panvarrësisht se për momentin mund të përmendim ndihmat edhe marrëveshjet si: “Në shkurt të 2013 u nëshkrua një marrëveshje për Mbështetjen e arsimit dhe Aftësimi Prefesionsal në Kosovë nga ministri i Arsimit-Shkencës dhe Teknologjisë, Ramë Buja me senatorin gjerman për shkolla, arsimin dhe aftësim professional, Ties Rabe në Hamburg.”5 Përvec organizatës GIZ (organizata gjermane e ndihmës për zhvillim dhe bashkëpunim), veprojnë edhe organizata joqeveritare “DIAKONIA-Kosova”, si edhe academia gjermane “Heimere”, e cila merej kryesisht me përgatitjen e infermierëve. 6 Një sfidë e rëndësishme për Kosovën, tani është edhe formimi i forcave të armatosura. Për momentin ne Kosovë ekziston, Forcat e sigurisë së Kosovës, të cilat u themeluan si forcë civile multiernike e armatosur lehtë, e cila është e ngarkua me 1 http://www.kosovalive360.com/respektimi-i-te-drejtave-te-njeriut 2 Paskal Milo, vep e përmendur, f.262 3 Shaban Murati, Çështja shqiptare pas pavarësisë së Kosovës,Tiranë, GlobusR, 2009, f.93 4 http://time.ikub.al/.../Sfide-per-Kosoven 5 http://www.dw.de/punësimi...sfidë-për-kosovën/a-17081208 6 Po aty 127  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 detyra të cilat nuk janë karakteristikë as për policinë dhe institucionet të tjera të zbatimit të ligjit, ku përfshihen reagime në rast katastrofe natyrore dhe ato të shkaktuar nga faktori njeri, dënimi dhe kërkim shpëtimi.1 Themelimi i Forcave të Sigurisë së Kosovës, është bërë në bazë të parimeve demokratike, duke i shërbyer qytetarit, respektimi i të drejtave të njëriut, kontrolli civil, mbikëqyrja demokratike, transparenca, llogaridhënia etj. Me kalimin e kohes janë pjekur kushtet që FSK, tani të kthehet në Ushtrinë e Kosovës, e kjo është një sfidë e rëndësishme sepse krijon një shkëputje nga varësia e ndërkombëtarëve, si edhe nga trupat e KFOR-it. Transformimi i FSK në Ushtri duhet të bëhet në bazë të një procesi të ri të rishikimit të sektorit të sigurisë në Kosovë, duke përfshë aktet qeveritar, shoqërinë civile, mediat, përfaqësues të jetës akademike, si dhe një asistencë të kufizuar ndërkombëtare. 2 Sfida e cila mund të krijoi problem me të gjitha sfidat e tjera, është si të thuash një problem edhe sfidë globale, ajo është “Lufta ndaj Korrupsionit”. Kjo është sfida më e madhe e cila duhet të përballet qeveria e Kosovës edhe shtetasit e saj. Lufta ndaj Korrupsionit është një sfidë e cila nuk duhet të njohi aspak hierakinë e pushtetit, (asnjëri nuk duhet të jetë imun, ndaj masave kundër Korrupsionit). Ndaj këtij Virusi*, qeveria e Kosovës duhet të përdori të gjitha forcën e tij për ta luftuar. Nqs Kosova nuk do ta luftojë seriozisht këte fenomen, atëherë çdo sfidë që kemi përmendur më lart do të ketë vështirësi të realizohet, si edhe nqs do të realizohet do ti harxhoj shumë energji edhe kohë, gjë të cilen Kosova nuk e ka shumë në favor, për të arritur synimet e saja. B -Sfidat e jashtme për Kosovën janë edhe më të vështira, ndër më kryesoret dhe më të rëndësishme do të rradhisja: - Njohja e Kosovës si shtet i pavarur. - Të luftoj kundra diplomacisë serbe (e cila në një mënyrë të fshehtë apo edhe të drejtëpërdrejtë vazhdon ta luftoj Kosovën, në arenën ndërkombëtare). - Anëtarësimi në OKB, NATO dhe BE. Puna për njohjen e Kosovës si shtet i pavarur, siç thamë edhe në fillim, filloi që me 17 shkurt 2008, me dërgimin e letrave të gjithave shteteve për të njohur pavarsinë. Njohjet e para filluan menjëherë pas disa orësh, ndërsa me 27 shkurt 2008, Gjermania ishte shteti i parë që emëroi ambasadorin e saj në Kosovë, ndërsa me 8 mars 2008, ministri i parë i jashtëm që e vizitoi Kosovën ishte Carl Bildt, ministër i jashtëm i Suedisë. Edhe shumica e vendeve të Bashkimit Europian gjithashtu e kanë njohur Kosovën (22 nga 27), ndërsa 23 anëtare të NATO-s nga 28 e kanë njohur Kosovën. Bashkimi Evropia deklaroi se njohja e pavarësisë së Kosovës varet nga 1 Kuvendi i Kosovës, Ligji për Themelimin e Forcës se Sigurisë së Kosovës, neni 1 2 www.fiq-fci.org/repository/docs/FSK_alb.pdf *(E kam quajtur virus, korrupsionin, sepse prek gjithë shoqërinë si të mëdhenj dhe të vegjël, është si një sëmundje) 128  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 shtetet në veçanti, pra, shteti do të vendosë individualisht rreth pranimit të Kosovës si shtet. Shtetet anëtare të përhershme të Këshillit të Sigurimit, janë të ndara s’a i përket pavarësisë së Kosovës. SHBA, Angli dhe Francë e njohin pavarësin e Kosovës, ndërsa Rusia e ka kundërshtuar dhe konsideron ilegal aktin e pavarësisë, edhe Republika Popullore e Kinës, nuk është dakort. Si shtete të cilat kundërshtojnë vendosmërisht njohjen e Republikës së Kosovës janë; Rusi, Serbi, Slloveni, Spanjë, Rumani, Azejbaxhan, Bjellorusi, Qiproja, Gjeorgjia, Kazakistani, Moldavia. Sfida e shteti Kosovar, është që të sensibilizoi dhe të ndërgjegjësoi këto shtete se Kosova e meriton të jetë shtet i pavarur. Pengesa më e madhe e kosovarëvë eshtë përballimi i diplomacisë serbe e cila lobon shumë në shtetet e tjera që të mos e njohin Kosovën. Politika të tilla e çuan çështjen e njohjes së pavarësisë së Kosovës edhe në Gjykantën Ndërkombëtare të Drejtësisë. Këtu sfida e rradhës për qeverinë Kosovare ishte mbrojtja e shpalljes së pavarësisë së Kosovës në (GJND). Serbët interpretonin paragrafët e Rezolutes 1244, në GJND, sipas interesave të tyre, kunë të vërtetë Rezoluta është neutral ndaj përcaktimit të statusit të Kosovës. Statusi i Kosovës apo Legjitimiteti i pavarësisë vjen nga parlamenti i saj dhe deputetët e zgjedhur nga populli me anë të zgjedhjeve të lira. Procesi i GJND është i rëndësishëm por nuk do të ndryshoj asgjë nga gjëndja që është Kosova, por shërben për legjitimitetin e pavarësisë së Kosovës. GJND përpiqet të kapi aspekte juridike të proçesit, nuk kishte nivel diskutimesh politike por më shumë juridike, dhe nuk është vëtëm përballja e Kosovës me Serbinë, por e shumë shteteve me njëri-tjetrin. Pas 11 dhjetorit 2009, GJND, kishte një paus, deri në pranver të 2010, për të dhënë vendimin. Ku shumica e shteteve kanë qenë pro Kosovës. 1* E nuk mund të ndodhte asgje tjetër veç se, Kosova të kishte të drejtë të shpallej e pavarur, ky ishte vendimi i GJND në korrik të 2010. Pas këtyre sfidave kryesore dhe imediate, Kosovës i mbetet të punoj shumë që edhe ajo të jetë pjesë e OKB, NATO-s dhe BE. Kriteret per pranimin në këto institucione janë një varg i gjatë, si: - Demokracia dhe sundim i ligjit - Ofrimi i shërbimeve publike - Administrate publike transparente dhe llogaridhënëse - Vazhdimi i reformave të vetëqeverisjes - Respektimi dhe tolerance ndërmjet komuniteteve - Luftimi i korrupsionit edhe krimit të organizuar - Krijimi i kushteve për investime, tregti, punësim dhe zhvillim ekonomik Me keto kritere lidhen kriteret e Kopenhagenit, që janë kritere që duhet përmbushur para anëtarësimit të një vendi si: 1 http://Kontrast@alsat.tv *(pjesa për GJND është mar nga intervista e bërë në TV.Alsat më dt 7.12.2009 e Zv.Ministres e Punëve të Jashtme, Edit Harxhi.) 129  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 • Institucione të stabilizuara që garantojnë demokracinë, sundim i ligjit, të drejtat të njeriut dhe respektimi e mbrojtje të të drejtave të pakicave • Ekonoi të tregut të lirë, si dhe kapacitete për ti bërë ballë presionit të konkurencës dhe forcave të tregut në BE • Kapacitete për të pranuar obligime që rrjedhin nga anëtarësimi, përfshirë unionin politik, ekonomik dhe monetar, d.m.th Acquis Communautaire.1 Sfidat për të hyrë në europë janë te përafërta me sfidat e brëndshme të shtetit të Kosovës, përvetë faktin se vetë Europa mund të imagjinohet si një shtet i madh, i cili përpiqet të realizojë ato synime ekonomike e politike ku afrohen interest e shteteve. Konkluzione Mund të rradhisim sfida të tjera, por të gjitha të cojnë në një pikë të përbashkët, aftësinë edhe dëshirën që kanë politikanë edhe shtetasit e Kosovës për ti arritur. Sfidat per një shtet nuk do të mbarojnë asnjëherë, por të gjithë duhet të kuptojme edhe të kalojmë mbi vetvete, mbi aftësitë tona edhe përgatitjen tonë për ti përballuar këto situata. Klasa politike duhet të krijoi nje frymë dialogu të cilën të përfshijë të gjithë shtresat, luftën kundër partive në maxhorancë apo opozitë, ta kthejë në luftë për paraqitjen e planeve edhe projekteve politike gjithëpërfshirëse edhe konkrete e të realizueshme. Mos të dalim me plane zhvillimi apo sfida të cilat për momentin nuk jemi në gjëndje ti arrijmë, duke krijuar zhgënjime. Hapat duhen hedhur të sigurta duke krijuar një rrugë të standarteve europiane. Këto do të arrihen vetëm me punë dhe duke qenë si klasë politike e bashkuar për të luftuar si në 1999, (kundër gjenocidit serb), edhe tani në shekullin e XXI kundër pengesave që kanë përpara, për të qënë pjesë e familjes Euroatlantike. Bibliografia Bashkurti Lisen, Evropa Ballkani dhe sfida e Kosovës, Tiranë,Geer.2006 Lushaj Ramiz, Kosova me elementët tërësor të pavarësisë, Tiranë,Emal.2007 Milo Paskal, Kosova nga Rambuje në Pavarësi (intervista1997-2008), Tiranë, Toena.2009 Murati Shaban, Çështja shqiptare pas pavarësisë së Kosovës, Tiranë,GlobusR.2009 Kuvendi i Kosovës, Ligji për Themelimin e Forcës se Sigurisë së Kosovës, neni 1 http:/www.youtube.com/watch?v=P6qaa6GLWI0&feature=related (fjalimi i H.Thaçit në Kuvendin e Kosovës) http://www.guardian.co.uk/worldlatest/story/o,,-6372704,00.html http://www.assembly-kosova.org/?krye=news&neësid=1258&faq=1&lang=al http://www.guardian.co.uk/usa/story/0,,2099981,00.html http://www.keshilliministrave.al/shqip/lajm.asp?id=6355 http://www.pdk-ks.org/site/?id=5,0,0,0,a,2094 http://www.bbc.co.uk/albania/news/2007/04/070417_kosova_buens.shtml 1http://www.kosovapress.com/sq/arkiva/gjendja-aktuale-dhe-sfida-kryesore-per-kosoven-drejt-rruges-se- anetaresimit-ne-bashkimin-evropian-154212/?=1#sthash.TXhcG54N.dpuf 130  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 http://www.bbc.co.uk/albania/news/2007/04/070425_mision_beograd_shtml http://www.kosovalive360.com/respektimi-i-te-drejtave-te-njeriut http://time.ikub.al/..../Sfide-per-Kosoven-mbetet-papuesia.a. http://dë.de/punësimi...sfidë-për-kosovën/a-17081208 http://www.fiq-fci.org/repository/docs/FSK_alb.pdf http://www.kosovapress.com/sq/arkiva/gjendja-aktuale-dhe-sfida-kryesore-per-kosoven-drejt- rruges-se-anetaresimit-ne-bashkimin-evropian-154212/?=1#sthash.TXhcG54N.dpuf 131  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Metë KRASNIQI Florë KRASNQI ZHVILLIMI I SHPREHIVE TË TË SHKRUARIT E NXËNËSVE PËRMES LËNDËS MËSIMORE TË GJUHËS SHQIPE ABSTRAKTI: Të shkruarit është mundësi e mirë në përvetësimin cilësor të njohurive dhe në arritjen e rezultateve të shkëlqyeshme në mësime. Për këtë, studimin tonë e kemi rrekur nga aspekti teorik në hulumtimin kuantitativ. Në bazë të rezultateve u vërtetua se zbatimi i llojeve të shkrimeve në lëndën mësimore të gjuhës shqipe, leximi i lekturave dhe zbatimi i teknikave ndërvepruese gjatë procesit mësimor ndihmojnë në zhvillimin e shprehive të të shkruarit. Fjalët kyçe: mësimi, procesi i të shkruarit, llojet e shkrimeve, zhvillimi i shprehive në të shkruar. ABSTRACT: DEVELOPING STUDENTS’ WRITING SKILLS THROUGH TEACHING ALBANIAN LANGUAGE Writing is a good opportunity in qualitative acquisition of knowledge and in achieving excellent results in learning. Regarding this, our study is grounded on theory in quantitative research. Based on the results, it was proved that the implementation various types of writing in Albanian language learning, reading and application of interactive techniques during the teaching process help develop writing skills. Key words: learning, the process of writing, types of writing, development of writing skills. Hyrje N ë procesin e të nxënit të njohurive në shkollimin e mesëm të ulët, paraqiten sfida të shumta për përvetësimin cilësor të llojeve të shkrimeve. Përmbushja e këtij qëllimi kërkon përpjekje të vazhdueshme nga mësimdhënësit dhe nxënësit. Qasja e mësimdhënësit në orën mësimore të gjuhës dhe letërsisë shqipe duhet të mbështetet në strategjitë bashkëkohore me nxënësin në qendër. Nga këtu, theksohet përparësia dhe rëndësia e shprehive të të shkruarit e nxënësit. Për nocionin e të shkruarit Bashkim Saliasi thekson se “të shkruarit nuk është vetëm anë formale, por edhe përmbajtje. Të shkruash do të thotë edhe të formulosh mendime, të organizosh fjali, të shprehsh ide e të transmetosh kulturë e mesazhe”1. Në këtë proces autori vë në pah se roli i mësimdhënësit të gjuhës dhe letërsisë shqipe, me sugjerimet e vazhdueshme, me “vërejtjet” pozitive, me refleksionet e veta për punën me shkrim të nxënësve, të lëna në formë këshillash, në 1 http://prishtinapress.info/dukuri-ne-procesin-e-te-lexuarit-e-te-shkruarit 132  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 fletoret e tyre, është i pazëvendësueshëm. Që të arrihet që nxënësit të aftësohen për ta zotëruar të shprehurit me shkrim, është e nevojshme që mësimdhënësit të njihen me zhvillimin psikik të nxënësve të tyre, si dhe të përcaktojnë drejt ndryshimet cilësore në zhvillimin intelektual të çdo nxënësi. Kjo njohje fillon prej periudhës së parë të shkollimit.1 Në zotërim të shprehive me shkrim, është e rëndësishme të dihet edhe arritja e përvetësimit cilësor të njohurive të lëndës mësimore. Në këtë proces Pajazit Nushi thekson se “shprehitë e të shkruarit fitohen në bazë të procesit të të nxënit dhe të të mësuarit, përkatësisht të formave të veçanta të tyre”2. Autori vë në pah “aftësitë, motivin dhe angazhimin” e nxënësve si mundësi të zotërimit të lëndëve mësimore dhe bazë e realizimit të aftësive të tyre. Shumëllojshmëria e situatave të të shkruarit, qëllimet e ndryshme, lexuesit e ndryshëm, kontekstet e ndryshme, tematikat e ndryshme etj., të gjitha këto janë çështje të vështira për t’u kapërcyer, jo vetëm për atë që shkruan, por edhe për mësimdhënësin gjatë punës me nxënësit.3 Për këtë themi se, mësimdhënësi është faktor subjektiv që orienton, mëson e frymëzon nxënësit drejt arritjes së përmbushjes së objektivave mësimore. Për procesin e të shkruarit na paraqiten një mori pyetjesh e që duhet dhënë përgjigje. Metodologjia e hulumtimit Qëllimi dhe objektivat e hulumtimit Qëllimi i hulumtimit është analiza e efekteve që sjell përdorimi i llojeve të shkrimit dhe verifikimi i shprehive të fituara nga nxënësit për të shkruar. Nga ky qëllim, parashtrohen objektivat për realizimin e hulumtimit, të cilat janë:  Të vërtetohet interesimi dhe motivimi i nxënësve për të shkruar;  Të përpunohen dhe të analizohen të dhënat e fituara nga pjesëmarrësit e  Të nxirren përfundime dhe rekomandime për zhvillimin e shprehive në të hulumtimit dhe shkruarit. Hipotezat e Hulumtimit Hipoteza kryesore e hulumtimit është: Zbatimi i llojeve të shkrimeve në lëndën e gjuhës dhe letërsisë shqipe ndihmon në zhvillimin e shprehive të të shkruarit. Nga  Leximi i lekturave e veprave ndihmon nxënësit në zhvillimin e shprehive të të hipoteza kryesore rrjedhin hipotezat ndihmëse se: shkruarit.  Shprehitë në të shkruarit ndihmohen që të zhvillohen përmes zbatimit të teknikave mësimore gjatë procesit mësimor. Metodat e hulumtimit, teknikat dhe instrumentet e hulumtimit Në hulumtimin tonë kemi përdorur metodën e analizës teorike, metodën përshkruese, metodën statistikore dhe metodën krahasuese. Gjatë realizimit të 1 Gjokutaj, Mimoza (2009), Didaktika e gjuhës shqipe, Tiranë, f. 84-86. 2 Nushi, Prof. Dr. Pajazit (1992), Të nxënit e lëndëve mësimore dhe zotërimi i tyre, Prishtinë, f. 212. 3 Musai, Bardhyl (2007), Si të shkruajmë ese, CDE, Tiranë, f.11. 133  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 hulumtimit kemi zhvilluar teknikën e anketimit dhe intervistës duke përdorur pyetësorin për nxënës dhe protokollin për mësimdhënës. Anketimi u zhvillua me qëllim të nxjerrjes së qëndrimit të nxënësve dhe mësimdhënësve për zhvillimin e shprehive të të shkruarit dhe për ndikimin e të lexuarit për të krijuar. Grupi reprezentativ Mostra përfshinë dy klasë të shtata dhe dy klasë të nënta bashkë me mësimdhënësit e gjuhës dhe letërsisë shqipe. Klasat e përzgjedhura ishin nga komuna e Malishevës. Grupin reprezentativ që përbëjnë 25 nxënës të klasës së VII-të dhe 23 nxënës të klasës së IX-të në shkollën “Naim Frashëri” në Banjë. Grupin tjetër e përbëjnë 32 nxënës nga klasa e VII-të dhe 29 nxënës nga klasa e IX-të në shkollën “Ibrahim Mazreku” në Malishevë. Dhe, grupi që përbëjnë 2 mësimdhënës të gjuhës dhe letërsisë shqipe të klasave nga Banja dhe 2 mësimdhënës të klasave nga Malisheva. Pra, mostra në hulumtim përfshinë gjithsej 113 subjekte. Rezultatet dhe diskutimi Zhvillimi i aftësive të nxënësve në të shkruarit për të krijuar, kërkon interesim dhe angazhim të vazhdueshëm. Mësimdhënësi është mundësi e mirë për t’ju ndihmuar nxënësve. Për t’u njohur më shumë rreth të shkruarit, në vazhdim do të paraqesim disa nga të dhënat e hulumtimit. 1. Mendimet e mësimdhënësve lidhur me rëndësinë e zbatimit të llojeve të shkrimeve për zhvillimin e shprehive të të shkruarit e nxënësve:  Ushtrimet në zbatimin e llojeve të shkrimeve janë të nevojshme për t’i përgatitur nxënësit në të shprehurit me shkrim.  Është i rëndësishëm zbatimi i llojeve të shkrimeve për zhvillimin e shprehive të të shkruarit, sepse çdo lloj zhvillon shkathtësitë e nxënësve në mënyrë të gjithanshëm.  Rëndësia e zbatimit të llojeve të shkrimeve është shumë e rëndësishme, ngase nxënësit përfitojnë shumë dhe kështu arrihet që gjatë të shprehurit me shkrim të mos paraqiten vështirësi që do të pengojnë të shprehurit lirshëm.  Zbatimi i llojeve të shkrimeve me nxënësit tanë është më se e nevojshme, duke pasur parasysh kërkesën në arritjen e praktikave të të shkruarit sa më cilësor. Në bazë të përgjigjeve të mësimdhënësve, konstatojmë se zbatimi i llojeve të shkrimeve është i rëndësishëm dhe i nevojshëm për zhvillimin e shprehive në të shkruar. Në këtë mënyrë arrihet që nxënësit të zhvillojnë shprehitë në të shkruar dhe të shprehen lirshëm mendimet e tyre. 2. Njohuritë e shprehura me shkrim Opinionet e nxënësve lidhur me të shprehurit e njohurive në qasjen e të shkruarit janë të paraqitura në tabelën nr. 1. Tabela nr. 1. Dija e shprehur me shkrim 134  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Sa arrini të shprehni dijen tuaj Banjë Malishevë Gjithsej me shkrim? N % N % N % a. Shumë 39 81.3 49 80.3 88 80.8 b. Pak 9 18.8 12 19.7 21 19.2 c. Fare 0 0.0 0 0.0 0 0.0 Gjithsej 48 100 61 100 109 100 Sipas të dhënave të paraqitura në tabelën nr. 1 shihet se për alternativën “shumë”, janë 88, ose 80.8% të nxënësve që mendojnë se dijen e tyre mund ta shprehin me shkrim, 21, ose 19.2% deklaruan për alternativën “pak”, dhe, për alternativën “fare” asnjë nuk u deklarua. Nga kjo konstatojmë se nxënësit gjatë të shkruarit arrijnë ta shprehin dijen e tyre. Megjithatë, mësimdhënësit duhet të krijojnë mundësi dhe ndihmë të vazhdueshme nxënësve, duke përdorur teknika ndërvepruese me qëllim të lirisë së plotë të të shprehurit në të shkruarit. Duke pasur parasysh që koha në shkollë është e kufizuar për të nxënë, mendojmë që duhet kohë shtesë për plotësim dhe shtim të njohurive për të nxënë sa më shumë rreth llojeve të shkrimeve. 3. Dëshira për të shkruar në shtëpi Dhënia e detyrave të shtëpisë për nxënësit është një nga rrugët që shfrytëzohet për vazhdimin e të mësuarit të lëndës. Në këtë aspekt opinionet e nxënësve në pyetjen: “A e pëlqeni të keni detyra të shtëpisë për të shkruar lloje të ndryshme të shkrimeve?”, janë të paraqitura në tab. 2. Tabela nr. 2. Dëshira për të shkruar lloje të ndryshme të shkrimeve në shtëpi A e pëlqeni të keni detyra të shtëpisë Banjë Malishevë Gjithsej për të shkruar lloje të ndryshme të N % N % N % shkrimeve? a. Po 44 91.7 54 88.5 98 90.1 b. Deri diku 3 6.3 7 11.5 10 8.9 c. Jo 1 2.1 0 0.0 1 1.0 Gjithsej 48 100 61 100 109 100 Të dhënat e prezantuara në tabelën nr. 2 konfirmojnë dëshirën për të shkruar shkrime të ndryshme edhe në shtëpi. Kështu, për alternativën “po”, janë përgjigjur 98, ose 90.1% e nxënësve, 10, ose 8.0% janë deklaruar për alternativën “deri diku”, dhe, vetëm 1, u deklarua për alternativën “jo”. Sipas rezultateve të fituara verifikohet se nxënësit pranojnë me shumë dëshirë detyra me shkrim për në shtëpi. Kështu mësimdhënësit duhet që nxënësve t’u japin detyra të përshtatshme për të plotësuar të nxënit e llojeve të shkrimeve edhe gjatë kohës në shtëpi. 135  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Lënda e gjuhës dhe letërsisë shqipe ndihmon nxënësit në zhvillimin e shprehive të të shkruarit e nxënësve. Në vazhdimësi, nxënësit mësojnë dhe aftësohen për të shkruar. 4. Mendimet e mësimdhënësve për rëndësinë e rolit të mësimdhënësit të gjuhës dhe letërsisë shqipe në zhvillimin e shprehive të të shkruarit e nxënësve:  Roli i mësimdhënësit të gjuhës dhe letërsisë shqipe në zhvillimin e shprehive të të shkruarit të nxënësve është i rëndësishëm ngase nxënësi nga fjala, përkrahja, lëvdata, ndihma, fiton zemër e besim në vetvete.  Është i rëndësishëm roli i mësimdhënësit të gjuhës e letërsisë shqipe se i pajisë nxënësit me njohuri për kulturën e të shkruarit, duke zgjedhur për zbatim lloje të ndryshme të teknikave mësimore.  Mësimdhënësi duhet të jetë koherentë, t’i përcjellë trendët e zhvillimeve në lëmin e tij, të jetë prezantues edhe ai me punimet e veta para nxënësve.  Për arsye se gjatë të shprehurit me shkrim nxënësit lirohen dhe aftësohen pavarësisht në cilën lëndë ushtrohen, kjo shërben në të ardhmen për përgatitje profesionale. Mbështetur në përgjigjet e mësimdhënësve mund të konstatohet se roli i mësimdhënësit të gjuhës dhe letërsisë shqipe është i rëndësishëm sepse vetitë e tij si profesionist dhe metodist i mirë mund t’u shtoj nxënësve vetëbesim për të nxënë të shkruarit. Me qasjen e drejtë gjatë mësimdhënies arrihen të zhvillohen shprehitë në të shkruarit. 5. Të lexuarit ndihmesë e të shkruarit Leximi i lekturave e veprave ndihmon nxënësit që të pajisen me njohuri që do të ndihmonte në kompletimin e krijimeve të tyre. Të dhënat e përgjigjeve të nxënësit janë paraqitur në tabelën në vijim: Tabela nr. 3. Ndikimi i të lexuarit në krijimin e shkrimeve A ju ka ndihmuar leximi i librave (lekturave Banjë Malishevë Gjithsej apo veprave) në kryerjen e llojeve të ndryshme N % N % N % të eseve dhe krijimeve tjera? a. Gjithmonë 41 85.4 54 88.5 95 86.9 b. Ndonjëherë 7 14.6 7 11.5 14 13.1 c. Asnjëherë 0 0.0 0 0.0 0 0.0 Gjithsej 48 100 61 100 109 100 Shikuar nga të dhënat e tabelës nr. 3 shihet se deklarimet e nxënësve të dyja shkollave nuk kanë dallime të mëdha statistikore. Nga të dhënat e prezantuara, 95, ose 86.9% të nxënësve theksojnë se “gjithmonë” të lexuarit u ndihmon në kryerjen e eseve dhe krijimeve të ndryshme, dhe 14, ose 13.1% të nxënësve, shprehën për alternativën “ndonjëherë”, e për alternativën “asnjëherë” nuk kishte. Nga kjo rrjedh 136  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 se, nxënësit leximin e librave e shohin ndihmesë edhe për të shkruar krijime. Rezultatet dëshmojnë se të lexuarit ndihmon në zhvillimin e shprehive në të shkruar. Të shkruarit dhe të folurit kanë të njëjtë lëndë të përbashkët, gjuhën dhe të njëjtin qëllim të përbashkët: komunikimin e ideve, informacionit dhe ndjenjave. Por ato dallojnë nga njëri-tjetri në disa drejtime. Si më kryesore veçojmë kohën. Kur shkruajmë ka kohë më tepër të përgatitemi, derisa kur flasim jo gjithnjë kemi kohën e duhur. Dalluese është që gjuha e folur dëgjohet, gjuha e shkruar lexohet. Po ashtu kur shkruajmë, mendimet i shprehim me fjali të plota dhe me organizim gjuhësor, ndërkaq gjatë të folurit shpeshherë shprehemi me fjali të paplota duke plotësuar me intonacion e gjeste.1 Për funksionimin e procesit të të shkruarit kërkohet që nxënësit të kenë vetëbesim gjatë të shkruarit. 6. Vlerësimi i ndërsjellët te nxënësit stimulon të shkruarit Punimet e prezantuar para klasës duhet të gjejnë mirëkuptim. E në të kundërtën nxënësit do të vazhdojnë të jenë të mbyllur në vete, ku edhe do t’u shuhet dëshira për prezantimet e punimeve të tyre. Sa vlerësohen shkrimet para klasës, përgjigjet që morëm nga nxënësit janë si vijon: Tabela nr. 4. Vlerësimi i shkrimeve nga nxënësit Sa i vlerësojnë shkrimet tuaj nxënësit Banjë Malishevë Gjithsej e klasës? N % N % N % a. Shumë 34 70.8 44 72.1 78 71.4 b. Pak 14 29.2 17 27.9 31 28.6 c. Fare 0 0.0 0 0.0 0 0.0 Gjithsej 48 100 61 100 109 100 Në bazë të tabelës nr. 4 rezulton se 78, ose 71.4% e nxënësve kanë treguar se shkrimet e tyre vlerësohen nga nxënësit e klasës “shumë”, 31, ose 28.6% deklaruan se vlerësohen “pak”, ndërsa për alternativën “fare” asnjë. Këto të dhëna na qojnë te konstatimi se krijimet e nxënësve vlerësohen nga nxënësit e klasës. Kjo qasje bënë që nxënësve t’u shtohet vetëbesimi dhe interesimi për të shkruar dhe prezantuar punimet e tyre. Gjatë të shkruarit arrihet përvetësimi cilësor i njohurive në lëndën mësimore. Për të shkruarit e një teksti është shumë me rëndësi që të mendohet para se të shkruhet. Madje është e nevojshme edhe të bisedohet rreth çështjes që vendosim për të shkruar. Kështu duhet të kemi parasysh arritjen e përgatitjes sa më të mirë për krijim. Për këtë është e nevojshme shfrytëzimi i burimeve të ndryshme për temën e zgjedhur. 1 Shih, Nishku, Majlinda (2004), Si të shkruajmë - Procesi dhe shkrimet funksionale, CDE, Tiranë, f. 12. 137  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 7. Opinionet e mësimdhënësve lidhur me nxënësit që arrijnë të shkruajnë më mirë krijimet e tyre:  Nxënësit që arrijnë të shkruajnë më mirë krijime janë nxënësit që lexojnë vepra letrare, mësimet nga lënda e gjuhës dhe letërsisë shqipe, dhe materiale nga interneti.  Nxënësit sa më shumë që lexojnë, fitojnë njohuri të nevojshme në të shkruar.  Shprehitë në të lexuarit e nxënësit, garantojnë të shkruarit e krijimeve më të mira.  Të shkruarit e krijimeve më të mira avancohen nga vullneti, interesimi dhe angazhimi i vazhdueshëm i nxënësve, dhe përkrahja nga mësimdhënësit. Në mbështetje të përgjigjeve të mësimdhënësve të intervistuar konstatojmë se nxënësit për të shkruar krijime sa më të mira duhet që të lexojnë më shumë libra, lektura e vepra të ndryshme. 8. Të shkruarit e llojeve të shkrimeve Tabela nr. 5. Vështirësitë e nxënësve në të shkruarit e shkrimeve të ndryshme A keni vështirësi për të shkruar lloje të Banjë Malishevë Gjithsej ndryshme të shkrimeve? N % N % N % a. Po 5 10.4 6 9.8 11 10.1 b. Deri diku 23 47.9 21 34.4 44 41.2 c. Jo 20 41.7 34 55.7 54 48.7 Gjithsej 48 100 61 100 109 100 Në bazë të përgjigjeve të anketuarve nga të dyja shkollat, shikuar në tabelën nr. 5, shihet se 11, ose 10.1% e nxënësve deklarohen për alternativën “po” kanë vështirësi në të shkruar lloje të ndryshme të shkrimeve, 44, ose 41.2% deklarohen për alternativën “deri diku”, dhe, 54, ose 48.7% deklarohen për alternativën “jo”. Bazuar në këto rezultate konstatohet se gjatë të shkruarit të lloje të ndryshme të shkrimeve te nxënësit paraqiten vështirësi, por jo edhe shumë të mëdha. Megjithatë, kërkohet që vazhdimisht të stimulohen nxënësit. Përfundimi Mbështetur në literaturë nga fusha e gjuhësisë, didaktikës, pedagogjisë dhe psikologjisë dhe në bazë të rezultateve përfundimtare, kemi nxjerr këto përfundime: 1. Sipas deklarimeve të nxënësve, përfundojmë se nxënësit e arrijnë të shprehin dijen e tyre me shkrim dhe nga të mësuarit në klasë për llojet e shkrimeve, mbi 90% e nxënësve e pëlqejnë të vazhdojnë edhe në shtëpi të shkruarit. Mësimdhënësit në hulumtimin tonë deklarojnë se gjatë të mësuarit e llojeve të shkrimeve, arrihen të zhvillohen shprehitë në të shkruar. Nga kjo qëndron hipoteza kryesore se “Zbatimi i 138  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 llojeve të shkrimeve në lëndën e gjuhës dhe letërsisë shqipe ndihmon në zhvillimin e shprehive të të shkruarit”. 2. Në bazë të deklarimeve të nxënësve del se, mbi 86% e nxënësve mendojnë që leximi i lekturave dhe veprave ndihmon shumë në kryerjen e llojeve të ndryshme të shkrimeve. Po ashtu edhe mësimdhënësit deklarohen që nxënësit që lexojnë më shumë arrijnë të shkruajnë më mirë krijimet e tyre. Në mbështetje të përgjigjeve nga të anketuarit në hulumtimin tonë u vërtetua hipoteza e parë ndihmëse se “Leximi i lekturave e veprave ndihmon nxënësit në krijimin e shkrimeve të ndryshme”. Në këtë aspekt, te nxënësit zhvillohen shprehitë në të shkruarit. 3. Mësimdhënësit në hulumtim u shprehen se, roli i mësimdhënësve gjatë orës mësimore është shumë i rëndësishëm, madje zgjedhin teknika të reja për të lehtësuar të nxënit, në këtë aspekt rritet dëshira për të shkruar krijime të ndryshme. Ndërkaq, mbi 75 % e nxënësve u deklaruan se, udhëzimet apo sugjerimet e mësimdhënësve u ndihmojnë shumë gjatë të shkruarit për të krijuar, në këtë aspekt rritet dëshira për shkrime. Duke pasur parasysh që mësimdhënësi zgjedh llojin e teknikës për realizimin e orës mësimore, mund të themi se është vërtetuar hipoteza e dytë ndihmëse “Shprehitë në të shkruarit ndihmohen që të zhvillohen përmes zbatimit të teknikave mësimore gjatë procesit mësimor”. 4. Nga deklarimet e 89% të nxënësve dhe mendimeve të mësimdhënësve përfundojmë se “nxënësit e pëlqejnë të kenë detyra të shtëpisë për të shkruar lloje të ndryshme të shkrimeve”. Mësimdhënësit duhet të jenë të kujdesshëm në mënyrën e dhënies së detyrave me shkrim dhe në kontrollimin e tyre. 5. U verifikua se “vlerësimi i shkrimeve të nxënësve bëhet në mënyrë të ndërsjellët para grupit të klasës”. Këtë e dëshmojnë mbi 72% e nxënësve të anketuar. Dëshira për vazhdimin e shkrimeve buron nga përkrahja dhe ndihma e marrë nga të tjerët. Nga përfundimet e prezantuara, të cilat dëshmojnë për zhvillimin e shprehive të nxënësve në të shkruar, rekomandojmë që: a. Në shkollimin e mesëm të ulët të futet lënda kulturë shkrimi si lëndë e mësimit zgjedhor, b. Mësimdhënësit të zbatojnë llojet e shkrimeve sa më shumë me nxënësit e tyre, c. Gjatë përgatitjes së orës mësimore, mësimdhënësit të gjejnë teknika mësimore që gjatë zbatimit të tyre, të përvetësohet sa më shumë të shkruarit e nxënësve, d. Nxënësit të lexojnë sa më shumë lektura e vepra të ndryshme, e. Nxënësve për detyrë shtëpie t’ju jepet më shumë që të kryejnë punime me shkrim, f. Punimet apo krijimet e nxënësve të prezantohen para klasës dhe më të mirat të prezantohen në revistat e shkollës apo në tabelat e prezantimeve të krijimeve të nxënësve. Rezultatet përfundimtare të hulumtimit shpresojmë që do të kontribuojnë në zhvillimin e shprehive të të shkruarit e nxënësve. Nxënësit do të nxitën, përpos 139  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 tjerash të bëjnë ushtrime me shkrim. Roli i mësimdhënësit të gjuhës dhe letërsisë shqipe të jetë në dispozicion të vazhdueshëm në detyrat e zbatuar me shkrim për përvetësimin cilësor të njohurive. Kështu, mësimdhënia cilësore të ndihmoj në të shkruarit për të krijuar. Literatura Binder, A.D., Moore, A.J., Bergman P. (2001), Deposition questioning strategies and techniques, Amarican Casebook Series, West Group. Declan, Kenedy (2008), Zhvillimi dhe përdorimi i rezultateve të nxënies, UP, Prishtinë. Gjokutaj, Mimoza (2009), Didaktika e gjuhës shqipe, Tiranë. Memushaj, Rami (2008), Shqipja Standarde –Si ta flasim dhe si ta shkruajmë, Toena, Tiranë. Musai, Bardhyl (2007), Si të shkruajmë ese, CDE, Tiranë. Musai, Dr. Bardhyl (2003), Metodologji e mësimdhënies, Pegi, Tiranë. Mustafa, Dr. Avzi (2004), Didaktika e gjuhës shqipe dhe leximit letrar, Logosa, Shkup. Nishku, Majlinda (2004), Si të shkruajmë - Procesi dhe shkrimet funksionale, CDE, Tiranë. Nushi, Prof. Dr. Pajazit (1992), Të nxënit e lëndëve mësimore dhe zotërimi i tyre, Prishtinë. Tileston, D.W. (2004), Effective teaching strategies, Corwin Press. Nga Interneti http://prishtinapress.info/dukuri-ne-procesin-e-te-lexuarit-e-te-shkruarit. 140  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Gani ASLLANI1 Vehbi IMERI2 QASJET TEORIKE, TEKNIKAT DHE KËKRESAT QË PARASHTROHEN PARA SISTEMIT FISKAL ABSTRAKTI: Në këtë punim trajtohen disa nga çështjet bazë të ndërtimit të politikave fiskale dhe sistemit fiskal në funksion të zhvillimit ekonomik. Zhvillimi i politikave fiskale dhe ndërtimi i sistemit fiskal të mirëfillte është me rëndësie të veçantë për ekonominë dhe se zënë vend të theksuar krahas politikave të tjera ekonomike. Qasjet teorike të përcaktimit të ngarkesës fiskale, teknikat që përdorën në tatimim si dhe kërkesat bashkëkohore që parashtrohen para sistemit tatimor bashkëkohor kanë qenë dhe janë objekt diskutimi i eksperteve, politik-bërëve dhe zbatuesve të ligjeve që rregullojnë ketë fushë delikate. Natyrisht, harmonizimi i sistemit tatimor të Kosovës me direktivat e Bashkimit Evropian duhet të kenë objektivat, qëllimet, efikasitetin, stabilitetin dhe transparencën e politikave fiskale dhe sistemin tatimor si instrumenteve kryesor të saj. ABSTRACT: In this study paper are discussed some of the basic matters in building of fiscal policies and fiscal system with the view of economic development. Development of fiscal policies and building of authentic fiscal system is of great importance to economy and it has its importance along other economic policies. Theoretical approaches in determination of fiscal burden, techniques used in taxation and modern requirements brought in front of modern taxation system have been and they are object of discussion by experts, policy- makers and implementers of the laws from this very delicate field. Certainly the harmonization of Kosovo taxation system with Directives of the European Union must have objectives, purposes, efficacy, stability and transparency of fiscal policies and taxation system as its main instruments. Keywords: Fiscal policy, fiscal system, taxation burden. 1. Hyrje Z hvillim ekonomik i një shteti nuk mund të imagjinohet dhe të bëhet realitet pa një politikë fiskale dhe sistem tatimor të mirëfilltë. Sistemi tatimor paraqet element të rëndësishëm të sistemit makroekonomik i cili duhet të siguroj një bazë elementare fiskale që ka për qëllim të mbledhë të ardhura me të cilat mbulohen shpenzimet publike dhe shpenzimet tjera të parapara me ligj. Në këtë 1Ligjërues në Kolegjin e Biznesit, Kosovë, gani.asllani@hotmail.com 2Ligjërues në Kolegji i Biznesit, Kosovë, vehbi.imeri@hotmail.com 141  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 drejtim, Kosova pas përfundimit të luftës, filloi të ndërtoj politika tatimore të orientuar në ekonominë e tregut, të cilat politika përfshinë ndërtimin dhe implementimin e koncepteve moderne të taksimit. Ky sistem i tatimimit është në përputhje me rregullat e Unionit Evropian dhe standardet me të avancuar ndërkombëtare. Shteti i Kosovës falë ndihmave dhe donacioneve ndërkombëtare ka arritur të përmbyllë fazën emergjente në mënyrë të suksesshme, fazën e krijimit të institucioneve, fazën e tranzicionit dhe tani po bënë përpjekjeve për ndërtimin e një ekonomie të qëndrueshme dhe integrimit të saj me ekonomitë e tjera në rajon dhe më gjerë. Natyrisht, se për themelimin e institucioneve plotësisht të reja si dhe kompletimi i tyre me legjislacionit adekuat, është dashur kohë dhe dije, veçanërisht çështje e ndërlikuar ishte ajo e ndërtimit të politikes fiskale cila do ti këtë dy role kryesore: atë të grumbullimit të të hyrave si dhe aspektin e zhvillimit ekonomik. Që nga mbarimi i vitit 2004, Kosova me të hyrat e saj ishte në gjendje të financonte nevojat e domosdoshme të administratës së saj publike dhe transfereve sociale, me tendencë të vazhdueshme të rritjes së të hyrave buxhetore dhe financimin e projekteve në bazë të prioriteteve. Kosova ka ndërtuar dhe vazhdon të ndërton një sistem tatimor të thjeshtë, me aplikim të normave tatimore të ulëta dhe me një regjim të lirë të tregtisë (pa barriera dhe kufizime doganore), është prej vendeve me liberale ne regjion, gjë që mundëson kyçje më të shpejtë në integrimet që pasojnë. Kjo politikë e tillë do të imponon nevojën në përgatitje më të shpejtë të bizneseve për hyrje në konkurrencë të lirë me ekonomitë e tjera më konkurrente dhe me të edhe rritje të produktivitet të punës. Kjo rritje ekonomike do të përcillet edhe me qëndrueshmëri buxhetore dhe ekuilibrim të të hyrave me shpenzimeve publike. “Qëllimi kryesor i çdo sistemi fiskal është që të siguroj të hyra me të cilat do të mbështet shpenzimet publike. Prandaj, shkalla e tatimeve brenda vendit varet nga vëllimi i shpenzimeve qeveritare”. Pa mëdyshje si në rritje dhe zhvillimin ekonomik përpos politikës tatimore dhe instrumenteve të saja ndikojnë edhe një numër i madh i politikave dhe faktorëve të tjerë të ndërlidhur në mes veti si; çfarë programesh qeveritare ekzistojnë për tërheqjen e investimeve të huaja, ku qëndron roli i privatizimit në zhvillimin ekonomik, sa ekziston partneritet në mes qeverisë dhe sektorit privat dhe në çfarë shkallë është i pranishme, sa është e zhvilluar politika bankare dhe e kreditore, cilat janë mundësitë e Kosovës për qasje në fondet strukturore të BE-së, çështjet e infrastrukturës, resurseve, situatës politike dhe sociale, korrupsionit e tjera. Zgjerimi i bazës tatimore dhe gjithëpërfshirja e obliguesve tatimor, caktimi i ngarkesës fiskale te përballueshme nga bizneset dhe tatimpaguesit e tjerë, zgjedhja e teknikave të tatimimit dhe trajtimi i barabartë i tatimpaguesve, rritja e mbikëqyrjes dhe kontrollit e me të edhe eficinecës në inkasim si dhe përfillja e kërkesave tjera dhe trendëve bashkëkohore të tatimimit në BE dhe më gjerë janë sfida të vazhdueshme të cilat shteti i Kosovës dhe institucionet që administrojnë tatimet duhet ti kenë në konsideratë. 142  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 2. Qasjet teorike, teknikat dhe kërkesat që parashtrohen para sistemit fiskal Askush nuk ka dëshirë të paguaj tatime, por tatimi është pjesë e pandashme e ekzistimit të shtetit dhe institucioneve të tij, të cilat nuk do të mund të ekzistojnë pa pagesën e obligimeve tatimore si nga ana e qytetarëve ashtu edhe ndërmarrjeve. Dy pyetje të rëndësishme që parashtrohen para politikes fiskale janë: a) sa duhet të jetë kufiri tatimor dhe b) cilat instrumente fiskale konkrete duhet të jenë të cilat nuk e dëmtojnë aktivitetin e bizneseve dhe zhvillimin ekonomik në përgjithësi. Përgjigjja për pjesën e parë të pyetjes teorikisht duket e thjeshte: shuma e të mirave publike të cilat Qeveria i kryen e determinon shumën e buxhetit të kërkuar. Sidoqoftë, është shumë kontradiktore se sa është madhësia e qeverisë dhe funksionet që kryen ajo. Duke u përpjekur të epen përgjigjeje në këto pyetje është e dobishme që të bazohemi në parimet e tatimit optimal, sipas së cilës: (1) sistemi tatimor duhet të mos ndërhy në alokimin optimal të burimeve dhe të jetë neutral sa është e mundur (2) ai duhet të siguroj shumë stabile dhe optimale për financimin e shpenzimeve publike (3) duhet të sigurojë tatimpaguesit ngarkesë sa mund ta përballoj (4) kufiri tatimor duhet të shpërndahet në mënyrë reale (5) duhet të jetë sa më i thjeshtë, i kuptueshëm dhe i lirë në aplikim (6) sistemi tatimor duhet të jetë fleksibil dhe të reagoj në ndryshimet e kushteve ekonomike Pra, qëllimi kryesor i çdo sistemi fiskal është që të sigurojë të hyra me të cilat do ti mbulojë shpenzimet publike. Nga kjo buron se niveli i tatimimit në shtet varet nga vëllimi i shpenzimeve publike, dhe se shpenzimet produktive përmirësojnë normën e rritjes ekonomike, ndërsa rritja e tatimeve rezulton me performanca të varfra ekonomike. 1 a) Teoria e diversifitetit tё rreziqeve - Teoritë ekzistuese financiare shpien në drejtim se rritja ekonomike është e bazuar në principet e shpërndarjes së rrezikut. Sipas kësaj teorie shumëllojshmëria e të hyrave është e shikuar dhe analizuar nga dy kënde: cash flow aktual nga burimet specifike dhe pa qëndrueshmëria e atyre të hyrave. Shpesh herë qëndrueshmëria e burimeve e të hyrave shikohet nga këndvështrimi i rrezikut, kjo është doktrina e deiversifikimit të paraqitjeve- e shfaqjeve. Në brendi të kësaj doktrine, të hyrat e entitetit janë të shikuara si funksion 1 P. Jurkovic (1991). Projektimi një sistemi tatimor për të nxitur ndryshim strukturor, ” Roli i reformës tatimore në Ekonomitë e Evropës Qendrore dhe Lindore, OECD. Marek Dubrowski, Magdalena Tomczyñska, reformat tatimore në ekonomitë në tranzicion, Warshavё, viti 2001, faqe 6. 143  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 i dy faktorëve: rrezikut dhe kthimit. Esenca e kësaj doktrine është të maksimizon kthimin dhe në të njëjtën kohë të minimizon rrezikun e ndërlidhur me kthimin. Konkludimi gjeneral i këtij eksplorimi është se relacioni në mes kthimit dhe rrezikut është jo linear. Figura nr. 1 paraqitja grafike e teorisë së shpërndarjes se rrezikut ne investime Burimi: Harry Markowitz, www.wiklopedia Modeli supozon atë se rreziku në investim është kundërshtues, duke nënkuptuar se dy asetet e dhëna të cilat ofrojnë kthim të njëjtë të pritur, investitori do të preferoj rrezikun më të vogël. Kështu që investitori do të merr për sipër rritje të rrezikut vetëm nëse atë e kompenson me kthim më të madh të pritur.1 Anasjelltas, një investitor i cili dëshiron një kthim më të lartë duhet të pranoj më shumë rrezik. Shkëmbimi ekzakt do të ndryshoj nga investitori duke u bazuar në karakteristikat e anasjelltë të rrezikut individual. Implikimi është aty nëse një investitor nuk do të investoj në një portofolio, nëse ekziston portofolio i dytë me një profit më të favorshëm të kthimit risk-return profile p.sh, nëse për atë nivel të rrezikut ekziston portofolio alternative e cila ka kthime më të mira të pritshme. Konkludimi gjeneral i kësaj qasje në financat publike është që të bëhet një shpërndarje e mirë e investimeve dhe rreziqeve që dalin nga to si dhe të krijohet sistem i të hyrave i balancuar. Pra, politika fiskale dhe mbledhja e të hyrave duhet të orientohet në aplikimin e atyre tatimeve të cilat sjellin vlera të shtuara apo rendimente më të larta. b) Kurba e Lafferit - Lidhur me përcaktimin e ngarkesës fiskale, ekonomisti Laffer e jep ketë teori: ai thekson se të hyrat tatimore shtohen në mënyrë më të lartë në nivelin e ulet të tatimit. Me rritjen e ngarkesës tatimore, të hyrat rriten në mënyrë zbritëse, deri në pikën ku qeveria e mbledhë shumën maksimale të tatimit, pika T* - pas kësaj pikë, çdo ngritje në tatim i shtynë njerëzit të punojnë me pak, ose tu ikin tatimeve, duke e zvogëluar kështu shumën totale që qeveria mbledh. 2 1 Harry Markowitz, E kaluara, e ardhmja, dhe teoria moderne e portofolit., "Portfolio Selection," Gazeta e Financave, mars 1952, 91 faqe. 2 Kurba Laffer: E kaluara, e tashmja dhe e ardhmja; Kaliforni. Laffer Associates, Flat Tax, 2 tetor 2003 144  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Analiza e Lafferit gjithashtu shpjegon se qeveria mund ti mbledh të hyrat në dy mënyra të ndryshme; duke mbledhur tatime të larta nga një pjesë e vogël e popullatës (tatimet e larta me baza të ngushta) apo duke imponuar tatime të ulëta në një segment më të gjerë të popullatës së tatueshme (tatimet e ulëta me baza të gjëra). Figura nr 2 paraqitja grafike e Kubës së Lafferit për përcaktimin e ngarkesës fiskale Burimi. www.wiklopedia Kushtet për efektet e kurbёs sё Lafferit a) të ekziston elasticitet i lartë i çmimeve b) shkalla e lartë tatimore margjinale në mënyrë signifikante e rritë evazionin tatimor c) të hyrat qeveritare rriten nё mënyrë signifikante nё afat të shkurtër kur normat tatimore reduktohen. c) Kurba neo- Lafferiane- Matematicienti amerikan Martin Gardeni jep një qasje tjetër lidhur me ngarkesën tatimore dhe efektet e saj në ekonomi dhe ai kundërshton teorinë e Lafferit e cila natyrisht nuk është e përkryer dhe se ai me modelet e tij të bëra gjatë viteve ka ardhur në përfundim tjetër lidhur me ngarkesën tatimore dhe shkallet tatimore. Kjo kritike e ashpër e teorisë se Lafferit ka rezultuar me konstruktin e tij të bërë e cila quhet si lakore neo-Lafferiane. Lakorja neo- Lafferiane i thekson dy ekstreme nga 0% deri tek 100% , e cila ne mënyrë rapide bie në kolaps ka mesi i këtyre dy ekstremeve. 1 1Martin Gardner, lindur më 21 tetor 1914, Tulsa, Oklahoma. Është matematikant dhe shkrimtar amerikan i specializuar në shkencën e matematikës argëtuese. Ai shkroi "Matematiken e Lojrave" nё vitin 1956 dhe ka botuar mbi 70 libra. 145  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Figura nr 3. teoria e Neolaferiane e ngarkesës fiskale Burimi: www.wiklopedia.com Këto teori e kanë vlerën e tyre shkencore dhe se krijimi i sistemit tonë fiskal dhe aplikimi i tatimeve dhe ngarkesave të tjera fiskale, duhet të merren për bazë këto qasje teorike. Konkludim gjeneral nga këto teori del se sistemi ynë fiskale gjënë mbështetje dhe duhet të bazohet në këto tre qasje me qellim që të kemi një sistem të avancuar tatimor dhe politike fiskale të pranueshme. Pra politika fiskale dhe sistemi tatimor duhet të orientohet në: a) aplikim të atyre tatimeve që sjellin rendiment më të larta, veçanërisht në aplikimin e tatimit në vlerë të shtuar, tatimin në të ardhurat reale e tjera duke minimizuar rreziqet dhe koston e administrimit. b) duhet të aplikohen norma tatimore më të ulëta dhe njëkohësisht të përcjellën me zgjerim të bazës tatimore dhe c) komplikimet me aplikim të tatimeve dhe mbledhje të tyre mund të paraqiten aty kah mesi i tyre kështu që ndërtimi i sistemit tatimor dhe përcaktimi i politikës fiskale janë çështje të komplikuara dhe për ketë arsye duhet vazhdimisht të jenë në proces të ndërtimit duke i përcjellë trendët ekonomike në rajon dhe më gjerë. 3. Teknika e tatimimit e të ardhurave Procedura e tatimimit e të ardhurave mundet të kryhet në bazë të njohurive për madhësinë ekzakte e të hyrat dhe e të gjitha atyre të dhënave të cilat janë relevante për shkallëzimin e tatimit në të ardhura, si dhe aplikimin e teknikave të tjera, të cilat nuk mbështeten në të dhënat për llojin dhe madhësinë e elementeve të rëndësishëm për ngarkesën tatimore të obliguesit tatimor konkret. a) Tretmani tatimor i personalizuar – individual- në kuptim që madhësia e borxhit tatimor të ndonjë obliguesi tatimor përcaktohet në bazë të atyre treguesve të cilët janë të lidhur për personin konkret si obligues tatimor, është e mundur të kryhet përmes dy teknikave apo metodave dhe atë: 146  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 -Shkallëzimi i tatimit në të ardhura në bazë të lajmërimit vetanak të obliguesit tatimor. Në procedurën e shkallëzimit të tatimit, obliguesi i tatimit në të ardhura do të jetë, në parim, i thirrur që zyrës së autorizuar ti ven në disponim informatat relevante për caktimin e borxhit të tij tatimor, me theks të veçantë që ti bëj transparente të gjitha informatat dhe dëshmitë për lehtësirat tatimore në të cilat ka të drejtë, si dhe për të gjitha dëshmitë të cilat i lënë zyrës tatimore. Këtë obliguesi tatimor do ta bëj me dërgimin e deklaratës tatimore me kohë, në mënyrë dhe në vendin ashtu si është e përcaktuar me rregulla të cilat atë materie e rregullojnë. Vet procedura e shkallëzimit mund të kryhet ashtu, që borxhi tatimor ta llogaritë vet obliguesi tatimor, i cili atë do ta bën ashtu që në përputhje me ligj dhe me nene të përcaktuara do ta llogaritë bazën tatimore, do të llogaritë me ligj zbritjet e lejueshme dhe ashtu të vije deri te të dhënat për ngarkesën e tij tatimore, dhe në bazë të saj të paguan tatime. Shërbimi financiar ka në këtë variante mundësi të kontrollit dhe korrektimit të shkallëzimit të cilin e ka bërë vet obliguesi tatimor. Nëse shkallëzimi i tatimeve e kryen shërbimi financiar gjegjësisht shërbimi tatimor, ai atë do ta bëjë gjithashtu në bazë të të dhënave të cilat ja bartë obliguesi tatimor, por në ketë rast ato të dhëna janë vetëm mbulesë për llogaritjen e borxhit tatimor të cilin do ta kryej shërbimi tatimor. -Tatimi me zbritje- shikuar teknikisht nuk e paguan vetëm obliguesi tatimor, por ai person (fizik apo juridik) tek i cili obliguesi tatimor realizon të ardhurat e tij. Në raport me metodën e mëparshme të llogaritjes dhe pagesës së tatimit në të ardhura, kjo ka mangësi e cila shihet në atë se tatimimi kryhet në mënyrë të thjesht i cili nuk lejon marrjen në konsiderim vetitë vetanake gjegjësisht rrethanat e obliguesit tatimor. Nga ana tjetër duhet të tregohet në përparësitë të cilat metoda e pagesës së tatimit në të ardhura sipas zbritjeve ka në raport me metodën e deklarimit vetanak, dhe ato shihen në atë se: a) është i vështirësuar apo minimizuar mundësia e evazioni tatimor, b) të hyrat e mbledhura nga tatimi në të ardhura rrjedhin në llogari në mënyrë të vazhduar, c) elasticiteti i tatimit në të ardhura rritet dhe d) mundësia e disponimit pas tatimimit të mjeteve të mbetura për obliguesin tatimor është më e lehtë, e përshtatshme, pasi që koha e arritjes së të ardhurave dhe koha e pagesës se tatimit nga ato të ardhura përshtaten d.m.th bien në kohë të njëjtë (e ashtuquajtura pay-as-you-earn-system).1 1www.wiklipedia.com ; Sistemi “Pay As You Earn (PAYE)” është një metodë e pageses sё tatimit mbi të ardhurat dhe kontributet kombëtare të sigurimeve. Punëdhënësi i zbret tatimet dhe kontributet kombëtare të sigurimeve nga paga para se të paguan paga punёmarresit. 147  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 b) Metodat e pagesës së tatimit të cila nuk nisen nga individualizimi dhe personalizimi i obligimit tatimor, janë: Tatimi paushall- tatimi në të ardhura nuk do të paguhet gjithherë në shumën e cila do ti përgjigjet rezultatit të saktë të mbledhjes të të gjitha elementeve të cilat e përbejnë të ardhurën nga të cilat zbriten të gjitha elementet e parapara, me qëllim që ashtu të fitohet baza reale tatimore. Në raste të caktuara obligimit tatimor, do të lejohet pagesa e tij me të ashtuquajturit tatim paushall. Kjo variant e pagesës së tatimeve në të ardhura si e arsyeshme aplikohet në ato raste, kur koha, shpenzimet dhe punët janë të lidhura me llogari ekzakte të ngarkesës tatimore konkrete të obliguesit të caktuar tatimor në raport të ndërsjellë me shumën të cilën duhet ta paguaj. Tatimi mesatar- në disa raste nuk do të duhet që borxhi tatimor të llogaritet në mënyrë që ai ti përgjigjet parimit të pagesës së tatimit sipas fuqisë ekonomike, dhe për shkak të natyrës së tyre të veçantë ato nuk duhet të lajmërohen në tërësi apo pjesërisht të gjitha ato elemente të cilat për caktimin e fuqisë ekonomike të saj janë relevante. Në këtë rast do të aplikohet tatimi mesatar, i cili këtu përmendet vetëm si ide në favor të gjetjes së tatimimit “ideal” të tatimimit të të ardhurave. Ideja deri tani ka mbetur vetëm si model teorik, aplikimi i së cilës mund të pasoj vetëm pasi të largohen ende deri tani problemet e pazgjidhura të cilat me këtë metodë janë të lidhura. Tatimi i sheshtë (Flat Tax)- tatimi përmes aplikimit të tarifës progresive nuk është i liruar nga numër jo i vogël i problemeve teknike, për shkak të saj tatimi në të ardhura është bërë njëra nga format tatimore më të komplikuara të ndërtuar në sistemin tatimor të shteteve bashkëkohore. Për ketë shkak, në vitet e fundit, janë propozuar zgjidhje të ndryshme në reformat e tyre në të cilën një nga kërkesat më të theksuara ka qenë thjeshtësia e tatimimit me aplikim të këtij tatimi. Një nga ato propozime meriton vëmendje të veçantë. Behet fjale për të ashtuquajturin Flat Tax apo Flat Tax Rate, gjegjësisht tatimimit linear të të ardhurave, dhe tentimin me serioz që kjo ide në praktike të realizohet është bërë në SHBA me 1986 në ligjin e reformës se tatimit ne te ardhura. Flate tax rate, e karakterizon norma tatimore konstante margjinale. Mirëpo, duke marrë për bazë atë dhe krahas me norma të tilla të propozuara edhe shumë dhënie të liruara (si subvencionet, si dhe bëhet fjalë për tatimin negativ në të ardhura) për një mori të të ardhurave, kjo formë e tatimit në të ardhura mbetet ende progresive, vetëm se në këtë rast bëhet fjalë për progresionin indirekt. Sipas kësaj, në vend të normave margjinale rritëse në sistemin e tatimimit linear në të ardhura, të ardhurat janë të definuar shumë më përfshirëse, pasi që me rastin e tatimimit dhe aplikimin e tyre janë të eliminuar forma të llojllojshme dhe të numërta të lehtësirave tatimore. 148  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 4. Kërkesat bashkëkohore që parashtrohen sot në fushën e tatimit Njohja teorike, hulumtimet empirike dhe përvoja praktike në fushën e tatimimit në një anë, si dhe lëvizjet integruese në përmasa të gjera në anën tjetër, në disa dekadat e fundit kanë pasur ndikim jo të vogël në ndryshimin e sistemit tatimor si dhe masat e politikes ekonomike, gjegjësisht në kërkesat të cila në kushtet bashkëkohore parashtrohen para sistemit tatimor dhe politikës ekonomike. Po i përmendim disa më të rëndësishmet:1 Harmonizimi i tatimeve- me qëllim që sa më mirë dhe më shpejt të realizohen qëllimet të cilat i ka formular bashkësia ekonomike për integrim të plotë, është e nevojshme, përveç të tjerave, sa më shumë ti harmonizojnë sistemet tatimore dhe masat e politikes ekonomike. Përvoja ka treguar, që më qëllimi të funksionimit të suksesshëm të atyre bashkësive nuk është e domosdoshme të unifikohen sistemet tatimore dhe politikat tatimore, por për realizimin e qëllimeve të proklamuar është e mjaftueshme që ato sisteme dhe ato politika sa më shumë të afrohen, që sa më shumë të harmonizohen, me fjalë të tjera që të harmonizohen aq dhe ashtu, që dallimet e mbetura të mos jenë pengesa për realizimin e katër lirive themelore; realizimin lirisë së lëvizjes së njerëzve, mallit, kapitalit dhe shërbimeve. Në drejtim të harmonizimit të sistemeve tatimore dhe politikes tatimore më së shumti ka bërë Bashkësia Evropian. Shtete anëtare të saja në tërësi jo vetëm që i kanë harmonizuar, por edhe e kanë unifikuar sistemin e doganës, dhe janë bërë hapa të mëdhenj në harmonizimin e rregullave me të cilën rregullohet materia e tatimimit të qarkullimit si dhe aplikimin e tatimeve të veçanta në qarkullim (akcizës). Mirëpo, edhe pse të gjitha vendet anëtare të BE në sistemet e tyre tatimore kanë ndërtuar tatimin në qarkullim e përgjithshëm në formë të TVSH- së, ende në mes tyre ekzistojnë dallime jo të vogla në numrin dhe lartësinë e normave tatimore, përjashtimeve tatimore si dhe pjesëmarrjes së TVSH-së në të hyrat e përgjithshme tatimore të vendeve të caktuar. Sipas shembullit të BE-së, TVSH-në në sistemet e tyre tatimore i kanë ndërtuar edhe shumë shtete të tjera: shtetet që dëshirojnë të jenë anëtare të BE-së, shtetet të cilat kanë marrëdhënie tregtare të zhvilluara me shtetet e BE-së, shtetet në tranzicion të cilat me reformën e sistemit të tyre të tatimimit tentojnë sa më shpejt dhe suksesshëm ta adaptojnë ketë lloj të tatimit në konsum. Tatimet neutrale- shfrytëzimi i tatimit si instrument i politikes ekonomike të shtetit, në praktikë nuk është dëshmuar. Praktika pa hamendje ka treguar që shteti me udhëheqje të dobët, veprimi i tij në ekonomi është inferior në krahasim me mekanizmat e tregut. Për shkak të ndikimeve të padëshiruara ekonomike të tatimimit, gjegjësisht për shkak të kërkesave që shteti sa më pak të ndikoj në sjelljen e obliguesve tatimor, gjithnjë e më shumë janë të zëshme kërkesat që roli i tatimeve 1 Dr. Barbara Jelicic, Financat Publike, Informtor, Zagreb, viti 1997, faqe 176-182 149  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 të kufizohet në realizimin e qëllimeve fiskale, dhe se rreziku i sjelljes së vendimeve afariste tu lehet vet ndërmarrësve, gjegjësisht të përjashtohet mundësia që shteti me masa të politikës ekonomike të ndikojë në vendimet afariste të obliguesve tatimor. Në literaturën financiare kufizimi i rolit të tatimeve në mbledhjen e mjeteve me të cilat plotësohen të dalat nga komponentët e tyre, njihet si tatimim neutrale.”Teorikisht tatimi neutrale është nëse nuk ndryshon vendimet e tregut, gjegjësisht përzgjedhjen e subjekteve në treg”. Zvogëlimi i ngarkesës tatimore- dekadave të fundi të shekullit të kaluar gjithnjë e më të zëshme ishin kërkesat e teorikeve, politikanëve, bizneseve, interesat e ndryshme të shoqatave, e opinionit të gjerë për zvogëlimin e ngarkesës tatimore, gjegjësisht për ndërprerjen e pjesëmarrjes së tatimeve në prodhimin shoqëror. Kërkesa për shtet “kursimtar” për zvogëlim, gjegjësisht kufizimin e ndonjë detyre nga kompetenca e shtetit, për zvogëlimin e ngarkimit të ekonomisë, më qëllim që të nxitet prodhimtaria, rritet punësimi, zvogëlohet inflacioni e tjera, janë të pranishme në të gjitha shtetet bashkëkohore. Kriteret të cilat anëtaret e BE-se duhet që në bazë të marrëveshjes së Mastritit ti plotësojnë për tu bërë anëtare në Unionin monetar, veçanërisht zvogëlimi i deficitit në 3% të të hyrave dhe hyrjes së tërësishme me borxhe deri ne 60% të prodhimit shoqëror, në afat të gjatë do të ndikojnë edhe në ndaljen e rritjes së ngarkesë tatimore jo vetëm në BE-në por edhe në shtetet tjera bashkëkohore. Thjeshtësia në tatim- tentimi që tatimi të bëhet sa më i thjeshtë, që obliguesi tatimor sa ma lehët të gjendet në rregulloret tatimore, që numri i llojeve tatimore të zvogëlohet ashtu që nga sistemi tatimor të hiqen të ashtuquajturat tatimet “inferiore” që materia tatimore të jetë e rregulluar në mënyrë më precize me qëllim që të përjashtohet mundësia e interpretimit të tyre nga ana e zyrtarëve tatimor gjegjësisht të pengohet vet dëshira në aplikimin e rregullave tatimore, është pasojë logjike e demokratizimit gjithnjë e më të madh të shtetit.1 Obliguesi tatimor jo vetëm që dëshiron, por edhe kërkon që obligimet e tyre të jenë të qarta, të kuptueshme, dhe të përcaktuara pa hamendje. Në kohen e re janë rritur kërkesat që sistemet tatimore të jenë sa më të thjeshta dhe të ketë tatim optimal. Thjeshtësia në tatimi me zvogëlimi i ngarkese tatimore përbën reformën më të mirë tatimore. Përparësitë e tatimit tё konsumit nё raport me tatimin e tё ardhurave- në rrethet e dijes gati që gjysmë shekulli diskutohet për atë se, a është konsumi bazë më i përshtatshme e tatimimit, apo të ardhurat. Theksohet se, që tatimi i konsumit është më i drejtë se sa i të ardhurave, se mundësia e evazionit fiskal është më i vogël me rastin e tatimit të konsumit dhe se është logjike të tatimohet konsumi se sa të ardhurat. Në favor të tatimit në konsumit theksohet ajo, se njerëzit punojnë edhe krijojnë të ardhura jo për atë që ti kenë, por për atë që ti konsumojnë dhe ashtu ti 1 Stiglit J Schonfelder, Financat , Vjenё, viti 1989, faqe. 515-516 150  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 kënaqin nevojat e tyre. Orientimi në tatimimin e konsumit nxitë kursimin, me vet këtë ndikon në investime, dhe nga kjo mundëson krijimin e vendeve të reja të punës dhe në përgjithësi në zhvillimin ekonomik. Ka edhe mendime, që orientimi në tatimimin e konsumit është më shumë në harmoni me parimin e pagesës së tatimit sipas fuqisë ekonomike. Në përparësinë e padyshimtë të lidhur me tatimimin konsumit theksohen edhe disa dobësi të caktuar të orientimit në rolin e përmendur të tatimimit të konsumit në raport me të ardhurat. Ashtu si personat ekonomik më të dobët pjesën më të madhe të ardhurave të tyre e konsumojnë, tatimimi i konsumit ngarkon më shumë të varfëritë gjegjësisht i bie në pozitë më të favorshme të pasurit. Drejtësia në tatim- Detyrë afatgjate që parashtrohet para kreatorëve të sistemit tatimor është shpërndarja e barabartë e ngarkesës tatimore, realizimi sa më i madh i barazisë horizontale dhe vertikale, gjegjësisht i barazisë sa më të madhe në tatim. Barazia në tatimi është parim më i lartë në të cilën duhet të mbështete tatimi në të ardhmen. 5. Përfundimi Ndërtimi i sistemit fiskal dhe krijimi i politikave fiskale duhen të përshtaten rrjedhave ekonomike të vendit si dhe më gjerë. Ne kemi hyrë në fazën e reformave të politikat fiskale dhe këto reforma duhet të vazhdohen ato me një maturi të madhe. Këto reforma duhet të adaptohen me praktikat fiskale të vendeve tjera të rajonit si dhe me trendët e reformave që zhvillohen në Bashkësinë Evropiane. Reformat tatimore përfshinë ndërrimin e politikes tatimore, modernizimin e administratës tatimore dhe njohjen me taksa tё reja, veçanërisht tё TVSH-nё. Reformat tatimore orientohen nё përmirësimin e mjedisit ekonomik dhe zakonisht përfshinë hapat tё cilët thjeshtësojnë sistemin tatimor, nё tё njëjtën kohë me eliminimin e tatimeve tё numërta tё cilat japin rendimente tё ulëta si dhe nё eliminimin e kompleksitetit joproduktiv tё tatimeve tё ndryshme tё mbetura. Referencat 1. Jack M. Mintz: Growth and taxes, some implications for developing economies, page. 207. “Public Finance in Developing and Transitional Countries” 2. Institute for Development Research “Riinvest” Prishtinë, 2005 3. Tax Simplification for Jobs and Growth, Mark Gallagher and Ante Babic, 2005. Croatia 4. Bronchi, C. and A. Burns (2000), "The Tax System in the Czech Republic", OECD economics Department Working Papers, No. 245, OECD Publishing 5. Jurkovic P. (1991). Designing a tax system to promote structural change. The role of tax reform in Central and Eastern European Economies, OECD 6. The Past, the Future, and Modern Portfolio Theory. Harry Markowitz, “Portfolio Selection,” Journal of Finance 7.1 (March 1952) 7. The Laffer Curve: Past, Present, and Future; Laffer Associates. A California Flat Tax", October 2, 2003 151  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 8. Musgrave, R. A. and Musgrave, P. B. 1989. Public Finance in Theory and Practice. 5th ed. New York: McGraw-Hill 9. Bozidar Jelcic, Shkenca mbi financat dhe e drejta financiare, Enti i Teksteve dhe Mjeteve Mësimore, Prishtinë 1985 10. Brummerhoff Dieter, Javne Financije, Sedmo izdanje, Mate d.o.o Zagreb 2000 152  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Hajdi XHIXHA SHQIPËRIA NË TRAKTATIN E VARSHAVËS ABSTRAKT: Ky punim do te trajtoje çeshtjen e anetaresimit te Shqiperise ne Traktatin e Varshaves, duke e nisur me nje pershkrim te shkurter te rrethanave politike e nderkombetare, ne te cilat u krijua Traktati i Varshaves, per te vazhduar me tej me perfitimet qe Shqiperia pati nga ky anetaresim, si dhe sfidat, me te cilat u perball ajo. Per hartimin e ketij punimi jane shfrytezuar : Vepra " Hrushovianet" - E. Hoxha, "Lidershipi shqiptar permes historise se Ushtrise " - A. Gjinaj, F. Lila, "Soviet Foreing Policy in a changing world"- Robbin F.Laird, Erik P.Hoffmann, "Politics and Society in The USSR"- David Lane, "A histroy of Eastern Europe"- Robert Bideleux, Ian Jeffries, http://www.shqiptarja.com/dossier-ekskluzive-ana lamaj-traktati -i-varshaves, etj.. ABSTRACT: This paper will address the membership issue of Albania in the Warsaw Treaty, starting with a brief overview of the political and international situation, in which was established the Warsaw Treaty, to continue further with the benefits that Albania had from this membership, and the challenges that it faced. For the preparation of this paper the following have been used: "The Khrushchevites" - E. Hoxha. "Albanian leadership through Army history" - A. Gjinaj, Lila F.. "Soviet Foreign Policy in a changing world" - Robbin F.Laird Erik P.Hoffmann "Politics and Society in the USSR" - David Lane "A histroy of Eastern Europe" - Robert Bideleux, Ian Jeffries, http://www.shqiptarja.com/dossier-ekskluzive-ana lamaj-traktati -i-varshaves, etc. Hyrje K arakteristika kryesore e gjendjes ndërkombëtare pas Luftës së Dytë Botërore ishte Lufta e ashpër, që po zhvillohej midis dy kampeve, midis kampit të socializmit dhe kampit imperialist, i cili mbante pozita të forta. Stalini e kishte vendosur tashmë kontrollin e plotë në të gjithë Europën Lindore nëpërmjet partive sinonimike, nëpërmjet sigurisë sovjete, duke mos lejuar asnjë lloj devijimi. Arena e sigurisë sovjete konsiderohej e zgjeruar dhe instrumentët politikë u shumëfishuan, por fitimet duhet të konsolidoheshin periodikisht. Në kushtet e adoptimit të një politike globale, Bashkimi Sovjetik po i transformonte gradualisht 153  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 teknikat e tij në rrugë, që i afroheshin konkuruesit të tij të vërtetë SH.B.A1. Ndryshimet e mëdha në raportin e forcave midis socializmit dhe perëndimit, dalja e socializmit nga kufijtë i një shteti të vetëm drejt një sistem botëror, e trembën sistemin kapitalist botëror. Përparimet e Bashkimit Sovjetik, sukseset e rëndësishme dhe të shpejta të Republikës Popullore të Kinës, si dhe të vendeve të tjera të kampit socialist kanë treguar një epërsi të pamohueshme të sistemit socialist mbi atë perëndimor. Sa më shumë kalonte koha, sa më shumë avantazhe të reja fitonte Bashkimi Sovjetik, aq më shumë duhet të riforcoheshin pozicionet e tij. Në këtë mënyrë, Bashkimi Sovjetik u shfaq si një rrezik i ri në Evropën e pasluftës. Si reagim, u krijua NATO, një aleancë politike - ushtarake e Perëndimit dhe e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, si pjesë e saj. Kjo aleancë u pa me dyshim të plotë nga shtetet e kampit të socializmit, për më tepër nga vetë Bashkimi Sovjetik, e cili e konsideroi si politikë të re të SH.B.A. Për realizimin e planit të tyre për kolonializimin e vendeve të ndryshme në Europë e më gjerë. Ky këndvështrim i ngjarjeve, që po ndodhnin, është reflektuar dhe në veprat e Enver Hoxhës2, i cili i përshkruante forca e kampit të socializmit si faktor kryesor dhe vendimtar për ruajtjen e Paqes, pengesë kryesore për planet agresive imperialiste dhe bazë e Luftës së të gjithë popujve, që luftojnë për lirinë e pavarësinë e tyre, për ruajten e paqes e zhvillimin paqësor të marrëdhënieve midis shteteve. Për këto arsye qarqet sunduese të shteteve imperialiste, sipas tij, po ndiqnin një politikë kundër kampit të socializmit dhe në rradhë të parë kundër Bashkimit Sovjetik. Doktrina e Ajzenhaurit, ku presidenti amerikan, paraqiti nëpërmjet saj planin e tij, ku i ofronte vendeve të Lindjes së Afërme e të Mesme “ndihmë ekonomike”, “ndihmë ushtarake” dhe përdorimin e forcave të armatosura amerikane në këto vende, për ti mbrojtur nga rreziku i komunizmit ndërkombëtar, e nxitën më tej revanshin sovjetik. Më tej akoma, Bashkimi sovjetik deklaronte se Plani Marshall, i hartuar prej perëndimit dhe i vënë në zbatim me ndihmën qeverive kukulla dhe antipopullore të Evropës Perëndimore, po skllavëronte ekonomikisht dhe politikisht vendet perëndimore të Evropës dhe po i varfëronte këto duke i bërë bazë agresioni kundër Bashkimit Sovjetik dhe demokracive popullore. Sipas demagogjisë së tij, Imperialistët amerikanë kishin hartuar plane ushtarake e politike, që i kishin vënë në themel të Traktateve, apo aleancave, të nënshkruara në mes të Shteteve të Bashkuara, Anglisë, Francës, Italisë, si Bashkimi Evropian, Pakti i Atlantikut dhe PAM (programi i ndihmës ushtarake) , të cilat shiheshin në syrin e vendeve komuniste si armë agresive dhe luftëdashëse në duart e perëndimorëve, për një konflikt agresiv të ri në botë dhe për të siguruar “mish për top” për këtë luftë në interes të Perëndimit3. Në këto kushte, Bashkimit sovjetik i duhej të ndiqte një 1 J.A.S.Grenville , A history of the World, FONTANA PRESS, 1998, fq.470 2 Enver Hoxha, Vepra III, 8 NËNTORI , 1970, f.15 3 Enver Hoxha, Vepra VII, NAIM FRASHËRI , 1971, fq.119 154  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 politike të re, me synime largpamëse strategjike. Aleanca e llojit si NATO e Traktati i Varshavës tradicionalisht janë krijuar në kohë tensionesh dhe rreziqesh të identifikuara. Traktati i Varshavës u nënshkrua më 14 maj 1955, nga qeveritë e tetë vendeve komuniste të Evropës Lindore e Qendrore (B.S., Poloni, Rumania, Hungaria, Çekosllovakia, Bullgaria, Gjermiania Lindore), midis të cilave edhe Shqipëria 1. Ai hyri me emërtimin standard: “Traktati i Miqësisë, Bashkëpunimit dhe Ndihmës Reciproke”, por në fakt ishte një pakt i mirëfilltë politiko-ushtarak, që siç u deklarua në atë kohë, u krijua si kundërpeshë ndaj NATO-s dhe përfshirjes brenda saj të Gjermanisë Perëndimore, e cila u pranua në NATO më 9 maj 1955, për të cilën Bashkimi sovejtik i trembej rimilitarizimit të saj. Arsyeja e krijimit të këtij Traktati ishte strategjike. Perëndimi ishte kompaktësuar mjaft dhe Hrushovi ndjehej i shqetësuar, dhe mendonte se pikërisht kjo i mungonte Lindjes. Prof. Ana Lamaj, në një intervistë të sajën, rreth kësaj çështjeje shprehet se “Hrushovi besonte se Aleanca Atlantike e Veriut nuk përbënte ndonjë kërcënim ushtarak për vendin e tij dhe bllokun në tërësi. Por, nëse në pikëpamje ushtarake NATO ishte në pozicione mbrojtëse, në pikëpamje politike ajo ishte agresive. Kjo buronte nga vetë misioni i NATO-s, nga kredoja morale e përhapjes së shembullit, e modelit të sistemit, e garancive të lirisë etj. Prandaj më shumë se luftës, Hrushovi i trembej shthurjes së kampit. Dhe për të mbajtur në kohezion e kontroll familjen komuniste, gjeti një mekanizëm të ri politiko-ushtarak, vëllazërimin nën armë”2 . Bashkimi sovjetik e shihte NATO-n dhe veprimtarinë e tij me dyshim. Enver Hoxha ishte i mendimit se Blloku ushtarak i Atlantikut Verior, bazat ushtarake, që imperialistët, në rradhë të parë SH.B.A. kishin krijuar rreth B.S. dhe vendeve të tjera të kampit socialist, fondet prej 100 milionë dollarësh, që Kongresi amerikan kishte caktuar çdo vit për akte diversioni në vendet socialiste, propaganda e shfrenuar e ndezjes së Luftës kundër këtyre vendeve dhe mobilizimi i të gjithë renegatëve e tradhëtarëve të socializmit, të gjitha këto e të tjera, ai i konsideronte shfaqje të Luftës kundër kampit të socializmit. Në veprën e tij, Enver Hoxha 3 shprehej se në Mbledhjen e fundit të NATO-s, si metoda më e mirë e mundshme e kësaj luftë u konsideruar organizimi i punës së Kundërrevolucioneve në vendet socialiste, me qëllim përçarjen e këtyre vendeve dhe minimin pushtetin popullor. Në këtë këndëvështrim u panë dhe ngjarjet e ndodhura në Hungari e Poloni, ku revolucioni u konsideruar si një armë e fortë e imperialistëve, të cilët kishin si qëllim krijimin e një vatre lufte dhe agresioni në mes të vendeve të kampit të sosializmit, me qëllim përçarjen e tyre, për ti shkëputuar ato nga Bashkimi Sovjetik, të përçanin në një farë mënyrë lëvizjen komuniste Botërore. Të gjitha këto situata, si agresioni kundër Egjiptit, tentativat në Poloni, kundërrevolucioni në Hungari, sulmi i Partive komuniste etj., i treguan 1 David Lane, Politics and society in the USSR, NEW YORK UNIVERSITY PRESS, 1978, fq.12 2 Ana Lamaj, Traktati I Varshavës, Gazeta “Shqiptarja”: Dossier Ekskluzive. 3 Enver Hoxha, Vepra III, 8 NËNTORI , 1970, fq.16-17. 155  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Bashkimit sovjetik se veprimtaria e Kampit perëndimor nuk kishte hequr dorë nga përgatitja e një lufte të re. Në këto kushte, Bashkimi sovjetik ndjeu të nevojshme të forconte unitetin e Kampit të Socializmit me të në krye. Enver Hoxha shprehej se Perëndimi, i cili kishte krijuar një sistem të tërë paktesh, Blloqesh e aleancash ndërkombëtare si p.sh.: NATO, SEATO, Pakti i Bagdatit etj., ishin mjaft të interesuar për të përçarë kampin e socializmit, me qëllim për të realizuar lehtë planet e tyre, prandaj ishte mëse e nevojshme forcimi i fuqisë ekonomike e ushtarake të këtij kampi, forcimi i Traktatit të Varshavës 1. Gjithashtu, ai arrinte në konkluzione se imperializmi mund të vepronte në Shqipëri, në të njëjtën rrugë siç veproi në Hungari, apo në Poloni, për të rrëzuar qeverinë e tij. Ai shprehej se ishte në interesin e tyre të forconin situatën brenda vendit, të ngrinin e të zhvillonin më tej ekonominë dhe të forconin ushtrinë, duke parashikuar kështu momente të vështira në të ardhmen. Kështu që, udhëqehësit shqiptar i duhet një shtyllë e fortë, ku të mbështetej, e ti tregonte botës mbarë se Shqipëria nuk mund të prekej. Pozita e favorshme gjeostrategjike e Shqipërisë në krahun juglindor të Europës, favorizonte synimet e Bllokut lindor e sidomos të Bashkimit Sovjetik, për daljen e tij në ujërat e Adriatikut e Mesdheut qendror, për krijimin e bazave aerodetare. Për këtë arsye, sovjetikët morën përsipër të gjitha angazhimet për ta futur Shqipërinë në Traktatin e Varshavës. Pikërisht në këtë moment, del në pah edhe aftësia e udhëhëqjes shqiptare të asaj kohe, për ti shfrytëzuar këto konjuktura politike dhe ushtarake, me qëllim forcimin e mbrojtes së Shqipërisë. U krijuan kushtet që ushtria jonë të riarmatosej me shpejtësi, duke u pajisur me teknikën luftarake moderne të kohës. Ish-Komandanti i Flotës Detare, Qamil Poda ka shkruar se për Traktatin e Varshavës, baza e Pasha Limanit kishte një rëndësi të veçantë. Ata synonin ta kthenin atë në një nga bazat më të rëndësishme të saj, që të kishte nënkontroll jo vetëm detin adriatik, por edhe Mesdheun. Ajo ishte më e rëndësishmja dhe e vetmja, që sovjetikët kishin në Detin Mesdhe2. Kështu, ushtarakë të shumtë filluan kualifikimet dhe arsimimin në vendin Sovjetik, teknikë e re luftarake, mjaft moderne për kohën nisi të plotësonte organikat e reparteve të Ushtrisë shqiptare, madje duke sjellë aty edhe armë e forca të reja, që nuk ekzistonin në Shqipëri. Traktati i Varshavës ishte organizata e parë ndërkombëtare, në të cilën merrte pjesë Shqipëria komuniste dhe udhëheqja shqiptare e shfrytëzoi këtë çast për të riformatuar autoritetin e saj. Në këtë rrafsh mund të vërejmë atë që Enver Hoxha u ndje i joshur kur në dhjetor 1956, në kohën kur ndihej atmosfera e thyerjes së dytë sovjeto- jugosllave, Hrushovi i propozoi Hoxhës krijimin e një baze ushtarake në Vlorë, e cila do të përbënte bazën më të madhe e të vetme sovjetike, e që më pas u bë e Traktatit të Varshavës në Mesdhe. Enver Hoxha u ndie entuziast, pasi kjo sipas tij, do të ndikonte në mbrojtjen e Shqipërisë. Në tetor të 1957 Ministri i Mbrojtjes i 1 Enver Hoxha, Vepra III, 8 NËNTORI , 1970, fq.28. 2 Agustin Gjinaj, Fejzi Lila: “Lidershipi shqiptar përmes histrosë së Ushtrisë”, GEER, Tiranë, 2012, fq.177. 156  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Bashkimit Sovjetik Zhukov vizitoi Shqipërinë dhe vlerësoi pozicionin strategjik të Pasha Limanit për të kontrolluar hyrjet në Mesdhe, ngushticën e Gjilbraltarit dhe kanalin e Suezit. Flota sovjetike synonte të krijonte baza të përshershme në Mesdhe. Bashkimi Sovjetik dhe Shqipëria nënshkruan marrëveshjen mbi krijimin e Bazës ushtarake detare në Gjirin e Vlorës. Kuptohet, më parë se sovjetikëve, kjo iu shtrua Byrosë Politike me arsyetimin se nëndetëset, raketat, kryqëzorët në Vlorë do t’i tregonin botës se Bashkimi Sovjetik do ta mbronte Shqipërinë. Kjo marrëveshje u nënshkrua nga Shefi i Shtabit të Përgjithshëm shqiptar, Gjeneral major Arif Hasko, dhe Shefi i Shtabit të Përgjithshëm të Forcës Ushtarake Detare të B.S1. Pjesa më e rëndësishme e kësaj marrëveshje ishte ardhja në Shqipëri e nëndetësese ruse dhe shqiptare, sëbashku me shoqërueset e tyre, të cilat do të strehoheshin në Gjirin e Vlorës, në Pasha Liman. Baza ushtarake detare e Vlorës ishte një nga repartet më të rëndësishme e të fuqishme të Ushtrisë Popullore të Shqipërisë. Atje u ankoruan 12 nëndetëse, 2 baza lundruese, 12 anije të vogla mbiujëse, 24 anije ndihmëse dhe një sasi e madhe armatimesh. Sipas udhëheqjes shqiptare, Baza e Vlorës do të thoshte, ndër të tjera, që kufijtë detarë të kampit socialist të zhvendoseshin nga Deti i Zi në Gjibraltar, se do të mbahej në kontroll Flota VI amerikane në Mesdhe dhe se një sulm i forcave të NATO-s kundër R.P.Sh. do të bëhej i pamundur nga deti. Propozimi u pranua dhe Baza ushtarake-detare e Vlorës u bë e vetmja bazë e bllokut komunist në Mesdhe. Bashkimi Sovjetik e mendonte Shqipërinë një bazë të madhe ushtarake në Ballkan, një pararojë e shteteve socialiste të lindjes në drejtim të Perëndimit. Ushtarakët shqiptarë dhe këshilltarët sovjetikë, shtruan për zgjidhje një problem me karakter strategjik, krijimin e forcave ushtarake kudra ajrore, që do të përfshinin: aviacionin luftarak, Artilerinë e mbrojtjes Kundërajrore dhe mjetet e zbulimit të hapësirës ajrore, të drejtuara nga një staf drejtues, si lloj i veçantë i forcave të armatosura për mbrojtjen e sovranitetit të Shtetit shqiptar. Një zhvillim të vrullshëm mori në këto vite dhe Flota Detare. Në fundit e viteve ’50 pati zhvillime të reja në Bashkimin sovjetik dhe vendet komuniste të Europës juglindore, të cilat ndikuan në zhvillimin botëror. Kongresi XX i PKBS, që u mbajt në Moskë në shkurt të vitit 1956, revizionoi vijën e ndjekur nga Bashkimi Sovjetik nënudhëheqjen e J.V.Stalin dhe hodhi ide, që godisnin doktrinën marksiste-leniniste. Me këto zhvillime nuk u pajtua udhëheqja e PPSH. Ishte koha kur po zbehej në arenën ndërkombëtare fryma staliniste dhe po ngrihej një frymë më liberale me Hrushovin. Nëse faza e parë nën patronatin sovjetik Shqipëria arrtiti të siguronte pjesëmarrje të gjerë në politikën botërore, fazë e cila konsiderohet si periudha më e arrirë e saj. Pati një zgjerim të aktivitetit të Shqipërisë, krijoi kontakte diplomatike me vende të tjera, duke përfshirë këtu iniciativat rajonale ballkanike, organizatat e demokracive lindore, Traktatin e Varshavës si dhe Kombet e Bashkuara. Shqipëria 1 Agustin Gjinaj, Fejzi Lila: “Lidershipi shqiptar përmes histrosë së Ushtrisë”, GEER, Tiranë, 2012, fq. 182 157  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 në fazën e dytë ndjek një linjë a politike, që fillon t`i largohet patronatit të Bashkimit Sovjetik. Fajtorë, për këtë gjë, E. Hoxha konsideron vetë Hrushovin dhe këshilltarët e tij të ngushtë, të cilët me frymën e tyre të re politike “liberale” po i largoheshin bindjeve politike, marksizmit-leninizmit. Po hidhej poshte fryma politike staliniste, dhe për më tepër, por synohej një politike afruese e Bashkimit sovjetik me Jugosllavinë, “armike e përbetuar” e Shqipërisë1. Profesoreshë Ana Lamaj shprehet se me këtë hap Hrushovi i hapte rrugë tre prirjeve që po lindnin në vendet komuniste: frymës liberale të mendimit njerëzor, policentrizmit të botës komuniste si dhe gjallërimit të rrugëve të ndryshme të ndërtimit të socializmit2. Këtë afrim me armiken “përbetuar” të Shqipërisë, E. Hoxha e kishte vlerësuar si “revizionizëm, apo tradhëti”. Fryma më liberale pas vizitës së Hrushovit në Beograd e në Shqipëri u prit me rritje të censurimit dhe kontrollit. E. Hoxha në kujtimet e tij tek “Hrushovianët” vlerëson se ai pati konsideruar vizitën e kreut sovjetik në Beograd dhe takimin me Titon, si “gjunjëzim i Hrushovit para Titos dhe fillim i kursit revizionist të Moskës 3 ”. Kohën mes vdekjes së Stalinit dhe prishjes së marrëdhënieve mes Tiranës dhe Moskës, Hoxha e kishte emëruar si “paqe fiktive”. Kontraditat ndërmjet Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik kanë qenë kryesisht të karakterit ideologjik. Kështu që në marrëdhëniet shqiptaro-sovjetike në vitet 1957- 1959 fillon hapur konflikti ideologjik midis dy partive komuniste për të kaluar në konflikt shtetëror midis dy vendeve. Presioni i Hrushovit ishte rritur mbi udhëheqjen shqiptare dhe kjo lidhej me dy kërkesa: revizionimin e politikës shqiptare përballë Jugollavisë, pra kërkohej ndryshimi i politikës së “armiqësisë” me shtetin jugosllav si dhe rehabilitimi i përkrahësve e simpatizantëve të Titos dhe Jugollavisë. Të dy këto kërkesa ishin të papranueshme për E. Hoxhën sepse kështu, ai kuptonte se ditët e pushtetit të tij do të ishin të numëruara. Thellimi i theksuar i mosmarrëveshjeve shqiptaro-sovjetike pason pas vizitës së Hrushovit që i bën Shqipërisë në vitin 1959. Në veprën e tij “Hrushovianët” E.Hoxha shkruan se vizita e Hrushovit në Shqipëri kishte një rëndësi të veçantë për forcimin e pozitave ndërkombëtare të vendit tonë. Kjo vizitë, sipas Enver Hoxhës, kishte një kusht: gjatë vizitës nuk do të prekej çështja jugosllave. Enveri shkruan: “E diskutuam gjatë problemin në Byronë politike, shprehëm të gjithë keqardhjen dhe zemërimin tonë për një vizitë të tillë me kushte, balancuam të mirat dhe të këqijat, që do të rridhnin nga pranimi, ose mospranimi prej nesh i kushtit të Hrushovit. Prandaj njëzëri vendoshëm ta pranonim kushtin e Hrushovit vetëm gjatë ditëve, që ai do të qëndronte në Shqipëri, me tu larguar ai, ne do të vazhdonim si më parë luftën tonë të palëkundur kundër revizionistëve jugosllavë”4. Gjatë vizitës së tij në Shqipëri, Hrushovi kishte vizituar 1 Enver Hoxha, Hrushovianët, 8 NËNTORI, Tiranë, 1980, fq. 363 2 Ana Lamaj, Traktati i Varshavës, Gazeta “Shqiptarja”: Dossier Ekskluzive. 3 Enver Hoxha, Hrushovianët, 8 NËNTORI, Tiranë, 1980, fq. 112 4 Enver Hoxha, Hrushovianët, 8 NËNTORI, Tiranë, 1980, fq. 351 158  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Butrintin, në të cilin kishte shprehur mendimin në formë këshille se në këtë vend mund të ndërtohej një bazë ideale për nëndetëset ruse. Të bëheshin punime, të gërmohej e të shpohej mali, për të dalë matanë në Ksamil. Hrushovi shprehej se kështu do të kishin në dorë bazën më ideale e më të sigurt në Mesdhe, nga ku mund të paralizohej gjithçka. Të njëjtin mendim, Hrushovi e përsëriti edhe në Vlorë, duke shprehur habinë nga mrekullia që i kishtë shkaktuar peizazhi i Vlorës, edhe pse mendja e tij shkonte gjetkë. Ai përfytyronte se nga gjirizi i Vlorës, me anën e një flote të fuqishme ata mund të kishin në dorë krejt Mesdheun, nga Bosfori në Gjilbraltar. Megjithëse qëndrimet kundërthënëse mes dy palëve ishin të njohura, pala shqiptare ishte përpjekur që kryeudhëheqësit të komunizmit t`i organizonte një pritje sa më të mirë dhe në frymën e vetëpërmbatjes nga kritikat. Mirëpo e gjithë kjo nuk kishte ndihmuar shumë. Pala Shqiptare shpresonte se me mirësjellje dhe respektim të kushtit të vënë, do të ndikonin të Hrushovi për përkrahje të tjerë ekonomike. Por kjo pritje kishte qenë e gabuar. Kjo shprehet më së miri në deklarimin e vet Hrushovit “... për sa i përket nevojave tuaja, dua t`ju them se ne nuk kemi ardhur për të shqyrtuar ato... Ne kemi ardhur të njihemi, të shkëmbejmë mendime...1”. Ndoshta qëllimi i vërtetë i vizitës së tij, kishte qenë, që të shikonte për së afërmi që pozicionet e mundshme strategjike ushtarake ku mund të ndërtohej një bazë për nëndetëset Më vonë qeveria shqiptare kishte lejuar ndërtimin e bazës ushtarake detare të Pasha Limanit, e cila është vlerësuar një nga bazat më strategjike të Traktatit të Varshavës pranë Mesdheut. E. Hoxha në vijën politike ngjante shumë më tepër me Stalinin, për mënyrën sesi udhëhiqte në politikën e tij të brendshme dhe të jashtme. Në Kongresin e 20-të të Partive Komuniste të Bashkimit Sovjetik, delegacioni shqiptar kishte filluar të anonte drejt polit të ri të komunizmit botëror, Kinës. Mospajtimin e saj me ndryshimet e ndodhura, Partia e punës shqiptare e kishte e shprehur në Mbledhjen e organizuar në Bukuresht më 24 qershor 1960. Kjo mbledhje shënoi fillimin e acarimit të hapur të marrëdhënieve ndërmjet P.P.S.H dhe Bashkimit Sovjetik, acarime, që u thelluan në Mbledhjen e Dytë të Moskës të nëntorit 1960. Në këtë Mbledhje E. Hoxha mbajti një fjalim të gjatë dhe e akuzoi Hrushovin për veprimtari kundër P.P.SH, kundër popullit shqiptar dhe deri kundër integritetit territorial të Shqipërisë, duke i kapërcyer kështu kornizat e konferencës. Ndryshimet që po ndodhnin në lëvizjen komuniste ndërkombëtare, ku P.K.K po formohej si një pol i dytë, ndikuan në qëndrimet politike të E. Hoxhës. Kina dhe Shqipëria u ndodhën në të njëjtën anë të barrikadës kundërhrushoviane dhe u treguan të vendosura për të mbështetur njëra-tjetrën. Shfaqja e kontraditave me udhëheqjen e Bashkimit Sovjetik u shoqërua me rrjedhoja negative në marrëdhëniet e dy vendeve. Nga ky çast, udhëheqja sovjetike ndërpreu të gjitha kreditë, që parashikoheshin për 1 Enver Hoxha, Hrushovianët, 8 NËNTORI, Tiranë, 1980, fq. 353 159  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Shqipërinë dhë organizoi një bllokadë të përgjithshme ekonomike, politike dhe ushtarake kundër saj, me qëllim që të detyronte partinë e P.P.SH t’u nënshtrohej ndryshimeve që kishte ndërrmarë udhëheqja e re sovjetike me Nikita Hrushovin në krye. Bashkimi Sovjetik sulmoi botërisht P.P.SH dhe ndërpreu më pas marrëdhëniet diplomatike me R.P.SH. Ky qëndrim i Bashkimit Sovjetik u reflektua edhe në marrëdhëniet e P.P.SH me vendet e tjera të kampit socialist, të cilat iu bindën udhëheqjes së Bashkimit Sovjetik. Në këto kushte, P.P.SH u vu në korrent të ngjarjeve e të situatës së krijuar veçanërisht pas Mbledhjes së Moskës, ajo e dinte se sulmet, provokacionet, shantazhet do të shtoheshin e do të intensifikoheshin si kurrë më parë. P.P.SH ishte e bindur se i gjithë hidhërimi i Hrushovit do të sulej mbi të, për ta përulur.Viti 1961 u kthye në një vit prove. Moska dhe menjëherë pas saj, të gjitha kryeqytetet satelite të saj, filluan presionin ekonimik ndaj Shqipërisë. U pezulluan kontratat e lidhura dhe marrëveshjet e çdo lloji, u tërhoqën specialistët e huaj etj.. Çështja e Bazës uhstarake të Vlorës ishte një mollë sherri. Enver Hoxha shkruan se në Marrëveshjet zyrtare të firmosura nga të dyja palët, Baza ushtarake e Vlorës ishte e Shqipërisë dhe do ti shërbente njëkohësisht edhe mbrojtjes së kampit. Bashkimi Sovjetik, sipas marrëveshjes, do të jepte 12 nëndetëse dhe një numër anijesh ndihmëse1. Duke qëne se kishin filluar mosmarrëveshjet ideologjike midis dy partive, nuk kishin si të mos reflektoheshin këto mosmarrëveshje në një pikë të tillë, siç ishte baza detare e Vlorës. Enver Hoxha mendonte se Hrushovi do ta përdorte marrëveshjen zyrtare të arritur për dy qëllime: 1. Për ti bërë presion Shqipërisë që të nënshtrohej, 2. Nëse Shqipëria do të nënshtrohej, sovjetikët do të përpiqeshin ta merrnin Bazën ushtarake në duart e veta, si një synim i mëtejshëm për të pushtuar krejt Shqipërinë. U ndërprenë nga ana e sovjetikëve të gjitha furnizimet, që ata duhet të bënin në Bazën në Vlorës, sipas marrëveshjes së arritur; u pezulluan në mënyrë të njënashme të gjitha punimet e filluara, u shtuan provokacionet dhe shantazhet. Në veprën e tij “Hrushpvianët”, Enveri përshkruan, sesi Përfaqësuesi i Komandës së Përgjithshme të Forcave të Armatosura të Traktatit të Varshavës, general Andrejev i dërgon një NOTË Kryetarit të Ministrave të Shqipërisë, ku denonconte “aktet e papëlqyera, që po ndodhnin në Vlorë 2.”. Kjo shihej në syrin e Hoxhës si provokacion i hapur i sovjetikëve. Në mars të Vitit 1961 në Mbledhjen e Traktatit të Varshavës, sovjetikët këmbëngulën që Baza e Vlorës t’u lihej në dorë krejtësisht sovjetikëve dhe të vihej nënkomandën direkte të Komandantit të Përgjithshëm të Traktatit të Varshavës, z. Greçko. Pala shqiptare kundërshtoi, duke deklaruar se zgjidhja e vetme është që 1 Enver Hoxha, Hrushovianët, 8 NËNTORI, Tiranë, 1980, fq. 429. 2 Enver Hoxha, Hrushovianët, 8 NËNTORI, Tiranë, 1980, fq. 430. 160  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 baza e Vlorës të qëndrojë në duart e Ushtrisë shqiptare. Më 5 prill 1961, kryeministri shqiptar M. Shehu, i bëri me dije qeveritë e shteteve anëtare të Traktatit të Varshavës se Baza e Vlorës jo vetëm nuk do t’u dorëzohej ekuipazheve sovjetike, përkundrazi, ajo kërkonte që të gjitha mjetet detare dhe teknika ushtarake t’u kalonin ekuipazheve shqiptare. Atë kohë vetëm në katër nëndetëse shërbenin shqiptarë, në tetë nëndetëset e tjera dhe në bazën lundruese “Kotjelnikov” shërbimi kryhej nga ekuipazhe sovjetike. M.Shehu akuzoi se me këtë vendim Shqipëria lihej zbuluar përballë Flotës VI amerikane. Në përgjigje të kësaj letre të qeverisë shqiptare është edhe një letër e gjatë e firmosur nga zëvendëskryeministri sovjetik Kosigin, më 26 prill. Në letër njoftohej se qeveria sovjetike me keqardhje ishte e detyruar të tërhiqte mjetet e saj nga Vlora dhe se i lutej qeverisë shqiptare “t’u japë udhëzime autoriteteve ushtarake që deri më 20 maj 1961 të heqin ekuipazhet shqiptare nga të gjitha anijet, nëndetëset dhe anijet ndihmuese, të cilat në kohën e vet u dërguan nga BRSS në Shqipëri për organizimin e bazës ushtarake detare në Vlorë”. Kështu të dyja vendet pretendonin pronësinë mbi mjetet. Më 8 maj qeveria shqiptare u përgjigj shkurt se në bazë të Marrëveshjeve të 12 shtatorit 1957 dhe të 3 majit 1959, midis qeverive të dy vendeve, të gjitha mjetet detare që kishin ardhur në bazën e Vlorës kishin kaluar në pronësi të shtetit shqiptar dhe se për këtë qëllim, midis dy palëve ishin hartuar dokumentet përkatëse të rregullta. Qeveria shqiptare shprehej, megjithatë, se “për hir të miqësisë së përjetshme që lidh popullin shqiptar me popullin sovjetik”, ajo nuk do të kundërshtonte që të largohen mjetet detare, ku shërbimi kryhet nga ekuipazhe sovjetike. Ajo propozoi gjithashtu një komision të përbashkët midis dy vendeve, i cili do të caktonte modalitetet për evakuimin e forcave ushtarake detare sovjetike nga Vlora. U kërkua që Komisioni të mblidhej në Tiranë para datës 20 maj. Të dyja palët iu referuan shpesh Marrëveshjeve të 12 shtatorit 1957 dhe 3 majit 1959, duke e quajtur njëra-tjetrën si shkelëse të marrëveshjeve dhe shkaktare të gjendjes së krijuar në Bazën e Vlorës. Të dyja palët bënë deklarata sidomos për pronësinë e mjeteve detare. Sipas shqiptarëve: “luftanijet dhe mjetet e tjera detare i janë dhënë falas RPSH nga ana e BS dhe janë dorëzuar me dokumente të rregullta zyrtare”. Më 4 qershor 1961, pati një përplasje mes ushtarakëve sovjetikë, që kërkonin që në ikje të merrnin nëndetësët e Pasha Limanit dhe detarëve e eprorëve të tyre shqiptarë, që ishin të vendosur të mos lejonin largimin e nëndetëseve .Meqë të dyja palët nuk lëvizën nga qëndrimet e veta, delegacioni shqiptar, më 23 maj, përsëriti ato çka përmbante letra e 8 majit, që qeveria shqiptare ia kishte drejtuar qeverisë sovjetike, në të cilën theksohej se pala shqiptare nuk do të kundërshtonte largimin nga Shqipëria e 8 nëndetëseve dhe bazës lundruese “Kotjelnikov”, bashkë me ekuipazhet sovjetike. Më 24 maj, në mëngjes, delegacioni sovjetik bëri një deklaratë ku thuhej se pala sovjetike është e detyruar që të japë udhëzime për largimin nga Gjiri i Vlorës vetëm të një pjese të anijeve dhe mjeteve ushtarake. Më 25 maj ishte seanca e fundit, ku pala sovjetike njoftoi se të 161  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 nesërmen, më 26 maj, në orën 8.00, në mëngjes, anijet sovjetike do të largoheshin nga Vlora. E njëjta gjë u njoftua dhe me shkrim atë pasdite. Edhe pala shqiptare u përgjegj me shkrim se Qeveria e RPSH nuk ka kundërshtim të largohen nga Gjiri i Vlorës 8 nëndetëse dhe baza lundruese “Kotjelnikov”, në të cilat shërbejnë ekuipazhe sovjetike, po ashtu nuk ka kundërshtim që ato të largohen më 26 maj 1961, ora 8.00. Mjetet e sipërpërmendura u larguan nga Vlora më 26 maj 1961. Me këmbënguljen e qeverisë shqiptare mjetet e tjera nuk u lejuan të largohen. Këto ishin katër nëndetëse, baza lundruese “Njemçinov”, 10 anije të vogla mbiujëse, 22 anije ndihmuese dhe një sasi armatimesh, teknike dhe materialesh të tjera. Për sa u përket ushtarakëve të fundit të mbetur, ato u larguan nga Vlora në ditët e para të qershorit. Mjetet detare dhe pajisjet e tjera, të mbetura në Shqipëri, nuk u kthyen në BS, megjithëse sovjetikët nuk hoqën dorë nga pretendimi se ato ishin pronë e tyre. E njëjta gjë ndodhi edhe në rastin e dy anijeve të Flotës Ushtarake-detare shqiptare, të cilat prej muajsh ishin në Detin e Zi për remont, bashkë me ekuipazhet e tyre. Ekuipazhet u kthyen në Shqipëri, duke i lënë anijet në Portin e Sevastopolit, megjithëse qeveria shqiptare, po ashtu nuk hoqi dorë nga e drejta e pronësisë mbi këto mjete. Nisur nga qëndrimet kundërsovjetike e pro doktrinës marksiste-leniniste që mbajtën përfaqësuesit kinezë gjatë këtyre ngjarjeve, si dhe nga nevoja e një aleati të jashtëm, udhëheqja shqiptare u lidh ngushtë me Kinën. Në mbledhjen e radhës të Komitetit Politik Konsultativ të Paktit të Varshavës, më 3 gusht 1961, një incident me delegacionin shqiptar të kryesuar nga Ramiz Alia, të cilit iu kërkua të largohej nga mbledhja, me pretekstin e nivelit të përfaqësimit, shënoi përjashtimin de facto të Shqipërisë nga Pakti i Varshavës. Që nga ajo kohë e deri në vitin 1968, Shqipëria nuk ishte as brenda e as jashtë këtij pakti. Vitet 1955-1961 kanë përfaqësuar një periudhë dinamike në hitsorinë dhe politikën shqiptare të asaj kohe. Kjo periudhë historike dëshrmon për përpjekjet e mëdha të Qeverisë shqiptare, për të forcuar autoritetin e saj të brendshëm, por edhe ndërkombetar, nën “patronatin” i Bashkimit Sovjetik. Anëtarësimi i Shqipërisë në Traktatin e Varshavës, ishte një hap i madh i Shqipërisë, nisur nga rrethanat historiko-politike gjatë viteteve 1955-1961. Ky anëtarësim i solli Shqipërisë përfitime, por nga ana tjetër, e vuri atë përballë një sfide të ashpër, ndaj së cilës, Qeveria shqiptare e asaj kohe, mbajti qëndrimin e saj. Bibliografia Hoxha. E, “Vepra III”, 8 NËNTORI, 1970. Hoxha. E, “Vepra VII”, NAIM FRASHËRI, 1971. Hoxha. E, “Hrushovianët”, 8 NËNTORI, 1980. Gjinaj. A, Lila. F, “Lidershipi shqiptar përmes historisë së Ushtrisë”, GEER, 2012, ISBN. F.Laird. R, P.Hoffmann. E, "Soviet Foreing Policy in a Changing World", New York, 1986ISBN. Lane. D, “Politics and Society in the USSR”, NEW YORK UNIVERSITY PRESS, 1978, ISBN. 162  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Bideleux. R, Jeffries. I, "A histroy of Eastern Europe", 1998, ISBN. Lamaj. A, Gazeta “Shqiptarja.com”: Dossier Ekskluzive dt.27.04.2013, “Traktati i Varshavës”. Lamaj. A, Gazeta “Shqiptarja.com”: Dossier Ekskluzive dt.28.04.2013, “ SHBA 61’ : Shqipëria “patate e nxehtë”, mbani duart larg !”. 163  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Hatixhe ISMAJLI Jehona RRUSTEMI1 FUNKSIONI EDUKATIV I SHKOLLËS NË EDUKIMIN QYTETAR TË NXËNËSVE ABSTRAKTI: Misioni i reformave arsimore në Kosovë synon të sjell ndryshime në fushën e edukimit qytetar të nxënësve. Në këtë kontekst, ky hulumtim ka për qëllim të analizojë perceptimet e nxënësve në përvetësimin e njohurive, shkathtësive dhe qëndrimeve me vlera demokratike. Grupin reprezentativ e përbëjnë 173 nxënës në 6 shkolla fillore të Komunës së Prizrenit. Respondentët e përfshirë janë nxënësit e klasave të teta me përkatësi të ndryshme etnike. Rezultatet përfundimtare shprehin funksionin edukativ të shkollës në drejtim të zbatimit të njohurive, shkathtësive dhe vlerave të qytetarisë demokratike. Fjalët kyçe: shkolla, kurrikulumi, edukimi qytetar, të drejtat e njeriut. ABSTRACT: EDUCATIONAL FUNCTION OF SCHOOL IN CIVIC EDUCATION OF STUDENTS The mission of education reforms in Kosovo aims to bring changes in the area of civic education of students. In this context, the purpose of this research is to analyze the perception of students in acquiring knowledge, skills and stands with democratic values. The representative group consists of 173 students of 6 primary schools in Prizren Municipality. The involved respondents are students of grade eight of different ethnic background. The final results show the educational function of the school regarding the application of knowledge, skills and values of democratic citizenship. Key words: school, curriculum, civic education, human rights. Hyrje S hkolla është institucioni kryesor ku zhvillohet procesi i edukimit në mënyrë të organizuar. Në Kosovë, pas luftës janë bërë ndryshime të dukshme në përmbajtje, në procesin e mësimdhënies dhe në menaxhimin e saj. Reformat gjithëpërfshirëse, diktuar jo vetëm nga transformimet në jetën kosovare, por edhe nga synimi për t’ju bashkuar dhe përshtatur ndryshimeve rajonale e globale, kanë gjetur pasqyrimin e vet në kurrikulat, strukturat dhe nivelet e shkollimit, në reformat për hartimin e teksteve mësimore, në ngritjen profesionale të mësimdhënësve etj. Reformat në arsim të cilat janë duke u implementuar në të gjitha nivelet e shkollimit, kërkojnë qasje të re për çështjet e edukimit qytetar të nxënësve. Në Kornizën e kurrukulës së re të Kosovës (2001) vend të veçantë zë edukimi qytetar, qëllimi i së 1 Prof.asc. Hatixhe Ismajli & Ma.sc. Jehona Rrustemi - Universiteti i Prishtinës - Fakulteti i Edukimit 164  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 cilës është zhvillimi i njohurive, shkathtësive dhe qëndrimeve të nxënësve që i kërkon qytetaria demokratike. Korniza mbështet vlerat themelore të qytetarisë së nxënësve kosovarë, të cilat janë në përputhshmëri me synimet themelore të edukimit për qytetari demokratike dhe për të drejtat e njeriut sipas Kartës së Këshillit të Evropës. Këto vlera nuk fokusohen vetem në paisjen e nxënësve me njohuri dhe aftësi, por edhe në fuqizimin për të ndërmarrë veprime për mbrojtjen dhe zhvillimin e të drejtave të njeriut, të demokracisë dhe të shtetit të së drejtës. 1 Edukimi qytetar është një proces i gjatë që fillon në fëmijëri dhe zgjat gjithë jetës. Pajisja me njohuri në lëndën mësimore “Edukata qytetare” është si rezultat i punës interaktive mes nxënësve, mësuesve, prindërve dhe rrethit shoqëror. Nxënësit bëhen më të pavarur dhe më praktikë, duke e kthyer kështu këtë lëndë jo vetëm në marrjen e njohurive në teori, por edhe në sjellje konkrete e praktike. Programi mësimor i kësaj lënde përqëndohet në të drejtat qytetare, kulturore, ekonomike, politike dhe sociale, mbrojtjen ligjore të të drejtave të njeriut, organizmat për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut në Kosovë dhe në botë, format e ndryshme të diskriminimit, por edhe të luftimit të diskriminimit njerëzor 2. Përmbajtjet mësimore nga lënda e edukatës qytetare ndikojnë në zhvillimin kognitiv, afektiv dhe psikomotorik të nxënësve si dhe formojnë shkathtësitë themelore: të menduarit kritik, të menduarit kreativ, zgjidhja e problemeve etj. Përmes kësaj lënde mësimore, nxënësit ndërtojnë edhe shprehitë e veçanta që lidhen me sjelljen shoqërore, të cilat janë janë: shprehitë për pjesëmarrje aktive në klasë, për të bashkëpunuar dhe për të punuar në grup, për të komunikuar e debatuar, për të negociuar dhe për të bërë kompromise, shprehitë ndërkulturore, shprehitë për të parandaluar dhe për të zgjidhur konfliktet, për të shpallur të drejtat vetjake pa shkelur të drejtat e të tjerëve, për të marrë përsipër përgjegjësi demokratike. Metodologjia e hulumtimi Qëllimi dhe detyrat e hulumtimit Qëllimi i hulumtimit është analiza e perceptimeve të nxënësve në përvetësimin e njohurive, shkathtësive dhe qëndrimeve me vlera demokratike. Për realizimin e qëllimit të hulumtimit, u parashtruan këto detyra hulumtuese: - Të hulumtohen perceptimet e nxënësve për rolin e shkollës në edukimin qytetar - Të analizohet roli shkollës dhe kurrikula mësimore në edukimin qytetar të nxënësve - Të mblidhen dhe të interpretohen të dhënat e fituara gjatë hulumtimit - Të nxirren përfundimet dhe rekomandimet e nevojshme 1 http://www.coe.int/t/dg4/education/edc/Source/Charter/Charterpocket_EN.pdf. 2 Plani dhe program mësimor 8 (2005),. Prishtinë, fq. 203 165  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Hipotezat e hulumtimit Hipoteza kryesore e hulumtimit është: funksioni edukativ i shkollës ndikon në edukimin qytetar të nxënësve. Prej hipotezës kryesore dalin këto hipoteza ndihmëse: - Zbatimi kurrikulës mësimore mundëson përvetësimin e njohurive, shkathtësive dhe vlerave të mirëfillta të cilat nxisin nxënësit të respektojnë mendimet e ndryshme. - Shkolla ndikon në respektimin e të drejtave të njeriut dhe kultivon vlerat e diversitetit kulturor të nxënësve. Metodat e hulumtimit, teknikat dhe instrumentet e hulumtimit Për të hulumtuar përceptimet e nxënësve për funksionin edukativ të shkollës në përvetësimin e njohurive, shkathtësive dhe qëndrimeve me vlera demokratike kemi përdorur metodën e analizës teorike, metodën krahasuese dhe metodën statistikore. Gjatë hulumtimit shfrytëzuam teknikën e anketimit ndërsa instrument i hulumtimit është pyetësori për nxënës. Grupi reprezentativ Grupin reprezentativ e përbëjnë 6 shkollat fillore të Komunës së Prizrenit. Respondetë janë 173 nxënës të klasave të teta me përkatësi të ndryshme etnike. Shkollat e përfshira në hulumtim janë: “Mati Logoreci”, “Emin Duraku”, “Abdyl Frashëri” dhe ”Lekë Dukagjini” në mjedisin urban dhe “Sadri Duhla”(fshati Duhël), dhe “Luigj Gurakuqi”(fshati Nashec) në mjedisin rural. Analiza e rezultateve të hulumtimit dhe diskutimi 1. Respektimi i mendimeve të ndryshme Edukimi qytetar nuk është vetëm të mësojmë si të jemi qytetarë të mirë, por edhe si të praktikojmë qytetarinë tonë dhe të jemi qytetarë më të mirë në të ardhmen. Nga ky këndvështrim, duke pas parasysh karakterin dhe rëndësinë që ka edukimi qytetar, në Kosovë janë duke u bërë përpjekje që trajnimet e mësimdhënësve të kontribuojnë në mënyrë sa më efektive në klasë, për një mjedis më të mirë dhe një zhvillim sa më të qëndrueshëm. Për të treguar rolin e shkollës në përhapjen e vlerave demokratike qytetare do të shërbehemi me rezultatet e fituara të cilat paraqesin përceptimet e nxënësve në këtë aspket. 166  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Histogrami nr.1. Në shkollë kam mësuar që t'i kuptoj njerëzit, të cilët kanë mendime të ndryshme 3% 1% Pajt ohem plot ësisht 19% Pajt ohem pjesërisht 77% Nuk pajt ohem Nuk pajt ohem aspak Duke ju referuar rezultateteve të prezentuara në hist. nr.1 vërejmë se nga të gjithë nxënësit e anketuar, 77% “pajtohen plotësisht” se në shkollë kanë mësuar që t’i kuptojnë njerëzit të cilët kanë mendime të ndryshme, 19% “pajtohen pjesërisht”, 3% “nuk pajtohen” dhe 1% e nxënësve ”nuk pajtohen aspak”. Rezultatet e fituara dëshmojnë se nxënësit në shkollë mësojnë për të respektuar mendimet e të tjerëve, madje edhe për të drejtën e shprehjes së mendimit dhe fjalës së lirë. Disa nga temat mësimore të cilat përpunohen në kuadër të lëndës së edukatës qytetare1 si dhe në lëndët tjera ndërkurrikulare, shtjellojnë përmbajtje mësimore të cilat i shkathtësojnë nxënësit për të respektuar mendimet e ndryshme. Rol të rëndësishëm në të mësuarit e nxënësve për të respektuar mendimet e të tjerëve kanë edhe teknikat e të nxënit ndërveprues të cilat inkurajojnë bashkëpunimin në mes të nxënësve dhe lirinë e të shprehurit në klasë. 2. Të drejtat e fëmijëve Shkolla padyshim luan rol të rëndësishëm në njohjen e të drejtave të nxënësve të cilat janë të garantuara me ligj. Opinionet për perceptimet e nxënësve për këtë çështje, paraqiten në vazhdim. Histogrami nr.2 Në shkollë kam mësuar që të drejtat e fëmijëve janë të garantuara me ligj 4% 1% 20% Pajt ohem plot ësisht Pajt ohem pjesërisht 75% Nuk pajt ohem Nuk pajt ohem aspak 1 E.Mato&B.Shatri (2010). Edukatë Qytetare 7, Libri shkollor, Prishtinë, fq.122-124 167  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Rezultatet e pasqyruara në hist. nr.2 dëshmojnë se përmbajtjet mësimore në shkollat fillore u sigurojnë nxënësve njohuri të mjaftueshme në fushën e të drejtave të fëmijeve, nga se prej të gjithë nxënësve të anketuar 75% “pajtohen plotësisht” që në shkollë kanë mësuar se të drejtat e fëmijëve janë të garantuara me ligj, 20% “pajtohen pjesërisht”, 4% “nuk pajtohen” dhe 1% e nxënësve “nuk pajtohen aspak”. Duke u mbështetur në Kornizën e Kurrikulës së Kosovës 2001 për arsimin fillor mund të argumentojmë se edukimi për qytetarinë demokratike dhe të drejtat e njeriut përbëjnë një nga objektivat e rëndësishme ndërkurrikulare për sistemin e arsimit.1 3. Vlerat e diversitetit kulturor Diversiteti kulturor është faktor themelor i respektit të ndërsjellë, tolerancës, dhe prosperitetit. Në shkollë nxënësit mësojnë të respektojnë vlerat dhe kulturën e të gjitha grupeve etnike. Histogrami nr.3 Në shkollë kam mësuar për vlerat e diversitetit (shumëllojshmërisë) kulturor 2% 6% Pajt ohem plot ësisht Pajt ohem pjesërisht 30% 62% Nuk pajt ohem Nuk pajt ohem aspak Prej të gjithë nxënësve të anketuar, 62% “pajtohen plotësisht” se në shkollë kanë mësuar për vlerat e diveristetit kulturor, 30% “pajtohen pjesërisht”, 6% “nuk pajtohen” dhe 2% e nxënësve “nuk pajtohen aspak”. Duke u mbështetur në Kornizën e Kurrikulës së Kosovës të vitit 2001, një nga synimet e arsimit në Kosovës është edhe edukimi për qytetërim demokratik që përfshin edhe karakterin multietnik dhe multikulturor2. 4. Puna në grup Përdorimi i strategjive të mësimdhënies për të drejtat e nxënësve nga ana e mësimdhënësve, ndikon në përvetësimin e vlerave demokratike në shkollë. Histogrami nr.4 1http://www.mashtgov.net/advCms/documents/Korniza%20e%20Kurrikulit%20te%20Ri%20te%20Kosoves.pdf. 2 http://www.masht-gov.net/advCms/documents/Korniza%20e%20Kurrikulit%20te%20Ri%20te%20Kosoves.pdf. 168  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Në shkollë kam mësuar të punoj në grup bashkë me nxënës të tjerë 2% 1% Pajt ohem plot ësisht 13% Pajt ohem pjesërisht Nuk pajt ohem 84% Nuk pajt ohem aspak Në mbështetje të rezultateve të fituara, 84% të nxënësve janë përcaktuar “pajtohen plotësisht”, 13% “pajtohen pjesërisht”, 2% “nuk pajtohen” dhe 1% e nxënësve “nuk pajtohen aspak”. Për të dëshmuar rëndësinë e bashkëpunimit në mes të nxënësve dhe veçanërisht interaktivitetin e tyre në grup, mund t’i referohemi trajnimeve të ndryshme që kanë ndjekur mësimdhënësit e tyre, të cilat i aftësojnë ata për zbatimin e shumë teknikave mësimore që nxisin të nxënit interaktiv. Teknikat e mësimdhënies motivojnë angazhimin e të gjithë nxënësve në mësim, shprehje të lirë të mendimit, shoqërizim midis nxënësve respektim i mendimeve të të tjerëve etj. 1 Këto teknika janë: loja në role, puna në projekte, tryeza e rrumbullakët, mendo/puno në dyshe/ shkëmbe me të tjerët, mësimdhënia e ndërsjellë, rrjeti i diskutimit etj. 5. Toleranca fetare Lidhur me rëndësinë e shkollës për tolerancën fetare të nxënësve si dhe për njohuritë e përvetësuara të cilat ndikojnë në formimin dhe zhvillimin e tolerancës fetare, mblodhëm të dhënat të cilat pasqyrohen në vijim. Histogrami nr.5 Në shkollë kam mësuar që toleranca fetare është shumë e rëndësishme 9% 3% Pajt ohem plot ësisht 25% Pajt ohem pjesërisht 63% Nuk pajt ohem Nuk pajt ohem aspak 1Shih, L.Salihu, N.Zabeli, D.Hoti (2006). Të drejtat e fëmijës dhe etika profesionale e mësimdhënësit, Prishtinë, fq. 45-57 169  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Duke analizuar rezulatet e paraqitura në hist. nr.5 mund të gjykojmë se shkolla është një institucion që përkrah tolerancën fetare të nxënësve nga se prej të gjithë nxënësve të anketuar 63% “pajtohen plotësisht” se në shkollë kanë mësuar se toleranca fetare është shumë e rëndësishme, 25% “pajtohen pjesërisht”, 9% “nuk pajtohen” dhe 3% e nxënësve “nuk pajtohen aspak”. Rezultatet e lartëpërmendura, na çojnë në konstatimin se nxënësit janë të vetëdijshëm se toleranca fetare është kusht i domosdoshëm për bashkëjetesë dhe për funksionim më të mirë të shoqërisë demokratike. Përfundimi Mbështetur në analizën teorike për edukimin qytetar si dhe rezultatet e fituara të cilat argumentojnë funksionin edukativ të shkollës në kultivimin dhe përhapjen e vlerave themelore demokratike, nxjerrim këto përfundime: 1. Në bazë të rezultateve të fituara, mbi 70% të nxënësve pajtohen plotësisht se shkolla është faktori kryesor i kultivimit dhe përhapjes së edukimit për qytetari demokratike. Këto rezultate verifikojnë hipotezën themelore të hulumtimit dhe fuqizojnë funksionin edukativ të shkollës në edukimin qytetar të nxënësve. 2. Kurrikula mësimore mundëson respektimin e mendimeve të ndryshme dhe lirinë e të shprehurit. Në këtë aspekt, nga rezultatet e hulumtimit konstatuam se 77% e nxënësve pajtohen plotësisht se përmbajtjet mësimore në shkollë dhe zbatimi i metodologjisë bashkëkohore në procesin e mësimdhënies dhe të nxënit, ndihmon që nxënësit të respektojnë mendimet e të tjerëve. 3. Nga perceptimet e nxënësve konkludojmë se përmes punës në grupe, nxitet respektimi i të drejtave të fëmijëve të cilat janë të garantuara me ligj si dhe kultivohen vlerat e diversitetit kulturor. Nxënsit theksuan se shkolla i ka mësuar të bashkëveprojnë në grup (84%) dhe se në këtë mënyrë ata respektojnë vlerat e diversitetit kulturor. Duke u bazuar në përfundimet e lartëpërmendura, rekomandojmë se shkolla duhet të krijojë klimë pozitive e cila zhvillon shëndetin fizik dhe psikik të nxënësve, mundëson plotësimin e nevojave individuale dhe respektin e ndërsjellë. Në fund, mendojmë se shkolla nxit pjesëmarrje të përgjegjshme të nxënësve në procesin e rindërtimit demokratik si dhe zhvillon aftësitë intelektuale që e rrisin cilësinë e rolit të tij në komunitet. Rezultatet përfundimtare nga ky hulumtim, i kontribuojnë jo vetëm zhvillimit të proceseve demokratike në shkollë por edhe përkushtimit të tyre në repektimin e vlerave dhe ligjeve të domosdoshme për bashkëjetesë në një shoqëri demokratike. Referencat B. Upendra (2002). The Future of Human Rights, Oxford University Press Deklarata universale e Të Drejtave të Njeriut (2000). Projekti Finlandez për Të Drejtat e Njeriut, Prishtinë 170  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 E.Mato&B.Shatri (2010). Edukatë Qytetare 7. Libri shkollor, Prishtinë Edukimi i Të Drejtave të Njerit në Shkolla (1997). Qendra Shqiptare për Të Drejtat e Njeriut, Tiranë Horwath, Jan (2005). The Child`s World, Jessica Kingsley Publishers, London Katarina Tomashevski (1999). Raporti Preliminar i Raportuesit Special mbi të Drejtën për Arsimim, dokument i KB. E/CN.4/49 Konventa për Të Drejat e Fëmijës (1999). UNICEF, Prishtinë Janus Simonides. (2000). Të Drejtat e Njeriut: Konceptet dhe Standardet. Aldershot: Ashgate Publishing L. Salihu, N. Zabeli, D. Hoti (2006). Të drejtat e fëmijës dhe etika e mësimdhënësit, Prishtinë Levin, Leah (1996). Human Rights, Questions and answers, UNESCO Publishing, Paris Plani dhe program mësimor 8 (2005). Prishtinë Plani dhe Programi mësimor 6 (2005). Prishtinë Sh.Krasniqi. (2011). Edukata qytetare 6, Dukagjini Të drejtat e fëmijës (2004). Manual për të drejtat e fëmijës, KEC, Prishtinë Të Drejtat e Njeriu: Përmbledhje e instrumenteve ndërkombëtare (1994). Prishtinë Veton Sylhasi (2008). Edukimi për të drejtat e fëmijës, Prishtinë Burimet nga interneti http://edu-sofia.blogspot.com/2013/04/im-not-afraid-of-storms-for-imlearning.html. 08.8.2013 http://www.coe.int/t/dg4/education/edc/Source/Charter/Charterpocket_EN.pdf http://www.mashtgov.net/advCms/documents/Korniza%20e%20Kurrikulit%20te%20Ri%20te %20Kosoves.pdf. http://sq.wikibooks.org 171  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Imer ZENKU1 DEVELOPMENT TARGETS FOR RENEWABLE ENERGY SOURCES IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA ABSTRACT: The European targets in the field of energy, which should be accomplished by the year 2020 include: reduction of the net final energy consumption by 20%, provision of energy from renewable energy sources (RES) to a total of 20% from the final energy consumption and also a reduction of the greenhouse gases emission for 20%. In respect of the Republic of Macedonia, although there are no quantified targets, as a country with a candidate status for the EU it should commit and work on meeting these targets. Therefore, the issue elaborated hereinafter is quite specific, important and relevant due to the fact that it concerns the RES, and in this context, the research is specifically based on carefully selected and processed data for the final consumption of electricity, i.e. energy consumption in general including the share of RES in this consumption, in the European Union and the Republic of Macedonia. This subject is of great economic and environmental importance, since the utilization of RES, and especially investing in the growing production of electricity from renewable energy sources, has an immense influence over the economic development of the country as a whole, including the reduction of greenhouse gases, thus meeting and fulfilling the strictest European ecological standards for the protection and preservation of the environment. All of this will allow us to join the modern and technologically advanced countries in the world and become part of the European Union. Key words: final energy consumption, share, electricity, renewable energy sources, economic development, environment. ABSTRAKT: Objektivat europiane në fushën e energjetikës, të cilat do të duhet që të realizohen gjer në vitin 2020 janë: zvogëlimi i neto konsumit të energjisë finale për 20%, sigurim të energjisë nga burimet e ripërtëritshme të energjisë (BRE) në sasi prej 20% nga konsumi i energjisë finale dhe zvogëlimi i emisionit të gazrave ndotës për 20%. Sa i takon Republikës së Maqedonisë edhepse s’ka obligime të kuantifikuara, prapseprap si vend kandidat për anëtarësim në BE duhet që të përkushtohet dhe angazhohet për përmbushjen e këtyre objektivave. Nisur nga kjo, problematika e përpunuar është shumë specifike, e rëndësishme dhe aktuale për faktin se i trajton BRE, dhe në këtë kontekst kryesisht hulumtimi është bazuar drejt të dhënave të zgjedhura dhe të përpunuara me kujdes për konsumin final të energjisë elektrike në veçanti, gjegjësisht të energjisë në përgjithësi, si dhe pjesëmarrja e BRE në atë konsum, në kornizat e Bashkimit Europian dhe Republikës së Maqedonisë. 1 IMER ZENKU PhD - JSC Macedonian Power Plants – ELEM, Shkup - Branch TPP "Oslomej" - Kërçovë 172  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Tema është e një rëndësie të madhe ekonomike dhe ekologjike sepse shfrytëzimi i BRE, e në veçanti investimi në prodhimtarinë rritëse të energjisë elektrike nga BRE, ka ndikim të madh në zhvillimin ekonomik të vendit në tërsi, si dhe në zvogëlimin e emisionit të gazrave ndotës, e me atë edhe kënaqshmërinë dhe përmbushjen standardeve më të rrepta ekologjike evropiane për mbrojtjen dhe ruajtjen e mjedisit jetësor. E gjithë kjo, së bashku do të na mundësoj t’u bashkohemi vendeve bashkëkohore dhe teknologjikisht të përparuara në botë dhe të bëhemi pjesë e Bashkimit Europian. Fjalë kyçe: konsumi final i energjisë, pjesëmarrje, energji elektrike, burimet e ripërtëritshme të energjisë, zhvillim ekonomik, mjedis jetësor. 1. PRODUCTION OF ELECTRICITY FROM RENEWABLE ENERGY SOURCES (RES) In their operation production systems exploit different energy sources. In terms of their use, worldwide, we can divide those in three large categories 1: (1) Production based on fossil fuels: coal, oil, natural gas; (2) Production based on nuclear fission; (3) Production based on renewable energy: wind, hydro energy, photovoltaic, geothermal and biomass. On a global scale, in 2012, the total production of electricity from renewable energy sources (RES) totals to 4,699.2 TWh, which is over 20%, or equal to 20.8% of the total production of electricity, being 22,613.0 TWh. The remaining share of 17,913.8 TWh, that is 79.2% is part of the total conventional production.2 Within the EU, the total production of electricity from RES in 2012 totals to 774.1 TWh, which is over 20%, or equal to 23.8% of the total production of electricity, which is 3,249.5 TWh. The remaining share of 2,475.4 TWh, that is, 76.2% is part of the total conventional production.3 In regards to the production of electricity from RES in the Republic of Macedonia in the year 2012, it amounts to 1,095 GWh, which is 17.05% of the total domestic production of electricity being 6,424 GWh. The remaining share of 5,329 GWh, i.e. 82.95% falls under the total conventional production. In 2013, the percentage share of RES exceeds 20%, and amounts to 25.95% in terms of total production of electricity. These changes are a result of the changes in the production output of the domestic hydropower plants.4 2. FINAL ELECTRICITY CONSUMPTION IN EU-28 1 Lorin Philipson, H. Lee Willis. (2010) "Understanding electric utilities and de-regulation", Tetovo p.192 2 Worldwide electricity production from renewable energy sources, fifteenth inventory, 2013 edition, 1.Electricity production in the world:general forecasts, p.7 3 Worldwide electricity production from renewable energy sources, fifteenth inventory, 2013 edition, 3.Renewable origin electricity production:details by region and by country, p.237 4 Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period 2014 – 2018, Official Gazette of R. Macedonia No.185/2013, p. 60 173  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 The consumption of electricity changes depending on the period. Each day it increases and decreases, during working days the consumption is higher compared to weekends, and there is also an increase during the summer and winter period when we have an increased activity of air-conditioning systems and heating devices. The electricity demand also changes every year in each country. The final electricity consumption in EU-28 for the period 2009-2012 is shown in Table 1. Table 1: Final electricity consumption in EU-28 for the period 2009-2012 (1000 toe) 2009 2010 2011 2012 11/10 12/11 2011 2012 EU (28 233538 244435 239875 240599 -1.9% 0.0% countries) EU (27 233202 242661 237966 : -1.9% countries) Belgium 6643 7163 6889 7135 -3.8% 3.6% 2.89% 2.96% Bulgaria 2308 2330 2444 2394 4.9% -2.0% 1.03% 0.99% Czech 4722 4919 4871 4871 -1.0% 0.0% 2.05% 2.02% Republic Denmark 2699 2762 2699 2700 -2.3% 0.0% 1.13% 1.12% Germany 42612 45482 44842 45214 -1.4% 0.8% 18.84% 18.79% Estonia 572 594 570 600 -4.0% 5.3% 0.24% 0.24% Ireland 2147 2187 2139 2078 -2.2% -2.9% 0.90% 0.86% Greece 4704 4567 4453 4473 -2.5% 0.4% 1.87% 1.85% Spain 21753 21049 20631 20658 -2.0% 0.1% 8.67% 8.58% France 35938 38185 36089 37325 -5.5% 3.4% 15.17% 15.51% Croatia 1334 1364 : 1320 / / 0.54% Italy 24937 25736 25953 25515 0.8% -1.7% 10.91% 10.60% Cyprus 409 420 406 379 -3.3% -6.7% 0.17% 0.16% Latvia 525 534 532 589 -0.4% 10.7% 0.22% 0.24% Lithuania 720 716 738 767 3.1% 3.9% 0.31% 0.32% Luxembourg 526 566 558 539 -1.4% -3.4% 0.23% 0.22% Hungary 2850 2941 2970 2812 1.0% -5.3% 1.25% 1.17% Malta 147 138 156 160 13.0% 2.6% 0.07% 0.07% Holland 8938 9189 9241 9155 0.6% -0.9% 3.88% 3.80% Austria 5072 5273 5291 5417 0.3% 2.4% 2.22% 2.25% Poland 9692 10230 10485 10546 2.5% 0.6% 4.41% 4.38% Portugal 4115 4290 4159 3976 -3.1% -4.4% 1.75% 1.65% Romania 3234 3553 3673 3644 3.4% -0.8% 1.54% 1.51% Slovenia 971 1029 1084 1079 5.3% -0.5% 0.46% 0.45% Slovakia 1986 2075 2133 2058 2.8% -3.5% 0.90% 0.85% Finland 6628 7178 6900 6944 -3.9% 0.6% 2.90% 2.89% Sweden 10608 11283 10716 10945 -5.0% 2.1% 4.50% 4.55% Great Britain 27749 28270 27344 27306 -3.3% -0.1% 11.49% 11.35% 174  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Source:http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&langua ge=en&pcode= ten00097, and own calculations based on the given data After the insignificant reduction of final electricity consumption in 2011 (1.9%), the total consumption of all EU-28 amounted to 239,875 (1000toe), and it remained almost unchanged in 2012 compared to 2011 to a total amount of 240,599 (1000toe). The final electricity consumption in the observed period reached the maximum in 2010, when it was 244,435 (1000toe). Germany had the highest level of final electricity consumption in 2012 amongst the member-states, with a share of 18.79% of the total final electricity consumption of EU-28, while France had 15.51%, Great Britain 11.35, and Italy also had a double digit share of 10.60%. There is a slight decrease of the final electricity consumption in Great Britain and Italy compared to 2011, while on the other hand Germany and France have an insignificant increase. Basically, all countries of EU-28 have insignificant increase, i.e. decrease in 2012, compared to 2011, except Latvia, where the increase was 10.7%. At the same time insignificant decrease in 2012 compared to 2011 occurred in 12 countries, slight increase occurred in 12 countries as well, there are no changes in 2 countries and there is no data on Croatia. Table 2: Share of electricity from renewable sources in gross electricity consumption per country and in EU-28 in the period 2008-2011 (%) 2008 2009 2010 2011 09-08 10-09 11-10 11-08 EU-28 16.6 18.8 19.6 21.7 2.2 0.8 2.1 5.1 EU-27 16.7 18.8 19.7 21.8 2.1 0.9 2.1 5.1 Belgium 4.4 5.8 6.9 8.8 1.4 1.1 1.9 4.4 Bulgaria 9.7 11.0 12.5 12.9 1.3 1.5 0.4 3.2 Czech Republic 5.2 6.4 7.5 10.6 1.2 1.1 3.1 5.4 Denmark 25.9 28.3 32.8 35.9 2.4 4.5 3.1 10.0 Germany 13.6 16.8 18.1 21.3 3.2 1.3 3.2 7.7 Estonia 2.1 6.1 10.4 12.3 4.0 4.3 1.9 10.2 Ireland 11.1 13.7 14.9 17.6 2.6 1.2 2.7 6.5 Greece 10.4 11.8 13.1 14.6 1.4 1.3 1.5 4.2 Spain 23.6 27.8 29.8 31.5 4.2 2.0 1.7 7.9 France 14.4 15.1 14.9 16.5 0.7 -0.2 1.6 2.1 Croatia 31.3 33.4 35.6 35.5 2.1 2.2 -0.1 4.2 Italy 16.6 18.4 20.1 23.5 1.8 1.7 3.4 6.9 Cyprus 0.3 0.6 1.4 3.4 0.3 0.8 2.0 3.1 Latvia 38.7 41.9 42.0 44.7 3.2 0.1 2.7 6.0 Lithuania 4.8 5.9 7.4 9.0 1.1 1.5 1.6 4.2 Luxembourg 3.6 4.1 3.8 4.1 0.5 -0.3 0.3 0.5 Hungary 5.3 7.0 7.1 6.4 1.7 0.1 -0.7 1.1 175  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Malta 0.0 0.0 0.1 0.1 0.0 0.1 0.0 0.1 Holland 7.1 9.0 9.7 9.8 1.9 0.7 0.1 2.7 Austria 65.2 67.8 65.7 66.1 2.6 -2.1 0.4 0.9 Poland 4.4 5.9 6.7 8.2 1.5 0.8 1.5 3.8 Portugal 34.6 38.2 41.2 46.5 3.6 3.0 5.3 11.9 Romania 28.1 30.9 30.4 31.1 2.8 -0.5 0.7 3.0 Slovenia 30.0 33.8 32.1 30.8 3.8 -1.7 -1.3 0.8 Slovakia 18.0 18.5 18.4 19.8 0.5 -0.1 1.4 1.8 Finland 27.3 27.3 27.6 29.2 0.0 0.3 1.6 1.9 Sweden 58.1 58.1 56.0 59.6 0.0 -2.1 3.6 1.5 Great Britain 6.6 6.6 7.4 8.7 0.0 0.8 1.3 2.1 Norway 99.8 104.8 97.9 104.8 5.0 -6.9 6.9 5.0 Source: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Energy_from_renewable_s ources, and own calculations based on the given data The share of electricity from renewable sources into the gross consumption of electricity in EU-28 in the period 2008-2011 increases year after year and in 2011 it amounts to 21.8% (Table 2). The highest share of electricity from RES in 2011 was recorded in Austria (66.1%), Sweden (59.65%), Portugal (46.5%), Latvia (44.7%), Denmark (35.9%) etc. Basically, there is an increase of the share in 2011 compared to 2010 in almost all countries of EU-28, whereas the biggest increase occurred in Portugal (5.3%), Sweden (3.6%), Italy (3.4%), Germany (3.2%), the Czech Republic and Denmark (3.1%) etc. Insignificant decrease of the share occurred in three countries including: Slovenia (1.3%), Hungary (0.7%) and Croatia (0.1%). There were no changes in Malta It is important to mention that there is an increase of the share in all EU-28 countries in 2011 compared to 2008, whereas the biggest increase occurred in Portugal (11.9%), Estonia (10.2%) and Denmark (10%). 3. FINAL ENERGY CONSUMPTION IN EU-28 The final energy consumption in EU-28 for the period 2009-2012 is shown in Table 3. After an insignificant decrease of 4.6% in 2011 the final energy consumption in EU-28 was 1,107.2 (Million toe) and it remained almost unchanged in 2012 with an amount of 1,103.4 (Million toe), that is, the decrease was only 0.3% compared to the previous year. The final energy consumption in the observed period reached its maximum in 2010, when it was 1,160.0 (Million toe). Germany had the highest level of final energy consumption in 2012 compared to all member-states, having a share of 19.31% of the total final energy consumption in EU-28, France had a share of 13.67%, Great Britain 12.13% and Italy also had a double digit share of 10.78%. There was an insignificant increase of the final energy consumption in Germany, France and Great Britain compared to 2011, and on the 176  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 other hand there was a slight decrease in Italy. Basically, the increase and decrease in all EU-28 countries in 2012 compared to 2011 is insignificant, except for Malta and Greece where the decrease reaches 20% and 12.8% respectively. At the same time there is an insignificant decrease in 2012 compared to 2011 in 17 countries, a slight increase in 8 countries, and there are no changes in one country. Table 3: Final energy consumption in EU-28 for the period 2009-2012 (1000 toe) 2009 2010 2011 2012 11/10 12/11 2011 2012 EU (28 1108.0 1160.0 1107.2 1103.4 -4.6% -0.3% countries) EU (27 countries) Belgium 34.6 37.5 37.8 36.6 0.8 -3.2% 3.41% 3.32% Bulgaria 8.6 8.8 9.3 9.2 5.7 -1.1% 0.84% 0.83% Czech Republic 24.4 25.4 24.5 24.1 -3.5% -1.6% 2.21% 2.18% Denmark 14.5 15.2 14.5 14.1 -4.6% -2.8% 1.31% 1.28% Germany 205.8 220.5 209.2 213.1 -5.1% 1.9% 18.89% 19.31% Estonia 2.8 2.9 2.8 2.9 -3.4% 3.6% 0.25% 0.26% Ireland 11.9 11.9 11.0 10.7 -7.6% -2.7% 0.99% 0.97% - Greece 20.6 19.0 18.9 16.3 -0.5% 1.71% 1.48% 13.8% Spain 87.8 89.1 86.7 83.2 -2.7% -4.0% 7.83% 7.54% France 153.1 158.4 146.5 150.8 -7.5% 2.9% 13.23% 13.67% Croatia 6.4 6.3 6.2 5.9 -1.6% -4.8% 0.56% 0.53% Italy 120.9 124.8 122.1 119.0 -2.2% -2.5% 11.03% 10.78% Cyprus 1.9 1.9 1.9 1.8 0.0 -5.3% 0.17% 0.16% Latvia 4.0 4.3 3.9 4.0 -9.3% 2.6% 0.35% 0.36% Lithuania 4.6 4.8 4.7 4.8 -2.1% 2.1% 0.42% 0.44% Luxembourg 4.1 4.3 4.3 4.2 0.0 -2.3% 0.39% 0.38% Hungary 16.4 16.6 16.2 14.7 -2.4% -9.3% 1.46% 1.33% - Malta 0.4 0.5 0.5 0.4 0.0 0.05% 0.04% 20.0% Holland 50.4 54.0 50.7 51.1 -6.1% 0.8% 4.58% 4.63% Austria 26.5 28.4 27.5 27.3 -3.2% -0.7% 2.48% 2.47% Poland 61.2 66.3 63.9 63.6 -3.6% -0.5% 5.77% 5.76% Portugal 18.2 18.1 17.3 16.2 -4.4% -6.4% 1.56% 1.47% Romania 22.3 22.6 22.8 22.7 0.9% -0.4% 2.06% 2.06% Slovenia 4.7 4.9 5.0 4.9 2.0% -2.0% 0.45% 0.44% Slovakia 10.6 11.5 10.8 10.3 -6.1% -4.6% 0.98% 0.93% Finland 24.0 26.3 25.1 25.3 -4.6% 0.8% 2.27% 2.29% Sweden 31.4 34.1 32.4 32.4 -5.0% 0.0% 2.93% 2.94% Great Britain 135.8 141.3 130.9 133.8 -7.4% 2.2% 11.82% 12.13% 177  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Source:http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&langua ge=en&pcode=t2020_34, and own calculations based on the given data The share of RES in the final energy consumption is defined1 as a ratio of energy obtained from RES and the total consumption of final energy. The targets which apply for the member-states of the EU are calculated on the basis of the share of RES in the total consumption of final energy in the observed country in 2005, plus 5.5% for each member state plus a certain percentage proportionally to the gross domestic product per capita.2 The share of energy from renewable sources into the gross final energy consumption in EU-28 for the period 2008-2011 increases year after year and amounts to12% in 2011 (Table 4). Table 4: Share of energy from renewable sources in gross final consumption of energy per country in EU-28 for the period 2008-2011 (%) 09- 10- 11- 11- 2020 2008 2009 2010 2011 S2005 08 09 10 08 Target EU-28 10.4 11.6 12.5 13.0 1.2 0.9 0.5 2.6 20 EU-27 10.4 11.6 12.5 13.0 1.2 0.9 0.5 2.6 20 Belgium 3.2 4.4 4.9 4.1 1.1 0.5 -0.8 0.9 13 2.2 Bulgaria 9.5 11.7 13.7 13.8 2.2 2.0 0.1 4.3 16 9.4 Czech 6.1 7.6 8.5 9.2 9.4 0.9 0.7 0.2 1.8 13 Republic Denmark 18.6 20.0 22.0 23.1 1.4 2.0 1.1 4.5 30 17.0 Germany 8.4 9.2 10.7 12.3 0.8 1.5 1.6 3.9 18 5.8 Estonia 18.9 23.0 24.6 25.9 4.1 1.6 1.3 7.0 25 18.0 Ireland 4.0 5.2 5.6 6.7 1.2 0.4 1.1 2.7 16 3.1 Greece 8.3 8.5 9.8 11.6 0.2 1.3 1.8 3.3 18 6.9 Spain 10.8 13.0 13.8 15.1 2.2 0.8 1.3 4.3 20 8.7 France 11.3 12.3 12.8 11.5 1.0 0.5 -1.3 0.2 23 10.3 Croatia 12.2 13.3 14.6 15.7 1.1 1.3 1.1 3.5 20 12.6 Italy 6.9 8.6 9.8 11.5 1.7 1.2 1.7 4.6 17 5.2 Cyprus 4.5 5.0 5.4 5.4 0.5 0.4 0.0 0.9 13 2.9 Latvia 29.8 34.3 32.5 33.1 4.5 -1.8 0.6 3.3 40 32.6 Lithuania 18.0 20.0 19.8 20.3 2.0 -0.2 0.5 2.3 23 15.0 Luxembourg 1.8 1.9 2.9 2.9 0.1 1.0 0.0 1.1 11 0.9 Hungary 6.5 8.0 8.6 9.1 1.5 0.6 0.5 2.6 13 4.3 Malta 0.0 0.0 0.2 0.4 0.0 0.2 0.2 0.4 10 0.0 Holland 3.2 4.0 3.7 4.3 0.8 -0.3 0.6 2.1 14 2.4 1 Directive 2009/28/EC (OJ L 140, 5.6.2009) of the European Parliament and of the Council, on the promotion of the use of energy from renewable sources 2 MASA, (2010) "Strategy for use of renewable sources of energy in the Republic of Macedonia until 2020" Skopje, p.91 178  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Austria 28.3 30.2 30.6 30.9 1.9 0.4 0.3 2.6 34 23.3 Poland 7.9 8.8 9.3 10.4 0.9 0.5 1.1 2.5 15 7.2 Portugal 23.0 24.6 24.4 24.9 1.6 -0.2 0.5 1.9 31 20.5 Romania 20.3 22.3 23.4 21.4 2.0 1.1 -2.0 1.1 24 17.8 Slovenia 15.0 19.0 19.6 18.8 4.0 0.6 -0.8 3.8 25 16.0 Slovakia 8.1 9.7 9.4 9.7 1.6 -0.3 0.3 1.6 14 6.7 Finland 30.7 30.4 31.4 31.8 -0.3 1.0 0.4 1.1 38 28.5 Sweden 45.0 47.7 47.9 46.8 2.7 0.2 -1.1 1.8 49 39.8 Great Britain 2.4 3.0 3.3 3.8 0.6 0.3 0.5 1.4 15 1.3 Norway 62.1 65.2 61.4 65.0 3.1 -3.8 3.6 2.9 67.5 58.2 Source:http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Energy_from_rene wable_sources, and own calculations based on the given data In 2011 its share in the member states themselves was highest in Spain (46.8%) Latvia (33.1%), Finland (31.8%), Austria (30.9%), Estonia (25.9%) etc. Basically, almost all countries of EU-28 have an insignificant decrease of the share of RES in 2011 compared to 2010, whereas the biggest increase occurred in Greece (1/8%), Italy (1.7%), Germany (1.6%), Estonia and Spain (1.3% respectively) etc. An insignificant decrease occurred in five countries including: Romania (2%), France (1.3%), Sweden (1.1%) and Slovenia (0.8%), while there are no changes in Cyprus and Luxembourg. It is important to mention that all countries of EU-28 had an increase of the share in 2011 compared to 2008, whereas the biggest increase occurred in Estonia (7%), Italy (4.6%), Denmark (4.5%), Bulgaria and Spain (4.3% respectively) etc. In order to achieve a quantified share of energy from renewable energy sources in the final energy consumption in the EU-28 countries until 2020 compared to the observed period (2005), 13 countries need to increase the share for over 10% while the others for less than 10%. In order to achieve a quantified share of energy from renewable energy sources in the final energy consumption in the EU-28 countries until 2020 compared to 2011, it is necessary to increase the share for additional 7%. For the purposes of achieving the same target, 19 countries need to increase the share for less than 7%, compared to 2011, including Bulgaria and Sweden 2.2%, Romania 2.6%, Lithuania 2.7%, Austria 3.1% etc. The following 8 countries need to increase the share for more than 7%: France 11.5%, Great Britain 11.2%, Holland 9.7%, Malta 9.6%, Ireland 9.3% etc. The quantified target of 25% until 2020 has only been met by Estonia with 25.9% in 2011. 4. FINAL ELECTRICITY CONSUMPTION IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA The final electricity consumption in the Republic of Macedonia for the period 2008- 2013 is given in Table 5. 179  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 After the increase in 2011 and 2012, compared to 2010 the total consumption of electricity in 2013 decreased to 29,587 TJ, which is a decrease of 8.9% compared to 2011, that is 7.5% compared to 2012. The final electricity consumption in the observed period has reached its maximum in 2011, when it was 32,466 TJ. After the decrease in 2011 and 2012, compared to 2010 the electricity consumption from renewable sources in 2013 increased to 5,559 TJ and exceeded the consumption in 2011 by 8% and in 2012 by 52.6%. The consumption of electricity from renewable sources has reached its maximum in 2010 when it was 8,730 TJ (Table 5). Table 5: Electricity from renewable energy sources in the period from 2008 to 2013 (TJ) 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Type of energy TJ TJ TJ TJ TJ TJ Electricity from RES 3,008 4,556 8,730 5,144 3,643 5,559 Total electricity consumption 30,892 28,069 29,490 32,466 32,001 29,587 Share in the total electricity 9.7% 16.2% 29.6% 15.5% 11.4% 18.8% consumption Source: Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period from 2012 to 2016, Official Gazette of the Republic of Macedonia, No.182/2011, p.10 and 18 Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period from 2013 to 2017, Official Gazette of the Republic of Macedonia, No.170/2012, p.102 and 110 Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period from 2014 to 2018, Official Gazette of the Republic of Macedonia, No.185/2013, p. 51 and 58 and own calculations based on acquired data from the former. After the decrease in 2011 and 2012, compared to 2010, the share of electricity from renewable energy sources into the total electricity consumption in the Republic of Macedonia in 2013 increased to 18.8% and exceeded the share in 2011 by 3%, while the production in 2012 by 7.4%. In the observed period it has reached its maximum in 2010, a share of 29.6% (Table 5). It is important to mention that within the observed period 2008-2013, the share of 18.8% in 2013 is the biggest share after 2010 with 29.6%. 5. FINAL ENERGY CONSUMPTION IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA In October 2005, the Republic of Macedonia signed the Energy Community Treaty1 and according to the Treaty, the cosignatory countries have to harmonize their legislation with the existing regulations of the European Union (acquis 1The Republic of Macedonia ratified the Energy Community Treaty in 2006 by Law, Official Gazette of RM No.59/2006. Other cosignatory countries of the Treaty are Albania, Bosnia and Herzegovina, Montenegro, Romania, Serbia, Kosovo and the European Community 180  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 communautaire) on energy, environment, competition and renewable energy sources. Based on this, the Republic of Macedonia directly adopted the corpus of rights and obligations, and some of them were implemented into the national legislation with the adoption of the Law on Energy in 2006, as well as with the most recent Law on energy, adopted in 2011. The final energy consumption in the Republic of Macedonia for the period from 2008 to 2013 is shown in Table 6. From the presented data it could be concluded that after the increase in 2011 and 2012, compared to 2010, the final energy consumption in 2013 decreased to 74,844 TJ, which is a decrease of 4.2% compared to 2011, and 7.2% compared to 2012. The final energy consumption in the observed period has reached its maximum in 2012 when it amounted to 80,664 TJ. After the decrease in 2011 and 2012 compared to 2010, the consumption of electricity from renewable sources in 2013 increased to 12.891 TJ and exceeded the consumption in 2011 by 1.1%, and the consumption in 2012 by 14.2%. The Consumption of energy from renewable sources has reached its maximum in 2010, when it amounted to 16.445 TJ, Table 6. Table 6: Energy from renewable energy sources in the period from 2008 to 2013 (TJ) 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Type of energy TJ TJ TJ TJ TJ TJ Electricity from RES 3,008 4,556 8,730 5,144 3,643 5,559 Bio fuels 11 6 24 12 25 40 Firewood 7,201 7,234 7,267 7,334 6,977 6,952 Geothermal energy 410 386 424 255 347 340 Total energy from renewable 10,631 12,182 16,445 12,745 11,293 12,891 sources Total final energy consumption 77,392 72,952 76,631 78,127 80,664 74,844 Share of energy from RES into 13.7% 16.7% 21.5% 16.3% 14.0% 17.2% the final energy consumption Share of electricity from RES into the final energy 3.9% 6.2% 11.4% 6.6% 4.5% 7.4% consumption Source: Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period from 2012 to 2016, Official Gazette of the Republic of Macedonia, No.182/2011, p.10 and 18 Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period from 2013 to 2017, Official Gazette of the Republic of Macedonia, No.170/2012, p.102 and 110 Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period from 2014 to 2018, Official Gazette of the Republic of Macedonia, No.185/2013, p. 51 and 58 and own calculations based on acquired data from the former. After the decrease in 2011 and 2012 compared to 2010, the share of energy from renewable sources in the final energy consumption in the Republic of Macedonia in 2013 increased to 17.2% and exceeded the share from 2011 by 0.9%, while 181  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 compared to 2012, by 3.2%. In the observed period it has reached its maximum in 2010, a share of 21.5%. The share of energy from renewable sources in the final energy consumption to the amount of 21.5% in 2010 is a result of the record breaking production of the hydro power plants, which was 8,722 TJ. In that same year the share of electricity from renewable sources (8,730 TJ) compared to the final energy consumption was 11.4%. It is important to mention that the share of 17.2% in 2013 is the biggest share in the observed period 2008-2013 since the share of 21.5% in 2010. The percentage share of RES in the total consumption of final energy in Macedonia, according to the actual average values, shall increase from 13.8% in 2005 to 21% in 2020. In accordance with the adopted method for calculation of the target percentage share of RES in the total final energy consumption in 2020 by the EU member- states, the target percentage for Macedonia shall be 21%.1 Therefore, Macedonia needs to increase the share by 7.2%. In fact, in 2020 the percentage share of 21% would be the energy from RES 6,699 GWh compared to the final energy consumption of 31,850 GWh, while the percentage share of electricity from RES of 2,889 GWh compared to the final energy consumption of 31,850 GWh, would be 9.07%. In terms of percentage share of the RES in the production of electricity in 2020, it would total to 24.7%. Although the Republic of Macedonia does not have a quantified obligation, in order to produce 21% of the energy from renewable sources in the structure of the final energy consumption by the year 2020, it needs to increase the share by less than 4% compared to 2013, that is by 5% compared to 2011, which is less than the required increase of 7% for EU-28. In this manner, another target of the Internal Market of the EU shall be met by the year 2020. In order to meet this target and at the same time develop the RES in the period until 2020, the total investments have been estimated at EUR 1.5 billion2. This would be accomplished by investing in the company for production of electricity JSC ELEM (EUR 260 million), by public-private partnership (EUR 670 million), by concessioners (EUR 480 million) and by private investors (EUR 30 million). In order to achieve this, special preferential tariffs should be used, thus stimulating the production of electricity from RES, where the increased costs, that is, the price difference shall be compensated by all consumers. 1MASA, (2010) " Strategy for energy development until 2030", Skopje, p.11 2MASA, (2010) " Strategy for use of renewable sources of energy in the Republic of Macedonia until 2020" Skopje, p.115 182  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 CONCLUSION The detailed and practical elaboration of the selected data regarding RES, i.e. production and consumption of electricity, energy consumption, share of RES in this consumption within the European Union and the Republic of Macedonia, as well as the analysis of the data and economic indicators show their importance and influence on the electric energy system, the competition, the economic development of the countries as well as the European ecological standards on protection and preservation of the environment. Taking into consideration all of the above mentioned, in terms of the importance of RES in the EU and the Republic of Macedonia, especially now when the Republic of Macedonia is in the process of integrating into the European family, the use of RES and investing in their development would enable us to become a modern and technologically advanced country. To sublimate we would like to point out the following:  Activities should be undertaken for efficient exploitation of RES, thus improving the results in the energy production sector, and at the same time decreasing the dependence of the country from importing electricity.  Foreign and domestic investors should be attracted through creation of a favorable investment climate by the country, which would enable investments in the development of RES, and apart from reducing the import dependency of the country, it would also decrease the trading deficit and directly contribute to the development  Investing in growing production of electricity from RES would enable us to of the domestic economy and the macroeconomic stability of the country in general. become a modern and technologically advanced country and with this a part of the European Union. In this context the Government of the Republic of Macedonia should continue giving subsidies for solar thermal collectors.  The share of RES in the production of electricity, although not quantified as an obligation, represents an important factor for reducing greenhouse gas emissions.  The share of RES in the amount of 17.2% of the final energy consumption in 2013 shows that the Republic of Macedonia is close and tends to meet the determined target of the EU.  Although the Republic of Macedonia has no quantified obligations, by increasing the share of RES in the final energy consumption, it will contribute to the global commitment for reduction of the greenhouse gas emissions, and as a country candidate for membership in the EU it would be included in these efforts and targets of the EU.  The Republic of Macedonia should continue meeting the obligations deriving from the Energy Community Treaty, referring to RES, competition, environment, energy efficiency, liberalization of the electricity market and introduction of actual competition in January 2015, in terms of opening an electricity market (power 183  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 exchange) in the Republic of Macedonia.  The price of electricity produced from RES is high because of the costly construction investment, and therefore, the Republic of Macedonia, same as the European countries, should continue with the measures for subsidizing construction and use of these sources through preferential tariffs which are part of the European  The existing capacities, that is, companies, which in the frames of the practice. organizational structure will start using the existing resources in a proportional fashion and start recognizing and using the benefits of renewable resources, new technologies and European funds based on analysis, for the factors of their surroundings, and would have bigger chances for innovative and sustainable development of their companies, since the analysis would provide them with preliminary information and findings, and in this sense enable them to undertake well-timed activities.  More intensive construction of small hydro power plants and swift realization of the tender for selecting strategic partners for construction of HPP Cebren and HPP Galiste would contribute to the development of the electric energy system and would  The Republic of Macedonia should use all available resources for investing into increase the pace of the economic development of the country. the development of RES: equity investments, loans, state grants, recapitalization, concessions, public-private partnership and other innovative approaches. The selection of a particular form of financing shall depend on the characteristics of the project itself and the conducted analysis on strength and weaknesses. BIBLIOGRAPHY Directive 2009/28/EC (OJ L140/16, 05.06.2009), www.eur-lex.europa.eu Ðuričin N. Dragan, Janošević V. Stevo, Kaličanin M. Ðorđe, (2010) "Menadžment i strategija", Beograd; Fred R. David, (2009) "Strategic Management", twelfth edition, New Jersey; Gareth R. Jones, Jennifer M. George, (2008) „Contemporary Management“, Skopje; Kotler P. (1994) "Upravljanje marketingom", Informator, Zagreb; Šturc Marek, (2012) "Environment and energy", Eurostat 44/2012 Worldwide electricity production from renewable energy sources,(2013) fifteenth inventory, 2013 edition, Government of the Republic of Macedonia: Strategy for energy development in the Republic of Macedonia for the period 2013 - 2017, ("Official Gazette of the Republic of Macedonia", No.50/2013); ELEM, Annual Report for the period 2008 - 2012, Skopje; ELEM, (2012) Investment plan 2012-2017, Skopje; 184  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Energy Balance of the Republic of Macedonia for 2008, 2009, 2010 and 2011, ("Official Gazette of the Republic of Macedonia", No. 165/2008; No.165/2008; No.161/2009 and No.172/2010); Energy Balance of the Republic of Macedonia for the period 2012 - 2016, for the period 2013 – 2017 and for the period 2014-2018, ("Official Gazette of the Republic of Macedonia", No.182/2011, No.170/2012 and No.185/2013); Law on Energy, ("Official Gazette of the Republic of Macedonia", No.63/2006, 36/07, 106/08, 16/2011); Law on ratification of Energy Comunity Treaty, ("Official Gazette of the Republic of Macedonia", No. 59/2006); MASA (The Macedonian Academy of Sciences and Arts), (2010) "Strategy for use of renewable sources of energy in the Republic of Macedonia until 2020", Skopje; MASA, (2010) "Strategy for energy development until 2030", Skopje; The Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia: Electricity Market Rules, Skopje, 07 May 2012, www.erc.org.mk, ("Official Gazette of the Republic of Macedonia", No.57 dated 08.05.2012); The Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia: Rules on amending of the Electricity Market Rules, Skopje, 27.12.2012 and 27.06.2013; Lorin Philipson, H. Lee Willis. (2010) "Understanding electric utilities and de-regulation", Tetovo; Used Websites www.economy.gov.mk www.elem.com.mk www.epp.eurostat.ec.europa.eu www.erc.org.mk www.eur-lex.europa.eu www.nbrm.mk www.vlada.mk 185  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Ismet HAJRULLAHU1 USHTRIA ÇLIRIMTARE E KOSOVËS DHE ALTERNATIVA PACIFISTE ABSTRAKT: Vitet 1989 – 1999 përbëjnë një nga periudhat më të veçanta për historinë bashkëkohore të Kosovës. Kjo periudhë krijoi kushte për zgjidhjen e dy problemeve madhore të historisë sonë kombëtare, zhvillimin demokratik në Shqipëri dhe njëherësh çlirimin e Kosovës nga pushtimi shekullor serb. Ndonëse programi i pavarësisë së Kosovës, e unifikoi mendimin politik shqiptar, ai shfaqi mjaft dallime në platformat e zbatimit të tij. Platforma, që dominoi për një kohë të gjatë jetën politike në Kosovë, ishte ajo që formuloi lidershipi politik i LDK, me në krye Ibrahim Rugovën. LDK-ja e artikulonte kërkesën për pavarësi, si zgjidhja e vetme politike. Herë- herë ajo e parashtronte edhe si zgjidhja më e mirë, çka nënkuptonte se nuk ishte zgjidhje e vetme. Në këto kushte, kur LDK-ja ishte futur në një rrugë pa krye, opsioni për çlirimin e Kosovës, kërkonte domosdoshmërisht një alternativë të re. Në këtë frymë, e vetmia rrugë që kish mbetur për të bërë zgjidhje përfundimtare ishte përdorimi i forcës, përmes organizimit të lëvizjes së armatosur. Me daljen e UÇK-së, filloi një etapë e re në historinë bashkëkohore të shqiptarëve. UÇK-ja hyri në jetën politike, si një faktor i ri, që do të thotë se zgjidhja e çështjes së Kosovës kërkonte përdorimin e mjeteve ushtarake. Lufta e armatosur e UÇK-së, përbënte një segment të rëndësishëm, të historisë së vendit tonë dhe se ishte e vetmja forcë kombëtare, ushtarake dhe politike e cila siguronte çlirimin e Kosovës nga sundimi serb. Në këtë studim do të trajtojmë rolin e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës zgjidhjen e çështjes së Kosovës, rolin e të ashtuquajturës alternativë pacifiste dhe qëndrimin e saj ndaj misionit të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, hipotezat që shtroi mendimi politik shqiptar për debat lidhur me zgjidhjen çështjes kombëtare, etj. Në shtjellimin e kësaj teme në masë më të madhe janë përdorur botime e burime nga faqe në internet, përfshirë këtu publikime të personave të veçantë që kanë trajtuar këtë temë. ABSTRACT: The Kosova Liberation Army and the Pacifist Alternative The years 1989-1999 represent one of the most distinguished periods in the contemporary history of Kosova. This period created the necessary conditions for the resolution of the two major issues in our national history, it being the democratic development of Albania as well as the liberation of Kosova from the century long occupation of Serbia. Although the program of the independence of Kosova, unified the Albanian political thought, it also displayed considerable differences in the platform of its implementation. The platform which for a long time dominated the political life in Kosova, was the one formulated by the political leadership of the Democratic League of Kosova, led by Ibrahim Rugova. DLK articulated its request for independence, as the “only” political resolution. But occasionally 1 Autori është ligjërues në Universitetin Iliria 186  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 DLK, presented the independence as the “best” resolution, which meant it was not the only resolution after all. In these conditions, where DLK had entered a dead end road, the option for the independence of Kosova inevitably required a new alternative. In this spirit, the only path left to reach a final resolution was the usage of force, through the organization of a military movement. The appearance of the Kosova Liberation Army, started a new era in the contemporary history of the Albanians. The KLA entered the political life, as a new factor, which meant the resolution of the Kosova issue required the usage of military means. The armed struggle the KLA, contained an important segment of the history of our country, and it was the only national, military and political force which could ensure the liberation of Kosova from the Serbian regime. In this study we will analyze the role of the KLA in the Kosova issue, the role of the so-called pacifist alternative and its stance toward the KLA, the hypothesis which were presented by the Albanian political thought for debate regarding the resolution of the national issue, etc. For the analysis of this paper, a considerable amount of publications and sources from the internet were used, including the publications of special persons who have analyzed this topic in particular. Hyrje N ë dekadën e fundit të shekullit XX, Evropa përjetoi zhvillime politike intensive që u shoqëruan me ndryshime thelbësore në hartën e saj politike. Ndryshe nga shumë vende të tjera të Evropës Lindore dhe të Evropës Juglindore, shpërbërja e Jugosllavisë ndeshi në rezistencën e ashpër të forcave konservatore e fanatike, të përfaqësuara e të drejtuara kryesisht nga qarqet e larta nacionaliste e shoviniste serbe. Kjo rezistencë që kishte për qëllim mbajtjen e Jugosllavisë unitare, të sunduar nga elementi serb, bëri që popujt e saj të paguajnë kosto mjaft të rënda për çlirimin e tyre. Për dallim nga popujt e tjerë në ish-Jugosllavi, shqiptarëve të Kosovës iu desh të organizonin një qëndresë kundër pushtimit serbo-jugosllav shumë më të gjatë në kohë. Luftën e tyre për çlirim e udhëhoqi Ushtria Çlirimtare e Kosovës, (UÇK), çka përbën, dhe faktorin kryesor për sigurimin e pavarësisë së Kosovës. Ndaj misioni dhe vepra kombëtare e UÇK-së mbetet një obligim prioritar për studimet tona albanologjike. Dihet se shqiptarët e Kosovës,vuanin pasojat e pushtetit serbomadh i cili, tkurri në vijimësi, liritë politike dhe të drejtat njerëzore e kombëtare. Por, arbitrariteti i këtij pushteti kaloi në ekstrem nga viti 1989, kur në Kosovë u instalua një regjim i mirëfilltë pushtimi. Ky regjim lidhet me emrin e S. Milosheviqit më 1987, cili u bë zëdhënësi më ekstrem i forcave ultranacionaliste serbe1. Milosheviqi e përdori çështjen e Kosovës për të rritur autoritetin e vet politik. Ai zbatoi një platformë politike që kishte në themel segregacionin kombëtar e metodat koloniale të 1 Gjeçovi Xhelal, Shteti shqiptar dhe çështja e Kosovës, Tiranë, Botimpex, 1998., F. 157. 187  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 qeverisjes. Si rrjedhojë e tij, Kosova në vitet ’90 humbi çdo lloj autonomie vetëqeverisëse të trashëguar nga e kaluara. Në koniunkturën politike të krijuar, mendimi politik shqiptar shtroi për debat disa hipoteza për zgjidhjen çështjes kombëtare. Prej tyre, tezë mbizotëruese ai bëri shkëputjen politike nga Serbia dhe krijimin e shtetit të pavarur të Kosovës. Ishte hera e dytë brenda një shekulli që lufta për pavarësi u riciklua dhe u bë pjesë e pandarë e qytetërimit shqiptar. Për hartimin dhe zbatimin e platformës politike të pavarësisë së Kosovës, luajti rol e gjithë elita intelektuale brenda vendit dhe në diasporë. Fundi i shekullit XX e ridimensionoi edhe një herë faktorin shqiptar, duke i dhënë pjesërisht fund nëpërkëmbjes historike të trojeve të tij nga fqinjët. Për statusin e pavarësisë së Kosovës dha konsensus të plotë, e gjithë klasa politike shqiptare. Ky konsensus buronte nga sovraniteti i popullit të Kosovës, i shprehur me referendumin e vitit 1992. Në mendësinë dhe në perceptimin e opinionit qytetar, shteti i pavarur i Kosovës duhet të fiksonte katër elementë specifikë: Regjimin qeverisës republikan, karakterin neutral dhe qëndrimin e hapur ndaj Shqipërisë e Serbisë, si dhe sovranitetin e kufizuar përkohësisht. Tre elementët e parë buronin nga karakteri multietnik i popullsisë së Kosovës dhe nga nevoja për ndërtimin e raporteve të drejta me shtetin amë. Kurse elementi i katërt, paraqitej si refleksion nga e drejta ndërkombëtare. Sipas tij, pavarësia e plotë do të mund të realizohej vetëm pasi Kosova të përjetonte një fazë kalimtare pushteti, në formën e një protektrati ndërkombëtar. Duket qartë, që këto modalitete e reduktonin së tepërmi përmbajtjen klasike të pavarësisë kombëtare dhe e shndërronin atë në një pavarësi formale. Ndonëse programi i pavarësisë së Kosovës, e unifikoi mendimin politik shqiptar, ai shfaqi mjaft dallime në platformat e zbatimit të tij. Alternativa pacifiste Platforma, që dominoi për një kohë të gjatë jetën politike në Kosovë, ishte ajo që formuloi lidershipi politik i LDK, me në krye I.Rugovën. LDK-ja e artikulonte kërkesën për pavarësi, si zgjidhja e vetme politike. Herë- herë ajo e parashtronte edhe si zgjidhja më e mirë, çka nënkuptonte se nuk ishte zgjidhje e vetme. Në këto kushte, kur LDK-ja ishte futur në nje rrugë pa krye, opcioni për çlirimin e Kosovës, kërkonte domosdoshmërisht një alternativë të re. Në këtë frymë, e vetmia rrugë që kish mbetur për të bërë zgjidhje përfundimtare ishte përdorimi i forcës, përmes organizimit të lëvizjes së armatosur. Një gjë të tillë, duket se e kishin konstatuar më parë edhe ekspertët e NATO-s. Duke iu referuar një studimi të tyre, shtypi i huaj vërente se, problemi i Kosovës i kishte rrënjët në ndarjen me dhunë të popullit 188  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 shqiptar më 1913.1 Indirekt ata aludonin se zgjidhja e tij me luftë qëndronte në rendin e ditës. Në këtë situatë, në mendimin politik shqiptar po kristalizohej gjithmonë e më shumë ideja se çlirimi i Kosovës dhe krijimi i shtetit të pavarur nuk mund të arriheshin pa luftë. Serbia, ashtu si në të kaluarën, nuk lëshonte pe. Ai qëndrim i saj lindi nevojën e rezistencës aktive, luftën e armatosur. Rezistenca paqësore dhe përdorimi në ekstrem i saj, e adoptuar kryesisht nga udhëheqja e lartë politike e LDK-së dhe e koalicionit të saj, përbënte një shkak tjetër kryesor, që i dha shtysë lëvizjes së armatosur të UÇK-së. Predikimi pa kufi i një rezistence të tillë bëhej pa kuptim për sa kohë që dhuna e pushtetit serb vinte duke u përshkallëzuar. Madje mospërdorimin e forcës edhe në kushtet e mbrojtjes legjitime, shtypi i huaj e konsideron si faktor plus, që Kosova të shndërrohej në një kamp përqendrimi. 2 Kjo politikë, bëri që Ibrahim Rugova ta humbiste gradualisht monopolin (më vonë edhe kontrollin) e lëvizjes politike për çlirimin e Kosovës. Për rrjedhojë, duke filluar nga viti 1997, një pjesë e popullsisë filloi të anonte gjithmonë e më shumë nga kërkesa për veprime dhe aksione militante3. Mbi këtë bazë, udhëheqja e lartë e UÇK-së arriti në përfundimin se në strategjinë e luftës për çlirimin e Kosovës, për momentin duheshin bërë dy ndërhyrje të rëndësishme taktike: e para lidhej me taktikën e luftës guerile, nëpërmjet organizimit të aksioneve luftarake zinxhir dhe e dyta lidhej me nevojën e prezantimit dhe të daljes publike të luftëtarëve të UÇK-së. Nisur nga këto rrethana, më 28 nëntor 1997, Shtabi i Përgjithshëm i UÇK-së shpalli për herë të parë publikisht ekzistencën e UÇK-së dhe misionin e saj si një organizatë e dalë nga populli për përmbushjen e vullnetit të tij për çlirim dhe për vetëvendosje. Kësaj ngjarjeje madhore historike, i paraprinë protestat masive të studentëve të Universitetit të Prishtinës, me 1 tetor të vitit 1997. Protesta e studentëve pati ndikim të rëndësishëm për riformatimin e rrugëve për zgjidhjen e çështjes Kosovës. U thye “miti” i rrugës paqësore, bashkë me të edhe plani i tryezës së bisedimeve Prishtinë - Beograd. Në mënyrë të veçantë, protesta i zbuloi të metat në hartimin dhe në zbatimin e platformës politike të LDK-së. Ajo i dha një grusht të rëndë mendësisë politike, që e cilësonte Millosheviqin partner të besueshëm në bisedime. Protesta e vuri presidentin Ibrahim Rugova përballë kritikës publike për dobësi në ushtrimin e detyrës së vet funksionale. Shtypi i Kosovës (“Bujku” dhe “Koha Ditore”) pas një investigimi të kujdesshëm arriti t’i zbulonte marrëdhëniet e tensionuara ndërmjet Unionit të Pavarur të Studentëve dhe presidentit. Konflikti ndërmjet tyre lindi pas 1 Qendra Informative e Kosovës (QIK), Prishtinë, 16 qershor 1997. 2 Kosova një kamp përqendrimi, “Rilindja Demokratike”, Tiranë, 24 dhjetor 1997. 3 “ Rilindja Demokratike“, /ATSH/, Tiranë, 9 korrik 1997. 189  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 një deklarate të Ibrahim Rugovës, sipas së cilës, studentët duhej të mbanin një pjesë të përgjegjësisë për gjendjen e rëndë të krijuar në Kosovë. 1 Lideri i saj, Rugova, duke shfaqur mospajtimet e tij lidhur me protestat, paraprakisht, citohet t’ia ketë tërhequr vëmendjen Unionit të Pavarur të Studentëve të Prishtinës (UPSP), “...që të jetë i kujdesshëm, sepse është pjesë e shoqërisë së Kosovës dhe ka përgjegjësi për këtë.”2 Udhëheqja studentore ia drejtoi një letër presidentit Ibrahim Rugova, në të cilën i kërkohej t’i rikonsideronte thëniet e veta të pamatura. Letra tërhiqte vëmendjen se përgjegjësia për situatën në Kosovë dhe për dhunën e ushtruar mbi protestuesit binte mbi organet e pushtetit serb. Ndërkohë vinte në dukje “... studentët, si pjesa më potenciale e kombit, nuk mund të identifikohen e aq më pak ta mbajnë barrën, siç thoni Ju (Rugova), së bashku me organizmat e tjerë politikë dhe institucionet shtetërore”.3 Më 1 tetor të vitit 1997 në Kosovë njëherë e përgjithmonë ishte prishur “baraspesha e frikës” e vendosur midis shtetit paralel të shqiptarëve dhe pushtuesve serb”.4 Këtë realitet të ri të krijuar pas protestave të studentëve dhe sidomos pas daljes në skenë të UÇK-së, qarqet politike dhe diplomatike brenda dhe jashtë Kosovës e përjetuan në mënyra të ndryshme. Liderët e politikës legale të Kosovës ende vazhdonin ta mbronin me kokëfortësi tezën e tyre të vjetër. Kështu, Fehmi Agani, nënkryetar i LDK-së, paraqitjen publike të UÇK-së e komentoi me formulën e njohur, sipas së cilës prezantimi publik i pjesëtarëve të UÇK-së nuk presupozonte aspak ekzistencën e një organizate të tillë. 5 Krejt ndryshe reagoi për ngjarjen Partia Parlamentare e Kosovës, posaçërisht lideri i saj Adem Demaçi. Ai përshëndeti daljen publike të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës në skenën politike, ekzistenca e të cilës, sipas tij, nuk ishte më një dilemë, as dhe një rastësi, por një domosdoshmëri objektive. “Ne nuk kemi dilemë, theksonte Demaçi, sa i takon së drejtës së çdo populli të robëruar që t’i përdorë të gjitha mjetet për ta fituar lirinë e vet”. Forcimi dhe konsolidimi organizativ i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës Nga fundi i vitit 1997, në procesin e masave për forcimin dhe për konsolidimin organizativ, Ushtria Çlirimtare e Kosovës fitoi një përmasë të rëndësishme politike. Me qëllim që të shndërrohej në faktor negocimi, ajo integroi në gjirin e saj Adem Demaçin. Me këtë lëvizje mori goditje të rëndë opinioni negativ në radhë të parë në Serbi, Rusi, aleatët e tyre historikë sllavë, dhe jo vetëm ndër ta. Adem Demaçi, i quajtur Mandela shqiptar dhe i nderuar me Çmimin Saharov, për botën shqiptare, por edhe për opinionin demokratik, politik, akademik evro-perëndimor, paraqiste 1 Studentët paralajmërojnë Rugovën, “Rilindja Demokratike“, Tiranë, 29 tetor 1997. 2 “Bujku”, Prishtinë, 26 shtator 1997. 3 Po aty. 4 Jusuf Buxhovi, Kosova, 2012, f. 729. 5 Po aty, f. 208, QIK, Prishtinë, 3 dhjetor 1997. 190  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 figurë të çmuar dhe të respektuar. Shkrimtari i madh Ismail Kadare theksonte: “Është një mrekulli që shefi i saj (UÇK)-I.H. shpallet një shkrimtar, e aq më tepër, një shkrimtar martir.”1 Me shndërrimin i UÇK-së në organizatë me karakter ushtarako-politik, jeta civile në Kosovë mori tipare të theksuar militariste. Aksionet luftarake të UÇK-së filluan të bëheshin pjesë e ndërgjegjes qytetare. Shtypi i kohës, me analiza kritike të përsëritura ndalej të Marrëveshja e Dejtonit, e cila jo vetëm e nënvleftësoi, por e nëpërkëmbi problemin e Kosovës. Në këtë kuptim e nxirrte në pah përgjegjësinë ndërkombëtare, që populli i Kosovës të anonte gradualisht nga zgjidhja e krizës me mjete ushtarake. Animin nga zgjidhja me mjete ushtarake e arsyeton edhe më shumë përgjigjja e shefit të misionit diplomatik të SHBA-ve në Beograd dhe pjesëmarrës në Konferencën paqësore për Bosnjën dhe Hercegovinën në Dejton, Rudolf Perrina, i cili pas një takimi me dr. Ibrahim Rugovën, pati deklaruar se Kosova nuk u përfshi në Konferencën e Dejtonit, sepse në “Dejton janë ftuar vetëm ata që kanë luftuar.”2 Gjithsesi, faktori politik shqiptar, ende nuk po ndërgjegjësohej plotësisht për rolin e faktorit të UÇK-së për zgjidhjen e krizës dhe në përgjithësi të çështjes kombëtare. Kjo rrugë, përveç sensibilizimit të faktorit ndërkombëtar, për të parandaluar shtrirjen e konfliktit në Ballkan, i përshpejtonte ritmet e zgjidhjes, dhe ç’ është më kryesorja, e ngrinte në shkallë të lartë fitoren e shqiptarëve. Mbi të gjitha faktori i vjetër politik nuk po e kuptonte se kjo organizatë (UÇK-ja), për herë të parë, pas afro një shekulli luftë e sakrifica, arriti ta shndërronte çështjen e Kosovës në një kauzë të madhe gjithëshqiptare. Ismail Kadare do të konstatonte se ishte UÇK-ja ajo që i ra kambanës së alarmit për të zgjuar gjithë planetin. “Ishte ajo që u vra e u copëtua për t’i bërë të qartë botës se ç’po ndodhte në Kosovë...”.3 Qëndrimi i “pacifistëve” ndaj misionit të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës Edhe pse UÇK-ja përbënte një fakt në realitetin kosovar, disa personalitete politike dhe intelektuale në Kosovë, shpreheshin me skepticizëm për misionin e saj fisnik çlirimtar. Më e keqja ishte se ata hidhnin dyshime për mundësinë e keqpërdorimit të saj politik nga regjimi serb. Ndër ta, mjaft aktiv, paraqiteshin figurat politike që aderonin në LDK, të cilat në daljet publike preferonin ta mohonin ekzistencën e saj. Në krye të tyre qëndronte vet lideri kryesor Ibrahim Rugova, që e promovonte më shumë një rrugë të tillë. Rugova kishte deklaruar, se “në Kosovë nuk është e mundshme që një guerilë të fitojë luftën. Nëse bëhet luftë nuk do të mbetet popull shqiptar”.4 Në këto kushte UÇK-ja ishte në konflikt edhe me politikën e vjetër kosovare, e cila “me një ‘gandizëm’ jashtë vendi e jashtë kohe, po vriste dita-ditës 1 Ismail Kadare, Ra ky mort e u pamë. 2 Blerim Shala, Vitet e Kosovës 1998 -1999, “Zëri”, Prishtinë, 2003. f. 21-22. 3 Ismail Kadare, Shqiptarët në kërkim të një fati të ri, f. 32. 4 L. Dogan Tiliç, Kosova, Ankara,1999,f. 115. 191  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 nervin e qëndresës së popullit të Kosovës; e në fund, këto forca të reja u gjenden shpesh herë në konflikt edhe me Tiranën zyrtare dhe atë jo-zyrtare ; e para, sepse ishte tepër e dobët, e pra tepër e kujdesshme për të rënë ndesh me qëndrimet e fuqive të mëdha, e dyta ishte tepër egoiste e idhnake për të vënë interesat kombëtare mbi ato vetjake të ardhjes me çdo kusht në pushtet”.1 Nga distanca historike, nga fitorja e madhe që UÇK-ja e arriti së bashku me popullin ndaj ushtrisë serbe, nga aleanca e madhe historike, ushtarake dhe diplomatike e UÇK-së me NATO-n, del se, kualifikimet e bartësve të politikës pacifiste, të cituara më lart, ishin kundërhistorike, ishin të paqëndrueshme, për më shumë ishin edhe mllef ndaj forcës kombëtare, UÇK-së. Në kohën kur Kosova pashmangshëm po futej në rrugën e luftës, institucionet paralele të Kosovës, si Presidenca dhe Qeveria, nuk kishin kryer detyrat e tyre kushtetuese në të cilat ato vazhdimisht thirreshin. Qeveria vetëm pas “...shfaqjes së proklamatave të para të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, kur ajo merrte përgjegjësinë për aksionet e kryera kundër forcave policore dhe ushtarake në Kosovë, në fillim të vitit 1996 dhe të daljes së saj publike në nëntorin e vitit të ... 1997, Qeveria e Kosovës, e cila ishte vonuar në këtë drejtim do të lëvizte me shpejtësi për t’u përfshirë në hullinë e rezistencës së armatosur, së cilës, tashmë krahun ia përcaktonte faktori jashtë-institucional, lëvizja ilegale, në krye me Lëvizjen Popullore të Kosovës, ku kishte edhe faktor të tjerë, si LKÇK, dhe grupime të tjera të kësaj natyre, që shfaqen si autentike në këtë kompleksitet”.2 Në fakt, vetëm nga mesi i vitit 1998, Qeveria e Kosovës e krijoi një forcë alternative - Forcat e Armatosura të Republikës së Kosovës (FARK). Në fund të fundit, FARK-u nuk qe në gjendje të ushtronte ndonjë ndikim në rrjedhën e ngjarjeve të luftës në Kosovë. Duke e parë gjendjen reale në terren shumë prej atyre pak njerëzve, që bënin pjesë në njësitet e FARK-ut, me të hyrë në Kosovë, u bashkuan me UÇK-në dhe u mirëpritën..., sepse shumica e tyre, si ish-oficerë të ushtrisë jugosllave, kishin njohuri dhe aftësi të specializuara.3 Krijimi i FARK-ut sipas analistëve ushtarakë “...e çorientoi popullin dhe i erdhi në ndihmë propagandës kundër UÇK-së. Kjo krijesë artificiale e LDK-së e dëmtoi tmerrësisht, jo vetëm UÇK-në, por edhe tërë luftën në Kosovë, gjë që solli largimin nga Kosova, gjatë muajve gusht-shtator 1998, të pjesës dërmuese të luftëtarëve që i ishin bashkangjitur UÇK-së që në ditët e para të saj”.4 Përmbyllje Si përfundim, mund të themi se vitet 1989 – 1999 përbëjnë një nga periudhat më të veçanta për historinë bashkëkohore të Kosovës. Kjo periudhë karakterizohet nga dy tipare themelore ose thënë më saktë, krijoi kushte për zgjidhjen e dy problemeve 1 Pëllumb Xhufi, Lufta e Fundshekullit XX për Kosovën të autorit Ismet Hajrullahu, 2012, f.9. 2 Jusuf Buxhovi, Kosova, 2012, f. 711. 3 Tim Judah, Kosova, lufta dhe hakmarrja, Prishtinë, 2002, f. 216. 4 Shpëtim Golemi, Rruga që me çoi në radhët e UÇK-së, Tiranë, 2000, f. 140-141. 192  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 madhore të historisë sonë kombëtare, zhvillimin demokratik në Shqipëri dhe njëherësh çlirimin e Kosovës nga pushtimi shekullor serb. Me daljen e UÇK-së, filloi një etapë e re në historinë bashkëkohore të shqiptarëve. UÇK-ja hyri në jetën politike, si një faktor i ri, që do të thotë se zgjidhja e çështjes së Kosovës kërkonte përdorimin e mjeteve ushtarake. Lufta e armatosur e UÇK-së, përbënte një segment të rëndësishëm, të historisë së vendit tonë dhe se ishte e vetmja forcë kombëtare, ushtarake dhe politike e cila siguronte çlirimin e Kosovës nga sundimi serb. Prandaj, nën udhëheqjen e UÇK-së, çlirimi i Kosovës dhe Shpallja e Pavarësisë së Kosovës më 17 shkurt 2008, përfaqësonin fitoren e dytë kombëtare, pas asaj të vitit 1912, pra, pas themelimit të Shtetit shqiptar. LITERATURA DHE BURIMET: Gjeçovi Xhelal, Shteti shqiptar dhe çështja e Kosovës, Tiranë, Botimpex, 1998., F. 157. Qendra Informative e Kosovës (QIK), Prishtinë, 16 qershor 1997. Kosova një kamp përqendrimi, “Rilindja Demokratike”, Tiranë, 24 dhjetor 1997. “Rilindja Demokratike“, /ATSH/, Tiranë, 9 korrik 1997. Studentët paralajmërojnë Rugovën, “Rilindja Demokratike“, Tiranë, 29 tetor 1997. “Bujku”, Prishtinë, 26 shtator 1997. Jusuf Buxhovi, Kosova, 2012, f. 729. QIK, Prishtinë, 3 dhjetor 1997. Ismail Kadare, Ra ky mort e u pamë. Blerim Shala, Vitet e Kosovës 1998 -1999, “Zëri”, Prishtinë, 2003. f. 21-22. Ismail Kadare, Shqiptarët në kërkim të një fati të ri, f. 32. L. Dogan Tiliç, Kosova, Ankara,1999,f. 115. Pëllumb Xhufi, Lufta e Fundshekullit XX për Kosvën të autorit Ismet Hajrullahu, 2012, f.9. Jusuf Buxhovi, Kosova, 2012, f. 711. Tim Judah, Kosova, lufta dhe hakmarrja, Prishtinë, 2002, f. 216. Shpëtim Golemi, Rruga që me çoi në radhët e UÇK-së, Tiranë, 2000, f. 140-141. 193  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Iva FERKETI1 OUT-OF-POCKET PAYMENTS IN FINANCING THE HEALTH SECTOR AND THE REDISTRIBUTIVE EFFECTS OF THE FINANCING MECHANISMS: WHO IS REALLY PAYING FOR HEALTH CARE IN ALBANIA? A micro-level data analysis of Albanian Living Standards Measurement Surveys 2005 and 2008 ABSTRAKT: Njerëzit mund të kontribuojnë ndaj shpenzimeve të shërbimit shëndetësor nëpërmjet taksave, pagesave ndaj sigurimit shëndetësor publik ose privat, ose direkt me të ashtu quajturat “pagesa nga xhepi”. Informaliteti nga ana tjetër shpesh mund të shtrembërojnë dhe anashkalojë këto rregulla të paracaktuara duke nxitur pabarazitë e ndryshme në sektorin e shëndetësisë (Nuri dhe Tragakes 2002; Lewis 2002; Tomini dhe Maarse 2012). Si ndikon ky fenomen në sigurimin shëndetësor, dhe si kontribuon në rritjen e pabarazive në nivelin e shpenzimeve dhe aksesit në shërbimin shëndetësor? Ky studim shqyrton pabarazitë e shpenzimeve ndaj shërbimit shëndetësor duke analizuar pagesat për sigurimet shëndetësore dhe pagesat informale apo “nga xhepi” për kujdesin shëndetësor. Krahasimet bëhen kryesisht ndërmjet individëve që kanë një librezë të sigurimit shëndetësor dhe të tjerëve, si dhe individëve që raportojnë të jenë vizituar në ambulatorë si pacientë ditorë ose më gjatë. Analiza është e bazuar në anketën e Matjes së Standarteve të Jetesës në Shqipëri (ALSMS) për vitet 2005 dhe 2008. Fjalet kyçe: Shërbimi shëndetësor, “pagesat nga xhepi”, efekti varfërues, pabarazia, informaliteti. ABSTRACT: People can contribute towards health care costs either through taxes, social or private health insurance, or directly through out-of-pocket payments. Societies and governments can opt for a combination of these payments by deciding ‘who contributes towards what’. Informality on the other hand can often distort these pre-established rules by introducing various inequalities in the health sector. The more common factors attributed to the popularity of informal payments in countries like Albania are the insufficiency of funds going to the health sector, lack of good governance and corruption as well as cultural or historical factors (Nuri and Tragakes 2002; Lewis 2002; Tomini and Maarse. 2012) The low amount of contributions that the insured individuals pay for the health care system, physicians salaries and so on, are seen as additional reasons that encourage the spread of informal payments. But, to what extent do individual people contribute towards health care costs in Albania in terms of health insurance and out-of-pocket/informal payments? How is 1Iva FERKETI, United Nations University UNU-Merit & Maastricht Graduate School of Governance, Maastricht University, The Netherlands.Part-time lecturer, University of Shkodra, Albania. ivaferketi@gmail.com 194  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 this influenced by the health insurance, and does it contribute towards increased inequalities in expenditure and access to health care? This study explores the inequalities in health care financing by analyzing payments for health insurance and out-of-pocket/informal payments for health care. Comparisons are drawn between people having a health insurance booklet and others as well as people visiting outpatient and inpatient care. The analysis is based on the Albania Living Standards Measurement Surveys (ALSMS) data for 2005 and 2008. The data clearly shows that there exists a positive correlation between poverty and the effect of informal payments on poorer households expenditures, meaning that poor households spend a bigger portion of their income on informal payments. Despite the increase in living standards, informal payments remain regressive. Moreover, this limits the possibility of poor individuals to get proper treatment due to lack of resources. Key words: health care, out-of-pocket payments, impoverishing effect, inequality, informality. Chapter 1. INTRODUCTION 1.1 The health care system in Albania. General context. P eople can contribute towards health care costs either through taxation, social or private health insurance, or directly through out-of-pocket (OOP) payments. Societies and governments can decide for a combination of these payments by looking at ‘who contributes towards what’. (Nuri and Tragakes 2002; Tomini and Maarse. 2012). Informality on the other hand, can often distort these pre-established rules by introducing various inequalities in the health sector. Phenomena like paying informally for health care services (that are otherwise supposed to be free of charge or covered by the national health care insurance) are very common in post-communist transition countries like the Central East European countries (CEE) and other former communist countries (Killingsworth et al., 1999; McPake et al., 1999; Lewis, 2000; Gaal et al., 2006; Mæstad and Mwisongo, 2007). ‘Free for all’ health care was provided to all citizens throughout communism. Comparing it with pre-communism period, health care sector improved a lot. Health centers were redistributed throughout the country, they were easily accessible and there was abundance of staff. Accessibility and staff do not necessarily come with increased quality and this was mostly the case. Low paid staff ,more than often under qualified (Lewis, 2000; Ensor, 2004) was employed in hospital and other medical centers. The structure of the health care sector during communism for almost 50 years drastically increased demand for health treatment. Free health care and easily accessible facilities for all during communism had its drawbacks. Financing the health care system after the fall of communism was challenging; such a system was not economically sustainable. Lack of medical supplies and low salaries discouraged medical staff to fulfill their duties and encouraged the development of informal payments. Events during the transition period, such as the 195  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 1997 civil unrest after the fall of the financial pyramid schemes, negatively affected the already weak health care sector. Having most of the medical centres either destroyed or closed due to lack of staff that abandoned their jobs, along with a drastic decrease in medical supplies, worsened the situation. During this period payments and contributions towards health care were introduced and the system went through structural reforms. Being focused mainly on administrative issues, only during the last decades was there given higher importance to reforms related to the quality of service and the qualifications of medical staff. Low paid doctors and overstaffed medical facilities could hardly be related to any kind of quality service, thus structural reforms focused on number of staff but also financing abilities of the state. According to health care regulations, health insurance should cover most of the formal payments, and the rest could be covered by the formal OOP contributions. Patients, be them inpatients or outpatients are usually required to contribute towards hospital costs of treatment, although the cost faced by inpatient might be higher as their treatment usually is more complicated and takes longer. However these payments are not supposed to be made directly to medical staff. In fact, OOP payments include formal and informal ones. As of January 2008 the flat rate changed from 20% that was before to 10% (Deloitte 2009). The flat tax rate on income would apply to all the upcoming years starting 2008 up to now. Social contributions are collected by the state as well. 3.4 % of income, collected as part of social contributions is specified as health care contribution. By law, half of the contribution is paid by the employer and half by the employee. As health care insurance coverage is closely linked to employment; health contributions in this thesis are linked to income from work and are calculated according to the respective tax rates of each 2005 and 2008 and unemployment rate was fluctuating from around 14.4 in 2005 to around 13.2 in 2008 (Trading Economics 2008). Unemployed individuals are assumed in this paper to not be covered by the national health insurance. The informal labor market in the country as a consequence excludes informally employed individuals from insurance coverage as they do not contribute towards social care. 1.2 Out-of-pocket and informality in the health care sector in Albania Informal payment mechanisms already in place for at least a couple of decades now, do not facilitate implementation and success of reforms. Medical stuff tends to have a negative attitude towards reformation of the system. It is safe to assume that there is a negative impact of informal payments on good governance and hence on the efficiency of the welfare state. In fact, inpatient care shows higher inequality between income quintiles as hospitalized patients incur higher OOP expenditure than outpatients, which reflects 196  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 to a higher share of total expenditure. Reforms such as the 2005 one was focused on salary increase of medical staff, but such increase is still low compared to same jobs in the neighboring countries. Such reforms have not been successful in tacking informal payments but mainly dealt with administrative issues. Figure 1.1 Health spending as % of GDP for different countries in 2008 Additionally, although Albania’s GDP expenditure on Health is on the same level as the other post-communist transition countries, around 6.8% (expenditure within these countries vary around 5-9% of GDP), only half is publicly financed and the other half is financed by OOP spendings (World Bank Report 2011). Several post communist health care legislation reforms include co-payments for health care treatment, as a change from the ‘free for all’ health care system. Data displayed from the Albania Living Standards Measurement Surveys (ALSMS) shows that co-payments include transportation costs, medicine and so on. Such legislation changes create confusion to patients on the difference between formal and informal payments for the service provided. The same data differentiates between inpatient and outpatient care and shows that the level of informal payments is high in Albania and it also differs among these two. Statistics show that patients contribute more to the financing of the treatment (Hotchkiss et al., 2005). Table 1.1 below shows the distribution of OOP health expenditures by categories for outpatient and inpatient care in 2005 and 2008. It also shows the amount of OOP payments as a percentage of monthly household consumption. Results from previous studies show that there exists a negative correlation between income and proportion of income paid for health services. Table 1.1 Out-of-pocket expenditures by main components. 197  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Financial hardship due to OOP payments towards the health sector can be economically critical for the low income quintiles. Poor households face a higher risk of falling into poverty, remaining in poverty, or lower their living standards due to large shares of their income going to health care payments. OOP contributions on top of their social contributions are expected by law. However, these payments should never be made informally to professional medical staff. Effects of such payments are shown on the result tables throughout this paper. CHAPTER 2 Impoverishing effect and financial hardship of out-of-pocket expenditures towards Health Care on Albanian households. Evidence from ALSMS, 2005 and 2008. The data from the Albanian LSMS surveys of 2005 and 2008 is used in chapter two to check for evidence of the effects of OOP payments on households’ total consumption. This data is decomposed through different indicators of expenditure between quintiles and analyzed by different thresholds. This part of the analysis will be used to check at the impoverishing effect of OOP payments on low income households and their declining living standards due to the same payments. It will also try to measure the financial burden of OOP payments on the Albanian households in 2005 and 2008. Also, indicators of financing the health sector will be looked upon in comparison to household consumption. Aiming for a negative correlation between salaries and informal payments, meaning that per each increase in salaries informal payments would decrease, governments increased medical staff’s salaries especially from 2005. World Bank data shows that although salaries of physicians increased, medical staff in general in Albania was still being paid less than their colleagues in the neighboring countries. Along with that, the culture of informal payments makes a successful implementation of such reforms even more challenging. Compared results between the years would clearly show the development of informal payments as a total share of health sector financing. Given that ALSMS data from 2005 and 2008 lacks longitudinal characteristics, this study can only check snapshot results of these two years. Additionally, given the limitations of the data from the same surveys, it is hard to calculate the share of informal payments as part of OOP payments. As such, previous results that show an increase of OOP over the years for poorer households will be assumed to have been influenced by an increase in informal payments as well. The fact that the same data show a decrease in taxes and other formal health care contributions from 2005 to 2008 is an indicator that during these years there was lack of successful policies tackling the informal payments problem. Policies such as the tax rate changes of 2008 will be used to explain the change in share of financing towards the health sector as gross of household expenditure. 198  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Previous studies have shown that heath care OOP payments in the region remain high despite of the small differences between these countries (World Bank 2006). Findings from the ALSMS data show that OOP spending can be as high as around 5.2% of the overall per capita consumption in the Albanian households. Due to lack of indicators differentiating informal payments from formal ones, the burden of informal payments as a share of total expenditure cannot be amounted. Thus findings will mainly refer to the overall OOP payments keeping in mind the possible effect of informal ones on the overall share of OOP. Table 2.2 shows the average per capita expenditures on taxes and health items. As it can be observed from the table, gross OOP payments in general have increased from 2005 to 2008, although for the highest quintile these payments have decreased. Gross health contributions increased as well along with the share of OOP payments for the two lowest quintiles over this time-period. Comparing the two years among income quintiles, there are opposite trends when it comes to taxes on one hand and health contributions and OOP payments towards health care on the other. Although gross tax payments seen as an average per capita spending increase from 2005 to 2008 for both the lowest and the highest quintile respectively from 160 to 582.1 Albanian Leks (ALL) the lowest quintile, and from 726.2 ALL in 2005 to 1586.2 ALL in 2008 for the highest quintile, the increase seen as a share for the highest quintile is much larger than the increase for the lowest one. These figures show improving results on tax share for the poorer households. Given the evidence displayed in the table above, figures for health care contributions and OOP payments show different trends for the taxes category. OOP payments tend 199  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 to increase significantly for lower income quintiles from 380.6 ALL to 598.7 ALL respectively for 2005 and 2008, while a decrease can be noticed for the highest quintile from, 487.3 ALL to 372.6 ALL. Although the amount of gross taxes as an average per capita over the years increases less for lower quintiles, the increase in health contributions and OOP payments as a share of average per capita consumption puts a much higher burden on these lower income households than what the increase on taxes puts on high income quintiles. The higher tax increase for the higher income quintiles may be due to policies implemented in between 2005 to 2008 that intended to tackle the inequality of payments on households compared to their income. The 10% flat tax rate introduced in January 1, 2008 (Deloitte, 2009) reflected differently on the share of income that would compare to the different tax rates that were in place prior to this year (Agenda Institute 2007). The increased gross OOP payments on lower income quintiles show a substantial increase of these households’ income going to health payments. These trends show that there were either no policies oriented towards diminishing informal payments occurring in medical centers or if such policies were put in place they were unsuccessful thus there was no actual improvement over the inequality of OOP spendings across the years. Similarly to Table 2.2, Table 2.3 shows the distribution of taxes and health expenditure. The table shows how much each quintile spends over the years in each of the spending categories in order to check the financial hardship of payments between poor and non-poor households. Results in this table show similar trends as the previous one, calculating the figures as an average per capital of gross expenditure. Table 2.3 generally shows that trends of OOP payments that household are faced with, have a negative correlation with the income quintiles. Also, when 200  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 these spendings are looked at as a share of gross household expenditure, the financial burden that these payments put on lower income households is easily noticeable. OOP put up for a much higher share of gross expenditure of low income quintiles, 7.7% versus 2.3 of the highest quintile in 2005 while the situation is even worse in 2008 having a share of 11.4% of gross expenditure going to OOP for a poor household compare to a small share of 1.6% for the highest quintile. Moreover, the higher decrease of spending as a share total financing among the highest quintile over the years shows a more problematic picture in term the of households overall budget share spending. Also, an increase in OOP spending for the lower end of the income distribution has been accompanied by a significant increase on taxes and no change in health contributions for the poorer households. It is interesting to see that health contributions over the years have increased for all categories but for the highest quintile where the results show a slight decrease. Additionally, the decrease seen in these two categories as a share of total financing supports what is stated in Table 2.2 in terms of pro-poor policies put in place over the years along with the flat tax. Despite the increasingly positive figures for tax payments, the increase of OOP payments as a share of total financing for the same households from 7.7% to 11.4% over the same two years reflects high inequality compare to the small share of gross expenditure (2.3 % in 2005 to 1.6% in 2008) going to OOP health payments from rich quintiles CHAPTER 3 Inequality effects of national health care insurance contributions on share of total expenditure among households. Results of this study will be focused more extensively on the effect of OOP payments as a share of overall expenditure of insured households. Also, results of this chapter check upon the burden and the redistributive impact of the health care system on households who already contribute to the system. Trends of inequality are checked for the taxes share of contributions as well, specifically for insured households, as data on non contributory households is more difficult to be estimated when it comes to taxes. Table 3.1 shown below gives an overview of the shares of total consumption comparing the lowest and highest quintiles over the years. 201  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 As displayed, the largest share of overall consumption for the lowest income quintile is comprised of OOP payments amounting for 18.8% in 2005 and increases up to 20.05 for 2008, remaining the highest share of total consumption. Trends show the opposite for the highest quintile. Although, the share in 2005 is higher than the one of the lowest quintile, it still amounts for the smallest part of the highest quintile overall consumption. What is even more problematic in terms of equality of financing is that not only in 2008 the share of consumption of the richest households that goes to OOP decreases compared to 2005, but it becomes even lower than the same category share of the poorest households. Although the Gini coefficient for both years is not very high, nor is its increase from 0.2936 in 2005 to 0.2992 in 2008, still the figures support the results that display a degree of inequality of shares of total financing between richest and poorest households. This study uses also inequality measures such as concentration curves for taxes, insurance health contributions and OOP payments to check for trends of inequality in health care sector financing. Figure 3.1 showing concentration curves for health payments, taxes in 2005 along with Figure 3.2 showing the same for 2008 and Figure 3.3 and 3.4 showing the same concentration curves for health payments insurance and OOP respectively for 2005 and 2008 are displayed in the appendix following this chapter. 202  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Results of the first two concentration curves show interesting results related to the taxes expenditure as a share of total consumption. Looking at the difference between the two graphs, the effects of the tax reform of 2008 is very visible. Although the tax expenditure is in general progressive for both years, its gap to the line of equality is higher in 2005 compared to 2008. The policy reforms of 2008 decreased inequality of tax expenditure compared to 2005 but also compared to the overall household expenditure of that year. Paying close attention to the other two concentration curves (Figure 3.3 and 3.4), similar trend to the tax shares are represented for the contributions towards the national health insurance scheme as well. The situation of OOP share of total consumption reflects a more problematic situation. Inequality trends are already visible from the OOP curve especially for the two lowest quintiles. The situation deteriorates in 2008 when the concentration curve shows high regressive trends compared to the line of equality that indicates increased inequality compared to 2005. Given the results from the ALSMS data, the amount paid through OOP reflects a large share of overall household consumption and inequality given its tendency to increase even more for lower income households. Regressive figures from 2005 to 2008 leave room for assumptions that reforms tackling the negative effects of OOP were lacking. CONCLUSION AND POLICY RECOMMENDATIONS Given that economic factors are the main ones explaining the development of OOP and informal payments in order to make up for the low level salaries of medical staff, it is expected that economic reforms that constitute of mainly salary increase 203  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 from 2005 on, result in a decrease of OOP payments from 2005 to 2008. Tests in fact show the opposite, having an overall OOP expenditure increase in general, displaying an even larger increase for the poorer household as a share of their total expenditure. Other economic reforms such as the 2008 flat tax rate have in fact helped in decreasing the share of expenditure of poorer households in terms of taxes or formal contributions towards the national health care insurance scheme. This is an indicator that the economic factor, although the most important, is not the only one explaining the development of OOP payments and their further increase despite the health sector reforms. Such a factor can also be the cultural (Balabanova and McKee, 2002) one as mentioned previously. Cultural tendencies of using informal payments as part of OOP ones to show gratitude to medical staff diminish the success of government’s actions towards the negative effects of OOP payments. In conclusion, most of the evidence from the data over the two years, points at lack of resources as the main reason behind the development of OOP payments. The problematic situation that has increased the financial hardship of poorer households asks for policies towards an efficient solution. When looking at the structure and the development of the health sector in Albania, a lot of reforms have been implemented throughout the years but little has been achieved. Generally, this sector needs restructuring focused on increased efficiency of financing mechanisms. Relating to the main objectives of this research, OOP payment policies and channels are the ones the need intervention the most. A possible restructuring of the national insurance scheme is another major reform that would essentially tackle the problematic issues of health care spending causing financial hardship and inequalities. Such a policy, if successfully implemented would be able to diminish the regressive effect of OOP payments on the total household’s consumption as widely discussed throughout the paper. Overall findings along with previous research suggests that generally what needs to be done requests a high increase on efficiency of financing health care, increased control of conduct within health centers, increased incentive of medical staff by both monetary and non-monetary means, and mainly increased accountability. Also, policies specifically focused on economically vulnerable groups of society are of crucial importance to diminish the negative effect of inequality of payments among quintiles. Few policies have been implemented since 2009 which might have tackled some of the health care sector financing problems listed in this paper, mainly the OOP payments hardship and inequality. However, this research was focused on evidence from the ALSMS data of 2005 and 2008, thus all findings, discussions and policy recommendations are based on the health care sector situation over these years. Restructuring of the payment mechanisms in health centers both pre and post treatment is the initial and the most urgent policy to be put in place. The informal payment part of OOP is widely discussed in this and previous research, thus higher 204  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 control is needed over the payment methods of patients mainly in hospitals. Underperforming schemes such as the national health one needs a complete restructuring in terms or coverage and fees charged. Given that a lot of households due to low income or unemployment (or employment in the informal sector) lack health care scheme coverage, government policies should be specifically focused on vulnerable groups. These groups face difficulties in getting treatment without extra payments. Also, increased efficiency is of crucial importance in order to keep informal payments under control. Increased accountability can be used as another way of pushing informal payments down. If cases of misconduct are made public and are punished, other medical practitioners might feel afraid of charging extra fees for free services. Providing incentive for doctors by either changing the payment method from a fix salary to one that reflects the number of cases treated, or a further increase in salary indexed by real prices might be also helpful towards the decrease of the share of extra payments for health care. On top of all, there is little control over the work of medical staff and specifically doctors which incentivizes informal payments. Responsibilities and control over medical centers should be increased. Awareness campaigns on how much should be paid for each treatment can also be helpful in giving information to particular under informed groups of society who might easily be vulnerable to higher OOP payments. Also, policies of health care finance can focus OOP payments towards a more means tested structure which would lower them for lower income households. More policies need to be oriented towards increased control over payment mechanisms. Finally, an additional problem that needs to be addressed is the fact that the link between private insurance and national health care contributions is inexistent. National insurance coverage does not apply to any of the private sector health care providers, which means that payments and the financial burden for poor households are even higher. Other than undermining the development of the private sector insurance schemes, it also ignores a possible solution to the inefficiency of the payment mechanisms. REFERENCES: Balabanova D, McKee M. (2002). Understanding informal payments for health care: the example of Bulgaria Health Policy. Ensor T, Savelyeva L. (1998). Informal payments for health care in the Former Soviet Union: some evidence from Kazakstan. Health Policy Plan; 13. Ensor T, Witter S. (2001). Health Economics in low income countries: Adapting to the reality of the unofficial economy. Health Policy; 57. Gaal P, McKee M. (2005). Fee-for-service or donation? Hungarian perspectives on informal payment for health care. Social Science and Medicine; 60,7. 205  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Hotchkiss D.R, Hutchinson P.L, Malaj A, Berruti A.A. (2005). Out-of-pocket payments and utilization of health care services in Albania: Evidence from three districts. Health Policy; 75. Killingsworth J, Hossain N, Hedrick-Wong Y, Thomas S, Rahman A, Begum T. (1999). Unofficial fees in Bangladesh: price, equity and institutional issues. . Health Policy and Planning; 14, 2. Lewis M. (2000). Who is paying for health care in Eastern Europe and Central Asia? Human Development Sector Unit Europe and Central Asia region. The World Bank, Washington, D.C. Lewis M. (2002). Informal health payments in central and eastern Europe and the former Soviet Union: issues, trends and policy implications. European observatory on Health Care system series. Funding health care: options for Europe. Mæstad O, Mwisongo A. (2007) Informal Payments and the Quality of Health Care in Tanzania: Results from Qualitative Research. CMI Working Paper. McKee M. (1991). Health services in Central and Eastern Europe: past problems and future prospects. Journal of Epidemiology Community Health; 45. McPake B, Asiimwe D, Mwesigye F, Ortenblad L, Stree P. (1999). Informal economic activities of public health workers in Uganda: implications for quality and accessibility of care. Social Science and Medicine; 49. Nuri B, Tragakes E. (2002). Health Care Systems in Transition. Copenhagen, European Observatory on Health Care Systems; 4(6). World Bank. Albanian Living Standards Measurement Survey. www.worldbank.org/lsms. Tomini S, Maarse H, (2011). How do patient characteristics influence informal payments for inpatient and outpatient health care in Albania: Results of logit and OLS models using Albanian LSMS 2005, BMC Public Health, Research Article. AdePT, World Bank, Adept Health Software, World Bank software for automated economic analysis. Agenda Institute ( 2007). The craggy flat tax reform, Policy brief;4. Deloitte,(2009). Albania Highlists, http://www.deloitte.com/assets/Dcomalbania/Local%20Assets/Documents/AL_Albania%20Hi ghlights_001022009.pdf Trading Economics (2008). the Albanian unemployment rate. 206  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Liridon DALIPI1 LIDHSHMERIA E KRIMINALITETIT ME NGJARJET AUDIO-VIZUELE DHE VIDEO LOJRAT ABSTRAKTI: Në këtë punim dotë trajtohen ndjeshmëritë e njerëzve ndaj ndaj ndikimeve të jashtme, e sidomos ndaj ngjarjeve audio-vizuele! Kjo lidhje është edhe pjesë e diskutimeve mes kriminologëve dhe sociologëve, pjesa më e madhe e të cilëve pranojnë ekzistencën e një lidhjeje të drejtë të medias dhe kriminalitetit, ndonëse ka edhe studiues të tjerë të cilët e kundërshtojnë atë2! Kur jemi tek kjo lidhje, fakt i pakundërshtueshëm është shtimi i dhunës në shoqëri, që prej ardhjes së industrisë së medias moderne3. Fjalët Kyqe: ngjarjet audio-vizuale dhe kriminaliteti ABSTRACT: Connectivity crime with audio-visual events and video games In this work will be treated people's sensitivities to external influences, especially on audio- visual events! This connection is also part of the discussions among criminologists and sociologists, most of whom accept any link to the right of the media and crime, although there are other researchers who oppose it! When we are at this link, irrefutable fact is increased violence in society, since the advent of modern media industry. Key words: crime, audio-visual events and video games Ndikimi i ngjarjeve audio-vizuele në kriminalitet S tudentët dhe hulumtuesit e kriminologjisë dhe studimeve të mediave, për më shumë se një shekull kanë bërë hulumtime për të kuptuar lidhjet midis medias dhe krimit. Është interesante të theksohet se - edhe pse rrallë duke punuar së bashku - mund të gjenden në mes të përpjekjeve të kriminologëve dhe teoricienëve të mediave, për të kuptuar ''marrëdhëniet midis krimit, devijimeve të së drejtës penale në njërën anë dhe mediave dhe të kulturës popullore në anën tjetër”. Në të vërtetë, ajo nuk është vetëm një shfaqje midis krimit dhe mediave, por ne gjejmë edhe ngjashmëritë në mes të dy disiplinave. Filmat, dokumentarët apo spotet e ndryshme televizive, si dhe ndikimi i video- lojërave me përmbajtje të dhunshme, kanë ndikuar për të intensifikuar valë të krimit të cilat janë vërtetë fenomene të reja, duke rezultuar në një mitologji këmbëngulëse se dy fenomenet - media dhe krimi - janë 'natyrshëm' të lidhura mes vete. Shpejtësia e informatave që na sjellin mediat, vërtetë e kanë bërë botën si një fshat global, pasi 1 Liridon Dalipi, PhD candidate 2 Hysi, V. Kriminologjia, Kriminologjia, Kristalina – KH, Tiranë, 2010, faqe 369. 3 Jewkes, Y. Media & Crime, SAGE Publications Ltd, London, 2004, faqe 5. 207  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 që informatat përshkojnë të gjithë globin me shpejtësinë e dritës 1. Çështje më brengosëse janë krimet të ashtu quajtura “Copy-Cat”, të cilat kanë të bëjnë me kopjimin e diçkaje të publikuar në media, gjë e cila tërheq shumë vëmendje, duke ndikuar në ndërgjegjen e njerëzve për të imituar atë, me qëllim të përfitimit të vëmendjes së të njëjtit nivel. Paralele mes Kriminologjisë dhe studimeve të mediave janë evidente, arsyeja për këtë është se si kriminologjia dhe studimet e medias janë zhvilluar si zona me interes, ato kanë qenë në formë nga një numër i perspektivave të ndryshme teorike dhe empirike, të cilat kanë ndikuar nga zhvillimet në fusha të ngjashme, veçanërisht sociologjisë dhe psikologjisë, por edhe disiplina të tjera në të gjithë artet, shkencat dhe shkenca shoqërore2. Njëlloj, hulumtimet akademike pothuajse gjithmonë janë formuar nga forcat e jashtme dhe ngjarjet nga bota, sociale, politike, ekonomike dhe kulturore. Nga diskutimet e bëra në lidhjen midis kriminalitetit dhe medias, dalin përfundimet se mediat mësojnë metodën dhe taktikat e dhunës, apo se si mund të jetë një sjellje agresive. Njerëzit janë të prirë të imitojnë atë që shohin në media dhe në praktikë është vërtetuar ndikimi i fuqishëm i kësaj të fundit. Sipas një studimi në SHBA, nga Departamenti i Shtetit dhe Shërbimet Humane, në vitin 1982 është arritur në përfundim se ekziston një lidhje e fortë midis dhunës në media dhe agresionit në rrugë3. Bazuar në atë se mediat kanë ndikim të madh në krijimin e opinionit publik, e posaçërisht për ndodhitë, rrjedhat e kriminalitetit dhe dukurive të ndryshme negative në vend dhe jashtë tij, paraqesim një rast ku një Amerikan i moshës 13-vjeçar, i pasionuar pas wrestling-ut, ka vrarë motrën e vet 5-vjeçare duke imituar lëvizjet e idhujve të tij që japin spektakël në televizion. Djaloshi e ka përplasur disa herë vogëlushen në krevat, e ka goditur me grushte në stomak dhe është hedhur mbi të për ta goditur me bërryl, njësoj siç bëjnë yjet e mundjes së lirë. Pasi e ka rrahur për tre minuta dhe pasi vajza nuk merrte më frymë, 13-vjeçari lajmëroi urgjencën. Mjekët nuk mundën ta shpëtonin pasi vajza kishte disa brinjë të thyera, dëmtim të rëndë në veshka dhe hemorragji të brendshme. Organizatorët e ndeshjes, thuhet se i shprehën ngushëllimet familjes amerikane, por nuk pranuan që për këtë episod tragjik të fajësohej industria e wrestling-ut (mundjes). Në raste të tilla është për t'u fajësuar mungesa e mbikëqyrjes së fëmijëve nga 1 McLuhan, M. Understanding media, (për botim në Shqip, qe ska date te perkthimit) Instituti i Dialogut dhe Komunikimit, Tiranë, 1964, faqe 71. 2 Jewkes, Y. Media & Crime, SAGE Publications Ltd, London, 2004, faqe 4. 3 Hysi, V. Kriminologjia, Kriminologjia, Kristalina – KH, Tiranë, 2010, faqe 369. 208  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 prindërit e tyre", shkruhet në komunikatë. Dy fëmijët kanë qenë të vetëm në shtëpi kur ka ndodhur ngjarja e rëndë. 1 Kjo pa dyshim na qartëson se shumë nga idetë tona për botën rreth nesh nuk janë mbledhur përmes përvojës së drejtpërdrejtë, por përmes ekspozimit ndaj medias. Mediat, përkatësisht lajmet, luajnë një rol të rëndësishëm dhe parësor në ndërtimin e opinioneve tona për çështjet sociale. Në shumë raste, media shtrembëron faktet, na ofron një pamje të thjeshtë dhe shpesh të gabuar të realitetit, duke krijuar një pamje të shtrembëruar, provinciale, apo të rreme dhe jo reale, në veçanti, media ka raste kur ka keqinterpretuar realitetin e krimit në shoqëri2. Gjithashtu, mediat, ndikimin më të madh e kanë tek adoleshentët të cilët imitojnë yjet e filmit apo të ngjarjeve tjera që shohin në media, të cilat kanë të bëjnë me imazhe të tepruara të dhunës dhe të krimit. Kur ne shikojmë TV, mbase ndonjë film, ne zakonisht shohim imazhe të shumta të dhunës apo edhe ngjarje të krimit; shqetësuese është se media ka një ndikim të madh në shoqëri dhe ndikim në krijimin e opinionit publik në varësi të përmbajtjes. Në studimet që janë kryer, të gjitha rezultatet çojnë në një përfundim, se dhuna që shfaqet nga televizioni shkakton efekte të dëmshme në formimin e karakterit të fëmijës. Dhuna në televizion pretendohet, thuajse deri në argumentim shumë të besueshëm - në bazë të shembujve që u dhanë dhe shumë studimeve që bëhen në vazhdimësi - se ndikon në krijimin e personalitetit të dhunshëm tek fëmijët, dukuri e cila mund t’i përcjellë gjatë gjithë jetës, pasi që efektet që janë parë në një numër të madh të rasteve, shfaqen në jetën e përditshme të tyre. Lidhja mes sjelljes agresive të fëmijëve, të ndikuar nga dhuna e transmetuar në media, bazohet në faktin se ata janë shikues permanent të TV-së, e në këtë kontekst, jo vetëm të emisioneve për moshat e tyre por edhe të programeve me përmbajtje të tepruar të dhunës! Për shembull: Në Nju Jork, një 16-vjeçar theu një bodrum, kur policia e kapi atë dhe e pyeti se pse ai ishte i veshur me doreza, ai u përgjigj se kishte bërë kështu për të mos lënë shenja të gishtave, gjë që e kishte mësuar përmes televizionit3. Në Alabama, një nëntëvjeçar mori notë të dobët nga mësuesi i tij. Ai vendosi për t`i dërguar mësuesit karamele të helmuara si hakmarrje, pasi ai kishte parë të njëjtën në media një natë më parë4. Kur u përmendën në fillim edhe video-lojërat, si formë e ekspozimit të fëmijëve ndaj pamjeve të dhunshme, na duhet të shënojmë edhe një fakt që tregon se sa serioz është marrë fakti i ndikimit të tyre nga organizatat e sigurisë, të cilat nuk e kanë 1 http://www.top-channel.tv/artikull.php?id=259140 (i klikuar per her të fundit me date 19 korrik 2013) 2 Environmental Crime and the Media, News Coverage of Petroleum Refining Industry Violations, Melissa L. Jarrell, LFB Scholarly Publishing LLC, New York, 2007, faqe 23. 3 Carter, D. T.V. Violence and the Child, Russel Sage Foundation ,New York, 1977 Faqe 40. 4 Carter, D. T.V. Violence and the Child, Russel Sage Foundation ,New York, 1977, Faqe 40. 209  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 injoruar këtë fakt, si pikënisje e ndikimit psikologjik tek fëmijët, që në një rast të caktuar, mund të ketë për pasojë edhe cenimin e sigurisë globale. Një dokumentar televiziv, i transmetuar në kanalin "Explorer - Shkenca" në platformën "Digit-alb", gjatë vitit 2013, konfirmon se agjentët amerikanë të luftës kundër terrorizmit, pikërisht për këtë shkak, janë detyruar të infiltrohen edhe në komunitetin e përdoruesve të video-lojërave të dhunshme, për të identifikuar aty individët potencialë për t'u përfshirë edhe në sulme reale, përtej pasionit të tyre brenda video-lojës! Edhe pse dokumentari në fjalë nuk jepte hollësi për suksese të arritura në këtë drejtim, ndonëse thuhet se përfshirja e agjentëve lojtarë në vieo- lojëra u rrit deri në masën sa agjentët filluan të raportojnë njëri-tjetrin pa e ditur se ishin kolegë në të njëjtin mision. Në emision nuk jepen detaje nëse gjatë këtij operacioni specifik, që mundohet të ndjek trendet e zhvillimit të kriminalitetit, ka pasur gjetje konkrete në këtë aspekt, por, megjithatë, identifikimi i fushës së ndikimit nuk ishte i palogjikshëm, kur kemi parasysh raste të tilla të përsëritura të vrasjeve masive nëpër shkolla, zakonisht nga adoleshentë ose edhe të mitur, përdorues të këtyre lojërave, të cilat ndodhën si në Greqi, pas popullaritetit që kishte marrë loja Counter-Strike, që për pasojë pati vrasjen e disa mësuesve nga një nxënës i apasionuar pas kësaj loje. Gjithashtu, është e freskët në kujtesën tonë, ngjarja e vrasjes masive në kinemanë në Aurora të Denverit, në Kolorado të SHBA-së, kur autori, i cili më vonë u identifikua si James Holmes (24 vjeçar), ishte transformuar krejtësisht në pamjen e aktorit Heath Ledger në rolin Jocker (Xhoker) që po interpretonte në filmin që po shfaqej pikërisht në atë moment, kur befasisht doli përpara shikuesve dhe ekzekutoi dymbëdhjetë persona që po shikonin filmin! Heroin e tij, aktorin Heath Ledger, vrasësi James Holmes nuk e kishte kopjuar vetëm në rol, por edhe në medikamentet e përdorura. Në sallën e gjyqit, media ka bërë të ditur që rreth gjysmë ore para ndërmarrjes së masakrës në kinema, James Holmes mori 100 mg Vicodin, lloj qetësuesi të cilin në vitin 2008 e kishte marrë edhe aktori Heath Ledger, i cili interpretonte rolin "Joker", nga i cili ndërroi jetë për shkak të mbidozës 1. Këto janë sigurisht shembuj befasues, se si media mund të ndikojnë tek fëmijët. Këtu duhet të theksohet që të gjitha këto situata janë shkaktuar drejtpërsëdrejti nga skenat e dhunshme që fëmijët mësojnë dhe shohin nga televizioni. Jo vetëm që dhuna televizive prek rininë e fëmijës, por ajo mund të ndikojë edhe në moshën e rritur të tij. Dhuna dhe televizioni mund të shkatërrojë mendjen e një fëmije. Efektet e kësaj dhune mund të jenë afatgjata, nëse jo të përhershme. Për disa, media është një sulm në mendjen e një fëmije, në variantin më të keq të saj, ajo, në mënyrë tinëzare, 1 http://news.albanianscreen.tv/pages/news_detail/43244//ALB (Korrik 24,2012 - 13:40) 210  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 ndikon dhe shqetëson ekuilibrin moral. Gjithashtu e bën një fëmijë të prirë për qasje agresive në perceptimin e botës reale. Të tjerët i shohin mediat si një ndërhyrje të sëmurë në procesin e të mësuarit të fëmijës, duke zëvendësuar fotografitë lehtë dhe duke ndikuar në disiplinën e leximit dhe të përqendrimit, si dhe transformimin në një shikues dhe në një hipnotizues të ri. Shumë hulumtime janë kryer me temën e fëmijëve dhe dhunën në media. Të gjitha rezultatet shkojnë në të njëjtin drejtim. Ka korrelacione të pamohueshme ndërmjet dhunës në media dhe agresionit në realitet. Një rezultat i tillë është marrë në një anketë të nxënësve të Londrës, në vitin 1975. Greensberg, gjeti marrëdhënie të rëndësishme mes shikimit të medias dhe zhvillimit të dhunës dhe agresionit. PËRFUNDIM Sot më shumë se kurrë më parë, ndikimi i medias luan rol të rëndësishëm në krijimin e opinionit dhe të njohurive të përgjithshme. Është e pamundur të injorojmë rolin që media luan në formësimin dhe motivimin për vepra kriminale dhe kalimin e saj në faktor kriminogjen apo në raste si nxitëse e dhunës. Është e rëndësishme për t'u marrë parasysh, si një faktor rreziku potencial për disa individë apo për disa raste; siç janë; krimet "copy-cat", apo për rastet e përmendura në këtë punim, për të cilat, për asnjë moment nuk mund të lëmë anash ndikimin e medias që ka pasur në zhvillimin e tyre. Problematikë tjetër që vështirëson këtë rregullim janë edhe shërbimet e reja mediale, të cilat në shumicën e rasteve zhvillohen para legjislacionit, dhe shumë herë janë jashtë rregullimit nga institucionet kompetente. Këtu, gjithashtu, një rol të rëndësishëm luajnë edhe rrjetet sociale në veçanti dhe interneti në përgjithësi, si mundësues transmetimi i një game të gjerë tele-komunikimi. Së fundi, me mundësinë që jep kjo formë e shpërndarjes së informacionit (të shkruar, audio dhe video), jemi dëshmitarë të një fushate të shpërndarjeve të video-regjistrime nga zona të konflikteve, ku përfaqësues grupesh ekstremiste e deri tek ato terroriste bëjnë thirrje të hapur për dhunë dhe madje e propagandojnë atë si një përjetim hyjnor. Prandaj duhet angazhim që rregullimi të jetë më gjithëpërfshirës dhe më specifik, kujdes të veçantë duhet t’i kushtohet impelemntimit të rregullativës që ka të bëjë me informimin sipas praktikave më të mira të pranuara ndërkombëtare, ndërsa për rastet me përmbajtje dhune, përmes mundësive teknologjike t’i kodojmë programet e caktuara që të jenë më të vështira për qasje nga ana e fëmijëve, si shtresa më fluide ndaj dukurive negative. BIBLIOGRAFIA 1. Yvonne Jewkes, Media & Crime, London, 2004, SAGE Publications Ltd. 2. Marshal McLuhan, Understanding Media, Tiranë, 1964, Instituti i Dialogut dhe Komunikimit. 211  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 3. Vasilika Hysi, Kriminologjia, Tiranë, 2010, Kristalina – KH. 4. Ismet Salihu, e Drejta Penale, Prishtinë, 2003, Leoprint. 5. Environmental Crime and the Media, News Coverage of Petroleum Refining Industry Violations, Melissa L. Jarrell, New York, 2007, LFB Scholarly Publishing LLC. 6. Carter, Douglass, T.V. Violence and the Child, New York, 1977, Russel Sage Foundation. 7. http://www.top-channel.tv/artikull.php?id=259140. 8. http://news.albanianscreen.tv/pages/news_detail/43244//ALB Korrik 24,2012 - 13:40 212  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Makbule ÇEÇO1 QEVERISJA VENDORE NË SHQIPËRI NË PËRQASJE ME STANDARDET NDËRKOMBETARE. KOHA PËR NJË NDARJE TË RE ADMINISTRATIVO-TERRITORIALE ABSTRAKT: Tradicionalisht Shqiperia ka qenë shtet shumë i centralizuar deri në kalimin e saj në demokraci në vitin 1991,dhe nuk ka trashëguar nga e shkuara eksperiencën e një forme adeguate të një qeverisjeje vendore demokratike.Kushtetuta e Shqipërisë,1998,në të cilën janë mishëruar standardet e demokracisë europiane e ndërkombëtare,në kuadër të një shteti unitar e me demokraci parlamentare si formë qeverisje,në nenin 13 sanksionon se në Shqipëri qeverisja vendore “ngrihet në bazë të parimit të decentralizimit të pushtetit dhe ushtrohet sipas parimit të autonomisë vendore”.Punimi synon të parashtrojë e analizojë rolin dhe problematikën që ka bashkëshoqëruar qeverisjen vendore në Shqipëri gjatë viteve të tranzicionit e deri në ditët e sotme dhe fokusohet posacërisht në nevojën e një ndarje të re administrativo-territoriale si në drejtim të konsolidimit të demokracisë vendore ashtu dhe në rrugën e integrimit europian. Fjalët kyçe: Kushtetuta, Autonomi, Decentralizim, ndarja administrative - territoriale, Demokracia vendore; Karta Europiane e Autonomisë Vendore. ABSTRACT: Traditionally Albania had a centralized economy that was followed step by the step by the communist regime, until the wind of change of democracy arrived in the beginning of the 90’s, and in this sense, Albania hasn’t inherited an adequate form of democratic local government. The constitution of Albania that entered into force in 1998, has embedded the european and international standards of democracy within a unitary state and parliamentary democracy as a form of governance, and its article 13 stipulates that local government in Albania "is based on the principle of power decentralization and is exercised according to the principle of local autonomy". This paper aims to analyze the role and submit the problems that have accompanied local government in Albania during the transition period until nowdays and focuses specifically on the need for a new administrative-territorial division in terms of consolidation of local democracy and Albania’s integration path towards Europe. Keywords: Constitution, Autonomy, Decentralization, administrative-territorial division, local democracy, European Charter of Local Autonomy. 1 Dr. e shkencave, pedagoge titullare në disiplinat ‘E drejta kushtetuese’;’E drejta publike’; ’E drejta Parlamentare’, dhe ’Qeverisja vendore dhe politikat publike’.Dekane e Fakultetit të Drejtësisë,pranë Shkollës së Lartë Universitare ‘Justicia’, Tiranë,Shqipëri;Pedagoge e jashtme në fakultetin e drejtësisë të Universitetit të Tiranës. 213  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Hyrje S hteti shqiptar është krijuar si shtet unitar dhe i tillë ka mbetur historikisht.Raporti ndërmjet pushtetit qëndror dhe autonomive lokale brenda tij,është shfaqur i ndryshëm në periudha të ndryshme historike.Fillimisht,kur u krijua si një shtet i pavarur,ai u frymëzua nga idetë dhe organizimet më të perparuara të kohës.U ruajt një pushtet përgjithësisht i centralizuar dhe i përshtatshëm për t'iu përgjigjur interesave të një shteti autoritar,por njëkohësisht liberal e me një ekonomi të liberalizuar.Për organizimin e qeverisjes vendore gjejmë një trajtim interesant në veprën e Sami Frashërit (1850 1904) “Shqipëria ç’ka qenë ç’është dhe ç’do të bëhet”1,në të cilën organizimin e pushtetit lokal,duke qenë kundër një centralizimi të rreptë të pushtetit ,e paraqiste si një moment mjaft të rëndësishëm për fatet e shtetit. Ndërkohë,gjatë periudhës së pasluftës,1944 deri në vitet '90,nuk mund të flitet për një përvojë të autonomisë së qeverisjes vendore e jo më për një veteqeverisje,sepse,nën mburojën e parimit të "centralizmit demokratik" gjithcka i nënshtrohej dhe i bindej qëndrës. Shqipëria ka hyrë në vitin e 23 të tranzicionit,një periudhë kjo, relativisht e gjatë,dhe 15 vjet më parë shqiptarët votuan për Kushtetutën e tyre2. Ishte hera e parë,por dhe e vetme në historinë 100 vjecare shtetërore të Shqipërisë, ku qytetarët u pyetën dhe votuan për dokumentin kryesor të organizimit shtetëror e politik.Kushtetuta, gjatë kësaj periudhe, ka shënuar arritje të rëndësishme politike,solli ndryshime të thella në organizimin e sistemit politik dhe qeverisës, dhe në këtë kuadër vuri themele domethënëse për një demokraci vendore reale. Por pas 15 vitesh,sigurisht, lind e drejta për t’i kthyer sytë nga Kushtetuta dhe produktet e saj,për të analizuar çfarë ka shkuar mirë,çfarë duhet përmirësuar dhe sa është në përputhje rendi i sotëm kushtetues me sfidat e ardhshme,në pasqyrim të ndryshimeve të gjithanshme institucionale,ekonomike,sociale e kulturore,si dhe proceseve integruese evropiane. Synimi i këtij punimi,përmes ofrimit të një pasqyre të gjendjes aktuale të qeveriusjes vendore në Shqipëri,është të jepen disa mendime,vecanërisht për të rritur më tej ndjeshmërinë publike për çështje të rëndësishme të zhvillimit demokratik,të 1 Në pjesën e 3-të të veprës “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet”fq.100, territori do ndahej në 15 ngastra. Secila do ndahej në 3-4 nëngastra (kaza).Në gjithë territorin e shtetit do kishte rreth 15 qeveritarë (organi drejtues i ngastrave) dhe rreth 50 nënqeveritarë (organi drejtues i nëngastrave). Nëngastrat do ndaheshin në katundari . Një qytet i vogël do formonte një katundari,kurse qytetet e mëdha do ndaheshin në dy ose më tepër.Rëndësi e veçantë i kushtohej organizimit të Katundarisë si njësia bazë e qeverisjes së vendit.Organi më i lartë kolegjial i saj do ishte Mbledhja e Përgjithshme e përbërë nga persona që plotësonin kushtin e moshës dhe të pasurisë.Mbledhja e Përgjithshme do zgjidhte këshillin e Katundarisë, katundarin e nënkatundarin,si dhe juges de paix, gjyqtarët e paqit që do kryenin funksionin e tyre në gjykatën e Paqit pranë katundarisë.Ky organizim lokal i propozuar nga S.Frashëri dëshmon se,ai kishte përqafuar parimet moderne perëndimore të qeverisjes,që në atë periudhë ishin mjaft të avancuara e sot janë vendosur në bazë të shteteve më demokratike të kohës.Madje,një prej këtyre parimeve është afirmuar në hyrje të pjesës “Katundaritë”:“M’i i lumtur i vendeve në botë ësht’ ay tek ndjehetë fort pakë dor’ e qeverisë”.“Sa të mundetë, qeverija të mos ketë të bëjë drejtpërdrejtë me vendëset”. 2 Referendumi për miratimin e Kushtetutës u zhvillua në 22 nëntor 1998 214  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 organizimit politik dhe të funksionimit e ndërveprimit institucional,sidomos për qeverisjen vendore,për të tërhequr vëmëndjen mbi çështje të hapura mbi bazën e të cilave,të evidentohen problematika të cilat meritojnë vëmëndje konkrete nga organet vendimmarëse politike dhe sidomos,nga partitë kryesore politike e nga parlamenti. Ndër to,ndarja administativo-territoriale e ndërlidhur ngushtësisht me decentralizimin, efikasitetin,autonominë vendore,e demokracinë është një çështje tejet aktuale,shumë komplekse, që ngërthen në vetvete një mori problematikash,disa prej të cilave shtjellohen në këtë punim. Një vështrim i shkurtër historik Qeverisja vendore në Shqipëri ka histori të lashtë,fillesat e të cilit i gjejmë që në periudhën ilire. Historikisht organizimi i brendshëm territorial në Shqipëri vijoi ekzistencën,sigurisht me ndryshimet përkatëse në periudhën e sundimit romak,më tej në periudhën e sundimit turk. 1 Prandaj,mund të themi se përgjithësisht e pushtuar dhe pjesë e organizimeve shtetërore të huaja për të,madje me një mesjetë të tejzgjatur,me struktura e zhvillime ekonomike modeste,shoqëria shqiptare,vuri në përdorim mekanizma dhe elemente të shumtë të organizimeve shoqërore të lashtë për të përballuar jetën e vështirë.Këta mekanizma u shfaqën e u përdoren si alternativa më e mirë për një shoqëri që duhej të përballonte presionet e gjithanshme asimiluese më shumë me një autokonservim të saj,sesa me zhvillime të vrullshme të cilat i ishin privuar.Prandaj,për gjatë historisë së saj të hershme deri në shpalljen e pavarësisë,shoqëria shqiptare institucionalizoi dhe ruajti lidhje të gjëra fisnore,ndërtoi struktura dhe organizime shoqërore të thjeshta bazuar në këto lidhje,duke krijuar kështu një mjedis të përshtatshëm për ekzistencën dhe veprimin e gjërë të ndihmës e përkujdesjes aq të domosdoshëm për mbijetesën e kësaj shoqërie.Ky organizim dhe gjithë elementët e lidhur me të, si pjese përbërëse e kulturës dhe e mendësive të shoqërisë, rregulloheshin me norma të shumta të sjelljes e të etikës,sikurse kishte adomptuar edhe rregullimet juridike në legjislacionin e asaj kohe dhe paraqitej e konkretizohej edhe në institutet ligjore respektive.Jo vetëm në të gjitha kanunet që vepronin në krahinat e ndryshme të vendit si ai i Lekë Dukagjinit,Skënderbeut,Dibrës,Labërisë etj,por edhe në Statutet e Esnafeve qytetare, shprehej rregullimi ligjor i karakteristikave të organizimit dhe qeverisjes vendore të kohës,madje duke u detajuar në elementët më të rëndësishëm përbërës të tij.Një shqyrtim qoftë edhe i shpejtë i kanuneve e statuteve të asaj kohe,tregon se në to ishte përpunuar juridikisht organizimi vendor, ishin detajuar funksionet dhe përmbajtja e tij,fushat më kryesore ku ai shfaqej,pozita e drejtuesit dhe deri emërtimi i tij,etj.2 1Ndryshimet kishin të bënin kryesisht me përshtatjen në funksion të organizimit të shtetit përkatës 2Për më gjërë shih “Organizimi administrativ territorial në RSh,vështrim historik e vlerësim prognozë” të Prof. Arqile Bërxolli . 215  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Duke filluar nga viti 1912,me shpalljen e pavarësisë,ndarja territoriale,organizimi e funksionimi i qeverisjes vendore nisën të konceptohen e realizohen në funksion të organizimit të shtetit të pavarur shqiptar.Gjatë kësaj periudhe e deri në vitin 1990 ndarja territoriale dhe organizimi e funksionimi i qeverisjes vendore pësoi ndryshime,të diktuara nga zhvillimet politike dhe sociale- ekonomike të periudhave nëpër të cilat kaloi vendi ynë1. Në periudhën 1945-1990,organet vendore të qeverisjes përbëheshin nga:-organi i zgjedhur, këshilli përkatës2, dhe-organi ekzekutiv,komiteti ekzekutiv dhe kryesia3.Karakteristikë e kësaj periudhe, që kushtëzohet dhe përbën tiparin thelbësor të sistemit centralist të qeverisjes ,ishte vartësia vertikale nga lartë poshtë.Vlen të përmendim se deri në vititn 1991, në kuadër të ndërtimit të shtetit centralist,organet e qeverisjes vendore emërtoheshin si organe vendore të pushtetit dhe jo si organe të pushtetit vendor,cka do të thotë se organet e qeverisjes vendore ishin pjesë e kësaj piramide qeverisjeje që funksiononte me varësi nga lart poshtë pa kurfarë autonomie administrative dhe politike. 4 Në kontekstin e ndryshimeve dhe reformimit nga një sistem i centralizuar monist,në sistemin politik pluralist dhe të ndërtimit të shtetit të së drejtës,në Shqipëri krahas ndryshimeve të tjera, viti 1991,shënoi momentin e fillimit të transformimeve rrënjësore edhe në mënyrën e organizimit dhe funksionimit të qeverisjes vendore.Me miratimin e Dispozitave Kryesore Kushtetuese, 5 Kuvendi i Shqipërisë miratoi ligjin 7572, dt.10.6.1992 “Për krijimin e komiteteve ekzekutive të përkohëshme pluraliste”,në bazë të të cilit u suprimuan “këshillat popullore” dhe “komitetet ekzekutive” përkatëse të të gjitha niveleve,por nuk u bënë ndryshime në ndarjen administrative-territoriale ekzistuese të vendit.Krijimi i tyre u bazua në rezultatet e zgjedhjeve për deputet në Kuvendin Popullor6 të 31 Marsit 1991,dhe përgjithësisht u 1 Pas Shpalljes së Pavarësisë (28 nëntor 2012), vendi trashëgoi ndarjen administrative të Perandorisë osmane në: sanxhaqe, kazà dhe nahije.Në 22 nëntor 1913 u miratua “Kanuni i përtashëm i administratës civile të Shqipërisë”, që krijonte një shteti unitar, të ndarë në: prefektura, nënprefektura e krahina. Sipas Statutit Organik të Shqipërisë të miratuar nga 6 Fuqitë e Mëdha në Vlorë më 10 prill 1914, i vlerësuar si Kushtetuta e parë, ndonëse e imponuar, vendi ndahej në 7 sanxhaqe-prefektura që ishin: Shkodra, Elbasani, Dibra, Durrësi, Berati, Korça dhe Gjirokastra. Këto ndaheshin në kazà (nënprefektura) dhe në nahije (komuna).Në vijim kemi Ligjin organik të 26 nëntorit 1921 që përcaktonte bashkinë si organ të qeverisjes vendore, e cila ngrihej në çdo qytet e katund me më tepër se 250 shtëpi, ndërsa komunat u ngritën më vonë sipas nenit 13 të ligjit për zbatimin e Kodit Civil të shkurtit 1928. Periudha e viteve 1928-1939 përbën edhe krijimin e një tradite qeverisëse vendore, krahas përpjekjeve të regjimit të Zogut për të ngritur dhe forcuar strukturat qeverisëse në shkallë vendi, në përputhje me sistemin politik monarkik.Në vitin 1939, territori i vendit ndahej në 10 prefektura, 39 nënprefektura, 180 komuna dhe 2555 katunde. Kjo ndarje vazhdoi edhe në vitet 1939-1944 si dhe dy vjet pas Çlirimit.Autoritetet vendore përcaktoheshin sipas një sistemi të ndërthurrur të emërimit dhe zgjedhjeve, ku emërimi luante rolin më të madh. 2 i zgjedhur drejtpërdrejt nga banorët 3 këshilli zgjidhte nga anëtarët e vet organet drejtuese ekzekutive 4 Deri në vitin 1991,pushteti vendor ishte ndërtuar në tre nivele:-Në zonat fshatare, niveli i parë fshati,niveli i dytë fshati i bashkuar;-Në qytete niveli i parë lagjia,niveli i dytë qyteti;-Niveli i tretë rrethi, përfshinte si zonën fshatare ashtu dhe atë të qyteteve 5 dt.29.4.1991 6 Akoma në këtë periudhë Kuvendi emërtohej i tillë,Kuvendi Popullor 216  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 ngritën me konsensusin e partive politike.Pra,momenti përcaktues i kthesës në reformimin e pushtetit vendor, konsiderohet miratimi i ligjit“Per Dispozitat Kryesore Kushtetuese”i shoqëruar me ligjin“Për organizmin dhe funksionimin e pushtetit Lokal”Ligji nr.7570,dt.3.6. 1992,Për disa shtesa në ligjin nr.7491 dt.29.4.1991,Për dispozitat kryesore kushtetuese,që u shqoqërua me ligjin nr.7572,dt.10.6.1992, Për organizmin dhe funksionimin e pushtetit lokal. 1 Ndryshimet themelore që sollën ligjet e sipërcituara konsistojnë në faktin se pushteti lokal si pjesë përbërëse e pushtetit ekzekutiv,nuk do të ishte më instrument në vartësi të pushtetit qëndror,por krijohej si pushtet qeverisës,partner me pushtetin qëndror,me autoritetin e vet si përfaqësues i interesave publike vendore. 2Nga viti '93 deri në '98, ka ndodhur një reformim në tërësi i strukturës se si administrohet pushteti vendor.3 Me miratimin e Kushtetutës,u bënë përpjekje të dukshme progresive në kuadër të legjislacionit duke miratuar dhe vënë në zbatim një numër të konsiderueshëm aktesh ligjore e nënligjore.Ndër to,më të rëndësishmet,që sollën edhe ndryshimin rrënjësor në këtë fushë janë Ligji nr.8652,datë 31/07/2000 “Për Organizimin dhe Funksionimin e Qeverisjes Vendore” i ndryshuar me Ligjin nr.9208, datë 18/03/2004,si ligj organik i qeverisjes vendore dhe Ligji nr.8653,datë 31/07/2000 “Për ndarjen administrativo-territoriale të njësive të qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë”ndryshuar me Ligjin Nr.9123,datë 29/07/2003.Rëndësi të vecantë ka nënshkrimi dhe ratifikimi i“Kartës Europiane të Autonomise Vendore”4.Deri në vitin 1991 ndarja administrative -territoriale bëhej me dekret të Presidiumit të Kuvendit Popullor.5 Pas miratimit të Kushtetutës në vitin 1998,e në vazhdim ndarja territoriale-administrative bëhet vetëm me ligjin për ndarjen administrative-territoriale, 6ligj i cili miratohet me 3/5 e të gjithë anëtarëve të 1 Disa nga ndryshimet themelore që sollën këto ligje mund të përmblidhen në drejtimet e mëposhtëme: 1.Pushteti lokal krijohej si pushtet më vete dhe do të ndërtohej në bazë të parimeve të vetqeverisjes,pavarësisë,autonomisë lokale dhe decentralizimit.Kjo do të krijonte kushtet për vetveprim në ushtrim të funksioneve dhe kompetencave që pritej të merrte. 2.pushteti lokal u vendos të përbëhej nga dy nivele: bashki dhe komuna si niveli i parë dhe rrethi si nivel i dytë 3.Për herë të parë organet e qeverisjes vendore kishin përbërje pluraliste,të dala nga zgjedhjet e drejtpërdrejta(më 26 Korrik 1992) 4.Pushteti lokal krijohej si person juridik me buxhetin e vet,gjë që do t’i lejonte të përfaqësohej juridikisht në emër të komunitetit përkatës. 2 Për të mundësuar realizimin e këtyre ndryshimeve,si hap i parë u organizuan zgjedhjet e para pluraliste për pushtetin lokal në 26 korrik 1992, mbi bazën e ligjit të posacëm, pikërisht të ligjit nr.7573,dt.16.6.1992”Për zgjedhjet e pushtetit lokal”. 3 Gjatë kësaj periudhe u krijuan: -12 prefektura, -përsëri 36 rrethet dhe -komunat dhe bashkitë që ishin 4 Shqipëria e nënshkroi Kartën në maj 1998 dhe Parlamenti shqiptar e ratifikoi tekstin e plotë të Kartës,me të gjitha detyrimet e përcaktuara në të dhe,pa përjashtime, kufizime,pra, pa rezerva, më 11 Nëntor, 1999 me ligjin nr.8548, Për ratifikimin e "Kartës europiane të autonomisë vendore”. 5 Presidiumi i Kuvendit Popullor,ishte organ kolegjal dhe përfaqësonte institucionin e Presidentit 6 Në pikën 2 të nenit 108 thuhet shprehimisht se: “Ndarjet administrative-territoriale të njësive të qeverisjes vendore caktohen me ligj mbi bazën e nevojave e të interesave të përbashkët ekonomikë dhe të traditës historike.Kufijtë e tyre nuk mund të ndryshohen pa u marrë më parë mendimi i popullsisë që banon në to”. 217  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Kuvendit1.Ligji “Për Ndarjen Administrativo-Territoriale të Njësive të Qeverisjes Vendore në Republikën e Shqipërisë”,Nr.8653,dt.31/07/2000,përcakton skemën institucionale të ndarjes administrative të vendit2, ndryshuar me Ligjin Nr. 9123, dt.29/07/ 20033. Qeverisja vendore në përqasje me standardet ndërkombëtare Demokratizimi i qeverisjes vendore,afirmimi i parimit të decentralizimit dhe të autonomisë vendore u shndërruan në cështjet më themelore të shtetit shqiptar gjatë gjithe periudhës së tranzicionit demokratik.Në themel të legjislacionit shqiptar u vendosën standardet e arritura nga Bashkësia Ndërkombëtare,e cila kishte ndërmarrë një varg nismash,të finalizuara me adoptimin e "Kartës evropiane të autonomisë lokale" 4 Parimet kryesore të Kartës,të cilat i detyrojnë shtetet të respektojnë autonominë e pushtetit vendor,u shndërruan në parime bazë të shtetit shqiptar.Karta përfaqëson aktin kryesor në të cilin afirmohen përbërësit e konceptit evropian të "Qeverisjes Vendore".Në preambulën e Kartës,bashkësitë lokale,apo njësitë e qeverisjes vendore konsiderohen si një nga themelet kryesore të cdo regjimi demokratik,cka përshkon gjithë frymën e Kartës,për të cilën qeverisja dhe autonomia vendore janë të lidhura ngushtë me të drejtën e qytetarëve për të marrë pjesë në administrimin e cështjeve publike,dhe se kjo e drejtë e qytetarëve duhet te ushtrohet prej tyre në mënyrë të drejtpërdrejtë.Kjo e drejtë,do të realizohet : -Së pari,përmes pjesëmarrjes së qytetarëve në administrimin e cështjeve publike me anë të përfaqësuesve të tyre në njësitë vendore; -Së dyti,përmes konsultimit dhe komunikimit të vazhdueshëm të qytetarëve me përfaqësuesit e tyre -Se treti,përmes shprehjes së vullnetit të drejtpërdrejtë të qytetarëve me anë të referendumeve vendore për cështje të caktuara publike, Kushtetuta RSh në pjesën I-rë,”Parime Themelore” ka afirmuar decentralizimin dhe autonominë vendore si parimet e organizimit dhe funksionimit demokratik të qeverisjes vendore, 5ndërsa pjesa e VI"Qeverisja Vendore'',i kushtohet tërësisht 1 neni 81 Kushtetutës,parag.2 pika f 2 1. Qarqe……………………………. 12 - Nënndarja e qarqeve, rrethe 36, sipas pasqyrës, që i bashkëlidhet këtij ligji. 2. Komuna………………………309 3. Bashki………………. ……… 65 - Bashkia e Tiranës ka 11 njësi bashkiake. 3 Në vitin 2003 janë bashkuar dy komuna ,e Bushatit dhe Barbullushit, në Qarkun e Shkodrës, të cilat u shkrinë në një komunë të vetme,dhe numri i komunave shkoi në 308 nga 309 sipas ligjit Nr.8653,dt.31/07/2000 4 Karta që u miratua në 1985 dhe hyri në fuqi më 1988 është një traktat shumëpalësh i cili përbën mënyrën më të mirë të shprehjes së parimit të qeverisjes vendore, që mund t`i përshtatet kushteve të secilit shtet.Si i pari instrument ligjor multilateral Karta ka rëndësi: a-për përkufizimin dhe ruajtjen e parimeve për autonomi vendore si dhe b-për përçimin e bindjes se niveli i vetqeverisjes,që gëzojnë autoritetet vendore, mund të konsiderohet një tregues tejet i rëndësishëm i demokracisë në një vend. 5 Shih nenin 13 pjesa e I-rë, "Parime Themelore” 218  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 rregullimit të organizimit e funksionimit të saj mbi bazën e parimeve të tjera themelore me karakter demokratik,duke i siguruar garanci autonomisë vendore përmes sanksionimit të parimit të veteqeverisjes1;të përfaqësimit2 etj,që shprehin gjithashtu karakterin demokratik të organeve vendore.Në këtë mënyrë Kushtetuta nuk është thjesht dhe vetëm një burim i ekzistencës së organeve të qeverisjes vendore ,por njëherazi është edhe akti që disiplinon e përcakton konkretisht pushtetet dhe kompetencat e tyre. Zhvillimi modern i sistemeve të menaxhimit të qeverisjes vendore,të ngritura mbi bazën e parimit të decentralizimit dhe funksionimit mbi bazën e parimit të autonomisë,po ballafaqon bashkitë dhe komunat Shqiptare me praktika dhe eksperienca të avancuara të ngritjes dhe forcimit te kapaciteteve të tyre si organizata të cilat duhet të jenë të hapura për publikun dhe të ofrojnë shërbime cilësore duke shfrytëzuar burimet njerëzore dhe financiare që disponojnë. Bashkitë dhe komunat Shqiptare operojnë tashmë në një ambjent të hapur dhe konkurues si në nivel kombëtar ashtu edhe në nivel ndërkombëtar. Organizimi i qeverisjes vendore Kushtetuta sanksionon si njësi bazë të qeverisjes vendore,komunat e bashkitë,të cilat janë shprehja më e qartë institucionale e autonomive lokale që ajo promovon,pranë të cilave vepron Këshilli përkatës,si organ kolegjial i zgjedhur nga populli me zgjedhje të përgjithshme,të fshehta e të drejtpërdrejta3 sikurse dhe Kryetari,si organ ekzekutiv në krye të njësive bazë të qeverisjes, është gjithashtu,një organ i zgjedhur drejtpërdrejt nga populli4.Njësitë vendore bazë,të pajisura me një sferë të konsiderueshme autonomie dhe relativisht të shumta në numer,përballen me një varg problemesh që kanë të bëjnë me bashkërendimin dhe kontrollin.Për të realizuar në nivel kushtetues bashkërendimin ngrihet dhe niveli i dytë i qeverisjes vendore:qarku5,që përcaktohet si njësia ku ndërtohen e zbatohen politikat rajonale.Qarku paraqitet si njësi e përbërë dhe formohet nga disa njësi bazë të kësaj qeverisjeje të cilat lidhen midis tyre për shkak të përqasjes tradicionale,ekonomike e sociale,si dhe të interesave të përbashkëta.Kushtetuta i vendos të dy nivelet e qeverisjes vendore në të njejtën pozitë juridiko-kushtetuese. Nga ana tjetër,qarku shërben edhe si një urë lidhëse ku harmonizohen politikat rajonale me ato shtetërore6.Kështu, Këshilli i Ministrave cakton prefektin si përfaqesues të tij në cdo qark7.Në kuadrin e detyrës që ka për të bashkërenduar të gjithë veprimtarinë dhe 1 neni 108/4 i Kushtetutës 2 neni 109 i Kushtetutës 3 neni 109/1 i Kushtetutës 4 neni 109/2,3 i Kushtetutës 5 neni 110 i Kushtetutës 6 neni 110/2 i Kushtetutës 7 neni 114 i Kushtetutës 219  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 funksionimin e komunave e bashkive që përbëjnë territorin e tij,Këshilli i qarkut ka të drejtë të nxjerrë urdhëresa dhe vendime me fuqi detyruese të përgjithshme,për gjithë qarkun1.Por kjo nuk do të thotë se njësitë bazë të qeverisjes vendore vihen në varësinë hierarkike të tij.Organet qeverisëse të qarkut nuk gëzojnë kurrfarë pozite superiore mbi ato të komunave e bashkive.Kushtetuta2i vendos në të njëjtin plan funksionet e këshillave komunale,bashkiake dhe të qarkut,pra ai nuk i vendos ata në kurrfarë hierarkie midis tyre.Vecanërisht në praktikën e deritanishme,organet e qarqeve e kanë pasur të vështirë të gjejnë veten midis kompetencave që ushtrojnë organet e njësive të tjera të qeverisjes vendore.Vënia në jetë e Kushtetutës duket pamjaftueshmërisht e realizuar në fushën e qarqeve. Në literaturën juridike është shprehur mendimi se ekziston një paqartësi në lidhje me rolin/s tatusin e qarqeve.Për të krijuar një koncept modern të rajonalizimit është e nevojshme ngritja e strukturave moderne dhe efikase në lëmin e administrimit të territorit e të administrimit të programeve publike në qark. Autonomia vendore Autonomia e organeve të qeverisjes vendore nuk është thjesht dhe vetem administrative,por është dhe autonomi politike,normative e financiare.Me rëndesi është fakti se autonomia u njihet në mënyrë të barabartë,natyrisht sipas niveleve të tyre,të gjitha njësive vendore. Në pikëpamje politiko-administrative,organet e njësive vendore janë të pavarura në ushtrimin e funksioneve të tyre.Ato zgjidhen drejtpërdrejt(ose jo drejtpërdrejt) nga populli,dhe si të tilla nuk kanë kurrëfarë varësie me karakter politik nga ndonjë organ tjetër shtetëror.Prefekti si përfaqësues i Këshillit të Ministrave në qark, ruan karakter bashkërendues me organet vendore dhe jo karakter epror3. Megjithatë, në bazë të ligjit për prefektin,ai mbetet një organ i ngarkuar kryesisht me kompetenca kontrolli ndaj qeverisjes vendore. Madje ky ligj ka ruajtur një koncept mjaft të gjërë të kontrollit apriori të autoriteteve normative të organeve vendore. Fakti që Kushtetuta nuk ka autorizuar asnjë organ me kontrollin e akteve të qeverisjes vendore, e bën të diskutueshëm këtë kompetencë të prefektit.Kushtetuta ka sanksionuar Gjykatën Kushtetuese si organ të vetëm që gjykon lidhur me pajtueshmërinë e akteve normative të qeverisjes vendore me Kushtetutën dhe me marrëveshjet ndërkombëtare. Ajo vendos gjithashtu për mosmarrëveshjet e kompetencës midis pushtetit qëndror dhe qeverisjes vendore4.Sidoqoftë, kompetenca e prefektit ndaj akteve të miratuara nga organet e pushtetit vendor shtrihet deri në kthimin për rishqyrtim të akteve, nëse konstaton paligjshmëri. Kjo nuk është 1 neni 110/4 i Kushtetutës 2 Neni 113 i Kushtetutës 3 neni 114 i Kushtetutës 4 neni 131/c, g i Kushtetutës 220  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 konsideruar antikushtetuese nga Gjykata Kushtetuese. Sidoqoftë, vetem gjykata mbetet organi kompetent që mund të shfuqizojë një akt të dalë nga pushteti vendor.Ndëkohë, lidhur me faktin se Këshilli i Ministrave autorizohet nga Kushtetuta që të shpërndajë ose të shkarkojë një organ të zgjedhur drejtpërdrejtë të qeverisjes vendore1 nuk e prek pavarësinë politike të tyre.Kushtetuta,në këtë rast,ka parashikuar dy garanci të rëndësishme: Së pari,ka vendosur shprehimisht se shpërndarja ose shkarkimi i organit vendor2 mund të ndodhë vetëm në rastet kur ka shkelje të rënda të Kushtetutës ose të ligjeve nga këto organe.Së dyti,ka caktuar Gjykatën Kushtetuese si organin garantues, që kontrollon kushtetutshmërinë e shkarkimit ose shpërndarjes së organit vendor. Kjo i jep mundësinë organit të shpërndarë ose të shkarkuar të ankohet pranë kësaj Gjykate brenda 15 ditëve.Paraqitja e ankimit automatikisht pezullon vendimin e Këshillit të Ministrave3. Këshilli i Ministrave nuk mund të ketë kompetenca pozitive në kuptimin e zëvendësimit prej tij të organeve të shpërndara ose të shkarkuara.Ajo ka parashikuar se,në rastin e mos ushtrimit të së drejtës së ankimit brenda afatit të caktuar në Kushtetutë, ose në rastin e lënies në fuqi të vendimit të Këshillit të Ministrave nga Gjykata Kushtetuese, Presidenti i Republikës cakton datën e zgjedhjeve në njësinë vendore përkatëse4. Autonomia normative shprehet në faktin se të gjitha organet e njësive të qeverisjes vendore nxjerrin vendime, urdhra dhe urdhëresa. Të drejtat dhe funksionet e tyre janë të rregulluara më hollësisht nga ligji. Karakteri territorial përbën aspektin më thelbesor të tyre.Kjo kërkon që aktet e tyre të kenë fuqi detyruese për të gjitha subjektet që jetojnë e veprojnë brenda njësisë territoriale që përfaqëson organi përkatës.Këtu përfshihen aktet vendore: urdherësat dhe vendimet që nxjerr Këshilli i Qarkut5; rregulloret e organizimit e funksionimit të këshillave komunale, bashkiake e të qarkut6; urdhrat, urdhëresat dhe vendimet që nxjerrin organet vendore7. Përvec faktit se zbatohen në një territor të kufizuar, karakteristikë e tyre është se mbi atë territor,ato kanë forcën e ligjit;por njëkohësisht,këto akte kanë detyrimin të jenë në pajtim të plotë me ligjet,të cilat përcaktojnë parimet dhe procedurat për nxjerrjen e tyre.Pra,në përgjithësi,aktet e organeve të qeverisjes vendore janë të varura drejtpërdrejt nga ligji dhe jo nga aktet normative të Qeverisë, apo të organeve të tjera qëndrore. Duhet theksuar se kjo autonomi legjislative gjen vend edhe në rastin e zbatimit të kompetencave që iu delegohen njësive të qeverisjes vendore8. 1 neni 115 i Kushtetutës 2 Sipas nenit 115 të Kushtetutës shpërndahet Këshillisi organ kolegjial,shkarkohet kryetari,si organ monokratik 3 neni 115/2 i Kushtetutës 4 neni 115/3 i Kushtetutës 5 Neni 110/4 i Kushtetutës 6 neni 113/1 i Kushtetutës 7 neni 113/2 i Kushtetutës 8 neni 112/1 i Kushtetutës 221  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Megjithatë, në praktikën e deritanishme shpesh verifikohet fakti se ende ka paqartësi rreth funksioneve të veta, të përbashkëta,apo funksioneve e kompetencave të deleguara. Autonomia Financiare është një nga aspektet më të rëndësishme të autonomisë vendore, por njëkohësisht,dhe më problematike e delikate. Autonomia financiare përbën një garanci edhe për arritjen e autonomisë politike, administrative e normative. Kushtetuta përcakton se njësitë e qeverisjes vendore janë persona juridikë dhe kanë buxhet të pavarur. Njësitë vendore ndonëse përpiqen gjithmonë e më tepër të realizojnë këtë autonomi, në realitet hasin mjaft vështirësi, vecanërisht njësitë e vogla vendore. Ushtrimi i veteqeverisjes nëpërmjet organeve të zgjedhura. Parimi i veteqeverisjes vendore, i afirmuar në Kushtetutë1, ushtrohet nëpërmjet organeve përfaqësuese dhe referendumeve vendore. 2 Kushtetuta shqiptare, si kushtetutë e re, ka mundur të mbështetet në përvojat më të përparuara konstitucionale si dhe ka mishëruar kushtet e përcaktuara në Kartën Evropiane të Autonomisë Vendore, duke vendosur shprehimisht si kërkesë kushtetuese,votimin e përgjithshëm si për organet përfaqësuese vendore3 edhe për organet ekzekutive. 4Krahas parimeve të përgjithshme të zgjedhjeve që afirmohen që në pjesën e parë të Kushtetutës ajo sanksionon shprehimisht,zgjedhje të përgjithshme,të drejtpërdrejta dhe me votim të fshehtë edhe për organet vendore,duke mos i lënë kurrfarë lirie legjislatorit për të ndryshuar këto parime.Ndërsa për këshillat e qarqeve,Kushtetuta mban një qëndrim tjetër.Edhe ata janë të zgjedhshëm,por jo me votim të drejtpërdrejtë.Ata janë organe të zgjedhura me votim të tërthortë, përderisa anëtarët e tyre janë zgjedhur më parë nga qytetarët,si anëtarë të këshillave komunale e bashkiake.Cdo zgjedhës e ka të qartë se,kur voton për të zgjedhur drejtpërdrejt këshilltarët komunalë e bashkiakë,ka votuar njëkohësisht,për zgjedhjen e mundshme të anëtarëve të këshillit të Qarkut. Edhe në interpretim të Kushtetutës është vështirë t'i konsiderojmë zgjedhjet e sanksionuara për organet e qeverisjes vendore si zgjedhje të thjeshta administrative.Në Kushtetutë,sanksionohet rreptësisht edhe periodiociteti i zgjedhjeve vendore duke vendosur afate të përcaktuara qartë.Kjo do të thotë se legjislgtori,në asnjë rast dhe për asnjë arsye,nuk mund të zgjasë mandatet e organeve të zgjedhura vendore. Demokracia dhe Referendumet vendore Në kontekstin e demokracisë dhe mirëfunksionimit të organeve vendore,synohet një qeverisje përmes së cilës të trajtohen e zgjidhen problemet që kanë komunitetet dhe përdorimi i mënyrave për t’u shërbyer sa më mirë banorëve.Kjo kërkon dhe bëhet 1 neni 108 i Kushtetutës 2 Neni 108/4 i Kushtetutës 3 këshillat përkatës-Bashkive dhe Komunave 4 Kryetarët e Bashkive dhe Komunave 222  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 realitet kur qeverisja lidhet me vlerësimin në kohë të kërkesave të komunitetit,me angazhimin në kohë të komunitetit në procesin e vendimmarrjes dhe aktivizimin e banorëve në proces të zbatimit e deri në matjen e përformancës me tregues konkret.Në këtë kuptim komunikimi,sigurimi i marrëdhënieve të hapura të organeve të qeverisjes vendore me publikun,realizimi i një trasparence në vazhdimësi me banorët dhe përfshirja sa më e gjërë e tyre në qeverisje,mbeten probleme prioritare në të gjithë spektrin e veprimtarisë,si mënyrë por edhe si instrumente për të matur efektivitetin e punës së tyre. Prandaj organet e qeverisjes vendore kanë detyrë të informojnë elektoratin,për mënyrën se si i kanë kryer funksionet.Në praktikë,mjaft prej tyre realizojnë herë pas here takime me qytetarët madje,në disa janë ngritur komitete të posacme këshillimi me qytetarët.Përgjithësisht mbledhjet e këshillave bëhen të hapura edhe për televizionet lokale.Mjaft cështje botohen në gazeta apo buletine të organeve lokale.Por këto mbeten ende raste të shkëputura dhe shpesh të parealizuara për arsye të ndryshme,sidomos financiare,ndërkohë që numri i qytetarëve të interesuar për t'u informuar rritet mjaft ngadalë.Mjeti i rëndësishëm që iu jep mundësi shtetasve të ushtrojnë drejtpërdrejt demokracinë në kuadrin vendor dhe i lejon ata të marrin vendime politike me interes për komunitetin vendor është referendumi vendor të cilit mund t'i nënshtrohen cështje të ndryshme të qeverisjes,në bashkinë/komunën përkatëse,si dhe në shkalle rajonale pranë qarkut. Kushtetuta kërkon shprehimisht që cështja e ndryshimit të ndarjeve administrative-territoriale të njësive përkatëse,të vendoset pasi është marrë paraprakisht mendimi i popullsisë që banon në to. Kur ajo thekson se kufijtë e ndarjeve administrative-territoriale të njësive të qeverisjes vendore nuk mund të ndryshohen pa u marrë më parë mendimi i popullsisë që banon në to1, mendojmë se kjo mund të realizohet vetëm me referendum,sa kohë që nuk është përcaktuar kuptimi i një plebishiti popullor dhe dallimi i tij me referendumin.Procedurat për zhvillimin e Referendumit vendor dhe hollësi të mëtejshme rreth tij parashikohen nga Kodi Zgjedhor.Në këtë rast,vendimi përfundimtar i përket Kuvendit, i cili është organi që miraton me ligj ndarjen administrative-territoriale të Republikës.Ky lloj referendumi organizohet nga Qeveria. Jurisprudenca e Gjykatës Kushtetuese në fushën e autonomisë vendore Kushtetuta sikurse dhe ligjet që burojnë prej saj,kanë plotësuar një paketë legjislative pozitive për sistemin qeverisës në përgjithësi dhe atë vendor në vecanti.Për të njohur e ndarë sferën e pushtetit qëndror e vendor Kushtetuta i konsideron të papajtueshme funksionin e deputetit me atë të kryetarit të Bashkisë/Komunës2.Gjithashtu,Kushtetuta i njeh një rol mjaft të rëndësishëm Gjykatës Kushtetuese për të kontrolluar e garantuar autonominë vendore.Dihet 1 neni 108/2 i Kushtetutës 2 Neni 69 i Kushtetutës 223  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 se,Gjykata Kushtetuese është organi kompetent që gjykon për pajtueshmërinë e akteve të organeve vendore me Kushtetutën dhe me marrëveshjet ndërkombëtare.Po ashtu,ajo është kompetente të shqyrtojë konflikte të kompetencave midis pushtetit qëndror e qeverisjes vendore.Kjo mund të realizohet përmes vënies në lëvizje të Gjykatës Kushtetuese jo vetëm nga organet e qeverisjes vendore1, por edhe nga shoqata te krijuara nga këto organe2.Sistemi monist i përzgjedhur nga Kushtetuta shqiptare,ka bërë të mundur që Gjykata Kushtetuese në gjykimet e saj të marrë parasysh edhe Kartën Evropiane të Autonomisë Vendore.Duke interpretuar parimet e sanksionuara në Kushtetutë dhe në "Kartën Evropiane të Autonomise Lokale",Gjykata Kushtetuese i ka shërbyer kuptimit të drejtë në praktikë,të parimeve të dekoncentrirnit,decentralizimit dhe autonomisë vendore.Organet vendore janë njohur si subjekte që kanë vënë në lëvizje Gjykatën Kushtetuese, jo vetëm drejtpërdrejt në bazë të nenit 134/e të Kushtetutës,por edhe përmes organizatave të tyre në bazë të pikës (f) të këtij neni. 3 Në jurisprudencën e saj,Gjykata Kushtetuese i ka qëndruar besnike parimit të ligjshmërisë së akteve vendore,i cili kërkon që aktet e miratuara nga organet e veteqeverisjes të jenë në përputhje me ligjin.Këtë detyrim e kanë edhe aktet nënligjore që miratohen nga organet qëndrore.Prandaj,në rast kundërshtie nuk janë këto të fundit që vendosin,por gjykata.Tashmë në praktikën e Gjykatës Kushtetuese janë jo pak vendime për cfuqizimin e ligjeve apo neneve të vecanta dhe vendimeve antikushtetuese të marra nga parlamentet apo qeveritë e rradhës në këto 15 vjet jetë të Kushtetutës. Reforma administrativo-territoriale kundrejt fuqizimit dhe konsolidimit të demokracisë vendore dhe integrimit europian Brenda organizimit aktual të sistemit të qeverisjes vendore,në funksion të zhvillimit,fuqizimit e konsolidimit të demokracisë vendore,dhe integrimit europian mund të shtrohen sot mjaft cështje të karakterit praktik,ligjor deri dhe kushtetues.Një prej këtyre cështjeve është dhe reforma administrative-territoriale si një nga aspektet kyc të reformës në qeverisjen vendore,e cila është një çështje shumë komplekse dhe nuk mund të thjeshtëzohet vetëm në disa ndryshime të thjeshta, mekanike në terrenin praktik apo ligjor.Nëse kthejmë sytë nga qeverisja vendore,përcaktuar në Kushtetutë,është gjithëpranuar se zgjedhja e bërë,për kohën ka qenë e mirë dhe funksionale.Po ashtu,Ligji “Për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore”4,krahasuar me fillim vitet e tranzicionit,përmirësoi dukshëm bazën ligjore në funksionet vendore.Por,mbas 23 vitesh tranzicion ndryshimet janë evidente,ështe 1 neni 134/1/e i Kushtetutës 2 neni 134/1/f i Kushtetutës 3Psh.,për të shqyrtuar pajtueshmërinë e një akti normativ me Kushtetutën (vendim i Këshillit të Ministrave nr. 217, dt. 05.05.2000, "Për Kontrollin financiar"), Gjykata u v u n ë lëvizje nga shoqata e Kryetarëve të Bashkive. 4 Ligji nr.8652 dt.31.07. 2000 224  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 fituar një përvojë e vlefshme në qeverisjen vendore, struktura dhe infrastruktura ka një përmirësim të ndjeshëm,lëvizjet e vrullshme të popullsisë nga fshati drejt qyteteve ka bërë që raporti ndërmjet popullsisë rurale dhe urbane të jetë përmbysur në favor të asaj urbane1,popullsia ka të tjera kërkesa për standardet e jetesës etj.Në stadin aktual kur vendi ka bërë progres në çdo hallkë,kur vërehet një dinamikë e zhvillimit ekonomik,social e kulturor, është sa e nevojshme aq dhe e dobishme një ndarje e re administrative-territoriale.E rëndësishme në këtë proces është vlerësimi i përvojës,i arritjteve pozitive si një kriter për një ndarje administrative-territoriale të re të qëndrueshme,sepse kjo përvojë krijon mundësinë për të parashikuar e parashtruar,identifikuar e evidentuar,konturuar e përpunuar, konkretizuar e propozuar,reflektuar dhe riadresuar përmes një procesi korektiv disa prej drejtimeve prioritare më të rëndësishme që kanë të bëjnë me përmirësimin funksional,konsolidimin e fuqizimin e demokracisë vendore dhe me avancimin e procesit të integrimit në BE duke zvogëluar hendekun e stadeve të zhvillimit.Rrjedhimisht,adresimi i këtyre sfidave kërkon një kuptim të përbashkët mbi cështje të Reformës Territoriale,Zhvillimit Rajonal,Rajonalizimit etj.Ka disa alternativa politike midis të cilave mund të bëhet zgjedhja që të ofrojë një tendencë dhe të krijojë një atmosferë të pranuar nga të gjitha grupet e interesit.Në këtë proces me vlerë është përcaktimi i kritereve dhe metodologjia që do të ndiqet. 2 Për më tepër riorganizimi administrativo-territorial si rrjedhojë e diktuar nga ecuria e politikave të deritanishme duhet të ndodhë jo i shkëputur, përkundrazi,në lidhje dhe harmoni me analizën e tendencës për rajonalizim,cka nënkupton një riorganizim territorial dhe kufijtë territorialë si rezultat dhe përkthim në territor i zgjedhjeve në rang politikash ekonomike dhe sociale. Fragmentarizimi i territorit me 308 komuna dhe 65 bashki e bën të domosdoshëm reformën administrative-territoriale me synimin për të adresuar problemet që kanë rrjedhur nga ky fragmentarizim,ndër të tjera,në vecanti,për të mundësuar marrjen e përgjegjësive të planifikimit dhe administrimit të territorit më me efektivitet prej qeverisjes vendore,sepse në situatën e fragmentuar të territorit pothuaj është e pamundur që të ndërmerren nisma e projekte serioze infrastrukturore.Ndërkohë kjo reformë kërkon një thellim të mëtejshëm të decentralizimit,pra konceptimi i saj duhet të jetë tërësor,sepse vetëm ndarja administrative-territoriale nuk sjell vetvetiu 1 E konfirmuar nga censusi,realizuar në vitin 2011 2 Kriteret dhe metodologjia mund të përmblidhen në disa aspekte: 1.Analiza e legjislacionit ekzistues përkatës; 2.Mësimi nga eksperienca e vendeve të Europës së Bashkuar dhe ajo botërore 3. Evidentimi i fakteve dhe kritereve mbi ndarjen territoriale në Europën Juglindore; 4. Përcaktimi i kritereve në Shqipëri si gjeografia;zhvillimi social-ekonomik;kultura dhe historia; demokracia lokale dhe përfaqësimi politik;situata fiskale,ekonomia e shkallës dhe eficenca në shërbime; 5. Kuptimi i situatës në Shqipëri ne lidhje me:decentralizimin dhe alokimin e përgjegjësive; reformat administrative historikisht;reformat administrative dhe sistemi politik dhe zgjedhor; tendenca për zhvillim rajonal dhe adresimi i pabarazive hapësinore;debatet kombëtare mbi ndarjen territoriale. 225  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 rritjen dhe përmirësimin e cilësisë së shërbimeve,afrimin e tyre ndaj qytetarëve, zhvillimin dhe kontrollin e territorit si dhe rritjen e efiçiensës së funksioneve të qeverisjes vendore,pa u bashkëshoqëruar dhe harmonizuar me procesin e thelluar të decentralizimit.Ky proces nënkupton e presupozon dhënien e kompetencave të reja qeverisjes vendore,vecanërisht të kompetencave që aktualisht mbahen nga strukturat e dekoncetruara të pushtetit qëndror,si dhe të decentralizimit fiskal,cka do të mundësojë krijimin e një harte të re të qeverisjes vendore,me një reduktim të konsiderueshëm të numrit të njësive.Në këtë mënyrë do të shmanget fragmentarizimi i tepërt në të dy nivelet e qeverisjes vendore,nëpërmjet ridimensionimit të madhësisë së njësive vendore,sigurisht mbi bazën e specifikave të vendit,që lidhen me territorin,lëvizjet demografike, traditat kulturore zhvillimin social-ekonomik,natyror,infrastrukturor.1Ky ridimensionim ka për synim edhe forcimin e nivelit rajonal2të qeverisjes vendore që të veprojë,drejtojë dhe koordinojë efektivisht zhvillimin dhe zbatimin e politikave rajonale.Kjo sigurisht të çon në nevojën për adoptim të një legjislacioni,deri në ndërhyrje në Kushtetutë,dhe rregulloret përkatëse për ndarjen e kompetencave midis pushtetit qëndror dhe atij të qarkut3 .Në këtë proces është e nevojshme,të konsiderohet,vecanërisht problemi që ka të bëjë me aftësitë fiskale të këshillit të qarkut,mbasi aktualisht,qarqet vuajnë për pavarësi fiskale dhe financohen kryesisht nga transfertat nga pushteti qëndror dhe ai vendor. Një tjetër problem lidhur me proceset bashkëkohore të rajonizimit është dhe ai që lidhet me pabarazitë social-ekonomike dhe zhvillimin rajonal në Shqipëri.Shqipëria karakterizohet nga një zhvillim i pabalancuar rajonal,ku bie në sy veçanërisht zhvendosja masive dhe mekanike, gati kaotike e popullsisë, drejt zonave urbane dhe sidomos drejt kryeqytetit. Një aspekt tjetër që duhet konsideruar në drejtim të zhvillimit rajonal dhe të potencialitetit të tij në kuadër të reformës ka të bëjë me faktin e zgjedhjeve të drejtëpërdrejta.Ka mendime që anëtarët e këshillit të qarkut të vijnë si rezultat i zgjedhjeve të drejtëpërdrejta nga populli,pasi kështu do të shmanget varësia e tyre me pushtetin qëndror dhe do të fitohet më shumë autonomi. Megjithatë përsa i përket problemit të mënyrës së zgjedhjes së anëtarëve të këshillave të qarqeve, shprehet edhe mendimi se dhe zgjedhjet direkte mund të rrisin natyrën “politike” të këshillit, mbasi sipas mënyrës aktuale të zgjedhjes,anëtarët përfaqësojnë 1 Shqipëria është vend i vogël me popullsi 4 milion banorë dhe sipërfaqe 28 mijë km; terreni është ¾ malor; popullsia rreth 50% në fshat; lëvizje të ndjeshme të popullsisë nga zonat rurale në ato urbane;rrjeti relativisht i prapambetur i rrugëve, sidomos në zonat malore; diversiteti i popullsisë sipas krahinave; pabarazi në zhvillimin ekonomik dhe social të zonave fushore dhe malore. 2 nivelin e dytë 3 në fushën:e edukimit;kujdesit shëndetsor;menaxhimit e planifimit urban,për këtë të qartësuar rolin që duhet të luajnë këshillat e qarqeve si koordinator/ndihmës të bashkëpunimit ndërbashkiak e komunal,brenda kuadrit të strategjisë së zhvillimit rajonal. 226  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 bashkitë/komunat respektive, ndërsa me zgjedhjet direkte ata do të përfaqësojnë jo vetëm shtetasit por në mënyrë direkte edhe partinë, pjesë e së cilës janë.Kjo nuk do të thotë që ideja për zgjedhje të drejtëpërdrejta nuk është e saktë,por është vetëm një tërheqje vëmendje për rolin e vërtetë që kërkohet t`i jepet këshillave të qarqeve.Ndërkohë ka mendime që potencialiteti i këshillave të qarqeve brënda kuadrit ligjor ekzistues nuk është plotësisht i ezauruar,ndonëse,mund të themi,se kjo nuk ka të bëjë aq shumë me kompetencat,se sa me ekuivoket në legjislacion,veçanërisht në lidhje me interpretimin e rolit dhe natyrës së qarqeve dhe gjithashtu boshllëqeve në aftësinë dhe kulturën e bashkëpunimit. Vëzhgimi dhe ekzaminimi i sistemit të qeverisjes vendore në Shqipëri tregon se kërkesa për nivel rajonal mbështetet gjithashtu dhe nga nevoja për një koordinim më të mirë dhe planifikim efektiv sepse pushteti vendor shqiptar karakterizohet nga diferenca të dukshme përsa i përket madhësisë dhe aftësisë.Kjo con në një rezultat që lidhet me paaftësinë e bashkive/komunave të vogla për të marrë përsipër përgjegjësi për shërbimet publike që kërkojnë një shkallë të lartë prodhimi e që përfshijnë eksternalitete të rëndësishme.Sigurisht,sfida për bashkim dhe/ose ndarje përfshin jo vetëm efikasitet ekonomik por edhe aftësi administrative dhe teknike të qeverisjes vendore për të siguruar shërbimet publike në mënyrë sa më efikase.Nga përvoja e brendshme dhe ajo ndërkombëtare arrijmë në përfundimin se bashkimi dhe/ose ndarja e sistemit të pushtetit vendor lidhet edhe me shtrirjen e decentralizimit fiskal.Shfaqet dukshëm fakti që bashkitë e mëdha janë të afta të mbajnë një gamë të gjërë funksionesh në krahasim me bashkitë/komunat e vogla.Në shumë raste,autonomia/pavarësia e bashkive/ komunave të vogla është më tepër simbolike,pasi në praktikë ata janë të paafta të marrin përsipër përgjegjësi për çdo lloj shërbimi publik.Për këtë arsye ky argument në realitetin Shqiptar duhet të trajtohet me shumë kujdes dhe delikatesë. Gjithashtu,duhet patur parasysh se ndarja rajonale është politikisht shumë delikate,mbart tension dhe kërkon kohë për t`u zgjidhur.Nga ana tjetër,diskutimi për numrin,madhësinë,kufijtë,qëndrat, mund të largojë vëmëndjen nga çështje më të rëndësishme si:qëllimi dhe roli,kompetencat, burimet financiare,metodat e veprimit etj.,dhe nëse nuk është përcaktuar gjithçka mirë,prezantimi i rajoneve të reja1 mund të çojë në ndërlikime.Në çdo rast madhësia është një aspekt/element midis:Legjitimitetit2dhe Efiçencës3. 1cilido qoftë funksioni i tyre,statistikor apo administrativ 2 rajonet e vogla janë më afër qytetarëve dhe këshillat,veçanërisht kur janë zgjedhur direkt kanë më shumë legjitimitet 3 shërbimet janë më të ndjeshme në rajonet e mëdha dhe më efikase dhe vetëm rajonet e mëdha mund të kenë rol në nivelet nderkombëtare dhe evropiane 227  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Në vend të përfundimeve, disa cështje për reflektim e debat Tashmë opinioni publik shqiptar është i njohur me përpjekjet intensive që po bën klasa politike, prej disa muajsh,për reformën administrative-territoriale në Shqipëri.Nevoja për realizimin e saj, pothuajse,është e gjithëpranuar.Për realizimin e kësaj reforme është një listë e gjatë sfidash e sjelljesh,për të cilat klasa politike duhet të debatojë dhe diskutojë si ndërmjet vetes,me ekspertët më të mirë të fushës,me organet të cilave u duhet marrë detyrimisht mendimi si dhe me qytetarët sepse ato përbëjnë sfidat reale të zhvillimit,konsolidimit,forcimit e fuqizimit të demokracisë dhe qeverisjes vendore,ritjen e eficencës së veprimtarisë së saj për përmirësimin e nivelit të jetesës së qytetarit dhe të realizimit të procesit të integrimit europian. Në këtë kontekst,së pari,do evidentoja domosdoshmërinë e marrjes së mendimit të banorëve si një detyrim Kushtetues1 e ligjor që buron nga standarti demokratik i organizimit territorial në dobi të komunitetit që përfshihet në të.Mënyrat e marrjes së mendimit janë të ndryshme,por kurdoherë duhet të jetë shprehje e lirë e mendimit dhe e dokumentuar.Në këtë aspekt gjykoj se është i mundshëm për tu konsideruar zhvillimi i një referendumi popullor,cka vjen në sintoni dhe me kërkesën e shprehur edhe në Nenin 5 të KEAV2,pavarësisht se referendumi përbën një nga mënyrat e marrjes së mendimit dhe jo domosdoshmëri.Në rast aplikimi,referendumi kryhet sipas një ligji të veçantë. Së dyti,do të nënvizoja se krahas marrjes së mendimit banorëve,do të duhej,bashkërendimi me organet të cilave sipas kërkesave të ligjit,u duhet marrë detyrimisht mendimi si dhe detyrimi për të shprehur mendimin3. Së treti,pikënisja e çdo reforme,duhet të jetë largpamësia në pritshmëritë e rezultateve që synohen të arrihen përmes saj.Reforma administrative-territoriale si një imperativ i kohës,është e nevojshme të ngrihet mbi një themel solid,afatgjatë dhe parashikueshmëri të thellë në kohë mbi përparësitë afatgjata të vetë shoqërisë shqiptare.Pasi ajo çka do të ngjizet sot,do të jetë edhe fryti që do të korrë shoqëria në të ardhmen.Prandaj,adresimi i sfidave aktuale kërkon një kuptim të përbashkët,të qartë mbi cështje të Reformës Territoriale,Zhvillimit Rajonal dhe Rajonalizimit,të harmonizuar e koordinuar me thellimin e mëtejshëm të decentralizimit.Pra konceptimi i saj duhet të jetë tërësor dhe presupozon dhënien e kompetencave të reja qeverisjes vendore, mundësimin e krijimit të një harte të re të qeverisjes vendore,me një ulje të konsiderueshme të numrit të njësive vendore në të dy 1 Neni 108/2 I Kushtetutës 2 në Nenin 5 të KEAV thuhet: “Për çdo ndryshim të kufijve territorialë,bashkësive vendore përkatëse duhet t`u merret mendimi paraprakisht,po qe nevoja, me anë të referendumit, aty ku e lejon ligji” 3 Shih nenin 68 të Ligjit “Për orgnizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore” .Këto organe janë:Këshillat komunalë,bashkiak e të qarqeve,që janë të përfshira drejtpërdrejtë si dhe kryetarët e tyre,japin mendimin e tyre zyrtar si dhe, nëse ka, mendime “kundër” të një pjese të këshilltarëve të këshillit përkatës;Këshilli i Ministrave, kur ky i fundit nuk është propozues dhe, institucione të tjera qëndrore që nuk varen nga Këshilli i Ministrave, të interesuar për organizimin përkatës. 228  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 nivelet,përmes ridimensionimit të madhësisë së njësive vendore,vecanërisht forcimin e nivelit rajonal (nivelin e dytë) të qeverisjes vendore që efektivisht të veprojë,drejtojë dhe koordinojë zhvillimin dhe zbatimin e politikave rajonale,cka shtron nevojën për adoptim të një legjislacioni,deri në ndërhyrje në Kushtetutë, dhe rregulloret përkatëse. Se katërti,Një tjetër problem lidhur me proceset bashkëkohore të rajonizimit është dhe ai lidhur me pabarazitë social-ekonomike dhe zhvillimin rajonal,mbasi Shqipëria karakterizohet nga një zhvillim i pabalancuar rajonal,ku bie në sy veçanërisht zhvendosja masive dhe mekanike,gati kaotike e popullsisë,drejt zonave urbane dhe sidomos drejt kryeqytetit. Së fundi,Një aspekt tjetër që duhet konsideruar në drejtim të potencialitetit e zhvillimit rajonal në kuadër të reformës ka të bëjë me faktin e zgjedhjeve të drejtëpërdrejta të organeve të qarkut. Literatura e konsultuar: Kushtetuta e RSh e ndryshuar Karta Europiane e Autonomisë Vendore Ligji Nr.8652, datë 31/07/2000 “Për Organizimin dhe Funksionimin e Qeverisjes Vendore” i ndryshuar Ligji nr.8653,dt.31/07/2000 “Për Ndarjen Administrativo-Territoriale të Njësive të Qeverisjes Vendore në Republikën e Shqipërisë”,i ndryshuar “Kanuni i përtashëm i administratës civile të Shqipërisë”miratuar më 22 nëntor 1913 Ligji organik i 26 nëntorit 1921 Kodi Civil i shkurtit 1928 Ligji nr.7491 dt.29.4.1991,”Për dispozitat kryesore kushtetuese” Ligji nr.7573,dt.16.6.1992”Për zgjedhjet e pushtetit lokal”. “Statuti Organik i Shqipërisë” miratuar nga 6 Fuqitë e Mëdha ,më 10 prill 1914 Frashëri Sami ”Shqipëria ç’ka qenë ç’është dhe ç’do të bëhet”fq.100 Prof. Bërxolli Arqile “Organizimi administrativ territorial në RSh,vështrim historik e vlerësim prognozë” 229  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Majlinda GJELAJ1 Merita SHALA2 THE RELATIONSHIP BETWEEN PARENTS’ LEVEL OF EDUCATION AND CHILDREN SCHOOL READINESS REGARDING SOCIO- EMOTIONAL, COGNITIVE AND MOTOR DEVELOPMENT DOMAINS ABSTRACT: The purpose of this research was to determine the relationship between parents’ level of education and children school readiness level, specifically on socio- emotional, cognitive and motor development domains. 500 children, randomly selected, in the first grade for different primary schools in Kosovo, as well as their parents were the participants in this study. Children were assessed through School Readiness Questionnaire (Brainline –J.D. Plooy). Each child was individually assessed for cognitive and motor development domain, while for the socio-emotional domain the questionnaire was completed by their parents. The results revealed interesting relation of parents’ education level on children’s school readiness, for both fathers and mothers. Keywords: Preschool Education; School Readiness; Parents’ level of education, cognitive, socio-emotional and motor development. Introduction S chool readiness is more than just about children. School readiness, in the broadest sense, involves children, families, early environment, schools, and communities (NASBE, 1991). Currently school readiness is defined by three interlinked dimensions: ready children; ready schools; and ready families (Britto, 2010). Children are not innately ready or not ready for school. Recent scientific advances in the fields of child development science, neurobiology, and early childhood education affirm that children are ready to learn from the first day of their lives and that the early years are a time of rapid growth and development. Their skills and development are strongly influenced by their families and through their interactions with other people and environment before coming to school. Schools are also an important part of the readiness puzzle because different schools have 1 Majlinda GJELAJ, Department of Pedagogy, Faculty of Education, University of Pristina, Kosovo Email: majlinda.gjelaj@uni-pr.edu 2 Merita SHALA, Faculty of Psychology, AAB University, Pristina, Kosovo Email: merishala@gmail.com 230  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 different expectations about readiness. The same child, with the same strength and needs, can be considered ready in one school and not ready in another school. It is the school’s responsibility to educate all children who are old enough to legally attend school, regardless of their skills (Maxwell & Clifford, 2004). Generally, there are two different kinds of school readiness assessments: naturalistic assessments (sometimes referred to as informal or authentic) and standardized, norm-referenced assessments (sometimes referred to as formal). Naturalistic assessments include observations, work samples, and teacher checklists. Although both types of assessment are sometimes used for various purposes, the naturalistic type is most often used for the purpose of improving learning. Standardized, norm- referenced assessments follow a standard set of administration rules so that each child theoretically experiences the assessment similarly (for example, each person administering the test gives the same instructions (Maxwell & Clifford, 2004). When children reach at the 1st grade, they are expected to come with the prerequisite skills for cognitive, socio-emotional and motor ability to comply with school routines. Some of the children already have these skills, others do not. The ‘ready children’ dimension of school readiness focuses on children’s learning and development. It refers to what children should know and be able to do in order to enter school ready and eager to learn, thereby enabling a successful transition to a primary school learning environment (Lara-Cinisomo, Sandraluz, et al., 2004). Even there are numerous initiatives which support school readiness for all children, most of these programs are designed for children aged three and beyond. Yet, it is during the first two years of life that early experience starts shaping the foundational learning structures of the brain (Lally, 2010). So it's a lot in the hands of the adults with whom the children live. Parents are usually the first educators of their children so their children’s school readiness largely depends from them. That’s because the ‘ready families’ dimension of school readiness, focuses on parental and caregiver attitudes and involvement in their children’s early learning, development and transition to school. It is known that starting the first grade to school is associated with a variety of issues, which require a parent engagement for dealing with them. Less educated parents may have inadequate skills for dealing with such activities as reading to and with their children, or simulate their emotional and cognitive development. It could be also that they do not have adequate resources and limited access to available resources. All these, can negatively affect families' decisions regarding their young children's development and learning. As a result of the financial and material issues surrounding working class families, low income parents are most concerned with providing basic survival needs like food and shelter. Families with higher occupational prestige often have more success in preparing their young children for school because they typically have access to a wide range of resources to promote 231  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 and support young children's development. They are able to provide their young children with high-quality child care, books, and toys to encourage children in various learning activities at home. Also, they have easy access to information regarding their children's health, as well as social, emotional, and cognitive development. In addition, families with high socioeconomic status often seek out information to help them better prepare their young children for school (Onzima, 2010). According to Nannyonjo (2007) children with parents who senior four or senior 6 degree or university degree, performed considerably better. The highest increase in test scores was for pupils whose fathers had a university degree. Compared to earlier research, Hanushek and Wosmann (2007), found that mother’s education has a significant effect on children’s test scores. Fathers’ education had a stronger influence than mothers. Those results possibly reflect the ability of parents to support the children’s school work, and likely interactions of literate parents with their children in school related or literacy nurturing activities as well as their ability to support their children with home work or help with difficult home work questions. Similarly Okumu et al, (2008) in a study of socioeconomic determinants of primary school dropout, found that high academic attainment of a mother and father significantly reduces chances of primary school drop out for both boys and girls in rural and urban areas. For a mother, this phenomenon could be attributed to the fact that educated mothers reduce the time spend doing household chores while increasing the time spend with their children than their uneducated counterparts. Also educated mothers are more effective in helping their children in academic work. In doing so, they are also able to monitor and supervise their children’s academic progress. While for fathers it’s attributed to the fact that educated fathers are also interested in their children thus they would be willing to spend more time in helping their children in academic problems. Educated fathers are as well aware of the possible returns to their children and they are more likely to have access to information and social networks necessary for their children to engage into relatively human capital intensive activities yielding high returns to education. (Onzima, 2010). This study addressed this research question: is there a relationship between parent’s level of education and children’s school readiness level, specifically on socio-emotional, cognitive and motor development domains? Methodology This is a correlational study, with the main aim to determine the relationships between the parents’ level of education and children school readiness on socio- emotional, cognitive and motor development domains. 232  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Participants There were two groups of participants in this study. 500 first grade children, 262 males and 238 females randomly selected, from overall Kosovo, were assessed for their cognitive and motor development, a month after they started the first grade of primary school. There were only 88 children (17.6 %) who already attended a kindergarten during the preschool age. Since for our data, this was a small number, it was not included in further analysis. In the second group, there were parents of children (500 mothers and 497 fathers) who answered the questionnaire about the children’s socio- emotional development. The respondent’s characteristics by gender, place of living and education level, are presented in the Tables below. Table 1. Characteristics of children by gender and place of living Gender Place of living Male Female City Town Country N Frequency 262 238 268 63 169 % Percentage 52.4 47.6 53.6 12.6 33.8 In Table 1, data shows that 52.4 %of children are male, while 47.6 % are female. Most of children live in cities (268 or 53.6%). There is a considerable number of them (169 children or 33.8 %) who lives in countries and there are only 63 children (12.6 %) who lives in towns. Table 2. Education level of parents by gender. Father Mother Level of education Frequency Percentage Frequency Percentage Post graduate degree 49 9.8 39 7.8 Bachelors degree 93 18.6 59 11.8 Secondary 249 49.8 213 42.6 Primary 106 21.2 189 37.8 As the Table 2 shows, the majority of parents have secondary education level (213 mother and 249 fathers). 106 of fathers and 189 of mothers, had primary education, 59 mothers and 293 fathers had bachelor degree. The frequency for those with postgraduate degree was 39 for mothers and 49 for fathers. What is concerning in this overview of data, is about high percentage of mothers with only primary school of degree, as we can see from the table, there are 189 or 37.8 % of them. The percentage of father with primary level of education is also relatively considerable (106 or 21.2 %) 233  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Instruments We used the School Readiness Questionnaire, constructed by the “ Brainline” association, after translated and assessed for its reliability (Cronbach’s alpha = .706). The questionnaire contains three parts, the first one with the demographic data such as education level of parents, their occupation, kindergarten attendance of children, number of family members ect. The second part contained 189 questions about thinking skills and fine and gross motor skills. Children were assessed individually by a team of pedagogues, who previously have been trained to use the questionnaire. The third part contains information about socio-emotional development through 35 questions, completed by parents. Data Analyses Cronbach’s ɑ coefficient was used as an index of internal consistency for School Readiness Questionnaire. Analysis started with descriptive and cross-tabulation analyses. To determine the relationship between mother’s and father’s education level and children’s readiness for school level, cross-tabulation analysis were computed for both, mothers and fathers. The statistical package used in the present study is SPSS Ver. 19.0. Ethical considerations Before data collection, the research proposal was submitted to the department of Faculty of Social Studies and to the Ministry of Education and Science in Kosovo, for the approval and independent evaluation. After this, we talked with the principals of the schools and presented our aim of the research and they lead us to a separate class where we proceeded with assessment with groups by five children. At the end of the assessment we gave to the children the questionnaire for the parents and after a week we came back to collect them. The parents were assured of confidentiality of the information they would provide. This was intended to optimize the objectivity of responses and to ensure as much as possible that the participants are treated respectfully. Results and discussion Tables below present the results of relationship between parents level of education within the school readiness, focusing on the socio-emotional, cognitive and motor development domains. 234  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Table 3. Parents level of education for cognitive domain – Cross tabulation. Cognitive domain Parent’s education level Not ready On a par Very ready Father Mother Father Mother Father Mother 52 94 40 72 9 16 Primary school 51.5% 51.6% 39.6% 39.6% 8.9% 8.8% 110 86 114 103 19 16 Low secondary school 45.3% 42.0% 46.9% 50.2% 7.8% 7.8% 25 14 52 38 7 3 Bachelors degree 29.8% 25.5% 61.9% 69.1% 8.3% 5.5% 12 5 35 31 2 2 Post graduate degree 24.5% 13.2% 71.4% 81.6% 4.1% 5.3% As it seen in the Table 3, the results show that parents with higher level of education had less impact on their children’s school readiness level than parents with bachelor and lower level of education (only 4.1% -fathers and 5.3% - mothers). Such results are not in line with results from Alisa (2003) and Okumu (2008). Onzima (2010) found that, children from highly educated families perform better, because parents encourage them to do so or because parents read monitor and supervise their children’s academic progress. It would mean that children, whose parents do not read to them, can be engaged with other people to read with or to encourage them. According to studies, sometimes the disadvantages that low educated parents face may be a motivation for their children to be more attentive in class. Regarding our results, could be possibly that these higher educated parents do not spent time with their children to encourage them to do better. But we can’t conclude that these children will perform worst by the end of the first grade and more, because the study measures only the school readiness level. Table 4. Parents level of education for socio-emotional domain – Cross tabulation. Socio-emotional domain Parent’s education level Not ready On a par Very ready Father Mother Father Mother Father Mother 12 18 56 103 38 68 Primary school 11.3% 9.5% 52.8% 54.5% 35.8% 36.0% 23 22 120 93 104 95 Low secondary school 9.3% 10.5% 48.6% 44.3% 42.1% 45.2% 7 3 35 22 49 33 Bachelors degree 7.7% 5.2% 38.5% 37.9% 53.8% 56.9% 3 2 17 10 29 27 Post graduate degree 6.1% 5.1% 34.7% 25.6% 59.2% 69.2% 235  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 In the socio- emotional development, the results were very different from those of cognitive domain. As we can see from Table 4, there is a high relationship between parent’s educational level and the development socio-emotional domain. There were 69.2% of children very ready for school (high educated mothers) and 59.2% very ready for school children (high educated fathers). This could be explained by the fact that higher educated parents in Kosovo are more employed, so they send their children to kindergarten and these children seems to be more socialized and emotionally more prepared and matured than children who don’t attend kindergarten and stay home during the preschool age (Gjelaj, 2013). From the other hand, for the children who do not attend a preschool institution, they stay at home and spend a lot of time with their familiars. Considering that it’s in our mentality to encourage children to be lively and active, especially in the outdoor activities, we think that the children are given the possibilities to be engaged in a lot of social and emotional interactions during their activities. The relationship between parents’ level of education and children readiness for school on motor development, is presented in the table below. Table 5. Parents level of education for motor domain – Cross tabulation Motor domain Parent’s education level Not ready On a par Very ready Father Mother Father Mother Father Mother 67 121 22 44 13 20 Primary school 65.7% 65.4% 21.6% 23.8% 12.7% 10.8% 132 98 78 74 35 35 Low secondary school 53.9% 47.3% 31.8% 35.7% 14.3% 16.9% 41 24 32 20 16 12 Bachelors degree 46.1% 42.9% 36.0% 35.7% 18.0% 21.4% 16 14 19 14 13 11 Post graduate degree 33.3% 35.9% 39.6% 35.9% 27.1% 28.2% We have almost the same results with Table 1 regarding the motor development. The results indicated that the high level of education of parents is more related to the development of motor domain. Regarding mothers and fathers are the fathers who shows slightly higher relationship within readiness for school at all levels of education than mothers. Conclusion It is widely recognized that children begin learning long before they enter school and that development proceeds at an astonishingly rapid rate during the first few years of life (Shonkoff & Phillips, 2000; Knudsen, Heckman, Cameron, & Shonkoff, 236  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 2006). Given the sensitivity of young children’s development to care giving during their early years, school readiness studies often focus on the influence of family contexts in shaping young children’s development. The literature suggests that both parents’ education level and maternal education will have strong associations with at least some aspects of school readiness. In our study, we used the cross-tabulation (crosstabs) to analyze relationships between the two variables of the study, the education level of parents and the school readiness level of children. The cross-tabulation, allowed us to explore the relationship between the variables by examining the intersections of categories. The results show repeatedly for all domains that there is a close relationship between parents’ level of education and the children’s readiness for school. These results are in line with other studies (Onzima, 2010; Nannyonjo, 2007; Haveman & Wolfe, 1995), which revealed that parents with higher education level and families with higher occupational prestige often have more success in preparing their young children for school because they typically have access to a wide range of resources to promote and support young children's development. Parents’ skills also may directly improve child well-being, for example, by improving parenting behaviors and parents’ abilities to accomplish their parenting goals (Attewell & Lavin, 2007). More educated parents spend more time with their children, and their time is spent in ways that are more likely to enhance their children’s development (Guryan et al., 2008). In addition, parents with higher levels of education promote their children’s achievement by holding higher expectations for their children, providing more stimulating learning materials and activities, engaging in higher quality parent-child instruction, using more varied and complex language and speech patterns, as well as becoming involved in and supportive of their children’s learning (Attewell & Lavin, 2007, Davis-Kean, 2005; Neitzel & Stright, 2004; Raviv, Kessenich, & Morrison, 2004). From the other hand less educated parents seems to have week impact on their children readiness for school. In fact, there are a lot of studies supporting that ((Duncan et al., 2010; Dearing et al. 2006). Some of them stress the parent’s inadequate skills for such activities needed for a proper education of children in term of socio-emotional, cognitive and motor development. Also having inadequate resources and limited access to available resources can negatively affect families' decisions regarding their young children's development and learning. Parents with low education degree also have low incomes, so their main interests are more on survival of the family Same results came from the study conducted from Kainuwa & Najeemah (2013) were children with families where parents have less education and low socio-economic status tend to systematically perform worse than children with families where parents have more education and high socio-economic status. 237  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Our analysis suggests that parents’ education closely related with family will affect the school readiness of young children. These findings point to the importance of policies and programs that meaningfully increase the educational attainment parents and related to that also the financial resources. REFERENCES Atwell,P., & Lavin, D.E. (2007). Passing the torch: Does higher education for the disadvantaged pay off across the generations? New York: Russell Sage Foundation. Britto, P. R. (2010). School Readiness: A conceptual framework, UNICEF, New York. Davis-Kean, P.E. (2005). The influence of parent education and family income on child achievement: The indirect role of parental expectations and the home environment. Journal of Family Psychology, 19(2): 294-304. Guryan, J., Hurst, E., & Kearney, M. (2008). Parental education and parental time with children. Journal of Economic Perspectives, 22(3), 23-46. Gjelaj, M. (2013). Effects of Preschool Education in Preparing Children for the First Grade in Terms of Linguistic and Mathematical Development. Creative Education, Vol.4, No.4, 263-266 Hanushek, E., Wosmann, L. (2007). The Role of Education Quality in Economic Growth, World Bank Policy Research Working Paper 4122. Online at: https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/7154/wps4122.pdf?s equen ce=1 Haveman, R., & Wolfe, B. (1995). The determinants of children's attainments: A review of methods and findings. Journal of Economic Literature, 33(4), 1829-1878. Kainuwa, A., Najeemah, B.M.Y.(2013). Influence of Socio-Economic and Educational Background of Parents on their Children’s Education in Nigeria. International Journal of Scientific and Research Publications (IJSRP), Volume 3, Issue 10, October 2013 Edition. Knudsen, E. I., Heckman, J. J., Cameron, Judy L., & Shonkoff, Jack P. (2006). Economic, neurobiological and behavioral perspectives on building America's future workforce. Proceedings of the National Academy of Sciences, 103(27), 10155– 10162 Lally, J. R. (2010). School Readiness Begins in Infancy. Phi Delta Kappan, 92, 17-21 Maxwell, K. L., & Clifford, R. M. (2004). School readiness assessment. Young Children, 2004, 42-49. Nannyonjo, H. (2007). Education Inputs in Uganda: An Analysis of Factors Influencing Learning Achievement in Grade Six. World Bank Working Papers 98: Africa Human Development Series Neitzel, C., & Stright, A. D. (2004). Parenting behaviors during child problem solving: The role of child temperament, mother education and personality, and the problem- solving context. International Journal of Behavioral Development, 28(2), 166- 179. 238  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Okumu,M.I., Nakajjo, A., and Isokeet, D. (2008). Socioeconomic determinants of primary schooldropout: the logistic Model analysis. Online at http://mpra.ub.uni- muenchen.de/7851 Onzima, R. (2010). Parents’ socio-economic status and pupils educational attainment. Case study of St. Jude primary school in Malabatown Council, Uganda. Raviv, T., Kessenich, M., & Morrison, F. J. (2004). A mediational model of the association between socioeconomic status and three-year-old language abilities: The role of parenting factors. Early Childhood Research Quarterly, 19(4), 528–547. Sandraluz, L.C. et al. (2004). Are L.A.’s Children Ready for School?, Rand Corporation, Santa Monica, California. Shonkoff, J.P., & Phillips, D. A. (Eds.). (2000). From neurons to neighborhoods: The science of early childhood development. Washington, D.C.: National Academy Press 239  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Manjola XHAFERRI1 ARSIMIMI DUKURI E RËNDËSISHME PËR JETËN E FEMRAVE NË KRUJË ABSTRAKT: Qëllimi i këtij punimi është të nxjerr në pah rolin që luan zhvillimi i arsimimit në qytetin e Krujës sidomos për femrat, të cilën shkollimin dhe dijen e shikojnë si e vetmja rrugë drejt integritetit kulturor në shoqërinë moderne. Duke marrë shkas nga rëndësia që ka arsimimi në shoqërinë shqipëtare në tërësi dhe sidomos atë të Krujës në veçanti, jo më kot shumë të intervistuar, arsimimin e vlerësojnë si një çelës suksesi, për të ardhmen e shoqërisë në përgjithësi dhe femrave në veçanti. Arsyet pse arsimi ka rëndësi mund ti radhisim sipas peshës dhe rolit që i kanë dhënë të intervistuarit. Ndër këto përmëndim: - ndikon në kulturën e individit, familjes dhe shoqërisë -ndikon në përmirësimin e jetësës dhe kushteve sociale -vajzat dhe gratë bëhen të afta për tu përballur me vështirësitë e jetës -fitojnë pavarësinë ekonomike -dalin nga terri i injorancës -jep një përgatitje paraprake dhe profesionale -ofron një jetë sa më të mirë në të ardhmen -integrimi në shoqëri Të gjitha këta arsye e bëjnë arsimin si një proces fondamental në jetën e njeriut. Gjithsesi një rëndësi të veçantë për këtë punim kanë edhe dëshirat që kanë shprehur gratë dhe vajzat në lidhje më profesionet që ato do të parapëlqenin, për të patur sukses në fushë profesionale, për të fituar të ardhura të mjaftushme duke krijuar një pavarësi ekonomike, si dhe për tu ndierë të dobishme dhe për të kontribuar sadopak në integritetin e shoqërisë shqiptare. Fjalë kyçe: Arsimimi, Femra, Dukuri, Jetën, Krujë ABSTRACT: Education important phenomenon for the life of women in Kruja The purpose of this paper is to highlight the role that education plays in the development of Kruja especially for women , education and knowledge which look like the only way to cultural integrity in modern society . Taking into consideration the importance of education in Albanian society as a whole and especially that of Kruja in particular , not in vain many respondents consider education as a key success for the future of society in general and women in particular. Reasons why education can list the matter by weight and the role that gave respondents . Among these mention: • affects the culture of the individual, family and society • lead to improved living standards and social conditions 1 Dr. Manjola Xhaferri, lektore Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës, Fakulteti i Shkencave Politike dhe Juridike. Email:mxhaferri@yahoo.com. Lecturer in University "Aleksander Mosiu" Durres, Faculty of Political Science and Law. 240  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 • girls and women are able to cope with life's difficulties • gain economic independence • emerge from the darkness of ignorance • gives a preliminary preparation and professional • provides a better life in the future • integration into society All these reasons make education a fundamental process in human life . However a special significance for this paper have also expressed their wishes about women and girls in professions that they would prefer to succeed in the professional field , to earn sufficient income creating economic independence , and to feel useful and to contribute somehow to the integrity of the Albanian society . Key words : Education , Women , Occurrence , Life , Krujė Arsimimi dukuri e rëndësishme për jetën e femrave në Krujë K ruja karakterizohet nga ritmet e zhvillimit të ngadaltë, si në fushën sociale, ashtu edhe në atë ekonomike dhe politike. Si një mundësi e vetme për të shpëtuar nga kthetrat e problemeve, si një jelek shpëtimi që mund ta mbajë mbi ujë kur dallgët ta godasin, arsimimi mbetet e vetmja rrugë drejt integritetit kulturor dhe shoqëror. Lind pyetja e thjeshtë: A është arsimimi i rëndësishëm për vajzat dhe gratë krutane? Kjo pyetje nuk mund të ketë përveçse përgjigjen PO. Edhe të intervistuarit janë shprehur se arsimimi është  ndikon në kulturën e individit, familjes dhe shoqërisë shumë i rëndësishëm për vajzat dhe gratë për disa arsye:  ndikon në përmirësimin e jetësës dhe kushteve sociale  vajzat dhe gratë bëhen të afta për tu përballur me vështirësitë e jetës  fitojnë pavarësinë ekonomike  dalin nga terri i injorancës  jep një përgatitje paraprake dhe profesionale  për një jetë sa më të mirë në të ardhmen  integrimi në shoqëri “Përgjithësisht vajzat e konsiderojnë arsimimin si rrugën kryesore të afirmimit të personalitetit vetjak, sidomos në vorbullën e këtyre viteve të turbullta të tranzicionit, të mbarsura me gjithëfarë vështirësish dhe sfidash” (Dervishi, 2004: 15). Ashtu siç shprehen dhe të intervistuarit, arsimimi është e vetmja mundësi, sidomos për vajzat dhe gratë, për të çarë në jetë. Tregu i punës në qytetin e Krujës është shumë i kufizuar, përgjithësisht vendet e punës që ofrohen në sektorin shtetëror kërkojnë domosdoshmërisht një diplomë universitare, ndërsa vendet e punës të sektorit privat janë të pakta dhe siç do ta shohim më poshtë nuk parapëlqehen shumë vajzat dhe gratë. Nga njëra anë, duke qenë se sektori shtetëror vazhdon të ketë peshën më të madhe në punësimin e banorëve në Krujë, kuptohet përse shihet si shumë i rëndësishëm arsimimi i vajzave 241  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 dhe grave. Nga ana tjetër, arsimimi duket sikur i bën më të forta vajzat dhe gratë për të përballuar të gjitha streset me të cilat përballet. Arsimimi duket sikur i bën vajzat dhe gratë më indiferente ndaj opinionit dhe mentalitetit, duket sikur ai i pais ato me një helmetë mbrojtëse kundër tij. Duke ju referuar të dhënave të marra në terren nga intervistat e bëra shumë vajzave dhe grave shihet një siguri në atë çfarë ato dëshirojnë të arrijnë nëpërmjet arsimimit. Një studente 22-vjeçare e cila ndjek studimet e larta për drejtësi, në lidhje me këtë çështje, shprehet: “e ardhmja e shoqërisë varet nga shkollimi dhe zhvillimi i femrave, ajo është koka e shoqërisë”.Por ka dhe mendime të tjera të cilat nuk janë dhe aq dakort që arsimimi është i rëndësishëm për vajzat dhe gratë. Kështu, një e intervistuar, shtëpiake, me arsim të mesëm, shprehet: “Sipas mendimit tim femra nuk duhet të shkollohet shumë. Boll të zgjuara janë nga natyra, shkolla i prish vajzat dhe i bën rrugaçe. Tetë klasë shkollë janë të mjaftueshme”. Këtu vihet re ndikimi i mentaliteteve përçmuese që kanë infektuar dhe mendimet e vetë vajzave dhe grave. Nga ana tjetër, edhe të intervistuarit meshkuj janë shprehur shumë pozitivisht në lidhje me arsimimin e vajzave dhe grave. Kështu, një i intervistuar 42 vjeçar, me arsim të lartë, shprehet: “arsimimi i vajzave dhe grave është shumë i rëndësishëm sepse zhvillon shoqërinë dhe i shtyn ato të ecin para me jetën. Një femër e arsimuar edukon më mirë fëmijët e saj”. Vihet re tendenca për të lidhur gratë e arsimuara me rolet e tyre gjinore si kujdesi dhe edukimi i fëmijëve. Në lidhje me rëndësinë e arsimimit, një grua e moshës 40 e intervistuar nga Italia që e ka vizituar Krujën disa herë shprehet: “Mendoj se edukimi i vajzave nuk është inkurajuar vite më përpara duke qenë se pritej që gratë të qëndronin në shtëpi dhe të kujdeseshin për fëmijët. Fatkeqësisht, kohët po ndryshojnë shpejt dhe kërkesa për vajzat dhe gratë në vëndet e punës është konkrete. Vajzat dhe gratë të cilat nuk kanë marrë një diplomë të arsimit të lartë ose aftësi të ndryshme për të punuar dhe janë relativisht të reja, mund të ngelen në shtëpi në të ardhmen”. Në lidhje me pengesat që mendohet se frenojnë shkollimin e vajzave dhe grave në Krujë, të intervistuarit përmendin:  fanatizmin e shoqërisë, familjes dhe meshkujve  largësia e Universiteteve me vendin ku ato jetojnë  opinioni negativ dhe ndrydhja  mentalitetet prapanike  vështirësitë ekonomike  prirja e martesës në moshë të re Një e intervistuar 34 vjeçare shprehet kështu: “Vajzën e pengojnë të arsimohet një burrë injorant dhe një baba fanatik”.Fanatizmi është cilësuar si një nga pengesat për arsimimin e vajzave dhe grave. Ai lidhet me mendime të vjetëruara të shoqërisë, familjes dhe meshkujve mbi vajzat dhe gratë. Ato duhet të jenë të bindura, të kryejnë të gjitha detyrimet shtëpiake, të martohen në moshë të re, të kujdesen për fëmijët, të 242  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 respektojnë dhe t’u shërbejnë pjesëtarëve të familjes. Asnjë nga këto detyra nuk e përfshin arsimimin e vajzave dhe grave, mentalitetet për vajzat dhe gratë janë përgjithësisht negative, çfarë i jep krahë fanatikëve. Largësia e shkollave, sidomos mungesa Universiteteve brënda qytetit të Krujës, ka shërbyer si një faktor pengues për arsimimin e vajzave dhe grave. Në të vërtetë largësia shërben si një arsye për fanatikët dhe metalitetin që ta përdorin për t’i penguar vajzat dhe gratë të shkollohen. Sidomos gjatë viteve të para të demokracisë, ku një sërë rreziqesh i’u kanosën vajzave dhe grave, rruga e gjatë që të çonte në Universitetet e Shqipërisë mund të ishte burim rreziqesh të ndryshme që mund t’i ndodhnin vajzave. Të jetuarit vetëm, larg familjes, gjithashtu shihej si burim i tundimeve për të rënë në rrugë të gabuar, i njerëzve të ligj që sillen rrotull për të zënë prenë e tyre. Një e intervistuar 33 vjeçare shprehet: “nuk mi nxë goja t’i them se çfarë thuhet për vajzat që janë në shkollë të lartë. Se kuptoj si flasin këta njerëz, a nuk e dinë ata që nesër mund të kenë një të afërm apo vajzat e tyre në shkollë”. Opinioni dhe mentaliteti i njerëzve për vajzat dhe gratë është gjithashtu shumë negativ, aq sa një e intervistuar shprehet e revoltuar: “Vajzat janë të persekutuara që nga momenti kur lindin dhe deri sa të vdesin. Më mirë mos me lindë fare se me lind vajzë. Femra është vuajtje” .Vështirësitë ekonomike janë konsideruar gjithashtu si pengesë për arsimimin e vajzave dhe grave. Në të vërtetë, mundësitë e familjeve krutane për të përballuar shpenzimet e fëmijëve gjatë kohës që ata ndjekin studimet në Tiranë, Shkodër, Durrës apo Vlorë janë përgjithësisht mjaft të kufizuara. Shumë prindër sakrifikojnë shumë që të arrijnë të mbajnë fëmijët e tyre, të tjerë nuk kanë gjetur mundësi për t’i përballuar shpenzimet ekonomike, siç shprehet një e intervistuar 50 vjeçare: “Unë me tim shoq kemi sakrifikuar shumë për shkollimin e fëmijëve, me punë e pa punë jemi përpjekur që çdo fillim muaji t’i çojmë pagesën për shpenzimet. Di plot raste që prindërit as se kanë marrë mundimin për t’i regjistruar fëmijët në shkollë”. Edhe martesa në moshë të re është konsideruar si pengesë për arsimimin e vajzave. Sidomos pas vitit 1990 u vu re prirja për të lidhur kurorë në moshë të re, në veçanti për vajzat. Edhe në ditët e sotme vazhdon kjo prirje, madje shumë martesa lidhen midis meshkujve me moshë shumë më të madhe sesa të vajzave. Kjo prirje ka bërë që shumë vajza t’i përkushtohen familjes së re duke hequr dorë nga arsimimi i mëtejshëm. Një e intervistuar 25 vjeçare u shpreh: “Unë kam mbaruar të mesmen dhe prindërit e mi as nuk më kanë shtyrë por as nuk më kanë penguar për t’u shkolluar. Me të mbaruar të mesmen u fejova, u martova, tani kam edhe fëmijë, shkolla thjesht më duket diçka e largët”. Ndarja e vajzave dhe grave në punë të ndryshme nga meshkujt fillon që me arsimimin e tyre në degë të tilla që më vonë i pozicionojnë në vënde pune tradicionale femërore. Është pikërisht arsimimi që përcakton se çfarë lloj pune do të bëjnë vajzat dhe gratë në të ardhmen. Fillimisht, edukimi me rolet gjinore ndikon në preferencat e vajzave dhe djemve për profesione të ndryshme, kjo çon në regjistrimin e tyre në degë të ndryshme arsimore. Edhe për 243  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 degët arsimore ka ndarje sipas gjinive, ka degë të cilat shihen si të përshtatshme vetëm për vajzat dhe të tjera vetëm për djemtë. Ka edhe degë që mund t’u përshtaten si vajzave dhe djemve. Të anketuarve iu kërkua që, në një listë me 20 degë arsimore, të shprehnin mendimin e tyre nëse i mendojnë ato si degë të përshtatshme për vajzat, djemtë apo të dy. Nga të dhënat e anketimit mbi këtë çështje rezulton si më poshtë (Tabelë 4): Tabela 4: Preferencat e vajzave dhe djemve mbi degët arsimore Nr. Degët Vajzë (në %) Djalë (në %) Të dy (në %) 1 Mësuesi 77.5 1.0 22.0 2 Cikël i Ulët/Edukatore 85.5 5.5 9.0 4 Inxhinieri 0.5 81.5 18.0 6 Mjeksi e përgjithshme 5.0 17.5 77.5 8 Infermieri 80.0 9.0 11.0 9 Stomatologji 6.5 29.0 64.5 10 Gjuhe të huaja 35.5 5.0 59.5 11 Ekonomik 13.0 14.0 73.0 12 Drejtesi 3.5 17.0 79.5 13 Akademi ushtarake 3.5 85.0 11.5 14 Shkenca sociale 53.5 9.5 37.0 15 Letërsi 69.0 5.0 26.0 16 Informatikë 18.5 33.5 48.0 17 Histori 41.5 18.0 40.5 18 Fizikë 16.0 40.5 43.5 19 Matematikë 20.0 30.0 50.0 20 Akademi sportive 3.5 78.5 18.0 Pra, siç shihet nga të dhënat e nxjerra, duket qartë që ka degë të cilat cilësohen më shumë si femërore, të tilla si: mësuesia (77.5%), cikli i ulët (85.5%), infermieria (80%), letërsia (69%), etj. Nga ana tjetër degët e Akademiasë sportive (78.5%), Akademisë ushtarake (85%), Inxhinierive (81.5%), etj., shihen si degë të përshtatshme për djemtë, mjeksia, stomatologjia, ekonomiku apo gjuhët e huaja shihen si degë të përshtatshme për të dy gjinitë. Jo vetëm nga anketimi por edhe nga intervistat doli i njëjti rezultat, ka degë të përshtashme për vajzat dhe degë jo të përshtatshme. Një e intevistuar 49 vjeçare shprehet: “mësuesia, infermieria, ekonomiku janë degët që duhet të synojë një femër sepse janë degë që ju përshtaten më shumë gjinisë dhe natyrës së femrave” Madje vetë profesionet që kishin të aketuarit dhe të intervistuarit tregojnë që këto degë nuk janë vetëm preferenca, por janë profesione përkatëse të tyre. Duke u arsimuar në degë të tilla, vajzat dhe gratë pozicionohen në vënde pune, pagesat e të cilëve janë shumë të ulta në krahasim më 244  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 punë të tjera. E kush nuk e di që rroga e një mësuesi është shumë më e ulët se e një inxhinieri?! Një faktor i rëndësishëm, që ndikon dhe formon preferencat e të rinjve dhe të rejave për degë të ndryshme arsimore, është shoqërizimi. Përmes shoqërizimit, fëmijët mësojnë jo vetëm rolet gjinore por edhe ndarjen e punëve. Përmes shoqërizimit, që herët fëmijët ndajnë preferencat e tyre për punët në të ardhmen si, mësuese dhe infermiere për vajzat, polic apo ndërtues për djemtë. “Shoqërizimi përmes roleve gjinore ka ndihmuar për të përjetësuar ndarjen gjinore të punës” (England and Farkas, 1986: 154). Një e intervistuar 35 vjeçare shprehet: “Unë kam një djalë dhe një vajzë. Ato janë në fillore. Vajza do të bëhet mësuese ndërsa djali doktor, sa herë kur i përkëdhel i them djalit doktor i mamit ndërsa vajzës mësuesja e bukur e mamit. Atyre duket se ju pëlqen, se kur vjen motra ime në shtëpi ata i thonë gjithë gëzim: teze do të bëhem doktor kur të rritem, teze do të bëhem mësuese kur të rritem”. Dhe kështu, nën përkedheljet dhe edukimin e prindërve marrin jetë pëlqimet dhe preferencat e fëmijëve për profesione të ndryshme. Fëmijët që të vegjël e imagjinojnë veten si mësuese apo si doktor. Më tej këto pëlqime përforcohen nga ndikimi i shoqërisë, derisa të rinjtë e gjenë veten një ditë duke punuar si mësuese apo mjek. Grafiku 1: Prindërit i nxisin më shumë djemtë sesa vajzat që të shkollohen 40 30 20 10 0 Shumë Disi Pak Aspak Femra 9.5 15.5 10 15 Meshkuj 5.5 17 5 22.5 Gjithsej 15 32.5 15 37.5 Lind pyetja: çfarë qëndrimesh kanë pridërit kundrejt shkollimit të fëmijëve të tyre? Të anketuarit u pyetën sesa përputhet mendimi i tyre me pohimin: Prindërit i nxisin më shumë djemtë sesa vajzat që të shkollohen? Sipas të dhënave të nxjerra nga anketimi, rreth 15% e të anketuarve shprehen se janë plotësisht dakort më këtë pohim, 32.5% shprehen se janë disi dakort, 15% janë pak dakort, 37.5% shprehen se nuk janë aspak dakort me pohimin e mësipërme (Grafiku 1). Ka një balancim midis përgjigjeve pro dhe kundër këtij pohimi. Mendoj 245  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 që ky qëndrim varet shumë nga niveli arsimor i prindërve dhe sa të ndikuar janë ata nga mendësitë e shoqërisë krutane (ose sa rëndësi i kushtojnë këtyre mendësive). Një i intervistuar 50 vjeçar shprehet: “ Prindërit i nxisin shumë djemtë sepse ata janë pak harrakatë e nuk i kushtojnë rëndësi librave”, ndërsa një e intervestuar 60 vjeçare shprehet: “Këtu në Krujë është opinioni që vajza është për në derë të huaj, djali ngelet në shtëpi, e sado që prindërit nxisin më shumë djemtë aq më shumë shkollohen vajzat”. Qëndrimi i prindërve krutanë ndaj shkollimit të fëmijëve është relativ. Për disa prindër ka më shumë rëndësi që vajzat të motivohen dhe të nxiten për t’u shkolluar. Ata e konsiderojnë shkollimin si një sigurim për të ardhmen. Duke e shkolluar vajzën, ata do ta jenë më të qetë kur ajo të shkojë në shtëpi të bashkëshortit, sepse ajo do të ketë më shumë mundësi për t’u punësuar. Të tjerë kanë mentalitete të vjetëruara se “shkollimi në nivelet e larta nuk është për vajzat”, dhe që “vajzat janë të derës së huaj”. Një e intervistuar 55 vjeçare shprehet: “Vajzat nuk rrinë me ty, ato shkojnë në derë të huaj. I thonë të investosh shumë e ta marri burri gati, bile (madje) edhe me shkollë”.Të tjerë duket sikur nxisin djemtë më shumë sepse vajzat nuk kanë nevojë për shumë nxitje, në përgjithësi janë më të rregullta se djemtë. Djemtë janë më të vështirë, ata jepen shumë pas lojrave sa prindërit i detyrojnë të mësojnë në shumicën e rasteve. Por edhe qëndrimi i meshkujve kundrejt shkollimit është i ndryshëm nga ai i femrave. Sidomos pas rrëzimit të regjimit komunist dhe hapjes së portave drejt Perëndimit, shumë djem morën rrugët e emigrimit. Edhe në ditët e sotme dëgjon nga goja e djemve planet për të emigruar në ndonjë shtet të huaj, për të punuar disa vjet sa të fitojnë ca të ardhura për të bërë një jetë të qetë. Një nga arsyet përse djemtë nuk e parapëlqejnë shumë shkollimin është sipas tyre fakti që: tregu i punës është i varfër dhe rroga shumë e ulët. Një i intervistuar 35 vjeçar shprehet: “ Kam 3 vjet që jam kthyer, kam punuar 13 vjet jashtë shtetit, nuk ke çfarë e do shkollën e lartë se nuk ja vlen gjithë atë lodhje për një rrogë qesharake”. Ndërsa vajzat e shohin shkollimin si një dritare drejt lirisë, siç shprehet një e intervistuar 25 vjeçare me arsim të lartë: “Nuk shoh rrugë tjetër për vajzat krutane për të mbijetuar e për të qenë dikushi në jetë. Është e vetmja mundësi për të dalë nga muret e shtëpisë që ofrohet në Krujë”. 2. 1. Profesionet, vajzat dhe gratë midis dy zjarreve Siç u pa mësipër, edhe kur vajzat dhe gratë specializohen për punët jashtë shtëpisë, ato arsimohen për profesione të ngjashme me punët e shtëpisë. Duket sikur janë krijuar stereotipe edhe për profesionet, jo vetëm punët e shtëpisë janë cilësuar si femërore, por edhe profesionet janë ndarë në femërore dhe mashkullore. Ka fusha që lëvrohen vetëm nga gratë, ka të tjera që lëvrohen vetëm nga burrat. Sikurse pritej, vajzat dhe gratë diplomohen në degë të cilat i pozicionojnë ato në punë si mësuese, edukatore, infermiere, mjeke, etj. 246  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Ashtu sikurse për degët e arsimimit edhe për profesionet, të intervistuarit shprehen se më e përshtatshme për vajzat dhe gratë do të ishte, siç shprehet dhe një e intervistuar “të punonte si mësuese, infermiere, ekonomiste, shitëse, apo guzhiniere, sepse në këto vende pune vajzat dhe gratë punojnë me vajza dhe gra të tjera dhe nuk paragjykohen se po punojnë me burra”.Edhe profesionet e të anketuarve përputhen me rezultatet e dala nga intervistimi. Ashtu sikurse të intervistuarit konsideronin si më të përshtatshme për vajzat dhe gratë profesionet e mësuesit, edukatores apo mjekes; për meshkujt profesionin e avokatit, policit apo ushtarakut, edhe profesionet e tyre ishin të njëjta. Siç e tregon edhe tabela më poshtë: (Tabele 5) Tabela 5: Të anketuarit të ndarë sipas profesioneve Profesioni Femra Meshkuj Gjithsej Infermiere, kimiste, laborante, 26 0 26 Mjek, stomatolog, jurist 16 0 16 Mësues 32 8 40 Inxhinier, agronom, elektricist, zoteknik 2 62 64 Ekonomist, shitës 30 18 48 Ushtarak, polic 0 14 14 Tregtar, shofer, gazetar 0 34 34 Shtëpiake 28 0 28 Pa profesion 20 30 50 Të tjera 46 34 80 Total 200 200 400 Siç shihet nga tabela e mësipërme, vajzat dhe gratë e anketuara janë më së shumti me profesion si: infermiere, mësuese, ekonomiste. Ndërsa meshkujt e anketuar janë më së shumti me profesion si: tregtar, inxhinier, agronom, elektricist. Edhe Davidson dhe Cooper në studimin e tyre, shprehen se: “gratë akoma zgjedhin të hyjnë në punë të identifikuara si femërore krahasuar me burrat. Kështu ato vazhdojnë të përjetojnë ndarjen në tregun e punës” (Davidson and Cooper, 1984: 98). Të pyetur nëse ka profesione të cilat vajzat dhe gratë nuk mund t’i ushtrojnë, përgjithësisht të intervisturit shprehen se ato janë të afta të bëjnë çdo lloj profesioni, madje janë më korrekte dhe më të përkushtuara sesa meshkujt. Një e intervistuar : 247  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 “Në ditët e sotme çdo lloj profesioni mund të bëhet nga femrat, sepse zhvillimi i shkencës dhe i teknologjisë bën që vajza dhe gra të mund të bëjë çdo gjë, aftësitë nuk i mungojnë, dhe burrat nuk kanë më pse të thonë që femrat nuk bëjnë dot këtë apo atë sepse janë punë të rënda”. Vajzat dhe gratë mund t’i bëjnë të gjitha profesionet, por nuk duhet të bëjnë disa prej tyre, dhe si arsye për të justifikuar këto mendime përdoren pohime të tilla si: janë punë për meshkujt opo janë punë që bien ndesh me natyrën e femrave. Kësisoj, të intervistuarit shprehen: “vajzat dhe gratë nuk duhet të bëjnë ato profesione që bien ndesh me natyrën femërore, si ushtarake, inxhiniere, kirurge, shofere, thjesht e bëjnë atë të duket burrë dhe bota duhet të ketë edhe gra apo jo?!”; “ profesione të përshtatshme për vajzat dhe gratë janë mësuse dhe rrobaqepse sepse kanë më pak lodhje dhe janë të përshtatshme për gruan krutane”; “Punët e burrave nuk duhet t’i bëjnë gratë, kryetare bashkie apo komune dhe poste të tjera drejtuese janë për burrat”; “roje, doganiere, police, shofere, mund ta them vetëm me një fjalë arsyen pse jo - sepse jetojmë në një qytet siç është Kruja”. Vajzat dhe gratë krutane ndodhen midis dy zjarreve: nga njëra anë, shihen si të afta, të zonjat, korrekte, të ndershme, punëtore dhe, në anën tjetër, i shohin si të pamoralshme apo si të papërshtatshme për disa profesione. Sipas të intervistuarve, ka shumë opinione negative që qarkullojnë nëpër gojët e njerëzve për vajzat dhe gratë e punësuara, të cilat sipas tyre janë të rënda dhe fyese. Një e intervistuar shprehet se ka dëgjuar me mijëra herë të dalin nga goja e komshijeve thënie të tilla si: “Vajzat që punojnë mos i pastë kush. Ato shkojnë në punë me u marrë vetëm me punë të pamoralshme, ato nuk kanë burrë (ose babë për vajzat). Vendi i vajzës është vetëm shtëpia, të martohet e të shkojë në shtëpi të saj pa i mbush 15 vjeç”; ose: “ femrat që punojnë thonë se janë të pamoralshme, sidomos për ato që punojnë në privat. Zakonisht thonë që merren me punë që ju takojnë burrave, i ofendojnë shumë, e sa herë i shohin të kalojnë nuk rrinë pa i përfolur”. Opinioni dhe mentaliteti është mbytës për vajzat dhe gratë në Krujë. Përveç problemeve të tjera që i shqetësojnë, mentaliteti i ulët dhe opinioni i njerëzve i ndjek për të thithur ajrin që i rrethon. Ato ndiqen hap pas hapi, çdo gjë që ato bëjnë shihet me dyshim, çdo gjë duhet të ketë një arsye të pandershme që qëndron prapa veprimeve të tyre. Edhe kur nuk ka asgjë “të gabuar” tek veprimet e një vajze apo gruaje, ose të paktën “detektivët privatë” që ushqejnë mentalitetet dhe opinionet negative nuk kanë gjetur gjë, duhet të ketë diçka mbrapa, thjesht duhet më shumë kohë për ta gjetur, por ka diçka patjetër, është shumë e mirë për të qenë e vërtetë. Konkluzione Vajzat dhe gratë krutane janë në çdo moment të jetës së tyre përballë sfidave për të ecur përpara. Ajo që i bën ato të jenë të rëndësishme është dëshira e madhe për tu arsimuar. Arsimimi i pais vajzat dhe gratë krutane me një armë paqësore për të 248  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 luftuar kundër pabarazive ginore. Më anë të arsimit, vajzat dhe gratë kanë një mundësi më shumë për t’u ngjitur lart në shkallët e karrierës profesionale apo shoqërore. Por, për vajzat dhe gratë krutane një sërë pengesash dalin në rrugën e saj për ta penguar atë drejt ndjekjes së nivleve të ndryshme të arsimimit. Kryesisht mentaliteti përçmues, fanatizmi, opinioni negativ, mundësitë ekonomike shihen si pengesat kryesore. Vajzat dhe gratë krutane përballen me to dhe pavarësisht nga ato shumë vajza dhe gra janë shkolluar dhe vazhdojnë të shkollohen deri në nivelet më të larta të arsimimit. Siç e kam shprehur më përpara, arsimimi për vajzat dhe gratë krutane është një mundësi e vetme për të shpëtuar nga kthetrat e problemeve, një jelek shpëtimi që mund ta mbajë mbi ujë kur dallgët ta godasin. Punësimi jashtë ekonomisë shtëpiake është jetësor për vajzat dhe gratë krutane. Ajo i jep mundësinë që të shohin një rreze drite në errësirë. Duke qenë se në qytet ofrohen mundësi shumë të pakta për vajzat dhe gratë që të shprehë aftësitë e saj dhe që të largohet nga rutina e përditshme e angazhimeve shtëpiake, puna është ura lidhëse midis shtëpisë dhe shoqërisë. Në shoqërinë krutane, me mentalitet patriarkal, punët janë ndarë sipas gjinive, ashtu si punët e shtëpisë i takojnë vajzave dhe grave, ashtu infermierja, mësuesja, edukatorja, ekonomistja shoqërohen me figurën e vajzave dhe grave. Qyteti i Krujës nuk ofron shumë për vajzat dhe gratë, ose të paktën vajzat dhe gratë krutane nuk lejohen të shfrytëzojnë ato pak mundësi që ofrohen. Nga ato pritet të jenë shembull i “sjelljes së mirë” dhe bindjes ndaj baballarëve, bashkëshortëve, familjes në përgjithësi. Bibliografi Arapi, Zef : ″Tregu i Krujës-vjetërsia e qytetit″ Botuar në revistën- arkiv ″Leka″, vjeti V, Nr II, fryr 1933. Adkan, Stilian : ″ Të dhëna Historike ″, Monumente të Kulturës 1- Tiranë, 1975. De Beauvoir, Simone: Seksi i dytë II, faktet dhe mitet, Shtëpia Botuese Çabej, Tiranë, 2002. Davidson, Marilyn J. and Cary L. Cooper: Working Women: An International Survey, John Wiley & Sons Ltd, London, 1984. Dervishi, Zyhdi : Gratë në syrin e ciklonit të sfidave dhe perspektiva, Shtëpia Botuese Jerusalem, Tiranë, 2001. Dervishi, Zyhdi : Vullnetarizmi ind shumëfunksional i shoqërisë, Shtëpia Botuese albPaper, Tiranë, 2004. England, Paula and George Farkas: Households, Employment and Gender: A Social, Economic and Demographic View, New York, 1986. Gjeçovi, Sh., Shtjefn: Kanuni i Lek Dukagjinit, Shtëpia Botuese “KUVENDI”, Tiranë 1999. INSTAT: Perspektiva gjinore në Shqipëri, Tiranë, 2004. Qendra e Gruas-Tiranë : Përmbledhje esesh për përkatësinë gjinore, Tiranë, Shqipëri (nuk ka vit botimi). Studim i UNDP : Përkatësia gjinore dhe punësimi në Shqipëri, çështje të integrimit gjinor në politikat e punësimit në Shqipëri, Tiranë, Korrik 2005 249  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Metë KRASNIQI PËRPARËSITË E ZBATIMIT TË FORMËS NË GRUPE GJATË ORËS MËSIMORE ABSTRAKTI: Procesi mësimor më së miri zhvillohet atëherë kur gjejmë formën e punës mësimore që i përshtatet nxënësve. Dallimet e mësimit tradicional - formës frontale dhe mësimit bashkëkohor – punës në grupe bën që studimi ynë të orientohet nga qasja teorike në atë praktike. Gjatë reformave në arsim, ndër mësues ekzistojnë dilema rreth zgjedhjes së punës në grupe. Rezultatet tregojnë se mësimdhënia bashkëkohore – ndërvepruese përmbush kërkesat e shtruara në arsim për mësim cilësor. Nxënësit e duan grupin e punës, suksesi nuk mungon. Fjalët kyçe: procesi mësimor, puna në grupe, të nxënit, mësimdhënia. ABSTRACT: ADVANTAGES OF GROUP WORK IN THE CLASSROOM The best way of Learning process is when we find the most appropriate teaching technique for students. The difference between traditional teaching - frontal teaching technique and contemporary teaching- group work makes our study be guided by theoretical approach to the practical one. During the reforms in education, there are dilemmas among teachers regarding group work. Results show that contemporary teaching - interactive technique meets the requirements for quality learning in education. Students love group work, success does not miss. Key words: learning process, Work in groups, learning, teaching. Hyrje N ga ndryshimet në arsim, që po bëhen kohët e fundit në Kosovë, rëndësi të madhe kanë ndryshimet didaktike, konkretisht ndryshimet në metodolo- gjinë e punës mësimore, që kanë për qëllim të ndihmohen nxënësit në për- vetësimin cilësor të njohurive. Zbatimi i strategjive të reja në mësimdhënie, duke punuar në grupe, po bëhet me qëllim që nxënësit të ndihen mirë gjatë procesit mësimor dhe të shprehin lirshëm mendimet e tyre. Gjatë shfaqjes së mendimeve e dhënies së përkufizimeve, nga autorë të shumtë theksohet nocioni “punë në grupe”, si formë që aktivizon më së shumti nxënësit për nxënie aktive dhe që u përgjigjet kërkesave të mësimdhënies bashkëkohore. Autori Kozmo Grillo, në zbërthimin e nocionit “punë në grup”, thekson se “veprimtaria në punën me grupe realizohet nëpërmjet marrëdhënieve të bashkëpunimit, të stimulimit 250  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 dhe të ndihmës së ndërsjellë”1. Autori nënkupton se puna e grupit të shkollarëve niset nga supozimi që të garantojë individin për shfrytëzimin më të mirë dhe shprehjen më të lirshme të të gjitha aftësive dhe mundësive personale, pa shumë kushtëzime dhe frenime, e ndërtuar në mënyrë të tillë që ndihmesa e secilit të vihet në shërbim të të gjithëve. Ndërkaq, Nijazi Zylfiu, në tekstin “Didaktika”, ka shpjeguar se, meqë puna mësimore në grupe paraqet një risi në pozitën e nxënësit dhe të arsimtarit në mësim, shkalla e lartë e nxitjes së aktivitetit punues të nxënësve është karakteristikë e këtij formacioni social të organizimit të punës mësimore, që zakonisht vihet në shërbim të realizimit të detyrave të përgjithshme dhe të veçanta të bashkësisë së klasës, si formë e veçantë organizimi2. Në mbështetje të përkufizimeve të përmendura më lart, mund të konstatohet se “puna në grupe” karakterizohet me ndarjen e nxënësve të klasës në grupe, të cilët punojnë së bashku në drejtim të përvetësimit të përmbajtjeve mësimore. Zhvillimi i mësimit përmes formës mësimore të punës në grupe parim kryesor ka të nxënit ndërveprues. Me rëndësinë dhe funksionimin e punës në grupe janë marrë studiues të ndryshëm. Autorët Fritz Redl dhe William Wettenberg (1951), kanë arritur në përfundim se “nxënësit sillen ndryshe nëse janë në grup, krahasuar me të qenit vetëm”3. Ndërsa, Filip Merje, pas hulumtimit, ka konstatuar se nxënësit, duke u gjendur të përfshirë në përgjegjësitë e mësimit, arrijnë ta shikojnë grupin që përbën mjetin më të mirë për përparimin e secilit. Në tekstin e autorit theksohej se “puna në grup është ilaç kundër dështimit, sepse është pikërisht e kundërta e garës individuale: duke qenë se detyra e secilit është po aq e rëndësishme sa edhe ajo e të tjerëve, askush nuk pëson kurrë humbje, pasi ndodh një lloj qarkullimi i ndihmesës, vendimtare për suksesin e ndërmarrjes së përbashkët”4. Forma mësimore e punës në grupe krijon hapësirë të favorshme për mësim aktiv dhe e bën më të lehtë lidhjen e teorisë me praktikën. Nga vështrimi i të gjitha hulumtimeve, mbështetur edhe në analizën SWOT (sukseset/fuqitë, dobësitë/mangësitë, mundësitë, rreziqet/kanosjet), puna në grupe mund të jetë formë e përshtatshme për bashkëpunim, që më së shumti ndihmon nxënësit drejt përvetësimit cilësor të njohurive të lëndëve mësimore. Metodologjia e hulumtimit Qëllimi dhe detyrat e hulumtimit Qëllimi i hulumtimit është nxjerrja e përparësive të punës mësimore në grupe në përvetësimin cilësor të njohurive. Për realizimin e qëllimit të hulumtimit, kemi  Të verifikohen përparësitë e punës mësimore në grupe; parashtruar këto detyra: 1 Shih, Grillo, Kozma (2002), Fjalor Edukimi (Psikologji – Sociologji – Pedagogji), Dita 2000, Tiranë, f. 258-259. 2 Zylfiu, Dr. Njazi (2004), Didaktika, Timegate, Prishtinë, f. 260. 3 Bojaxhiu, Aleksandër (2004), Disiplina në klasën mësimore, Toena, Tiranë, f. 25. 4 Merje, Filip (2006), Mjete për të mësuar në grup –Të mësosh në grup 2 , Logos-A, Shkup, f.175. 251  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543  Të përpunohen dhe të interpretohen të dhënat e grumbulluara;  Të krahasohen përgjigjet e nxënësve që punojnë në grupe dhe që mësojnë në formë frontale;  Të nxirren përfundimet dhe rekomandimet për punën në grupe, të cilat do të ndihmonin në mësimdhënie dhe mësimnxënie. Hipotezat e hulumtimit Hipoteza themelore e hulumtimit është: Nxënësit e pëlqejnë jashtëzakonishtë shumë të punojnë në grupe për përvetësimin cilësor të njohurive.  Me zbatimin e punës në grupe nxënësit i mësojnë mësimet më lehtë. Prej hipotezës themelore rrjedhin këto nënhipoteza:  Aplikimi i punës në grupe bën që nxënësit të jenë më bashkëpunues. Metodat, teknikat dhe instrumentet e hulumtimit Për të nxjerr përparësitë e punës në grupe kemi përdorur metodën e analizës teorike dhe metodën përshkruese, ndërkaq me rastin e krahasimit të rezultateve kemi përdorur metodën krahasuese duke përpunuar kështu të dhënat perms metodës statistikore. Në hulumtim kemi përdorur këto teknika: anketën, intervistën dhe të vërejturit me qëllim të mbledhjes së të dhënave dhe nxjerrjes së përfundimeve rreth efikasitetit të punës në grupe. Si instrumente të hulumtimit u përdorurën: pyetësori për nxënës, protokolli i intervistës për mësues dhe protokolli për vëzhgim. Grupi reprezentativ Mostra në hulumtim përmban 110 subjekte. Përcaktimi i nxënësve dhe mësuesëve të klasave për hulumtim është bërë në këto shkolla: dy klasa të treta në shkollën fillore “Ibrahim Mazreku” të Malishevës (mjedisi urban) dhe dy klasa të treta në shkollën fillore “Naim Frashëri” të fshatit Banjë (mjedisi ruaral). Klasat e përzgjedhura si grup ishin me numër të barabartë të nxënësve. Rezultatet e hulumtimit dhe diskutimi Nxjerrja e përfundimeve kohë më parë në lëndën mësimore të gjuhës shqipe, se klasat që zhvilluan mësimin në grupe krahasuar me klasat e mësimit frontal treguan rezultate më të mira në përgjigjet e testit final, nxiti që hulumtimin ta vazhdojmë me anketimin me nxënës dhe intervistën me mësues. Hulumtimi u vazhdua me klasat që punuan në grupe (grupi eksperimental) dhe me klasat që punuan në formën frontale të punës mësimore (grupi kontrollues). Me nxënës realizuam pyetësorin me 10 pyetje, ndërsa me mësuesit e klasave zhvilluam intervistën me gojë. Rezultatet e disa prej pyetjeve të anketës dhe të dhënava të intervistës me mësuesit po i paraqesim në vazhdim. Në hulumtim nxënësit e klasave u shprehën në favor të zbatimit të 252  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 punës me grupe. Kështu, në pyetësorin drejtuar nxënësve, për pyetjen: “A keni dëshirë të punoni në grupe?”, rezultatet e fituara janë paraqitur në tabelën si vijon: Tabela nr. 1. Motivimi i nxënësve për të punuar në grupe A keni dëshirë të punoni në grupe? Mësimi frontal Mësimi në grupe N % N % a. Jashtëzakonisht shumë 29 54.72 45 84.91 b. Shumë 16 30.19 6 11.32 c. Pak 2 3.77 2 3.77 d. Fare 6 11.32 0 0 TOTALI 53 100 53 100 Nga tabela nr. 1 shihet se nxënësit e grupit të mësimit frontal, nga 53, sa ishin gjithsej, për nivelin jashtëzakonisht shumë janë deklaruar 29 ose 54.72%, ndërkaq, nga 53 nxënës të grupit të mësimit në grupe, për nivelin jashtëzakonisht shumë janë deklaruar 45 ose 84.91%. Përgjigjet e shumicës së nxënësve nga të dy grupet, gjithsej 69.81% e nxënësve janë se e pëlqejnë jashtëzakonisht shumë që mësimi të zhvillohet në formën mësimore në grupe. Nga rezultatet e fituara konstatojmë se, edhe pse nga të dy grupet e nxënësve janë deklaruar më shumë të punojnë në grupe, përsëri ekziston një dallim i vogël. Nxënësit e klasave që punuan në grupe, më shumë u deklaruan se e pëlqejnë punën në grupe, ndërsa disa nxënës në mësimin frontal duket se hezituan apo parapëlqejnë qëndrimin e mësuesit në ndryshimin e formës mësimore. Për të nxjerrë një pasqyrë të dhënash të mendimeve të nxënësve për zgjedhjen e formës për përvetësimin e njohurive, në pyetësor është parashtruar pyetja: “Kur mendoni që i kuptoni mësimet më lehtë?”. Për këtë pyetje, nxënësit dhanë këto përgjigje: Tabela nr. 2. Të kuptuarit e mësimeve gjatë punës në grupe Kur mendoni që i kuptoni mësimet më Mësimi frontal Mësimi në grupe lehtë? N % N % a. Vetë 15 28.30 4 7.55 b. Me një person tjetër 12 22.64 13 24.53 c. Me dy ose më shumë persona 26 49.06 36 67.92 TOTALI 53 100 53 100 253  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Nga të dhënat e tabelës nr. 2 shihet se nxënësit e mësimit frontal për alternativën vetë janë deklaruar 15, ose 28.30% të nxënësve, për alternativën me një person tjetër janë deklaruar 12, ose 22.64% të nxënësve, për alternativën me dy ose më shumë persona janë deklaruar 26, ose 49.06% të nxënësve, ndërsa nxënësit e mësimit në grupe për alternativën vetë janë deklaruar 4, ose 7.55% të nxënësve, për alternativën me një person tjetër janë deklaruar 13, ose 24.53% të nxënësve, për alternativën me dy ose më shumë persona janë deklaruar 36, ose 67.92% të nxënësve. Nga këto të dhëna vlerësojmë se nxënësit shprehen në favor të të kuptuarit të mësimeve kur janë me dy ose më shumë persona. Kjo vërtetohet edhe përmes testit të hi katrorit, ku Χ2= 8.02 është më e vogël se kufijtë e shkallës së lirimit 2 me nivelin e rëndësisë 0.01, që është 9.21: p=0.01, sh.l.=2, v.k.=9.21, C=0.26, Χ2 =8.02. Në këtë aspekt, konstatojmë se, forma mësimore e punës në grupe është mirë të gjejë zbatim në praktikën mësimore. Në pyetjen drejtuar nxënësve “A do t’i pranoni nxënësit e klasës në grupin tuaj pa bërë dallim?”, përgjigjet nga tri alternativa ishin si vijon: Tabela nr. 3. Dëshira e nxënësve për të punuar në grup A do t’i pranoni nxënësit e klasës në Mësimi frontal Mësimi në grupe grupin tuaj pa bërë dallim? N % N % a. Po 37 69.81 52 98.11 b. Jo 11 20.76 1 1.89 c. Nuk e di 5 9.43 0 0.00 TOTALI 53 100 53 100 Nga paraqitja tabelore (Tabela nr. 3) përgjigjet e nxënësve të grupit të mësimit frontal, për alternativën po janë deklaruar 37, ose 69.81 të nxënësve, ndërsa përgjigjet e nxënësve të grupit të mësimit në grupe për alternativën po janë deklaruar 52, ose 98.11% . Në bazë të 83.96% përgjigjeve të nxënësve vlerësojmë se për formimin e grupit shumica e nxënësve janë të gatshëm të pranojnë në grup këdo nga nxënësit e klasës. Mirëpo, në vërtetimin e përgjigjeve përmes katrorit hi vërehet se ekziston dallim statistikor, sepse Χ2 është i barabartë me 15.86 dhe me një korrelacion po ashtu të ulët pozitiv (C=0.36): p<0.0005, sh.l.=2, v.k.=15.20, C=0.36, Χ2=15.86. Rezultatet e fituara tregojnë se nxënësit e mësimit në grupe tregohen më të shoqërueshëm e më të hapur për të pranuar cilindo nga nxënësit e klasës në grupin e punës. Ndërkaq, pyetjes: “Tregoni deri në cilin nivel jeni bashkëpunues?”, nxënësit iu përgjigjën kështu: 254  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Tabela 4. Bashkëpunimi i nxënësve në klasë Tregoni deri në cilin nivel jeni Mësimi frontal Mësimi në grupe bashkëpunues? N % N % a. Jashtëzakonisht shumë 31 58.49 44 83.02 b. Shumë 12 22.65 5 9.43 c. Pak 5 9.43 4 7.55 d. Fare 5 9.43 0 0 TOTALI 53 100 53 100 Nga tabela nr. 4, shihet se për tri nivelet e pyetjes, përgjigjet e nxënësve të grupit të mësimit frontal janë: për nivelin jashtëzakonisht shumë janë deklaruar 31, ose 58.49% të nxënësve, për nivelin shumë janë deklaruar 12, ose 22.65% të nxënësve, për nivelin pak janë deklaruar 5, ose 9.43% të nxënësve, për nivelin fare janë deklaruar 5, ose 9.43% të nxënësve, ndërsa përgjigjet e nxënësve të grupit të mësimit në grupe janë: për nivelin jashtëzakonisht shumë janë deklaruar 44, ose 83.01% të nxënësve, për nivelin shumë janë deklaruar 5, ose 9.43% të nxënësve, për nivelin pak janë deklaruar 4, ose 7.55% të nxënësve, për nivelin fare nuk është deklaruar asnjë nxënës. Sipas të dhënave, klasat që mësuan në grupe u shprehen se janë bashkëpunues gjatë mësimit, derisa përqindja e përgjigjeve te nxënësit e klasave të mësimit fronatal ishte pak më e vogël. Megjithatë, sipas këtyre të dhënave, mund të vlerësojmë se ekziston gatishmëri e vullnet te nxënësit për të bashkëpunuar mes vete. Ndërsa, në protokollin e intervistës me mësues nga pyetja: “Cili është mendimi juaj për zbatimin e punës në grupe?” nxorëm këto të dhëna: ME-1: Më besoni, në fillim kisha një mendim krejt ndryshe nga tash. E vërtetë qenka se po të punosh me nxënësit të ulur në grupe, suksesi do të jetë më i lartë. I kam ndjekur me shumë vëmendje nxënësit sa tregonin më shumë energji gjatë mësimit. Për mua, në moshë që jam, më dukej paksa zhurmë që kishte në klasë. Mirëpo, aktivizimi i nxënësve në mësim, liria në të shprehurit ishte në rritje, socializmi i nxënësve e buzëqeshjet e tyre më bënë të ndihesha shumë mirë. Pastaj, në fundin e hulumtimit tuaj, kur parashtruam pyetjen, se: “A ju pëlqente të vazhdoni të mësoni në grupe?”, përgjigjet e nxënësve ishin njëzëri se u pëlqente të mësonin në grupe. Kjo të jep të kuptosh se duhet të gjejë zbatim në praktikë forma e tillë e punës. ME-2: Mendimi im është se puna në grupe stimulon nxënësit më shumë për mësime. Edhe gjatë mësimit që zhvilluam në punën me grupe dhe përdorimit të teknikave të reja ndërvepruese, vërejtëm se të gjithë nxënësit ishin të aktivizuar në mësim. 255  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Nxënësit kishin vullnet më shumë për të mësuar mësimet dhe ishin të gatshëm të ndihmonin njëri-tjetrin1. Për gjetjen e përparësive të punës në grupe, edhe nxënësve u parashtruam pyetjen në pyetësor, si: “Jepni vlerësimin tuaj për punën në grupe në lëndën e gjuhës shqipe”, pothuajse të gjitha përgjigjet e nxënësve ishin në favor të punës në grupe, me ç’rast mendimet e shumicës së nxënësve ishte si vijion: - Puna në grupe është e mirë, se mësojmë me shokë dhe shoqe së bashku; - Nëse punojmë në grupe, i ndihmojmë njëri-tjetrit; - Më pëlqen shumë puna në grupe, sepse i shprehim mendimet tona; - Mua më pëlqen të punoj në grupe, sepse nuk dua të jem vetjak, por me shoqëri; - Kam dëshirë gjithmonë të mësojmë në grupe, se bashkëpunojmë. Përgjigjet e dhëna nga mësuesit dhe nxënësit, vënë në pah shumë përparësi të punës në grupe. Disa nga të anketuarit e mësimit frontal kanë dilema për punën në grupe, ndërsa të anketuarit nga mësimi në grupe e pëlqejnë shumë dhe dëshirojnë që të vazhdohet me zbatimin e formës së tillë mësimore. Në bazë të tetsit final, të anketimit të mësuesve dhe nxënësve, dhe të vëzhgimit në klasa konstatojmë se si kërkesë e arsyeshme shtrohet që nxënësit të punojnë në grupe. Sot, puna në grupe gjen mbështetje në shumë programe, ku të nxënit do të përkonte me qëllimin parësor të shkollës, me thënien e Piazhesë, se “Qëllimi kryesor i arsimimit është të krijojë njerëz, që janë të aftë të bëjnë gjëra të reja, jo thjesht të përsëritin ato që kanë bërë brezat e tjerë – njerëz që janë krijues, shpikës dhe zbulues. Qëllimi i dytë i arsimimit është të formojë mendje, që mund të jetë kritike, që të mund të verifikojnë dhe jo të pranojnë çdo gjë që u jepet”2. Strategjitë dhe parimet nga programet: Hap pas hapi, Mësimdhënia me nxënësin në qendër, Zhvillimi i mendimit kritik gjatë leximit dhe shkrimit shihet si detyrë themelore në shkollën bashkëkohore e që përkon me punën në grupe. Përpos programeve e strategjive të shumta në arsim, sot në Kosovë zhvillohen projekte të ndryshme, që nxisin nxënësit të punojnë në grupe. Shembuj të tillë kemi nga projekti “Kosovision Contest”, që nxiti nxënësit e klasave të pesta në tërë Kosovën që, përmes punëve të ndara në grupe në katër fusha3, duke paraqitur vizionin dhe projektet e tyre, që kontribuojnë për të ardhmen e vendit. Ata u inkurajuan që t’i shprehin vizionet e tyre dhe të bëhen aktivë. Vizione dhe projekte të ndryshme që u punuan, nxënësit i bënë së bashku në grupe pune. Një punë të tillë bëmë edhe ne me nxënësit e klasës sime në grupet e punës. 1 ME-1 dhe ME-2 është fjala për mësuesit e klasave të mësimit në grupe (shkurtesa ME- mësuesi eksperimantal). 2 Fisher, Robert (1995), Teachning Children to Learn. Stanley Thornes: UK, f. 29. 3 Shih, www.kosovision.org 256  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Vizioni për të ardhmen e Kosovës Gjatë punës së projekti të lartëpërmendur, nxënësit punuan në grupe dhe ishin më të vullnetshëm edhe në lëndët mësimore. Nxënësit, të inkurajuar, njësitë mësimore i ndërlidhnin me jetën në praktikë. Njohuritë dhe dëshirat e tyre i paraqitën në pllakatin “Vizioni për të ardhmen e Kosovën”. Përfundimi Në mbështetje të analizës teorike nga literatura në fushën pedagogjike e didaktike si dhe duke u bazuar nga rezultatet e fituara nga hulumtimi, kemi nxjerrë këto përfundime: 1. U vërtetua se mësuesit dhe nxënësit kanë pikëpamje pozitive për punën në grupe, sepse nga të gjitha pyetjet në hulumtim, nga të gjithë të anketuarit apo më saktë mbi 90% e përgjigjeve në pyetësorin për nxënës dhe të përgjigjeve në intervistën me mësues e pranojnë dhe e vlerësojnë si formë të përshtatshme dhe të pëlqyer. 2. Nga krahasimi i rezultateve të nxjerra sipas deklarimeve të nxënësve të klasave të mësimit frontal dhe të klasave të mësimit në grupe, argumentohet se “mbajtja e mësimit përmes punës në grupe bën që mësimet të mësohen më lehtë dhe të rritet dëshirën e nxënësve për vazhdimin e mësimit në formë të tillë”. 257  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 3. U verifikua se nxënësit janë më bashkëpunues në grupin e punës, sepse nga krahasimi i rezultateve të nxjerra sipas deklarimeve të nxënësve të dy grupeve, dëshmohet se 83.02% e nxënësve të klasave të mësimit në grupe deklarohen se janë bashkëpunues në nivelin jashtëzakonisht shumë, derisa nga deklarimet e klasave të mësimit frontal janë 58.49%. Prej rezultateve të prezantuara nga hulumtimi dhe vëzhgimi në klasë, nxjerrim këto rekomandime:  Mësuesit duhet të praktikojnë mësimin përmes punës në grupe, ngase të dhënat statistikore nga testi dhe anketimi tregojnë se mësimi në grupe ka ndikuar pozitivisht në arritjet e nxënësve dhe është më e dëshiruar nga nxënësit.  Të kihen parasysh këto veprime gjatë zbatimit të punës në grup: - Grupet të jenë të paisura me materiale që kërkohen për kryerjen e detyrave; - Mësuesi bashkë me nxënësit të nxjerrin kriteret e mësimit; - Formimi i grupeve të jetë i ndryshueshëm dhe i pranueshëm për nxënësit;  Mësuesit të përdorin këto strategji gjatë punës në grup: - Udhëzimet për mësim të jenë të kuptueshme dhe të shpjeguarit të jetë me shikim në sy për të gjithë njësoj, duke u përmendur emrat vazhdimisht; - Të respektohen mendimet e të gjithë nxënësve, pa dallim, dhe diskutimi të fokusohet më shumë në pozitiven, e më pak në negativen; - Prezantimi dhe Vlerësimi të bëhen sipas kritereve të përcaktuara nga mësimdhënësi bashkë me nxënësit.  Mësuesi gjatë planifikimit të mësimit të zgjedhë teknika ndërvepruese, të përshtatura mirë njësisë mësimore, me qëllim që nxënësit të ndihen mirë gjatë kohës së mësimit përmes punës në grupe. Shpresojmë se rezultatet përfundimtare të hulumtimit dhe rekomandimet do të kontribuojnë në përmirësimin e praktikës mësimore dhe në të nxënit produktiv të nxënësve si dhe do të avancojnë mësimdhënien bashkëkohore. Literatura Bojaxhiu, Aleksandër (2004), Disiplina në klasën mësimore, Toena, Tiranë. Fisher, Robert (1995), Teaching Children to Learn, Stanley Thornes: UK. Galton, Maurice & John Williamson (1992), Group work in the primary classroom, Routledage, USA & Canada. Grillo, Kozma (2002), Fjalor Edukimi (Psikologji – Sociologji – Pedagogji), Dita 2000, Tiranë. Merje, Filip (2006), Mjete për të mësuar në grup –Të mësosh në grup 2, Logos-A, Shkup. Murati, Xheladin (2002), Didaktika-Metodologjia e mësimdhënies,Tetovë. Musai, Bardhyl (2005), Mësimdhënia dhe të nxënit ndërveprues, Pegi, Tiranë. Novaçevska B. (2007), Interaktivna komunikacija, Manastir. Vitak, August (1964), Puna bashkëkohore në grupe, Beograd. Zylfiu, Dr. Sci. Nijazi (2004), Didaktika, Timegate, Prishtinë. 258  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Mirjam REÇI1 NGA STRATEGJIA EUROPA 2020 TEK HAPAT KONKRETË ABSTRACT: Through the adoption of the Europe 2020 strategy, the EU has proposed an “inclusive growth” component. The attention to education, inclusion and poverty reduction provides an additional opportunity to adopt a comprehensive approach to achieving well- being for children and also the most marginalized groups. Education, social inclusion and employment represent critical areas of intervention, given the specific set of challenges present in these areas. The Europe 2020 strategy was developed in a period of economic crisis, in which many EU member states introduced austerity policies, consisting primary of budget reductions to welfare benefits and social services, at a time when disadvantaged groups needed increased support. The main objective of Europe 2020, “A European strategy for smart, green and inclusive growth” is to bring together the economic, social and environmental agendas of the EU in a more structured and coherent way. Regarding education, concrete initiatives are undertaken in many European countries, members and non-member states which fit to the creation of an inclusive society. Focus is given to increasing the quality of primary education of an inclusive society, reducing the early school drop-puts. Stakeholders from the education community including Albania have highlighted that the focus should not be solely on higher education, but also on developing early-childhood education programs. Such inclusive services were seen as essential for improving school readiness and for providing an equal starting, thus reducing the probability of drop-outs. The objective of this article is to share some of the initiatives in Albania which contribute to fulfill the objectives of Europe 2020 strategy. Keywords: education, strategy, initiatives ABSTRAKTI: Përmes adaptimit të strategjisë Europa 2020, BE propozon një komponent të “rritjes përfshirëse”. Vëmendja ndaj arsimit, përfshirjes dhe reduktimit të varfërisë ofron një mundësi shtesë për të adaptuar një përqasje të kuptueshme në arritjen e mirëqenies së fëmijëve dhe gjithashtu për grupet në nevojë. Arsimi , përfshirja sociale dhe punësimi, përfaqësojnë fusha kritike të ndërhyrjes , duke pasur parasysh sfidat specifike të pranishme në këto fusha. Objektivi kryesor i Europa 2020 fokusohet në një “një strategji europiane për rritje graduale dhe përfshirëse ” është të sjellë bashkë në axhendat ekonomike, sociale dhe mjedisore të BE në një mënyrë më të strukturuar dhe harmonike” 1Mirjam Reçi, lektore Fakulteti i Edukimit, UAMD / Doktorante pranë ISE (Instituti i Studimeve Europiane) Tiranë, Shqipëri 259  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Roli i edukimit në përfshirjen aktive P rofesionistët e tij, më tepër sesa punonjësit socialë, terapistët ose nëpunësit e mirëqenies- janë në qendër të jetës së fëmijëve. Shkollat mund të bëjnë më tepër në parandalim dhe ndërhyrje për të siguruar që fëmijët në nevojë janë në gjendje të kenë avantazhe, përvecse mësimdhënie cilësore. Në shkolla identifikohet natyra dinamike e përjashtimit social, dallohet dhe veprohet kur një fëmijë është vulnerabël. Kjo nuk është sfidë vetëm për shkollën. Qeveria qendrore ka rol për të luajtur. Sinergjitë shumë shërbimëshe në arsim janë më të lehta për t’u arritur nëse mbështeten nga politika kombëtare (përfshirë mbështetjen financiare) Përqasja më e zakonsme, është për një ofrues shërbimi të vetëm të punojë me një shkollë për të arritur një qëllim të vetëm, psh. reduktimin e braktisjes së shkollës nga fëmijët. Ndërsa është e lehtë të masësh efektivitetin e kësaj përqasje, nuk dmth është zgjidhja më e mirë për fëmijët në rrezik. Duke pasur konsensusin që përgjigja shumë shërbimëshe për përjashtimin social përbën diferencën, ato nuk duhen sakrifikuar thjesht se janë të vështira për t’u vlerësuar. Të gjitha shkollat, sikurse fëmijët që u shërbejnë, janë të ndryshme. Atyre u nevojitet hartimi i nje set-i prioritetesh dhe vlerash për të udhëhequr punën me të rinj në nevojë . Është jetësore që aktorët e shkollës dhe ofruesit e shërbimeve me të cilat bashkëpunojnë, të aftësohen, të jenë sensitivë ndaj rrethanave lokale. Edukimi dhe përfshirja aktive: përcaktimi i termave Parandalimi është koncept kyc. Shembujt e punës me përjashtimin social përqëndrohen në parandalimin e përjashtimit përmes përfshirjes së të rinjve në rrezik. Parandalimi mund të aplikohet në veprime mbrojtëse ku një fëmijët të mos privohen nga marrja e një ose të gjitha shërbimeve që ofron shkolla Ndërhurja është një term tjetër për t’u shpjeguar. Shkollimi është ndërhyrja më ë rëndësishme në jetën e një fëmije psh: në theksimin e shkollimit pëfshirës dhe strategjitë për të ndaluar braktisjen e shkollës në moshë të herhme (Komisioni Europian “Staff Ëorking Paper”, 2010) Ndërhyrja e hershme është termi më i përdorshëm i shoqëruar me axhendë përfshirëse. Në “Social Investments Package” Komisioni Europian 2013, u vërejt se ndërhyrja në fëmijërinë e hershme në shëndet dhe edukim është pikë kyce për thyerjen një cikli varfërie prej brezash. Kuptimi tjetër i ndërhyrjes së hershme nuk kufizohet në stadet e hershme të jetës së fëmijës , por përfshin ndërhyrjen kur ka shenja të vulnerabilitetit në ndonjë kohë të jetës së fëmjës ose të të rinjve. Ky kuptim i ndërhyrjes së hershme con në domososhmëri shumë shërbimëshe. 260  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Ekipet, kudo ku janë shërbime të thjeshta ose përmbajnë shumë profesione, zakonisht kanë një histori dhe kuptime të përbashkëta të roleve të punës nga tëcilat mund të punojnë në përgjigje me fëmijë dhe familje për qëllime të përbashkëta. Rrjetet mund të ndërtohen bazuar në disa njohje dhe sjellje të përbashkëta. Puna e ofruesve të shumë shërbimeve sugjeron angazhime më të forta mes shërbimeve qe vijnë bashkë për të atakuar problemet komplekse të përjashtimit social. Raporti i Komisionit nënkupton që edukimi, trajnimi, punesimi, strehimi dhe politika shëndetësore nevojitet të ndërthuren. Si duket praktika? Realiteti nevojitet të kuptohet kur formulohen politika të bazuara në evidenca. Procesi dhe treguesit strukturalë (legjislacioni, kodi i etikës, auditi ) mund të ofrojnë informacion të vlefshëm, rreth përfituesve të shërbimeve dhe sa në kompleks janë adresuar problemet. Nga ana tjetër është ndërhyrja e suksesshme e ekzaminuar. Ky lokalizm i domosdoshëm ngre pyetjen rreth shtrirjes kur ndërhyrja në një kontekst kultural mund të transferohet në një tjetër. Puna parandaluese është kulturalisht sensitive dhe e paevitueshme. Praktikuesit punojnë me rrenjët e historisë dhe kapitalit kultural e social lokal. Këto studime u identifikuan duke përdorur rrjetet europiane të kërkuesve në fushën e parandalimit të përjashtimit social dhe punën e shkollës në mësimdhënien cilësore Të gjithë së bashku për një arsim dhe shoqëri më përfshirëse Iniciativa u zbatua nga organizatat komunitare te Europës për mnirëqënien lokale e mbështetutr nga programi për mbështetjen e arsimit i Fondacionit të Shoqërisë së Hapur, në vitin 2013. Ai u ofroi qytetarëve europianë, aktivë në fushën e arsimit dhe të përfshirjes sociale mundësinë për të ndërvepruar midsi tyre me politikë- bërësit dhe OSHC-të në nivel lokal, kombëtar dhe europian. Në nivel lokal nisma ndoqi një metodë gjithëpërfshirëse të bazuar në komunitet ku organizatat komunitare për arsimin punuan drejt promovimit të aktorëve për zhvillim lokal dhe rritjes së mirëqënies lokale përmes edukimit formal dhe jo formal. “ Forcimi I bashkëpunimit shkollë-famile-komunitet dhe 261  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 komunitete më gjithëpërfshirëse” u fokusua në cështje të marxhinalizimit në arsim dhe fortësimit të një arsimi dhe shoqërie gjithëpërfshirëse. Aktivitete të planifikuara si: takime dhe ëorkshope ndërgjegjësuse, aktivitete psikosociale, fushata për përmirësimin e mabientit, debate dhe publikime kanë ndikim në rritjen e ndërgjegjësimit të aktorëve të përfshirë mbi rëndësinë e arsimit dhe shoqërie gjithëpërfshirëse dhe përmirësimin e klimës në shkollë, rritjen e pjesëmarrjes aktiove dhe integrimin e femijëve dhe familjeve në nevojë me lidhje më të ngushtë mes mësues-prindër-nxënësve dhe anëtarëve të tjerë të komunitetit u zbatuan në Bashkinë e Durrësit. Në vend të konkluzioneve: ndikimet në politika Cështjet kryesore të identifikuara në Komisionin Europian “Staff Working Paper” (2011) mbi braktisjen e hershme të shkollës i jep rëndesi mbështetjes shumë dimensionale: “ Vështirësitë në shkollë shpesh kanë rrënjë të jashtme. Zgjidhja e problemit në shkollë nuk mund të bëhet efektivisht pa prekur rangun e problemeve që e vendosin fëmijën në vështirësi, që mund të përfshijnë përdorimin e drogës ose alkolit, crregullimet e gjumit, abuzimin fizik dhe traumat. Disa nga masat më të suksesshëm 262  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 kanë qenë ato që ofrojnë një zgjidhje holistike duke rrjetëzuar aktorë/ palë të ndryshme dhe kështu mbështesin personin në tërësi” Një set parimesh të rëndësihme për udhëheqje për t’u konsideruar vijnë nga Komisioni Europian 2013 ku rekomandimet për investimin tek fëmijët përmes “strategjive shumëdimensionale” përfshirë edhe “parime horizontale” si:  Të atakohet varfëria e fëmijëve dhe përjashtimi social përmes strategjive të integruara që shkojnë përtej sigurimit të sigurise material të fëmijëve  Mbajtja e një ekuilibri të përshtatshëm mes politikave universale dhe përqasjeve të targetuara, me qëllim mbështetjen e më të disavantazhaurve  Të sigurohet fokusi mbi fëmijët që përballen me rrezikun në rritje për shkak të disvantazheve të shumëfishta  Të ketë investime të qëndrueshme për fëmijët dhe familjet e tyre. 263  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Mois KAMBERI1 ORIGJINA E KASTRIOTËVE, TOPONIME RRETH HEROIT TONË KOMBËTAR –SKËNDERBEUT ABSTRACT: The origin of Kastrioti and toponyms with regard to our national hero– Skanderbeg The genealogy of Kastioti family would have been insignificant had it not been the case that Gjergj Kastrioti-Scanderbeg was born to this noble family. There is a sense of making our national hero belong to different countries and territories. All the research in the sources and documents of the antecedents of the great hero have revealed slim data and gone no further than his own father, Gjon Kastrioti. All the documents and sources consulted will put away the multiplicity of presumptions on the origins of Skanderbeg and bring forth the rich existing toponomastics establishing his proper origin in Dibra, i.e. the family origin although there will be no mention of the place he lived during his childhood. This article delves into the rich historical sources, written documents and memoirs of his contemporaries, and the rich toponomastics with regard to the origin of Kastiot family and Gjergj Kastrioti-Skanderbeg. Different localizations about the origin of Skanderbeg and the battles that he led will be provided in this paper. Furthermore, the paper will draw on the activities of certain Albanian chiefs, great warriors of Skanderbeg time such as Hamza Kastrioti, Moisi Golemi, Vrana Konti, Gjergj Arianit, etc. Key words: genealogy, toponymy, historical documents, folklore, etc. ABSTRAKTI: Gjeanologjia e shtëpisë së Kastriotëve do të kishte qenë e papërfillur, po të mos kishte dalë nga gjiri i saj Gjergj Kastrioti-Skënderbeu. Shumë shtete, popuj apo krahina të ndryshme kërkojnë ta bëjnë heroin tonë të tyren. Por burimet bashkëkohore dokumentare për paraadhësit e heroit, nuk shkojnë përtej të atit të tij, Gjon Kastriotit. Burimet dhe dokumentat e sjella do të hedhin poshtë shumë hamendësi rreth origjinës së Skënderbeut dhe do të përcaktojnë në bazë të këtyrë dokumentave dhe një toponimastike të pasur origjinën e tij nga Dibra. Përsa i përket vendit nga ishin Kastriotët, dhe ca më tëpër, nuk flasin as për vendin ku kaloi fëmijërinë Skënderbeu. Tema synon të sjell burime të pasura historike, dokumente të shkruara , dhe kujtime nga bashkëkohës , si dhe një toponomistikë shumë të pasur për origjinën e Kastriotëve dhe të Heroit tonë Kombëtar –Gjergj Kastrioti-Skënderbeu. Do të jepen lokalizime të ndryshme rreth origjinës së Skëndërbeut dhe betejave të zhvilluara prej tij. Krahas Skëndërbeut në temë do të sillet dhe aktiviteti i disa prijësve të tjerë shqiptarë bashkëlutëtarë të tij si: Hamza Kastrioti, Moisi Golemi, Vrana Konti, Gjergj Arianit etj. Fjalë kyçe: Gjeonologji, toponime, dokumente hisrtorike, gojëdhëna etj. 1 Dr. Mois KAMBERI - University “Aleksandër Moisiu”, Durrës. moiskamberi@yahoo.com 264  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 shtë diçka shumë e veçantë që për vite e vite me rradhë historianët u muarën Ë më orgjinën e Kastriotëve, vendodhjen dhe vendlindjen e Gjergj Kastriotiti - Skënderbeu dhe të krahinës shqiptare nga vinin ato. Me gjithë vërtetësinë e tezës për këtë origjinë dhe vendlindjen dibrane të Skënderbeut nga studiues të huaj dhe të Akademisë së Shkencave, është e pakuptimtë që dhe sot e kësaj dite lejohen të botohen e publikohen punime pa fund e pa baza shkencore rreth origjinës së Kastriotëve dhe Skëndërbeut. Në pamundësi të çertifikimit të këtyre botimeve hamendësitë rreth origjinës dhe figurës së heroit sa vijnë e rriten. Por Gjeonologjia e shtëpisë së Kastriotëve do të kishte mbetur me siguri e papërfillshme, pot ë mos kishte dalë nga gjiri i saj Gjergj Kastrioti-Skënderbeu. Por burimet historike bashkëkohore për paraardhësit e Skënderbeut nuk shkojnë përtej Gjon Kastriotit. Madje shumë nga këto burime heshtin plotësisht, përsa i përket vendit nga ishin Kastriotët dhe nuk flasin as për vendin ku kaloi fëmijërinë Skënderbeu. Rezultatet e studimeve të ndryshme të vërtetuara në bazë të burimeve të shkruara nga bashkëkohës të heroit të huaj e vendas dhe toponimet e pasura, bënë që akademikët shqiptarë më 2 nëntor 1985 1në fshatin Sinë e Poshtme të rrethit të Dibrës të ndërtonin dhe përuronin Muzeun e Kastiotëve, i vogël por me një përmbajtje të madhe historike. Ai i kushtohej familjes së shquar të Kastriotëve e në mënyrë të veantë të birit të saj të lavdishëm Gjergj Kastriotit –Skënderbeut. Ky muze u ngrit në fshatin Sinë të krahinës së Çidhnës në Dibër të Poshtme ku, sipas traditës popullore dhe në bazë të njoftimeve historike, ka qenë banimi i Kastriotëve dhe vendlindja e Skënderbeut2. Enigmat e ndryshme rreth origjinës dhe vendlindjes së Gjergj Kastriotit- Skënderbeut, u dhanë mundësi inerpretimeve të ndryshme vendase dhe të huaja rreth origjinës dhe vendlindjes së heroit. Ja disa prej tyre? Mungesa e burimeve u dha rast që të shfaqen teza trë ndryshme mbi trualin e origjinën e Kastriotëve dhe vendin ku lindi Skënderbeu. Në Aktin e sundimtarit serb të Vlorës , hartuar në vitin 1368, në të cilin kishte nënshkruar si kështjellar të Kaninës njëfarë Branilo Kastrioti disa historian europianë, CH,Hopi, J.Ph. Fallmerayer, J.E.Pisko etj. menduan se ky Branilo Kastrioti duhet të këtë qenë gjyshi i Skënderbeut dhe se nga karakteri sllav i emrit të gjyshit, duhet të ketë qenë sllav dhe i nipi. Kjo mbështetej dhe në një frazë të një shkrimtari të shek.XVI, Francesko Sansovino mbi historinë e turqve, në të cilin thuhet se :”Skënderbeu ishte për nga origjina serb”. Kjo tezë u pëlqeu historianëve serb, të cilët edhe sot e kësaj dite, kur ajo është haruar, nuk shkëputen dot prej saj. Kurse historiani grek Margaritis Dimitzas, në vitet 70 të shekullit të kaluar hodhi tezën se Kastriotët ishin me origjinë greke, meqenëse mbiemri i tyre Kastriot, vjen nga greqishtja-chastriotis që do të thotë banorë i kështjellës. 1 Ndreu Haziz, “Toponime për vendëlindjen dhe vendbanimin e Kastriotëve”, Marin Barleti, Tiranë 1997, f.24. 2 Frashëri Kristo, “Nga cili vend i Shqipërisë ishin Kastriotët ?”, Shkenca dhe Jeta, nr.1/86, f.28. 265  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Por tezat e origjinës sllave apo greke ranë përfundimisht, kur dolën njoftime burimore autentike që provojnë se Kastriotët ishin shqiptar. Një kontribut shumë të rëndësishëm dhanë në këtë drejtim dy historianët e njohur shqiptarë: Athanas Gegaj dhe Fan Noli, të cilët nënvizuan se Skënderbeu ishte shqiptar, pasardhës i epirotëve të lashtë. Duke argumentuar këto burime historike, historianët shqiptarë bënë që shumë studiues të vendeve të ndryshme që kishin pretenduar se janë vendlindja e heroit, të arrinin në përfundimin tek përkatësia shqiptare e Gjergj Kastriotit- Skënderbeu. Pas zgjidhjes përfundimisht të çështjes etnike të origjinës së Kastriotëve, filloi diskutimi i tyre mbi origjinën krahinore të tyre. Në lidhje më këtë temë, gama e  traditat populore dhe tezave ishte më e gjerë ku u shfrytëzuan dy fusha burimore:  dokumentat historike. Të dhënat nga tradita popullore nuk pajtoheshin midis tyre. Çdo krahinë e ndjente veten krenare të nxirrte origjinën e Kastriotëve nga gjiri i saj. P.sh. Ami Boue, kishte dëgjuar se Skënderbeu kishte lindur në Mirditë, në fshatin Kastrit, gjysmë ore larg Vigut. Albanologu i njohur J.von.Hahn, gjatë udhëtimit të tij nëpër Shqipëri, dëgjoi në lidhje me vendin ku kishte lindur Skënderbeu, tri fshatra të ndryshme në Kastrat të Mbishkodrës, në Iballë të Pukës dhe Stelush të Matit. Sipas traditës popullore dibrane të botuar nga Faik Konica në vitin 1903, Kastriotët ishin nga fshati Sinë i Peshkopisë. Marin Sirdani, i cili mblodh një mori gojëdhënash mbi Skënderbeun, thotë se Kastriotët ishin nga fshati Shtjefën i Matit, kurse Mark Krasniqi i bën Kastriotët banorë të fshatit Shtjefën, por shton se këta kanë ardhur aty nga fshati Kastriot i Dibrës. Nga burimet e shkruara vendin e parë e zënë ato të historiografisë shqiptare, Marin Barleti, në veprën e tij kushtuar heroit, botuar në latinisht midis viteve 1508-1510, ai shkruan se krerët e fisit të Kastriotëve kanë rrjedhur prej një dere fisnike nga Emati. Por në latinisht Aemathia nuk ka kuptimin e Matit. Por origjina krahinore e Kastriotëve u ndërlikua aq keq nga dy burime kronikore: Burimi i parë është një kodeks boshnjak i fundit të shek.XVI, në të cilin thuhet se Kastriotët ishin nga fshati “Kastriot, në provincën Az të Epirit”- de Castrioti in provincial Az in Epiro. Burimi tjetër i fillimit të shek.XVII është një njoftim i botuar nga Pietro Lukari në Analet e Raguzës(Annali di Rausa) ku thuhet se familja e Gjon Kastriotit ka dalë nga “Kastrati, fshat nën juridiksionin e Asit në Shqipëri, pak larg nga lumi Drin”(da Castrati, villa nella giuristidione in As in Albania, poco diskosto dal fiume Drilon). Pikë takimi e dy burimeve është emri Az, Lukari e vendos fshatin Kastrat pranë lumit Drin. 266  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Aleks Buda pasi studjoi të dy burimet e mësipërme mori si bazë pikën e përbashkët të tyre, emrin Az ose Has. Ai e kërkoi origjinën krahinore të Kastriotëve në Has të Kukësit me qendër Krumën, ku nuk ka ndonjë emër fshati Kastrat apo Kastriot. Për këtë arsye duhet hequr dorë nga lokalizimi i origjinës së Kastriotëve në Has të Kukësit. Sipas Nikollë Gazullitn në botimin e tij në revistën “Hylli i Dritës”, në vitin 1932, gjurmët e Hasit i gjeti në fshatin Trena të Peshkopisë. Ky njoftim përputhet dhe me faktin se disa fshatra të tjerë të zonës së Dibrës kanë si prapashtesë emrin Has( Arras-Arrë-Has,Celias-Celi-Has etj.). Sipas pohimit të traditës dibrane në pjesën fushorë të trevës së Çidhnës(Dibrës), ku ndodhet fshati Kastriot, quhej Hasi i Thatë1 dhe se fshati Kastriot ndodhet në afërsi të lumit Drin. Ndërsa studiuesi Hilmi Sadiku në studimin e tij “ Rreth tezës së origjinës së Kastriotëve nga Hasi” , shoqëruar dhe me disa harta të shek.XIX, thekson lokalizimin e një vendbanimi me emrin Hassi, në krahinën e Kina(Kidna) të Dibrës së Poshtme; 1. “Carta de la Turqie d’Europa” të H. Konardit, Vjenë 1816; 2. “Carta de la Turqie d’Europa”( Partie Septentriona), Paris 1827, 3. Felica Cuniberli: “L’Albania ed il principe Skanderbeg”, Torino 1898. Në të tre hartat, vendbanimi me emrin “Hassi” vendoset në mes të fsahatit të sotëm Sllatinë dhe derdhjes së lumit Setë në lumin Drin i Zi në krahinën Kidna. Në hartën e Konardit, Hasi është vendosur në të djathtë të rrjedhës së Drinit të Zi, që bie tamam në Fushë të Thatë, që populli tregon se dikur quhej Fusha e Hasit të Thatë. Është shumë domethënëse përputhja e gojëdhënës popullore apo toponimia me dokumentet për origjinën, vendbanimin dhe vendlindjen e Kastriotëve dhe Skënderbeut në Dibër të Poshtme2. Me këto argumenta as supozimi se Kastriotët e kanë origjinën krahinore në Hasin e Kukësit, apo në Shtjefën të Matit nuk qëndrojnë. Evidentimin e toponimeve Sinë dhe Gardh, na i nxjerr në pah fisniku shqiptar, bashkëkohës i Skënderbeut, Gjon Muzaka i cili pas vdekjes së Skënderbeut u largua nga Shqipëria, në mërgim në Napoli, diktoi më 1510, kujtimet e veta për djemt e tij. Midis shumë kujtimeve të tjera ai përmend një të dhënë me shumë interes për gjyshin e Skënderbeut. Ai thotë se: “ gjyshi i zotit Skënderbe quhej Pal Kastrioti dhe ky nuk kishte në zotërim më tepër se dy fshatra të quajtur Sinjë dhe Gardh i Poshtëm3”. Këtë fakt e sjell edhe studiuesi M.Sirdani, i cili duke ju referuar Hops 1 Ndreu Haziz, “Toponime për vendëlindjen dhe vendbanimin e Kastriotëve”, Marin Barleti, Tiranë 1997 2 Sadiku Hilmi, “Rreth tezës së origjinës së Kastriotëve nga Hasi”, Ushtima e Maleve, 22 nëntor 1986. 3 Frashëri Kristo, “Skënderbeu”, Toena , Tiranë, 2002,f.63 267  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 thotë:”Gjyshit të Skënderbeut i mbetën dy fshatra mjedis Matjes e Dibrës: Sinja e Gardhi i Poshtëm”1. Për vazhdimësinë e brezave të Kastriotëve në Çidhën përmendin defterin turk të marsit 1467, i cili mes shumë sinjanëve të tjerë që nuk kishin paguar taksat, përmen dhe emrin e Dhimitër Kastriotit e të Kolë Priftit si banorë të Sinës. Përveç defterit që përmendëm kemi dhe defterin e vitit 1571. Ai thotë: ” kemi në dorë edhe një regjistër të hollësishëm të popullsisë dhe të feudalëve të Dibrës. Në këtë defter, jo më në Sinë, por në fshatin fqinjë në Çidhën e Epërme janë regjistruar së bashku edhe emrat e dy kryefamiljarëve homonom, që të dy Pal Kastri(oti). Mundet që në të dy rastet të kemi të bëjmë me shkurtimin e mbiemrit Kastri(oti). Ky mendim nuk është pa bazë sepse 31 vjet më vonë, na shfaqet një pinjoll tjetër Kastriotas nga ky fshat. Ai quhej Jozef Kastrioti nga Çidhna (Joseph Castrioti da Cidna), i cili ka nënshkruar aktin e Kuvendit Ndërkrahinor Shqiptar që u mblodh në vitin 1602 në Dukagjin të Matit. 2Megjithatë këto njoftime nuk të bindin plotësisht dhe përfundimisht se “Kastriotët ishin dibranë”. Për të vërtetuar idenë së Kastriotët ishin dibranë, shërbejnë dokumentet arkivore dhe toponimet e shumta të kësaj treve. Në Dibër, më shumë se në vise të tjera shqiptare, janë trashëguar ndër breza shumë këngë e tregime, legjenda e toponime për Kastriotët e veçanërisht për Gjergj Kastriotin-Skënderbeun. Këto i gjemë rradhazi që nga Reka e Zhupa, Dibra e Madhe e Golloborda, Zerqani e Bulqiza, dy Fushat e Dibrës, Katër Grykët e Murrës, Muhuri e Çidhna e deri në Lurë e Reçin e thellë malor të trevës dibrane. Përveç toponimeve të shumta që hasim në truallin e të dy Dibrave për luftrat, kalatë apo vendqëndrimet e Skënderbeut, ka një tjetër grup toponimesh, të cilat janë të lidhur me vendlindjen dhe vendbanimin e Kastriotëve si: Troja e Gjonit, Kulla e Gjonit, Pusi i Gjonit, Gjardhi(Gardhi) i Gjonit, Kroi i Tonzot3, Gjuri(Guri) i Kalit të Skënderbeut, Pusi i Skënderbeut, Kepi i Matjesë Skënderbeut etj4. Përsa i përket vendlindjes së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, tregimet popullore janë të shumtë, veçanërisht në Dibër të Poshtme. Janë me dhjetra çidhnakë, të cilët e përcaktojnë vendlindjen e tij në Kastriot, Sinë apo Çidhën. Ndërsa tregimtarë të tjerë, që nga Dibra e Epërme e deri në Lurë, thonë se vendlindja e Skënderbeut është në Kastriot. Këto tregime popullore i qartëson Marin Sirdani, i cili thotë: “Mbreti, i cili kundronte së afërmi cilësitë e jashtëzakonshme të tijat(Skënderbeut) e dërgonte shpesh në krye të ushtrisë për me shue kryengritjet e për me vendosë qetësinë e vendit e gjithkund i printe ora para. Së mbrami e nisi ky edhe me një urdi të madhe kundra kryqtarëve, por këtë herë, tuj pa giasën se mundte me i ba lak e me u shporr 1 Sirdani Marin, “Skënderbeu mes gojëdhënash”, 1926, f.19 2 Historia e Popullit Shqiptar, vëll.I, Toena, Tiranë 2002, f.568 3 Kroi Tonzot-kështu i thonin Skënderbeut malësorët,”Zoti jonë”. 4 Ndreu Haziz, “Toponime për vendëlindjen dhe vendbanimin e Kastriotëve”, Marin Barleti, Tiranë 1997, f.19. 268  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 tij, nësa po kalonte nëpër Adriene shmang me të vet e voti në katund të Kastriotit, ku kishte dhe fisin e vet”. Në mbështetje të këtyre pohimeve e toponimeve, ka një varg dokumentash arkivorë dhe letrare, të cilat dëshmojnë në mënyrë bindëse se origjina e Kastriotëve është nga Dibra dhe duhet kërkuar në fshatin Sinë të trevës së Çidhnës, trevë e cila përfshin dhe fshatin Kastriot1. Njoftime me interes për Kastriotët, origjinën, vendodhjen dhe vendlindjen e Skënderbeut, na jep historiani Italian, Raffael Volaterrano, bashkëkohës i Skënderbeut në veprën e tij “Komentarët”. Ai në vitin 1506, botoi një bibliografi të shkurtër të heroit tonë . Njoftimi i Volaterranos ka të bëjë me të jatin e Skënderbeut, të cilin nuk e quan Gjon Kastrioti, por Gjon Dibra ose Dibrani.(Johannes Dibra sive Dobereriensis). Gjoni kishte në zotërim Trojen dhe disavende të tjera brenda vendit”2. Faktin e dhënë nga Volaterrano e përforcon dhe defteri turk i vitit 1583, ku krahas emrave të tokave të tjera përreth, është shkruar edhe Trullishtja e Gjonit”, kurse toponimi thotë “Troja e Gjonit”. Ajo që na bind se në të vërtetë është fjala për Gjon Kastriotin është “Trullishtja e Kuke”, e cila në defter shënohet ngjitur me të parën dhe po ngjitur me njeri-tjetrin, me dyqind metra largësi janë Kuket me Kastriotin”3. Nga sa u tha më sipër mund të nxirret konkluzioni se shfaqja e Kastriotëve në trevën dibrane, në fillim në Sinë, pastaj në Çidhën, që nga Pal Kastrioti i Gjon Muzakës deri tek Jozef Kastrioti i Kuvendit të Dukagjinit, nuk mund të thuhet se është rastësi. Kjo vazhdimësi të dhënash përfaqëson 8 breza njerëzore, tregojnë se Kastriotët kanë qenë qysh në shek.XIV banorë të trevës së Çidhnës, deri aty nga shek.XVII kur gjurmët e tyre humbasin në burimet historike. Një argument i ri në lidhje me origjinën e Kastriotëve, është vendimi Senatit të Shën Markut, në të cilin u jepet Gjergj Kastriotit dhe vëllait të tij Stanish Kastriotit, qytetaria e Vendikut, më 20 shkurt 1445. Vendimi i cilëson të dy vëllezërit “zot të Dibrës dhe të Matit”(domini Dibri et Ematie). Kjo do të thotë se Skënderbeu dhe Stanishi më parë qenë zotër të Dibrës dhe pasi shtinë në dorë Krujën u bënë zotër dhe të Matit. Në dritën e këtyre të dhënave, origjina dibranë e Skënderbeut, vërtetohet dhe nga Marin Barleti. Ai viset e Çidhnës jo më kot i quan “viset e Skënderbeut”, dhe fjalët e tij marrin një kuptim të ri kur thotë se jo vetëm Skënderbeu, kur u kthye nga Nishi në Dibër i njihte dibranët, por edhe dibranët e njihnin Skënderbeun, prandaj ai hyri në Dibër pa luftë, si në shtëpinë e tij. Po për këtë arsye ai u nis nesër në mëngjes, i shoqëruar nga qindra dibranë, për të marrë Krujën dhe askush nga dibranët nuk e kundërshtuan veprën e tij nga dashuria e madhe për liri. 1 Frashëri Kristo, “Dibra dhe etnokultura e saj”, vëll.I, Dibër 1995, f.123 2 Volaterrano, libri I tetë, geografie, Macedonia, f.188. 3 Pulaha Selami, “Mbi origjinën e Kastriotëve”, Peshkopi, 1985. 269  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Jo më kot nga 24 beteja që ka zhvilluar Skënderbeu në Shqipëri, 19 prej tyre janë zhvilluar në trevat e Dibrës, sepse dibranët ishin një bazë e sigurisë dhe e suksesit të tij kundër forcave osmane. Si përfundim mund të themi se: Pal Kastrioti, Gjon Kastrioti dhe Gjergj Kastrioti, me vëllezër e farefis rridhnin nga Mazreka e Muhurit, ndaj siç flasin dhe dokumentet, mbanin në fillim mbiemrin Mazreku. Nga Mazreka ata u ngulën në Sinë e në Gardh. Që Kastriotët ishin banorë të Sinës së çidhnës vërtetohet nga defterët turk. Ai i vitit 1467 shënon Dhimitër Kastriotin banor të Sinës, krahas Kol Priftit, fis që jeton edhe sot e kësaj dite në Sinë. Për Sinën e Gardhin dëshmon Gjon Muzaka:”Ato ishin prona të Pal Kastriotit”. Kësaj thënie i vjen në ndihmë dhe ajo e Sirdanit. Defteri tjetër turk i regjistrimit të popullsisë dhe të feudeve në Dibër, ai i vitit 1571, shënon Pal Kastriotin banor të Çidhnës së Epëme. Nga Sina e Gardhi, Kastriotët dolën në fushë. Vendi që zunë u quajt Kastriot. Në defterin turk të rregjistrimit 1583 shënohet “Trullishtja e Gjonit”. Kjo e fundi konfirmon toponimin “Troje”. Këtë toponim “Troje” e hasim në Sinë dhe në Kastriot. Për këtë toponim Troje, vlen të përmendim dhe Volaterranon që më 15-6 shkruante se:”Gjon Dibrani kishte në zotërim Trojen dhe disa vende të tjera Brenda vendit”. Të dhëna të shumta gojore na sjell Sirdani, për vendlindjen e Skënderbeut:” Nësa po kalonte nëpër Adriene, u shmang me të vet e voti në katund të Kastriotit, ku kishte dhe fisin e vet”. Ngritja e Muzeut Historik të Kastriotëve në Sinë nga Akademia e Shkencave në vitin 1985, i vjen dhe më shumë në ndihmë pohimit tonë se “Kastriotët qenë dibranë autokton” sepse Sina sipas traditës popullore dhe në bazë të njoftimeve historike ka qenë banimi i Kastriotëve dhe vendlindja e Skënderbeut. Edhe Kryeministri i Turqisë, Feti Pasha, i cili në vitin 1916 ka shkruar: “Nandë malet e Dibrës së Poshtme dhe të Dibrës së Epërme formojnë atë krahinë klasike roli historik i së cilës ka ushtruar ndikim të madh jo vetëm në problemet shqiptare, por edhe ballkanike…falë Dibrës, Skënderbeu -Heroi Kombëtar - mundi të konsolidojë pushtetin e vet, duke përballuar për 24 vjet ushtritë tona. Midis tij dhe gjeneralëve tanë, përfundimi i luftrave varej nga mposhtja e “Nandë Maleve” të dy Dibrave. Atje është zemra e Shqipërisë, Porta e vërtetë e Shqipërisë, është atje kurdoherë”. 1 Bibliografia Bastri beg Dukagjini, “Shballkanizimi i Orjentit”, Paris, 1919. Frashëri Kristo, “Skënderbeu”, Toena , Tiranë, 2002. Frashëri Kristo, “Dibra dhe etnokultura e saj”, vëll.I, Dibër 1995. 1 Bastri beg Dukagjini, “Shballkanizimi i Orjentit”, Paris, 1919, f.3 270  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Frashëri Kristo, “Nga cili vend i Shqipërisë ishin Kastriotët ?”, Shkenca dhe Jeta, nr.1/86 Historia e Popullit Shqiptar, vëll.I, Toena, Tiranë 2002. Ndreu Haziz, “Toponime për vendëlindjen dhe vendbanimin e Kastriotëve”, Marin Barleti, Tiranë 1997 Pulaha Selami, “Mbi origjinën e Kastriotëve”, Peshkopi, 1985. Sadiku Hilmi, “Rreth tezës së origjinës së Kastriotëve nga Hasi”, Ushtima e Maleve, 22 nëntor 1986. Sirdani Marin, “Skënderbeu mes gojëdhënash”, 1926. Volaterrano, libri i tetë, geografie, Macedonia, 271  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Orest RADHIMA1 PËRSHTATJA E GJYQËSORIT SHQIPËTAR ME LEGJISLACIONIN EVROPIAN ABSTRACT: Albania is a potential candidate for being affiliated in the European Union. The integration process and more precisely, the Association-Stabilization Agreement , which is the fundamental document of integration, puts our country in front of the challenge of meeting the European standards, in order to embrace the models of the European Union member countries. The Stabilization-Association Agreement between Albania and the Union of European Communities aims our country meets the undertaken commitments like the democracy and the justice state respect, human rights protection, national minorities respect and protection, political dialog development, development of a functional market economy, through incitement of the harmonized economical relationships and the development of a free commerce area. It, among others, requires from the parties to be engaged for collaborating in the war against unlawful emigration, money laundering, unlawful drugs and terrorism. It also foresees collaboration in the judicial matters, like organized crime, human beings traffic, unlawful traffic of weapons, documents falsifying, corruption of the private and state sector and other fields. In order the collaboration be as effective as possible and it brings the much expected results, it requires first of all undertaking the steps for approximation the judicial legislation in the above mentioned fields. This modest work aims to evident the fact how much the changes in the Albanian judicial system are in support of the international acts and the needs themselves of the country too. In the occasion of the approximation of the legislation, an important role plays the reformation of the organs which apply the criminal law. In the occasion of the article 78 of the Stabilization-Association Agreement, Albania has to undertake important steps for strengthening the rule of law, strengthening in whole levels institutions, in the field of administration in general, as well as imposition of the law and the management of the law in particular. The collaboration especially aims the strengthening the judicial system independence and improving its effectiveness, improving the police functioning and the other organs of law imposition, providing sufficient trainings and fighting the corruption and the organized crime. ABSTRAKT: Shqipëria është kandidate pontenciale për t’u antarsuar në Bashkimin Evropian. Procesi i integrimit dhe më konkretisht;Marrëveshja e Stabilizimit-Asocimit,i cili është dokumenti themelor për integrimin, e vendos vëndin tonë përballë sfidës së ralizimit të standarteve evropiane, me qëllim përqafimin e modeleve të shteteve anëtare të Bashkimit Evropian. 1 Orest RADHIMA, kandidat për Doktoraturë. E-mail: oresti_20@hotmail.com 272  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Marrëveshja e Stabilizim Asocimit mes Shqipërisë dhe Bashkimit të Komuniteteve Evropiane, synon që vëndi ynë të ralizojë angazhimet e ndërmarra për respektimin e demokracisë dhe të shtetit të së drejtës,mbrojtjes së të drejtave të njeriut, mbrojtjes dhe të respektimit të pakicave kombëtare, zhvillimit të dialogut politik, zhvillimit të një ekonomie tregu funksionale duke nxitur marrëdhëniet ekonomike të harmonizuara dhe zhvillimin e një zone të tregëtisë së lirë. Ajo, ndër të tjera, i kërkon palëve që të angazhohen për të bashkëpunuar në luftën kundër emigracionit të paligjshëm,pastrimit të parave,drogave të paligjëshme dhe terorrizmit. Gjithashtu ajo parashikon bashkëpunimin në çështjet gjyqësore ku përfshihen: krimi organizuar, trafikimi i qënieve njerzore, trafiku i paligjshëm i armëve, falsifikimi i dokumentave, korrupsioni në sektorin privat dhe në atë shtetëror e fusha të tjera.Mirpo ky bashkëpunim të jetë sa më i efektshëm dhe të sjellë rezultatet e shumë pritura; kërkon pikë së pari ndërmarrjen e hapave në përafrimin e legjislacionit gjyqësor në këto fusha që përmënden më lart.Ky punim modest ka për qëllim të evidentojë faktin se sa ndryshimet e bëra në gjyqësorin shqiptar janë në mbështetje të akteve ndërkombëtare por edhe të vetë nevojave të vendit. Në kuadrin e përafrimit të legjislacionit një rol të rëndësishëm luajnë edhe reformimi i organeve që aplikojnë ligjin penal.Në kuadrin e nenit 78 të Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit, Shqipëria duhet të ndërmarrë hapa të rëndësishëm për forcimin e shtetit të së drejtës, forcimin e institucioneve në të gjitha nivelet, në fushën e administratës në përgjithësi, si edhe imponimit të ligjeve dhe administrimit të së drejtës në vençanti.Bashkëpunimi synon vençanërisht në fuqizimin e panvarsisë së gjyqësorit dhe përmirësimin e efikasitetit të tij, përmirësimin e funksionimit të policisë dhe organeve të tjera të imponimit të ligjeve duke siguruar trajnime të mjaftueshme dhe duke luftuar korrupsionin dhe krimin e organizuar. REFORMIMI I GJYQËSORIT SHQIPTAR SIPAS STANDARTEVE TË BE-së. SISTEMI GJYQËSOR N ë këtë kuadër ne po evidentojmë disa nga organet më të rëndësishme, që gjatë punës së tyre kanë si detyrë aplikimin e ligjit penal, apo organeve të tjera të cilat bashkërendojnë punën e tyre me organe të tilla si : gjykata dhe prokuroria. Sistemi gjqësor në Shqipëri është në rugën e reformimit të tij. Reformimi po kryhet nën mbikëqyrjen e organizmave të ndyshëm ndërkombëtarë. Reforma është drejtuar kryesisht në përmirsimin e vazhdueshëm të ligjit në këtë fushë. Ligji Nr.8436, datë 28.12.1998 ‘‘Për organizimin dhe funksionimin e pushtetit gjyqësor në Republikën e Shqipërisë’’; rregullon marëdhënie të tilla si: nga se përbëhet pushteti gjyqësor në Shqipëri, mënyrat e përzgjedhjes së gjyqtarëve të Shkallës së Parë dhe Apelit, statusin e gjyqëtarve, masat disiplinore ndaj tyre etj. Ky ligj u ndryshua me ligjin Nr. 9111, datë 24.07.2003; ligji Nr.9877, datë 18.02.2008. Qëllimi i reformave që janë kryer dhe po vazhdojnë të kryen është krijimi i gjykatave të panvarura dhe të pa anëshme, të afta për të dhënë një vendim të drejtë dhe të bazuara në prova, brënda afateve proçeduriale të parashikuara nga ligji. Tashmë si gjyqëtarët mund të 273  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 përzgjidhen vetëm personat të cilët kanë kryer shkollën e Magjistraturës,pra, presona me përgatitje të lartë profesionale dhe me integritet të lartë moral. Një hap tjetër i rëndësishëm në sistemin gjyqësor ishte dhe miratimi i Ligjit Nr.9110, datë 24.07.2003 ‘‘Për organizimin dhe funksionimin e gjykatave për Krime të Rënda’’. Kjo gjykatë gjykon një kategori të veçantë veprash penale 1. Gjithashtu dhe krijimi i gjykatës administrative, me qëllim shqyrtimin nga ana e tyre vetëm të çështjeve administrative kjo do letësonte dhe ngarkesen voluminoze nga gjykatat e tjera, gjë që do të sillte vendime kopetente të çështjeve që do gjykoheshin aty. Çdo veprim që do të ndërmerret në kuadrin e reformës në sistemin e drejtësisë ka si qëllim dhe objektiv final krijimin e një sistemi drejtësie bashkohor, të aftë të implelentoj acuquis communautaire 2 dhe të pasqyrojë standartet e Bashkimit Evropian në fushën e drejtësisë. Parlamenti Evropian i viti 2007 3 për Shqipërinë, përsa i përket sistemit gjyqësor, kërkon që të jetë në vijë të standardeve evropiane. PROKURORIA Prokuroria është organ i centralizuar në Shqipëri e cila funksionin në bazë të Ligjit Nr.8737, datë 12.02.2001 ‘‘ Për organizimin e funksionimin e Prokurorisë në Republikën e Shqipërisë’’. Ligji u ndryshua me ligjin Nr.9102, datë 10.07.2003; ligjin Nr.10051 datë 29.12.2008. Ligji regullon marrëdhënie të tilla si: kushtet që duhen të përmbushin shtetasit që të emërohen prokurorë, statusi i prokurorit,karrierra dhe procedimi disiplinor prokurorit dhe marrëdhëniet e Prokurorisë me insitucionet e tjera. Qëllimi i nryshimeve të bëra dhe i ndryshimeve të tjera që kanë përfshirë deri më sot Prokurorinë, është krijimi i një organi hetimor që funksionon në bazë të standarteve të BE-së, i cili është i aftë për të zhvilluar një hetim të gjithëanshëm dhe të drejtave të bazuara në prova, të cilat këto të fundit merren me respektimin e proçedurave, caktimin e një mbrojtësi kryesisht për të gjithë të pandeurit që nuk kanë mundësi financiare, respektimin e afateve procedoriale, bashkëpunimin me organet e gjykatës, interpolin për ekstradimin e personave etj. I një rëndësie të veçantë konsiderohet bashkëpunimi ndërmjet prokurorisë dhe policisë, vençanrishtë nëpërmejt sistemit të menaxhimit të çështjeve. 4 Gjithashtu kërkohet në vençanti ndjekja për Krimet e Rënda, vençanërisht për Krimin e Organizuar, duke i kushtuar rëndësi të madhe mekanizmave të bashkëpunimit kufitar. Një ndër problemet e fundit të cilën ngre shpesh politika Shqipëtare është dhe zvaritjet që bën organi i akuzës ndaj ‘çështjeve vip’ të cilat varen dhe sorollaten dhe në fund kapen tek proçedurat për të shpëtuar me kaq. nga komisionet e ndryeshme te BE-së që vinë për inspektim ose për trajnime është vënë re kjo dukuri, e cila sipas tyre nëpërmejt hapsirave dhe endeqeve ligjore ndodh si fenomen. Pra dhe ligji i prokurorisë ka nevojë për ndërhyrje dhe përmise të dobishme për të eleminuar hendeqet proçeduriale dhe për ta bërë sa më 274  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 afër me legjislacionet e vendeve të Bashkimit Evropian. Një tjeter evidentim që kanë vënë re këto grupe inspektimi janë dhe shumica e dosjeve janë akoma në fazë hetimi, pra kanë kanë kaluar të gjitha afatet kohore për tu hetuar dhe për tu cuar në gjykatë për gjykim,kjo gjë nuk ka ndodhur dhe ka bërë një ritje voluminoze dhe ngakresë për çështjet në vijim. POLICIA E SHTETIT Policia e Shtetit funksionon në bazë të ligjit 9749, datë 4.6.2007 ‘‘ Për Policinë e Shtetit’’.Ligji ka ndryshuar me ligjin Nr.10032,datë 11.12.2008. Policia e shtetit ka disa funksione por më kryesoret janë : të mbrojë jetën e njerzëve, sigurinë dhe pronën e tyre ; të parandalojë, të zbulojë dhe të hetojë, në përputhje me ligjin penal dhe me ligjin proçedurial penal, veprat penale dhe autorët e kryerjes së tyre, të mbikqyrë dhe kontrollojë kufijtë shtetërorë të Republikës së Shqipërisë, sikurse kërkon marëveshja e Stabilizim-Asocimit. Të gjitha reformat që parashikohen të ndërmerren, si në aspektin legjistlativ, ashtu edhe në atë strukturor, do të konsistojnë në shërndrimin e saj në në një insitucion të administratës publike, të depoltizuar dhe të centralizuar me atribute në fushën e sigurisë publike e të plolicisë gjyqësore, si dhe në një përputhje me standartet dhe praktikat më të mira të Bashkimit Evropian 5 . Me sygjerimet e dhëna së fundëmi nga Europoli dhe Pameka, triqet vëmndje që në rekrutimin e Policisë së Shtetit të ketë një metodë krejt ndryshe nga ato pararendëse. Konkretishtë bëhet fjalë që të ketë një rritje të nivelit intelekto-arsimor dhe fizik për të pranuar persona, të cilët janë të dobishëm për këtë insitucion të ligjë-zbatimit në Republikën e Shqipërisë. POLICIA GJYQËSORE Policia gjyqësore funksionon në bazë të ligjit Nr.8677, datë 2.11.2000 ‘‘Për organizimin dhe funksionimin e Policisë Gjyqësore’’. Funksionet e saj janë të përcaktuara fare qartë në këtë ligj. Ushtrimi i veprimtarisë së policisë gjyqësore nga oficerët dhe agjentët e saj drejtohen dhe kontrollohen nga prokurori, sipas rregullave të caktuara në Kodin e Procedurës Penale. Në kuadrin e marrëveshjes së MSA, ky organ duhet të intesifikojë punën e tij në bashkëpunim me prolurorinë dhe, Interpol Tirana, për marrjen në djeni për veprat penale, që janë të parashikuara nga vetë marrëveshja si: trafikimi,terrorizmi,drogat,emigrimi i paligjshëm, kontrabanda, mashtrimi fiskal. Njëkohësiht kërkohet parandalimi i pasojave të mëtejshëme për shkak të tyre, të kryejë veprime hetimore të plota e të gjithanëshme, kryesisht ose me urdhërim a delegim, për zbulimin e autorëve dhe sigurimin e provave për veprimtarinë e tyre. AVOKATIA Ligji ‘‘ Për Avokatinë në Republikën e Shqipërisë’’ , u miratua me Ligjin Nr.7827, datë 31.05.1994. Ky ligj përcaktonte avokatinë ‘‘si një profesion të lirë dhe të pavarur me detyrimin për t’i dhënë asistencë ligjore pa asnjë dallim personave fizik ose juridik, shqiptar ose të huaj’’. 275  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Ligji më pas u shfuqizua me Ligjin Nr.9109, datë 17.03.2003, i cili u ndryshua me Ligjin Nr.9795, datë 23.07.2007 dhe Ligji Nr.1047, datë 21.12.2008. Ligji i miratuar në vitin 2003 me të gjitha shtesat e bëra, po ta krahasojmë me atë të vitit 1994, jep një tablo më të plotë të profesionit të avokatit, funksioneve që kryen ai dhe kushtet që duhet të plotësojë për të ushtruar këto funksione, të drejtat dhe detyrimet, mënyrën se si funksionon zyra e avokatisë etj. Mbas vitit 2009 kur disa proçese të bujshme po fillonin të gjykoheshin, dolën në pahë dhe disa vakume proçeduriale, të cilat u shfrytëzuhan nga avukatët e këtyre gjykimeve, duke sjellur zvaritje të pa para më parë në Gjyqësorin Shqiptar. Megjithë instrumentat që ka Ministria e Drejtësisë duka luajtur një rol regullator dhe mbarvajtje të hallkave të sistemit Gjyqësor, po ashtu dhe zyra avokatisë u vu në presion, që zvaritje me mungesa të avukatëve ose me mos paraqitjen në gjykim të të pandeurve të merin fund e të kishte gjykime dhe respektim rregulloresh. Po ashtu është e rëndësishme të thuhet që edhe BE-ja me komisjonerët e saj për Shqipërinë kishte rezerva shumë të mëdha për këtë çështje. Sipas sondazheve të bëra në Shqipëri opinjoni vëndas edhe avokatinë, si pjesë të gjyqësorit e shikon si të korruptuar dhe jo dinjitoze në profesionin e vet. Kështu me inicjativë të ministrit të drejtësisë të qeverisë së majtë, që po drejton vëndin në këtë mandatë katër vjeçar, u pa e udhës qe ligji i avokatisë ka nevojë për ndryshime dhe për ta aspiruar me ato të vëndeve të BE-së, ku dhe nga këto vënde ka gjetur të gjithë asistencën e duhur. KONKLUZIONE Shqipëria ka ndërmarrë hapa të konsiderueshëm në kuadrin e procesit të përafrimit të legjislacionit me acquis communitaire, por është ende në fillim dhe i mbetet ende shumë për të të bërë. Përafrimi i legjislacionit ekzistues shqiptar me standartet evropiane dhe zbatimi rigoroz i tij është një angazhim i ndërmarrë në kuadrin e Marrëveshjes së Stabilizim- Asociimit, me qëllim integrimin. Ralizimi i këtij angazhimi është parashikuar që të kryhet për një perjudhë 10 vjeçare. Përveç afatit kohor të parashikuar, ky angazhim kërkon bashkërendimin e punës ndërmjet aktorëve të ndryshëm të ngarkuar me këtë proçes, me qëllim finalizimin me suksesit të tij. Në kuadrin e përafrimit të legjislacionit penal me standartet e kërkuara evropiane, nga vëndi ynë janë ratifikuar një sërë aktesh ndërkombëtare në këtë fushë, me qëllim harmonizimin dhe përmisimin e legjislacionit. Sa më sipër, Kodi Penal gjatë këtyre viteve ka pësuar ndryshime të shumta. Nryshimet e bëra janë pasqyruar si në ndryshimet e përmbajtjes së neneve, ashtu edhe në pasurimin me figura të reja veprash penale, të cilat nuk parashikoheshin më parë dhe për konsumimin e të cilave personat nuk dënoheshin; siç janë veprat penale që kanë të bëjnë me krimin kibernetik, etj. 276  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Ndryshimet që janë bërë Kodit Penal gjatë këtyre viteve patën si qëllim rritjen e efikasitetit në luftën për mbrojtjen e jetës, shëndetin, lirisë së personit, pasurisë, rendit kushtetues, përmbushjes së rregullt të veprimtarisë shtetërore, por dhe korrupsionit. Politikat shetërore e ndërmarrë në kuadrin e përafrimit të legjislacionit ka pasur si synim hartimin e një Kodi Penal sipas modeleve evropiane. Ndryshimet e shpeshta të bëra, kanë krijuar konfuzion në organet që merren me zbatimin e ligjit penal, të tilla si: prokuroria, apo gjykatat. Moszbatimi i drejtë i ligjit ka sjellë pasojat e tij negative. Për këtë qëllim përafrimi korekt i legjislacionit do t’i shërbejë posaçërisht organeve të mësipërme, për zbatimin sa më të drejtë të ligjit në praktikë. REFERENCAT 1 Vepra penale në kopetencë gjykimi nga Gjykata e Krimeve të Rënda janë ato të parashikuara nga neni 73,74,75,79 skronja c/ç, 109, 109 / b, 110. a, 111, 114/b, 128/b, 211, 230, 230/b, 231, 232, 233, 234/b, 333, 333/a, 334 të kodit Penal në fuqi. 2 acquis communautaire i referohet ligjit Evropian. të zbatohet projekt-ligji për reformën në gjyqësor dhe të përmisohet infrastuktura për sektorin gjyqësor. Të sigurohet një trajnim i vazhdueshëm dhe i përshtatshëm i gjyqëtarve dhe prokurorëve në çështje tregëtare dhe të kompanive si dhe ato të lidhura me MSA-në. 3 Propozim për një Vendim të Këshillit ‘‘ Për parimet, prioritetet dhe kushtet e përmbajtura në Partneritetin e Evropian me Shqipërinë’’ që shfuqizon vendimin 2006/54/KE, Bruksel 06.11 .2007,COM (2007) 656. 4 Propozim për një Vendim të Këshillit ‘‘ Për parimet, prioritetet dhe kushtet e përmbajtura në Partneritetin e Evropian me Shqipërinë’’, që shfuqizon vendimin 2006/54/KE, Bruksel 06.11 .2007,COM (2007) 646. 5 Këshilli i Ministrave i Republikës së Shqipërisë, Plani Kombëtar për Zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit,2007-2012, 2007, faqe 356. kriminale si dhe detyra të tjera të parashikuara në Kodin e Proçedurës Penale dhe në dispozita të tjera ligjore, me qëllim zbatimin e Ligjit Penal. Policia Gjyqësore si instrument që varet direket nga prokurori kohët e fundit është vënë re një mos bashkërendim dhe hetim i plotë të dosjeve që shkojnë për gjykim, prandaj ekipe të veçantë të Ministrisë së Drejtësisë janë duke u marrë për plotësimin e hendeqeve, të cilat çojnë në këtë mos bashkërendim, kështu edhe ky ligj ka nevojë për ndryshme, të cilat janë të domosdoshme. BIBLIOGRAFIA 1.EURALIUS (European Assistance Mission to the Albanian Justice System), Evropianizimi i së drejtës penale, Broshura 5, Tiranë 2008. 2.Ministria e Integrimit e Republikës së Shqipërisë, Glosar për Integrimin Evrpian, Istitucionet dhe politikat e Bashkimit Evropian, Tiranë 2006. 3.EURLIUS, Një vështrim mbi Marrëveshjen e Stabilizim Asocimit midis Shqipëris dhe Bashkimit Evropian, Broshura 3, Tiranë 2008. 4.VKM Nr.463, datë 05.07.2006, ‘‘Plani Kombëtar Për Zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim- Asocimit 2007-2012. 277  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Pranvera SKANA1 NDRYSHIMET KULTURORE DHE ROLI I GAZETARIT NË EPOKËN E REVOLUCIONIT TË MEDIAS. RASTI SHQIPTAR - NJË PËRQASJE KRITIKE ABSTRAKT: Ky artikull do të marrë përsipër të artikuloje mbi ndryshimet kulturore dhe rolin e gazetarit sot, në epokën e mediave ‘screen’. Përmes një përqasjeje teorike mbi çështjet e “Internetit dhe ndryshimet në gazetari”, do t’i referohemi pikërisht një grupi autorësh të rinj, ndërkombëtarë, të viteve të fundit si, Bernard Poulet, Fundi i gazetarisë dhe e ardhmja e informacionit 2 (2011), Jean -François Fogel dhe Bruno Patino, Një shtyp pa Gutenbergun3(2005), si dhe Eric Scherer me pyetjen e tij të ngritur në librin me titull, A kemi nevojë ende për gazetarët ?4 ( 2011), do të marrim përsipër të diktojmë teorikisht tiparet e mediave të reja sot dhe zhvillimet që po ndodhin në botë. Gjithashtu do të shohim ‘rastin shqiptar’, një përqasje kritike, se si po përballet media në Shqipëri me ndryshimet që dikton revolucioni teknologjik. Fjalët kyçe: New media, hypermedia, revolucion numerik, interaktivitet, gazetari e pasuruar ABSTRACT: Cultural changes and journalist’s role in the age of media revolution The Albania Case. A critical approach! This article will examine the cultural changes and journalist’s role today in the age of “screen” media. Through a theoritical approach about the issues of ‘Internet and changes in journalism’, I will refer to a group of young authors with international experience who came into prominence in the last decade: Bernard Poulet, The end of journalism and the future of information,5 (2011), Jean-Francois Fogel and Bruno Pationo, A press without Gutenberg6, (2005), and Eric Scherer with his question raised in his book titled, Do we still need journalists?7 (2011), across these studies. I aim to theoretically examine the characteristics of new media and the developments taking place in the world today. In the same time, with a critical approach I will analyse the new media context in Albania to show how the media in Albania is facing the technological revolution changes. Keywords: New media, hypermedia, technological revolution, interactivity, citizen journalism. *** N dryshimet kulturore në praktikën gazetareske në kushtet e sotme, nisin që në momentin ku të gjithë instrumentet e komunikimit masiv, ndryshojnë gjendjen e tyre, nga ajo klasike, në një lloj tjetër, në atë të “njëçast- 1 Pranvera Skana, PhD candidate. 2Bernard Poulet, La fin des journaux, et l’avenir de l’information, Folio, 2011. 3 Jean – François Fogel, Bruno Patino, Une presse sans Gutenberg, Morand Express, Grasset, 2005. 4Eric Scherer, A-t-on encore besoin des journalistes? Presse Universitaire de France, 2011. 5 Bernard Poulet, La fin des journaux, et l’avenir de l’information, Folio, 2011. 6 Jean – François Fogel, Bruno Patino, Une presse sans Gutenberg, Morand Express, Grasset, 2005. 7 Eric Scherer, A-t-on encore besoin des journalistes? Presse Universitaire de France, 2011. 278  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 mërisë” përmes kompjuterit dhe internetit. Është i pafund numri i gazetave, revistave, radiove, televizioneve, agjencive lajmesh etj, të cilat janë të orientuara drejt kësaj forme të re, edhe për arsye të ekzistencës së tyre, por edhe pse “moda” e të bërit gazetari po lidhet ngushtësisht me atë që quhet “ revolucioni teknologjik i mediave” . Kjo ka çuar në një model të ri komunikimi. Në këto rrethana, ka ndryshuar kultura e sjelljes së audiencës ndaj formave dhe mënyrave të marrjes së informacionit, gjithashtu dhe është rikonceptuar puna e profesionistit të medias, menaxhimi i informacionit, dhe tërësia e instrumenteve të komunikimit masiv. Si ka ndryshuar roli i gazetarit në epokën e post-gutenbergiane ? Kësaj pyetjeje do t’i japim një trajtim teorik përmes disa autorëve koherentë të viteve të fundit, të cilët kanë trajtuar në botimet e tyre, pikërisht çështje mbi kulturën e web-it si dhe për mediat e reja në përgjithësi. Por si fillim përballë këtij revolucioni « A kemi nevojë për gazetarë ? »1, është kjo një pyetje e ngritur në botimin po me të njëjtin titull, nga një autor i njohur francez, Eric Scherer. Përgjigja e tij është « PO », por në mënyrë të ndryshme. Tanimë, gazetari nuk gëzon me statusin ekskluziv të ndërmjetësuesit të informacionit mes aktorëve të transmetimit te publiku. Këto media kërkojnë një model tjetër të gazetarit. Figura e gazetarit kërkon një rimodelim për t’iu përshtatur epokës së revolucionit multi-mediatik. Debatet janë të përqendruara mes statusit të gazetarit si « specialist i fushës» apo si « profesionist i medias ». Gazetari i këtyre ditëve kërkon një aftësim të tij, multifunksional dhe riformim profesional në përputhje me pritshmëritë që sjellin mediat e reja. Sot, çdo qytetar mund të lexojë lajmet në BBC, apo mund të ndjekë live seancën plenare ose një mbledhje qeverie përmes rrjetit. Në këtë mënyrë interneti ka minimizuar çdo herë e më shumë rolin dhe funksionin e reporterit. Nuk mund të pretendojmë që të përligjim figurën e gazetarit, por përkufizimi i kësaj figure, është rikonceptuar, për të përballuar sfidat multifunksionale që kërkon kjo gazetari e re. Cilësitë themelore të një gazetari janë më aktuale se kurrë: cilësia e shkrimit, e reportazhit, e dëgjimit, mendja e hapur dhe dhunti investiguese, deontologji, aftësi për gjykimin e informacionit, shpirti kritik. Por ato janë të pamjaftueshme. Duhet edhe ekspertizë, transparencë, përulësi dhe kredibilitet për të rifituar besimin që duket sikur ka ikur2. Gjithashtu, koncepti i ardhur nga media tradicionale i « gatekeeper-it », ka humbur rolin e vet. Pasi kontrolli i informacionit dhe i autorësisë në epokën e « mungesës së censurës mediatike », tanimë është minimal. Dendësia e informacionit që ofrojnë mediat e reja, ka shpërqendruar vëmendjen e audiencës ose më saktësisht kanë vënë në dyshim kredibilitetin e punës së gazetarit. E megjithatë i gjithë ky fluks të dhënash konsiderohet si « demokratizimi i 1Eric Scherer, A-t-on encore besoin des journalistes?, Presse Universitaire de France, 2011. 2 Po aty, f. 22. 279  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 informacionit ». Sipas Scherer-it, tradita e gazetarisë në shekullin e gutenbergianëve, është dominuar nga qëndrimi i tipit “unë flas, ata dëgjojnë”. Por sot, kësaj skeme i ka ardhur fundit. Publiku, jo vetëm që nuk është më në gjendje pritëse ndaj informacionit, siç e diktonte gazetaria klasike tradicionale, por sot publiku është pjesëmarrës në komunikim, ai është aktiv. Ai reagon, dhe reagon në kohë reale, në çast përmes kushteve të reja. Por,përveç saktësisë, shpejtësisë, koherencës, dhe tashmë edhe personalizimit dhe dialogut, publiku u kërkon gazetarëve një marrëdhënie besimi. Dhe ndryshe nga ç’mendojnë partizanët e ruajtjes së logjikës së ofertës, publiku nuk është i etur vetëm për artikuj “people”! Një shtyp pa Gutenbergun1, është ky një tjetër botim i autorëve Jean François Fogel dhe Bruno Patino ( 2005), që i shtohen teorive mbi mediat e reja. Një ndër kauzat e këtij botimi ngrihet mbi pyetjen se « Përse interneti tronditi gazetarinë ?» Mediat e reja, janë shumë larg karakteristikave të gazetarisë gutenbergiane. Ato kanë orientuar audiencat e tyre jo më drejt kioskave tradicionale të gazetave, xaping- ut të televizioneve, por drejt « kioskave screen », duke shkaktuar uljen e tirazhit të shitjeve të gazetave në letër. Kështu pra, që tendenca apo « halli » i gazetave tradicionale të cilat kalojnë në web, sigurisht edhe për arsye mbijetese, ka marrë me vete edhe vëmendjen e lexuesve tradicionalë, si kurrë herë më parë. Kjo audiencë tanimë ka lirshmërinë e të informuarit pa kushte, si dhe të reaguarit në çast, bëhet aktor në procesin e informimit. etj. Para se të marrim përgjigjen e pyetjes se « Përse interneti tronditi gazetarinë ?» dhe para se teknologjia të përfytyrojë shpikjet e veta, kujtojmë se Thedor Holm Nelson, i quajtur Ted Nelson, është ai që ka një vend në historinë e medias elektronike edhe pse nuk ka krijuar ndonjë program ose teknologji, por vetëm një fjalë « hipertekst ». Konferenca e tij me titull Kompjuterë, krijimtaria dhe natyra e fjalës së shkruar, e mbajtur në vitin 1965, mbetet formulimi i parë i konceptit të hipertekstit. Pra, Nelson cilësohet, si një person që ka pasur ndikim në fillimet e internetit. Idetë e tij kishin të bënin me vendosjet e “lidhjeve midis dokumenteve aksesibël nga e gjithë bota”. Gjatë konferencës « Hiperteksti 97 », nja 10 vjet më vonë, në mes të vrullit të internetit, hiperteksti ia ka lënë vendin hipermedias, meqë teksti është një përmbajtje si gjithë të tjerat, e marrë nga të gjitha mediat… Një vijimësi e pandërprerë inovacioni: tekste, pastaj tekste me imazhe, pastaj portofolio imazhesh dhe kështu me radhë, animacion, newsletter, forum, chat, blog, video… Gjithçka shtohet dhe kombinohet në këtë ombrellë, që u shtri në territore të tjera, duke kaluar nga teksti drejt audiovizuales, multimedia dhe interaktiviteti2. Është i pamatë numri i site-ve të informacionit, që ekzistojnë sot në botën e lundrimit të informacionit. Shumëllojshmëria e informacionit, e shprehur në forma nga më të 1 Jean – François Fogel, Bruno Patino, Une presse sans Gutenberg, Morand Express, Grasset,2005. 2 Po aty, f. 58. 280  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 ndryshme brenda paketës që mundëson ekrani i vogël “screen”, si imazhe, videot, fotografi, grafike, link-e, etj. është galopant dhe kapërcen çdo memorie njerëzore, duke asgjësuar kufijtë mes tyre. Çështjes sesi interneti a teknologjia në tërësi tronditi gazetarinë, do të preferojmë t’i bashkëngjisim një shembull, sesi shpikja e telekomandës përcaktoi jo vetëm si e shohim TV sot, por edhe se çfarë shohim në TV . Në vitin 1956 “Space Command 400 Remote Control” i inxhinierit Robert Adler, bëri të mundur që të ndryshohej kanali pa lëvizur nga vendi. Sapo kjo shpikje u shit me çmim të arsyeshëm, programet e TV ndryshuan. Ndryshuar sepse konkurrenca mes ekraneve u shtua për të kapur kush e kush vëmendjen e audiencës më gjatë. Kështu tregon historiania, Christine Rosen, se çfarë ndodh në kohën para dhe pas telekomandës. Plane shumë të shkurtra, montazhe të animuara, programe të ngjeshura kanë ushqyer formën dhe përmbajtjen e një media të detyruar që të ruajë audiencën e saj se mos ikën diku tjetër. Përmbajtja e TV është bërë një format që synon mbajtjen dhe tërheqjen e audiencës njëkohësisht1. Duke qenë një kanal universal transmetimi, interneti e shtrin këtë problematikë përtej kanaleve të televizionit, e shtrin tek të gjitha mediat e vendosura tashmë në konkurrencë në internet. Në internet, shtypi i shkruar dhe shtypi audiovizual janë në pikë kritike. Përmbajtjet e tyre, të zhveshura nga konteksti tradicional, përballojnë një mjedis tepër të paqëndrueshëm: bota mediatike e të gjithës është në internet. Të ndryshosh media, të ndryshosh përmbajtje, mjafton të bësh një klik. Kurse për gazetarinë, çmimi i këtij klikimi është tepër i lartë. Mjafton që audiencat të copëzohen në ata që lexojnë në internet dhe ata që lexojnë jashtë tij, ndërmjet site-ve dhe faqeve letër, që shtypi ta humbasë aftësinë për të vendosur se çfarë përbën aktualitetin2. Studiuesit francez, Fogel dhe Patino ( 2005), i referohen një teorie të formuluar para 30 vjetësh nga dy universitarë Maxwell Mçombs dhe Donald Shaw, sipas së cilës mediat nuk kanë mjaftueshëm ndikim për t’i diktuar audiencës se çfarë duhet të mendojë, por kanë aftësinë të ndërtojnë listën e temave të debatuara në një shoqëri. Ky privilegj i agjenda setting, i verifikuar nga më shumë se 400 studime nuk ekziston pa mediat e pajisura me pushtetin e tërheqjes së audiencës. Duke qenë njëkohësisht kanal transmetimi i të gjitha mediave dhe imedia e fuqishme në të gjitha suportet e saj, Interneti zotëron qartë predispozitën për të vepruar në drejtim të kundërt: ndarje e audiencës, shpërndarjen e saj në një rrjet të tejmbushur ku gjithçka përzihet3. Përmes një optike po të njëjtë, studiuesi i mediave të reja, Bernard Poulet, në botimin e tij, Fundi i gazetave dhe e ardhmja e informacionit4, fokusohet në një 1Po aty, f. 69. 2Po aty, f. 70. 3Jean – François Fogel, Bruno Patino, Une presse sans Gutenberg, Morand Express, Grasset, 2005, f. 83. 4Bernard Poulet, La fin des journaux, et l’avenir de l’information, Folio, 2011, f. 100. 281  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 ndër çështjet të rëndësishme të ditëve të sotme në media, sesi praktika gazetareske e shekullit të kaluar po perëndon dhe sesi po përballemi me të papritura të reja. “Short on facts, long on comments” : pak fakte dhe shumë komente. Kjo shprehje e vjetër e gazetarisë britanike, shpesh e servirur si kritikë e gazetarisë franceze, përshkruan mirë atë që ndodh në Internet për sa i përket informacionit. Në internet, triumfon komenti. Blogu i amerikanes Arianna Huffington, sot është siti më fitimprurës dhe më i famshëm, e ilustron më së miri këtë1. I lançuar në vitin 2005, nga kjo pasanike e divorcuar nga një senator republikan miliarder nafte, mondane dhe e etur për famë, “Huffington Post”. “ arriti të kthehet në një sallon të madh ku flitet -kryesisht për politikën amerikane - blogu ku duhet të botohesh. Është vitrina e “public intellectuals” – ne do të thoshim “intelektualë mediatikë” – pjesa më e madhe “progresistë” dhe të afërt me demokratët. Arianna Huffington përdori së pari kontaktet e saj të jashtëzakonshme për të tërhequr disa njerëz të famshëm në blogun e saj. Meqë filloi të kishte sukses, ishin vetë kontribuesit që po shtyheshin të botoheshin te blogu i saj, ku numërohen disa qindra kontribues të rregullt. Aty gjejmë politikanë si John Kerry, shumë gazetarë dhe intelektualë si Walter Cronkite, Christopher Hitchens2. Kalimi nga forma gazetë në formatin online shkaktoi efekte negative të reja. Nuk mjafton të bësh për vete lexuesit, duhen edhe produkte tërheqës për publicitetin. Transmetimi online imponon detyrime të tjera. Tradicionalisht, një gazetë ose një revistë në format letër përbën një të tërë, një “paketë”, ku përfshihen një numër i madh artikujsh që mbulojnë një gamë të gjerë temash ( politikë, shoqëri, ekonomi, kulturë, sport, etj). Reklamuesit mund të zgjedhin një rubrikë për të afishuar publicitetin e tyre, por lexuesit blejnë të gjithë gazetën. Pra, duhet që e gjithë “pakoja” të jetë joshëse që t’u shitet lexuesve dhe reklamuesve. O duhet marrë, o duhet lënë e gjitha, kronika me lajme sensacionale bashkë me anketat më të rrepta, aktualiteti ekonomik bashkë me parashikimin e motit. Një gazetë nuk shitet pjesë- pjesë. Me futjen e transmetimit online gjithçka ndryshon. Lexuesit nuk shfletojnë më një të tërë, që shkon nga faqja e parë tek e fundit, me anekset e reklamave të shpërndara nëpër faqe: ata shkojnë drejtpërdrejt te historia që u intereson, duke mos ditur as se në cilën faqe ose link ajo bën pjesë, përderisa shumica e lidhjeve kalon nga motorët e kërkimit ( Google, News, Yahoo, Digi, etj)3. Martin Nisenholtz, një nga përgjegjësit e faqes internet të Nju Jork Tajms, e ka përmbledhur mirë këtë dilemë mbi përmbajtjen e faqeve online, kur shprehej para shoqatës së botuesve online në vitin 2006: Si mund të krijojmë përmbajtje cilësore në një botë ku reklamuesit duan të paguajnë për çdo klikim dhe konsumatorët nuk 1Po aty, f. 103. 2 Po aty, f. 103 3 Po aty, f. 98. 282  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 duan të paguajnë asgjë? Edhe më keq akoma, David Simon i Washington Post shtron pyetjen “nëse informacioni i intereson ndokujt”. I shkolluar në shkollat e gazetarisë në kohën kur shtypi dukej sikur po triumfonte në mbulimin e luftërave koloniale, kur zbulonte “dokumentet e Pentagonit”, ose anët e fshehura të konfliktit në Azinë Jug-Lindore dhe ilustrohej nëpërmjet skandalit të Watergate, Simon pyet veten: Ajo që nuk kuptoj më është nëse vetë informacioni ka ende vlerë. Cilido qoftë formati, cilado qoftë mënyra e shpërndarjes, a është të kuptuarit e ngjarjeve ditë pas dite diçka që mund të shitet? Apo ne po mashtrojmë veten tonë? Apo një gazetë ishte e nevojshme vetëm kur botonte lajmërime, foto – romane dhe rezultatet e fundit sportive?1 Ndërsa një tjetër shqetësim që ngre Poulet, lidhet me demokratizimin e supozuar të informacionit dhe me triumfin e një relativizmi gazetaresk që i jep të gjithë legjitimitetin shpërthimit të blogjeve, site-ve të animuar, në përgjithësi nga gazetarë amatorë. Blogjet e profesionistëve janë të një natyre tjetër, e zgjasin duke e vazhduar, në një këndvështrim më personal, punën e gazetarit në organin e tij të informacionit; ata në përgjithësi janë më pak interaktivë sesa blogjet e pavarura. Fakti që sot janë « Të gjithë gazetarë? » dhe të gjithë janë të barabartë në botën e informacionit, edhe mes atyre që nuk e kanë këtë profesion, por e përdorin internetin për arsye nga më të ndryshme. Ashtu si eksperti ka humbur një pjesë të legjitimitetit të tij, gazetari profesionist duhet të përkulet para pasionit për barazinë e qytetarëve në internet. Një nga gazetarët më të famshëm “amatorë” Matt Drudge, gëzohet që internet i jep një zë po aq të fuqishëm fanatikëve të informatikës si unë, sa edhe një pronari të madh ose presidentit të Dhomës së përfaqësuesve. Ne po bëhemi të gjithë të barabartë2. Në këtë mënyrë, del në skenë « qytetari gazetar ». Dan Gillmor që ka qenë për një farë kohe kronikan te San Jose Mercury News, specialist i teknologjive të reja dhe militant i « qytetarit gazetar », shpjegon se informacioni duhet të jetë një “bisedë” ndërmjet qytetarëve të barabartë dhe jo një “mësim” i dhënë nga një specialist. Një tjetër bloger shkon edhe më larg kur siguron se « blogimi është e-bay-zimi i mediave » : të gjithë mund të blejnë dhe të shesin », duke mbrojtur në këtë mënyrë idenë se secili ka kompetencën të shprehet për çfarëdo lloj subjekti. Të gjithë pretendojnë se kemi kaluar nga gazetaria ku një person u fliste të gjithë të tjerëve në një formë më demokratike ku të gjithë u flasin të gjithëve3. Rasti shqiptar. Një përqasje kritike! Padyshim, mediat e reja janë sfida më e rëndësishme, fazë në të cilën ndodhet media shqiptare dhe shoqëria shqiptare në tërësi. 1Po aty, f. 100-101. 2Keen, A, The Cult of the Amateur; How Blogs, my Space, YouTube and the rest of Today’s, User-generated Media, are Destroying our economy, our Culutre, and our Values, Zagreb, 2010, f.47. 3Bernard Poulet, La fin des journaux, et l’avenir de l’information, Folio, 2011, f. 200. 283  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Disa tipare të mediave online në Shqipëri janë të ndikuara thellësisht nga kultura e menaxhimit të mediave klasike. Mediat e reja ose format online të mediave klasike kanë krijuar një dinamikë krejt të re që është qartësisht e ndikuar nga format klasike. Problemi thelbësor është që faza e tretë e revolucionit digital nuk është manifestuar me një përmbajtje apo mënyrë të re të krijimit të hapësirës ose përgjigjes së këtij revolucioni teknologjik me përmbajtjen. Por, së pari, përse ndodhet në këtë gjendje gazetaria online dhe cilat janë shkaqet; Elementi i parë është që brenda mediave shqiptare ekziston një mentalitet konservator në lidhje me hapësirën online. Shpeshherë është e njëjta redaksi që përmbush dhe gazetën në print dhe versionin online të saj, çka është një fenomen i tejkaluar me kohë. Ashtu siç Ervin Pambuku kryeredaktor i gazetës ShekulliOnline, pohon pikërisht se ‘në redaksinë onlinë kontribuon i gjithë stafi i gazetës në print’1. Pra mesa duket, redaksia e printit vazhdon të interferoje në atë të web-it. Së dyti, është fakti që gazetaria totale është një tipar ende shumë i dobët i portofolit të gazetarit shqiptar. Gazetari universal nga pikëpamja teknologjike që di të bëjë fotot, animacion, të regjistrojë me kamera, një ilustrim, një grafik pra multifunksional është absolutisht e munguar në mediat shqiptare online. Edhe pse Rober Rakipllari2, kryeredaktor i Panorama, gazetës me të madhe në vend dhe Aleksandër Çipa3, kryeredakton i Shqip, pohojnë se gazetarët e redaksive të tyre online janë të përgatitur për të përballuar sfidat e gazetarisë së re, asaj të multimedias, e pasuruar njëherësh në disa dimensione të saj. Rezulton e kundërta! Nga një monitorim dy javor i faqeve të tyre në web, 1-15 prill 2013, rezulton se artikujt e tyre online janë riprodhim i lajmeve në letër. Të pa pasuruara me linqe, fjalë kyçe, video etj. Pra përmbajnë pak standarte të gazetarisë së re. Së treti, mungesa e interaktivitetit. Ky është një tipar i mangët i gazetarisë tonë në web. Mungon komunikimi mes redaksisë dhe lexuesve të tyre në rrjet. Pse? Aleksandër Çipa sqaron; ‘Kjo ndodh për disa arsye, por ajo më kryesorja është sipas pikëpamjes sime dhe lidhet me faktin që ne konstatojmë se një pjesë e mirë e ndërhyrësve janë persona anonimë, të cilët kanë një lloj tendencioziteti, në kuptimin negativisht të fjalës, ndaj artikullshkruesit të gazetës dhe jo ndaj problematikave apo qëndrimeve që mban redaksia. Këta janë persona që identifikohen sepse kanë një konsistencë të ndërhyrjes së tyre në komentueset e faqeve apo në hapësirat e Shqip Online dhe që në jo pak raste ekspozohen në aspektin subjektivist të tyre duke denigruar artikullshkruesit apo duke, le të themi, atakuar qëndrimin redaksional, 1 Intervistë me kryeredaktorin e Shekulli Online, Ervin Pambuku, Nëntor 2012. 2 Intervistë me kryeredaktorin e Panorama, Robert Rakipllari, Janar 2013. 3 Inervistë me kryeredaktorin e Shqip, Aleksandër Çipa, Nëntor 2012. 284  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 pra janë më të identifikuar dhe kjo është një kategori e përcaktuar sepse ka një konsistencë të përditshme në shfaqjen dhe në ndërhyrjen e saj’1. Gjithashtu Shkolla e Gazetarisë në Shqipëri, është një tjetër problem, ai i edukimit të studentëve të gazetarisë sipas asaj klasike dhe gutenbergiane akoma ende larg formave të multimedias. Gazetari i ri ose i së ardhmes dhe këtu mund të ishte një rekomandim për faktorët vendimarrës në lidhje me formimin e gazetarëve në Shqipëri, pronarë të medias, shkollave të gazetarisë, universitete publike apo private duhet të kalojnë drejt një gazetari i cili i kapërcen kufizimet kohore, gjeografike, teknologjike, dhe në një farë mënyre krijojnë mundësinë që të kemi atë që quhet “gazetari e pasuruar”, me ilustrim me nënvizim, me koncepte dhe fjalë kyce që krijojnë këtë gjë, këtë element një formë tjetër të prezantimti mediatik, të lajmit, influencës, kundrejt formave tradicionale dhe kovencionale. Si përfundim konstatimi i paradoksit të revolucionit teknologjik i cili ka mbërritur dhe i mos arritjes, faktit që jemi në një prapambetje të formimit kulturor dhe menaxherial në lidhje me mediat e reja është pengesa kryesore për kalimin e sistemit mediatik shqiptar në një fazë tjetër ndërkohë që audienca dhe shoqëria me praktikat e veta komunikative personale të biznesit apo kulturore është në anën e revolucionit teknologjik. Koorporata e profesionistëve, faktorët shoqërorë që e formësojnë hapësirën mediatike janë ende mbrapa dhe në raport me elementin shtesë që do t’i shtohet portofolit të gazetarit, infrastrukturave të redaksive tona të cdo lloj medie, është pikërisht kalimi në gazetarinë numerike, fazën numerike ose digitale me gjithë elementët që kjo nënkupton. Shkurt në mënyrë metaforike, po të bëjmë një paralelizëm të gjithë ekonomistë që janë mësuar ti bëjnë llogaritë me laps kopjativ është e nevojshme dhe është mirë të bëjnë një kurs informatike për të kaluar në fazën e re. Gazetarëve shqiptare, ne të gjithëve na duhet një kurs i ri informatike! Bibliografia 1.Bernard Poulet, La fin des journaux, et l’avenir de l’information, Folio, 2011. 2.Eric Scherer, A-t-on encore besoin des journalistes? Presse Universitaire de France, 2011. 3.Jean – François Fogel, Bruno Patino, Une presse sans Gutenberg, Morand Express, Grasset,2005. Intervista cilësore 1.Aleksandër Çipa, kryeredaktor i gazetës Shqip, intervistë, marrë nga autori i këtij punimi në Institutin Shqiptar të Medias, Tiranë, Nëntor 2012. 2.Evin Pambuku, kryeredaktor i gazetës Shekulli Online, intervistë marrë nga autori i këtij punimi në redaksinë e kësaj gazete, Tiranë, Nëntor 2012.3. 3.Robert Rakipllari, kryeredaktor i gazetës Panorama, intervistë marrë nga autori i këtij punimi në redaksinë e kësaj gazete, Tiranë, Janar 2013. 1 Inervistë me kryeredaktorin e Shqip, Aleksandër Çipa, Nëntor 2012. 285  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Rezarta TAHIRAJ1 FOR A NOTION OF SELF-EMPLOYMENT ACTIVITY AND FOR A TAXATION MODEL OF SELF-EMPLOYERS INCOMES IN THE OECD MODEL TAX CONVENTION: A COMPARATIVE ANALYSIS WITH THE EUROPEAN DISCIPLINE ABSTRACT: Duke vlerësuar kompleksitetin që evidenton çështja e ndërtimit në disiplinën konvencionale të kualifikimit ligjor të profileve të punës autonome në fushën e tatimit direkt, relacioni i prezantuar ka për qëllim që të analizojë rregullat e Modelit të Marrëveshjes Fiskale të OECD me synimin për të identifikuar karakteristikat ligjore të kualifikimit të punës autonome duke verifikuar, me synimin për të identifikuar karakteristikat ligjore të kualifikimit të punës autonome, nëse për këtë nocion, mund të evidentohet tendenza për të përafruar nocionin e të ardhurave që vijnë nga ushtrimi i punës autonome me atë të të ardhurave të shoqërive tregtare që vijnë nga ushtrimi i aktiviteteve ekonomike. Fjalët kyçe: puna autonome, liria e vendosjes, e drejta për të ofruar shërbime. ABSTRACT: Taking into consideration the complexity that detects the question of construction in the conventional discipline of legal profiles’ qualification of self-employment activity in the field of direct taxation, the proposed paper aims to analyze the rules of OECD Model Tax Convention in order to identify the legal characteristics of the qualification of self- employment activity checking, also, if for this notion, as highlighted in the European discipline and in comparison with it, can somehow detects the propensity to approximate the notion of incomes derived from the exercise of self-employment activity with that of companies incomes as incomes that derive from the exercise of economic activities. Furthermore, the proposed paper has as purpose to understand the relevance of the self-employment notion at the conventional discipline, an analysis that, moreover, has as objective to answer the question if the conventional notion of self-employment activity is an autonomous legal institute or result of perception of the notion derived from national legal orders. In consideration of the results achieved at the conclusion of this analysis, the proposed paper has as purpose to identify the direct or indirect effects of the conventional rules on the national legal orders as well as on the European discipline. Key words: European Tax Law, self-employment activity, freedom of establishment, right to provide services. 1 Ph.D.Dr. Rezarta Tahiraj, Scuola Europea di Alti Studi Tributari/Università di Bologna/Italia Faculty of Economy, Universiteti “A. Xhuvani” Elbasan/Albania. email: rezarta.tahiraj4@unibo.it, rtahiraj.uniel@gmail.com 286  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 1. Introduction. T he conventional tax law, as a component of international tax law, being constituted by the principles and rules established in the tax conventions signed between different Member States of the European Union as well as summarized in the OECD Model Tax Convention, is built with the finality to divide the fiscal and legal sovereignty refered to different circumstances related to incomes with the purpose to remove the distortion phenomenon for the international investments. In fact, the process of the configuration of conventional law it is completed in the course of time with a set of conventions, mainly, bilaterals in the field of elimination of double taxation, adjusted by the national authority of the States and with a set of rules integrated in the OECD Model Tax Convention, this last well-known for the variety of rules with formal, substantial and interpretative nature. Between the rules with substantial nature detect the provisions for the elimination of double taxation and those to guaranty the principle of non-discrimination. In consideration of typological character of conventional provisions, the functions of tax conventions are summarized in three main groups: the elimination of double taxation; the resolution of the disputes; the prevention and the fight against the tax evasion. The finality of the elimination of double taxation is the elimination of conflicts and distortions of tax features with an adverse effect on investments and also on the exercise of the economic activities. On this point should be noted that this finality affects also in the sector of self-employment professional activities or self- employment activity that constitute the fulcrum of present research and for which I will try to outline the legal profiles of the qualification of objective and subjective nature in order to construct a conventional notion of self-employment activity in the field of direct taxation. Taking into account the complexity that detects the question of the construction in the conventional discipline of the legal profiles’ qualification of self-employment activity in the field of direct taxation, the proposed analysis will start with the research in the rules of OECD Model Tax Convention of the notion of self- employment activity in order to identify the legal characteristics of the qualification of this activity checking, also, if for this notion, as highlighted in the European discipline, can somehow detects the propensity to approximate the incomes of self- employment activity with society incomes as incomes that result from the exercise of economic activities. Particularly, I will try to understand the relevance or not of the notion of self- employment activity in the conventional discipline; an analysis that, moreover, has as finality to answer the question if the conventional notion of self-employment activity is an autonomous legal institute or result of perception of the notion derived 287  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 from national legal orders. In consideration of the results achieved at the conclusion of this analysis, the proposed paper has as purpose to identify the direct or indirect effect of the conventional rules on the national rules as well as on the European discipline. 2. The self-employment activity in the OECD Model Tax Convention: legal formalism or economic substance? The conventional discipline of self-employment activity in the OECD Model Tax Convention has not endured a substantial evolution from the moment of the incorporation into the text of the Convention of the year 1963 up when it edited with the new version of the year 1977. In the Model of the year 1963, the self- employment activity is governed from the article 14 which is referred only to the independent professions including provisions of professional services or the exercise of others independent activities with similar nature. Instead, the Model renewed in the year 19771 has introduced the notion of provision of independent personal services in addition to that of provision of professional services or other activities with independent nature. This modification has brought an extension of operating environment of the article that doesn’t refer only to the professional services or to other activities with similar nature, a result established with the text of the Convention of the year 1963, but also to other activities with independent character when are included the activities of professional services in the strict sense. However, the article in examination, despite the changes announced, to avoid possible conflicts with the national orders, has not outlined rigidly the objective field of self-employment activity. In fact, the article 14 was limited to invoke only one of the constructive profiles of objective nature of self-employment activity: the subjective criteria of independent character of employment activity as a distinctive element from the dependent employment. Moreover, it should be noted that the conventional discipline establishes that the activity can be exercised only by individuals and from which is confirmed the original prevalence of formal legal approach. Farther, the article 14 results to be an exemplificative article whose the objective field results to be considerably extensive. However, the extension of operative field of the article 14 has detected the question of the distinction with the article 7 appointed to the society profits. Concretely, the question exposed in the context of the OECD Model Tax Convention substantiates if between the requirements of both articles designed on the same objective and subjective field exist a correlation or, on the contrary, if both have a different objective field which in this case would be identified and 1 Modéle de la Convention de Double Imposition concernant le revenu et la fortune – Rapport du Comité des Affaires Fiscales de l’OCDE, Paris 1977. 288  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 objectively justify this different treatment. However, the article 14 is abrogated with the updated consolidated version of OECD Model Tax Convention of the year 2000 while result to be present in the current OECD Model Tax Convention whose invariability reconfirms the legal formal approach. In fact, the abrogation of the article 14 in the OECD Model Tax Convention results to be a result of the extension of the operative field of the article subject of the analysis which, on the basis of the report of the Tax Affaire Commission of the OECD1, has produced a set of interpretative questions, among of which, we note: the question of the distinction of a set of professional activities that indistinctly were part of the article 14 and of the article 7; the inexistence of substantial differences between the concept of the «permanent establishment» previewed in the article 7 and the concept of the «fixed base» sanctioned in the article 14; the absence of the differences between the rules of the determination of the incomes and those of the modalities of the taxation, as previewed in the articles 7 and 14 of the OECD Model Tax Convention2. Definitely, this decision have as purpose to approximate, at the OECD level, the legal profiles of the qualification of objective and subjective nature of the self- employment activity in the tendency to approximate the incomes of the self- employment activity with the company incomes as incomes that derived from the exercise of the economic activities, a purpose that will produce the passage from legal formalism to the affirmation of the economic substance and to uniform the rules of the taxation of the incomes that derived from the exercise of the professional activities with those of the companies. But, at some passages, the report of the OECD of the year 2000 reflects on the interpretative difficulties emerged in application of the article 14 of the OECD Model Tax Convention in relation with the article 7. However, the abrogation of the article 14 has evidenced the question of the elimination of the problems advised in the precedent report which attempts to refuse the differences in the objective field between two articles. Certainly, exist material differences between the field of the article 7 and that of the article 14, nevertheless the Tax Affairs Commission of the OECD refuses, actually, the differences between the two articles for the reason that the incomes are incomes that derive from the exercise of economic activities. In relation to the taxation of the incomes derived from the exercise of independent professions, the applicable criteria’s don’t coincide with those of the taxation of the 1 The problems of the implementation, configuration and application of the article 14 and the reasons of the abrogation are reported in the text: Inform OECD 2000 - Issues related to Article 14 of the OECD Model Tax Convention, n. 7, OECD Paris 2000, www.oecd.org. 2 Materials on International & EC Tax Law, op. cit., p. 228-229; Model Tax Convention on Incomes and on Capital: condensed version, OECD 2003, p. 112, p. 198; G. MAISTO, Convenzioni internazionali per evitare le doppie imposizioni, Milano 2008. 289  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 companies profits. As result, the abrogation of the article 14 visualises the legal effects in application of the Conventions against the double taxation concluded in the past period, in the base of the previous versions of the OECD Model which reflects this difference. An other question results to be the differences articulated at the cryptic form to the OECD Model Convention between the taxation of the companies and the incomes derived from independent personal services which were not justified. Just in this situation reveal fundamental reasons for the abrogation of the article 14 of OECD Model. The abrogation of the article 14 is also reconfirmed subsequently with the versions of the years 2003, 2005 and 2008. But, the text of the Convention Model, updated in the year 2008, has introduced important news. In application of the proposals of OECD Tax Affaires Commission1 is confirmed the validity of the taxation rules of independent professional services within the article 7 and article 17 of the OECD Model. As result, to the State of the source is recognised an extension of the taxation power meanwhile to the influence of European Law the taxation of the incomes obtained from the artists and the sports should realized in the base of a different rule from that related to the independent activity due to the fact that this last is subject of the article 7 of the Convention. 2.2.1. The objective and subjective relevance of constructive profiles of the self- employment activity notion in the OECD Model Convention: the comparison with the European discipline. The delimitation of the objective field of the article 14 in the OECD Model Convention, unlike the European law in which results absent a definition for the self-employment activity and the respective incomes in the field of direct taxation, it is considered difficult as result of the plurality and the extent of the expressions used in the OECD Model Convention against the double taxation. In the commentary of the OECD of the year 1963, the article 14 is refered to the independent professions including the performance of the professional services or the exercise of other self-employment activity of a similar nature. Starting from the year 1977, it is introduced the expression of personal independent services including also the performance of professional services or other activities of independent character. The article 14 of the OECD Model Convention is referred to the concept which is known commonly for the professional services and for the others activities of independent character. It excluded the industrial and commercial activities and also the professional activities performed from the employees; activity that implicitly result to be excluded from the objective field of the qualification of 1 The tax treaty treatment of services: proposed commentary changes, OECD 2006. 290  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 independent activity in the context of the articles 49-54 of the Treaty of the European Union. However, must observe that the article 14 didn’t referred to the independent activity of the artists and sports due the fact these activities entered in the field of the application of the article 17. On the other hand, the expression «professional services» is limited in the article 14.2 in the context that include specially the independent activity of scientific, literary, artistic, educational or pedagogical character and also the independent activities of doctors, lawyers, engineers, architects, dentists and accountants. The commentaries of the OECD have underlined the merely explanatory and illustrated character of this schedule of independent professions in which were added also others activities of independent character. The activities which were entered in the field of the application of the article 14 must be fulfilled the follows criterions of qualification: the objective criterion of non commercial character of the work in the context of which were excluded the manufacturing activities, the activity of the formation and transformation of the industrial goods and commercial activities; the subjective criterion of personal character of the work; the subjective criteria of personal ability assuming a creative ability or a qualified formation; criteria’s which in the field of the European law don’t result specified. With the delimitation of reconstructive profiles of objective nature of the independent activity, the objective field of the article 14 is limited, ensuring strictly the context of the convention and not that of the national legal orders concerned the qualification of the independent activity incomes; a particularity from which derives the principle of direct effect of conventional discipline that limits the normative power of the Member States, a principle which prevails also in the European law while its application in the field of the direct taxation is limited by the prevalence of the principle of tax sovereignty. With the abrogation of the article 14, the incomes of the independent incomes are placed in the article 7. In fact, the article 7 is characterized by a normative gap as regards the notion of the independent activity incomes and the notion of the companies incomes. A particularity not detected in the European law while in this last results absent a definition of independent activity. However, must detect that the collocation of the self-employment activity incomes in the article 7 don’t mean the unification with the company incomes, but the approximation of the notion of self-employment activity incomes to the notion of the company incomes in consideration of the criteria of economic character which characterizes the self-employment activity and the company activity; a feature from which detects the predominance of the economic substance to the legal formal approach which, also, approximate the conventional discipline with the European law. 291  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Except the objective importance of the self-employment activity, the article 14 has evoked also the question of the importance or not of the subjective notion of independent activity; a question to which is referred the report of the OECD of the year 2000 which has detected the absence of the clarity of subjective field of the article 14. The previous report has established that the article 14 is applied not only for the physic persons detecting the connection with the article 4.11. The report has suggested that the application of the company forms to the professionals, actually more frequent than the moment in which is processed the article 14, would not make sense or would not have any justification if the professionals that use the company form are passive subjects of the tax regime differenced by those that do not have an entity. Also the CIG, with the decision of 16.4.1994, is pronounced in the favour of the article 14 only in relation with the physic persons. In consideration of this decision, some Conventions against the Double Taxation have established that the article 14 applies only for the physic persons. Nevertheless, can not ignore the consequences that derive from the application of the article 14 in the favour of legal and physic persons. In some cases, this position can cause an increase of the taxation level in the State of the source in relation with the incomes that derive from the activities included in the article 14 and also in relation with others incomes as the dividends (article 10.4), the interests (art. 11.4) and the royalties (art. 12.3). However, with the abrogation of the article 14 and the collocation of the independent activity incomes in the article 7, issues a situation of ambiguity for the reconstructive profiles of objective nature of self-employment activity; meanwhile the situation remains constant in the Model Convention signed between Italy and France due the invariability of the content of the article 14 which don’t recognise the exercise in the associated form of self-employment activity. However, taking into consideration that the approximation of the objective notion of self-employment activity with the activity of the companies is founded to the criteria of economic character that characterise these activities the exercise of which can be realized also from legal persons, can be concluded that the self-employment activity can be exercised also in the corporate form; a conclusion that would bring the 1 For the purposes of this Convention, the term resident for a Contrating State means any person who, under the laws of that State, is liable to be taxed there as result of his domicile, residence, place of management or any other criterion of a similar nature, and also includes that State and any political subdivision or local authority there of. This term, however, doesn’t include any person who is liable to be taxed in that State in respect only of incomes with sources in that State or capital situated there in (Art. 4.1., Model Tax Convention on Income and on Capital: condensed version, op. cit., p. 26). 292  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 resizing of the convention discipline referred to the constructive profiles of subjective nature of self-employment activity. Eventually, the last phase of the proposed analysis arises for the valuation of the conventional notion of the self-employment activity in the light of the analyzed elements. That is to understand if this legal institution, as issues from the conventional discipline, can or less be considered result of the legal national previsions or if this institution represents a typical institution of the tax conventional right which, contrary, would influence to the national legal orders. As evidenced, the institution of the independent activity assumes its relevance in the tax conventional right in function of the tax role which occupies in the conventional articles as it is placed among the main incomes recipients of the conventional discipline which the main finality is to prevent the phenomenon of the double taxation and the tax conflicts and tax distortions. In the actual version of the OECD Model Convention is preferred to not predict an expressed definition of the self- employment activity. This situation is explained in view of the evolution of conventional discipline which moves towards a schema of substantial character; the reason for which, the incomes of self-employment activity are placed in the category of the company incomes in sight of the predominance of economic character of respective activities. In the light of what is said, it could be argued that the notion of conventional notion of self-employment activity, referred to the OECD Model Convention, also in the field of the direct taxation may include each entity that exercise an economic activity. Therefore, the conventional discipline referred to the OECD Model Convention, also exists in reference to the legal institution of self-employment activity, as an independent legislative structure not subject to the influence of the States, but which produces direct effects as prevailing to the national legal orders. 2.3. In the research of a tax model on the incomes of self-employers in the OECD Model Tax Convention. The results of the research confirm that the OECD Model Tax Convention, in order to avoid the possible constrasts with the individual national legal orders due the prevalence of the principle of tax soveregnity, don’t establish a real tax model on the incomes of self-employers in the field of direct taxation. In substance, ex. article 14 was limited to the determination of the principle of taxation of self-employers incomes produced from the residents in the territory of the other State only by the State of the residence, unless the exercise of self- employment activity is not made through a «fixed base» which the self-employer utilizes regularly for the exercise of its activities. This means that if the self- employer possessed a «fixed base», the incomes could submit to the taxes of the other State, but only in the measure in which were taxable to this the «fixed base». 293  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 As can be seen, the «fixed base» is a positive and negative boundary for the taxation in the State of the sources, the reason for which exist an interrelation between the «fixed base» and the taxation of taxable incomes of the same or derived from its activity. The context of the interpretation of this conclusion is that the State of the sources could affect the predicted income as expected in its national legislation. But, the commentaries of the article 14 of the Model Convention of 1997 result to be for more explanatory to delimit positively the material rules of the taxation in the State of the source, also to all the questions which aroused the application of this article could not be solved. Particularly, it is stated that the provisions of the article 14 were similar with those established for the profits company and founded to the same principles recognised in the article 7. The principle established in the article 7, referred to the taxation of the incomes among the principal office and the «fixed base», can be applied the same to deliver the income between the State of the residence of the person which loan independent personal service and the State where this service is loaned among the «fixed base». While, the expenses incurred in the exercise of the activity of «fixed base», including the general expenses and those of the direction, must be accepted as deductible in the moment of the determination of the income attributable to the «fixed base» in the same form with the expenses incurred in order to the «fixed base». The article 7 and its commentary can be useful in the interpretation of the ex. article 14. An example result to be the case of the payment of computer software if these assets must qualify as commercial incomes according to the article 7 or the article 14 and, otherwise, as royalties on the basis of the article 12. The interpretation of the commentaries generates important rules referred to the taxation. In consideration of these rules, the State of the source exercise the taxation power if the income is obtained through the fixed base in this State. But, is evident that the content of the ex. article 14 didn’t offer a clear legal basis regarding the application of this rule of taxation in the State of the source. Moreover, is noted that in the article 14 was present the expression gross income meanwhile in the article 7 is used the expression profit. This substantial difference can be considered important to refuse the application of the deduction rule of the expenses established from the article 7.3 1 in the field of the ex. article 14. In the same line must be proceeded also for the article 24.3 which 1 In determing the profits of a permanent establishment, there shall be allowed as deductions expenses which are incuirred for the purposes of the permanent establishment including executive and general administrative expenses so incurred, whether in the State in which the permanent establishment is situated or elsewhere (Art. 7.3, Model Tax Convention on Income and on Capital: condensed version, op. cit., p. 29, p. 119-125). 294  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 contains the provision of the non discrimination, an article with direct effect in the deduction of the expenses connected with the «permanent establishment» that, the principle, don’t result applicable for the «fixed base». In consideration of these interpretations and comments of the OECD Tax Affairs Commission, generally, the Member States of the OECD have valuated that the paragraphs (2) and (6) of the article 7 are applicable in the taxation of the incomes recognised from the ex. article 14. This conclusion can be resulted coherent if the authorities of the State in question consider that don’t exist clear differences among the article 7 and ex. article 14 or consider if the «fixed base» is equivalent with the «permanent establishment». As result, the OECD Tax Commission is pronounced expressly about the question of the application of material rules of the article 7 in the field of the ex. article 14 abrogated for this reason; meanwhile, the most part of the Member States are positioned positively on this choice. In the light of the foregoing, I arrive in the conclusion that the absence of a tax model on the incomes of self-employment activity in the field of direct taxation derives from the prevalence of the principle of tax sovereignty. For this reason, the conventional discipline established, only, a set of principles which the introduction result to be in function of the finality to eliminate the conflicts and the distortions of tax nature to prevent the phenomenon of the double taxation. 3. Conclusions The analysis eseguita ci ha consentito di verificare la rilevanza della nozione del lavoro autonomo nel diritto convenzionale tributario, al fine di poter trarre con esattezza delle conclusioni sulla questione della ricostruzione di una nozione convenzionale del reddito del lavoro autonomo. The results of the research confirm that the notion of self-employment activity in the European order Community is lined in the objective and subjective field of freedom of establishment and right to provide services. In objective terms, the notion of self- employment aims to value only the exercise of an economic activity of independent nature addressed to the market of services; a conclusion which derives also from the interpretation of the provisions of the actual OECD Model Convention which attempts to approximate the incomes of self-employers with company incomes placing in a unique category of income. Instead, in subjective terms should be noted that both the discipline, conventional and European the form prevail to the substance. With regard to the question of direct taxation of cross-border self-employers incomes should be noted that, given the prevalence of fiscal sovereignty principle, both the European order and tax treaty law are distinguished by the lack of a model of taxation of self-employers incomes. 295  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Tuttavia, va rilevato che, al fine di garantire i principi e le finalità statuite negli atti istitutivi dell’UE e di OCDE, la disciplina comunitaria e quella convenzionale delineano una serie di principi di natura fiscale che, in riferimento a quella comunitaria, tali principi sono stata elaborati dalla giurisprudenza della Corte di Giustizia dell’UE. However, it should be noted that, in order to guarantee the principles and purposes set out under the founding acts of the EU and OECD, the European and conventional framework outline a series of tax principles which, in reference to European legislation, these principles have been developed by the case law of the EU Court of Justice. In the end, it should be noted that between the European tax law and conventional tax law exist a correlation which is reflected in the principle of non-discrimination. However, the existence of this report don’t imply the prevalence of the conventional rules to the European rules. BIBLIOGRAFY Comité des Affaires Fiscales de l’OCDE, Modèle de Convention de Double imposition concernant le revenu et la fortune – Rapport du Comité des Affaires Fiscales de l’OCDE, Paris 1977. G. MAISTO, Regime convenzionale dei redditi di lavoro autonomo e concetto di installazione fissa, Diritto e Pratica Tributaria, 1981. OECD, Questions de fiscalité internationale, N. 2, Paris, 1987. G. MAISTO, Regime convenzionale dei redditi di lavoro autonomo e concetto di installazione fissa, Diritto e Pratica Tributaria, fasc. 5, 1991. G. MAISTO, Taxation of technical assistance and independent personal services, Acts of the International Taxation of Services 43 rd IFA Congress – Rio de Janeiro 1989, Vol. 14 (a), IFA 1991. G. MAISTO, Gli emendamenti al modello OCSE e al relativo commentario approvati nel 1997, Diritto e Pratica Tributaria, 1997. G. ROLLE, Mercato interno e fiscalità diretta nel Trattato di Roma e nelle recenti iniziative della Commissione Europea, Diritto e pratica tributaria, vol. 70, n. 2, 1999. A. J. M. HIMÉNEZ & J. M. C. CARRERO, Imposicion directa y non dicriminacion comunitaria, Quadernos 3 Fiscales, Madrid 2000. G. BARBARA & A. M. FAENZA, Guida pratica di diritto tributario internazionale: le imposte sui redditi nei rapporti con l’estero, Torino 2000. Inform OECD 2000 - Issues related to Article 14 of the OECD Model Tax Convention, OECD, Paris 2000. J. C. SÉCHE, La libre circulation des personnes et des services – entrée et séjour, Joly Communautaire, Tome 2, 2001. KORT, Why Article 14 – Independent Personal Services – was deleted from OCSE Model Tax Convention ? Intertax, Vol. 29, n. 3, 2001. G. D’ALFONSO, La tassazione internazionale dei redditi da lavoro autonomo, Fisco 2001 M. LANG, Avoidance of Double Non-Taxation, Avoidance of Double Non Taxation, Wien 2003. 296  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Materials on International & EC Tax Law, Vol. I, 3 edition, Leiden 2003. G. MAISTO, Convenzioni internazionali per evitare le doppie imposizioni, Milano 2003. Model Tax Convention on Income and on Capital: condensed version, OECD 2003. V. UCKMAR, Diritto tributario internazionale, 3 edizione, Padova 2003. Les Conventions – Impôts sur les revenus – Professions non commerciales, Fasc. 16-4-c, Juris Classeur 2003. 297  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Vait QERIMI1 MANDATI PARLAMENTAR (PARLIAMENTARY MANDATE) ABSTRACT: Close connection of the idea of people sovereignty and the right on elections among the others has put in the discussion the relationship betëeen voters and elected representatives. This issue is elaborated along ëith the right on elections and the election system as ëell. As the important issue this has been ranked at the theory level on the mandate of elected representatives. The theory the representative government uses this idea about mandate. According to this theory legislative assembles exercise the poëer given by people. This mandate can be understood in tëo very different ëays regarding the relationship betëeen MP. Starting from the question: ëhat report should be established betëeen voters and their elected representatives in the political theory it is talked about imperative mandates (obligatory) and the representative mandate. The goal of this paper is the argumentation the advantages and the disadvantages as ëell as the functionality of the imperative mandate and the representative mandate. This is exactly ëhat has pushed me to deal ëith this problem that is very debated in the parliamentary theory and the constitutional laë. Key words: mandate, imperative, representative, sovereignty, nation. ABSTRAKT: Lidhmëria e ngushtë e ides së sovranitetit popullor dhe të drejtës së zgjedhjeve, perveç çështjeve të tjera ka shtruar edhe atë të raportit midis zgjedhësve dhe përfaqësuesve të zgjedhur prej tyre.Kjo çështje është shtruar krahas çështjës të së drejtës të zgjedhësve dhe sistemit të zgjedhjeve.Si çështje e rëndësishme, kjo është ngritur në rang të teorisë mbi mandatin e përfaqësuesit të zgjedhur.Teoria e qeverisjes përfaqësuese perdor këtë ide të mandatit.Sipas kësaj teorie asambletë legjislative ushtrojnë pushtetin e dhënë nga kombi.Ky mandate mund të kuptohet në dy mënyra shumë tբ ndryshme për sa i përket raportit ndërmjet deputetëve.Duke u nisur nga pytje se çfar raporti duhet të vendoset midis zgjedhësve dhe përfaqësuesve të zgedhur prej tyre,në teorin politike flitet për mandatin imperative (urdhërues,detyrues), dhe mandatin përfaqësues.Qëllimi i këti punumi është që të argumententoj perparsit dhe mangësit si dhe funksionalitetin e mandatit imparativ dhe mandatit përfaqësues.Pikërisht kjo ishte nxitja kryesore që të merrem me këtë problematik e cila është mjaft e debatushme në teorin parlamentare dhe në të drejten kushtetuese. Fjalët kyçe: mandat , imperative, përfaqësues, sovranitet, komb. 1.Hyrje M andati parlamentar është një funksion public të cilin deputetet e kanë fituar nëpërmjet zgjedhjene parlamentar , ndërkohë që përmbajtja e tij si rregull përcaktohet nga Kushtetuta. 1Autori, Mr.sc.Vait Qerimi është jurist i diplomuar dhe kandidat për titullin shkencor Dr.sc i shkencave juridike. Është ligjërues në Kolegjin Universitar “Gjilani” në Gjilan. 298  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Parlamenti e ushtron pushtetin e tij në bazë të mandatit të dhënë nga populli. Karakteri i mandatit parlamentar nuk është një mandate në kuptimin e Kodit Civil. Ai nuk bazohet në një kontrat ndermjet zgjedhësve dhe të zgjedhurit nuk ka asnjë lidhje varësie dhe as marrëveshje me vullnet të lirë. Parimi i mandatit të përgjithshëm, të pavarur dhe të pakthyeshëm është pjeseë e së drejtës parlamentare të demokracive përfaqësuese. Mandati parlamentar në aspektin kohorë përfshinë periudhën gjatë së cilës deputeti ushtron funksionin parlamentar. Kjo periudhë përfshinë kohën që nga zgjedhja e deputetit në parlament e deri në skadimin e mandatit të tij , përkatësisht zgjedhja e deputetve të tjer.Në shumicen e shteteve parlamentare , mandate i deputetit zgjatë 4 vjet. Përjashtimisht nga kjo, në disa shtete mandate i deputetëve zgjatë 5, 6,7 dhe 8 vite. Janë të njohur dy lloje të mandatit parlamentar: mandate imperative dhe mandate i lirë parlamentar. Mandati imperative nënkupton kufizimin e fushveprimit të deputetit.ai paraqitet si përfaqësues i njësisë së caktuar elektorale dhe zgjedhesve të tij. Duke e zgjedhur deputetin si perfaqësues të tyre në parlament zgjedhësit (trupi electoral) i japin atij autorizim ( prokurë) , që ai të vendos në emrër të tyre.Mandati i lirë parlamentar nuk e kufizon veprimin e deputetit në parlament me qëllimet e trupit të tij elektoral. Pas zgjedhjes nga qytetarët e njësisë së caktuar elektorale., deputetët nuk përfaqësojnë vetëm trupin e tyre electoral, por tërë popullin, përkatësisht trupin electoral të një shteti. 2.Mandati parlamentar 2.1. Çfarë është mandati parlamentar? Mandati parlamentar është një funksion public, të cilin deputetët e kanë fituar nëpërmjët zgjedhjeve parlamentare,ndërkohë që përmbajtja e tij si rregull përcaktohet nga Kushtetuta.Asamblet legjislative ushtrojnë pushtetin e tyre në bazë të një mandate të dhënë nga populli.Karakteristikat e mandatit parlamentar janë të pandara me natyren e këtyre asambleve.Parimi i mandatit të përgjithshëm, të pavarur dhe të pakthyeshëm është pjesë e së drejtës parlamentare të demokracive përfaqësuese.Prej kohesh dhe deri në ditët tona vazhdon të diskutohet rreth karakterit të mandatit parlamentar, karakter që shpreh në thelb raportin ndërmjet deputetit dhe zgjedhësve. Thelbi i debatit qëndron në kundërshtimin tradicional midis sovranitetit kombëtar dhe sovranitetit popullor, si dhe në idetë e ndryshme midis teorisë së mandatit përfaqësues dhe teorisë së mandatit detyrues.Rousseau në vepren e tij të famshme të “Kontratës sociale”,ka shpjeguar atë që ai kuptonte me teori të sovranitetit popullor “Supozojmë,shkruante ai ,që shteti përbëhet prej 10 000 qytetaresh…Çdo anëtar i shetit ka, si pjesë të tij të dhjetëmijtën e autoritetit sovran”.Sovraniteti popullor është me fjalë është shuma e pjesëve të ndryshme të sovranitetit, titullar i të cilave është çdo individ i vaçant.Kjo teori sillte disa 299  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 rrjedhime të rëndësishme1.E para lidhet me elektoratin: sa kohë që çdo qytetar është individualisht titullar i një pjeseje të sovranitetit,ai ka të drejtë të zgjedhi përfaqësuesit e tij.Teoria e sovranitetit popullor kërkon që regjimi demokratik të mbështetet tek zgjedhjet e përgjithshme.Rredhimi i dytë lidhet me procedurat e demokracisë së drejtëpërdrejtë.Së fundit, rjedhimi i tretë,që në këtë rast na intereson për argumentimin që po e trajtojmë, i referohet pushtetit të asambleve parlamentare. Në sistemin e sovranitetit popullor, pushteti i komandimit shprehet nëpërmjet vullnetit të shumicës së asamblesë parlamentare, natyrisht duke vendosur “frenat” dhe “kundërpeshat” për të shmangur rreziqet e veprimimeve të momentit dhe të paramenduara mirë, që çdo mazhorancë mund të bëjë. Për më teper, mandati i të zgjedhurve është i veçant dhe detyrues. I veçantë, sepse ai shpreh vullnetin e një grupi të qytetarëve:zgjedhësve të një zone, dhe është detyrues sepse është i kufizuar prej urdherave të zgjedhësve. Në kundershtim me teorinë e sovranitetit popullor është ajo e sovranitetit kombëtar,e bazuar në idet e Montesquies, dhe e paraqitur në deklaratën e të drejtave të njeriut të 1789:”Parimi i çdo sovraniteti qëndron te kombi.Asnjë trup,asnjë individ smund të ushtroj vetëm autoritetin që rrjedh shprehimisht prej tij”.Kjo ide u përpunua nga Asamblea Kushtetuese se “Kombi prej të cilit burojnë të gjitha pushtetet nuk mund t'i ushtrojnë këto veçse nëpërmjet delegimit.Kushtetuta franceze është representative”2.Sipas kësaj teorie, Kushtetuta Franceze e vitit 1791 e cila shpallte pushteti sovran buron prej kombit , të marrë si një etnitet abstarkt, të pandarë dhe të dallueshëm prej individëve.Kuptohet lehtë që rrjedhimet e parimit të sovranitetit kombëtar janë të ndryshme nga ato të sovranitetit popullor, sipas parimit të sovranitetit popullor.Sipas parimit të sovranitetit kombëtar,votimi nuk konsiderohet si një e drejtë,por si një funksion :ai është një kompetencë e ushtruar në emer të kombit.Ashtu si për çdo funksion public,ligji mund të rregulloj ushtrimin prej elektoratit dhe sidomos të fiksojë kushtet në të cilat një person është i autorizuar të marri pjesë në zgjedhjen e përfaqësuesve.Për rrjedhim meqënëse parlamentaret përfaqësojnë të vetëm vullnetin e kombit, përdorimi i procedurave të demokracisë direkte është i përjashtuar.Së fundi ,në lidhje me kompetencat e një parlamenti, vihen re dy dallime.Nga njëra anë, meqenëse kombi është një etnitet i pajisur me një vetëdije dhe një vullnet të vetin, të cilat janë të orientuar drejt interesave të përhërshme të grupit social, është e nevojshme që “regjimi kushtetues të jetë rregulluar në mënyrë që të mund të kanalizoj kopricat e momentit të një shumice parlamentare: frenat dhe kundërpeshat kufizojnë më shumë ose më pak kompetencat e asambles parlamentare3.Nga ana tjetër, përfaqësuesit nuk janë “shitës” të zgjedhësve.Këtë faktë , filozofi i njohur francez Condorset e përmbledhte si më poshtë:”Si i mandatur prej popolli, do të bëja 1 Ylli Bufi ,Tempulli i demokracisë, Tiranë 2010 ,f.247 2 Luan Omari,sistemi parlamentar,Tiranë 2000,f.95 3 Ylli Bufi , Tempulli i demokracisë,Tiranë 2010.f 249 300  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 atë që do ta besoja se ishte në përputhje me interest e tij.Ai me ka dërguar për ti ekspozuar idet e mija,jot ë tijat;pavarsia apsolute e opinioneve të mija është e para prej detyrave të mija kundrejt atij”.Doktrina e sonranitetit popullor ka qen e mbrojtur për një kohë të gjatë në vendet ish socialiste të Europës Lindore si një nga teoritë më demokratike më progresiste..Në fakt ajo shërbente më shumë për të justifikuar kontrollin absolute mbi përfaqësuesit e popullit nëpërmjet mandatit detyrues.Që nga koha e rënjes së murit të Berlinit, në shkall botërore konstatohet që doktrina e sovranitetit popullor,pra,dhe mandate detyrues ,është pa mbështetje, ndërsa mandate përfaqësues,tashmë është bërë rregull kushtetuese.Në shumicën e vendeve,mandate detyrues është i ndaluar.I veçantë është rasti i Francës,ku ndalimi i mandatit detyrues është tradicional që nga viti 1789, ku Kushtetuta e Republikës së V-të shprehet se: “çdo mandate detyrues është nul”1.formulime të tilla të ngjashme gjënden në kushtetutat e mjaftë vendeve si dhe në Statutin e Deputetëve të Parlamentit Europian.Ligji themelor gjerman shprehet që anëtarët e Bundestagut nuk janë të lidhur ndërmjet asnjë urdhëri apo udhëzimi dhe ata duhet të veprojnë në përputhje me ndërgjegjien e tyre2.Koncepti i ndërgjegjies personale gjëndet edhe në kushtetuta të tjera.Në rastin e Shqipërisë, në dokumentin e parë kushtetues Zgjerimi i Statutit të Lushnjës (1922) dhe pastaj në Statutin Themeltar të Republikës Shqiptare (1925), si dhe në Statutin Themeltar të Mbretërisë Shqiptare (1928) thuhej se :” Deputeti nuk përfaqëson vetëm qarkun që e ka zgjedhur por kombin përgjithësisht”.Kurse në nenin 70, pika 1 të Kushtetutës së Republikës së Shqiprisë përcaktohet se : “ Deputetët përfaqësojnë popullin dhe nuk lidhen me asnjë mandat detyruese”.Kjo dispozitë shpreh një moment shumë të rëndësishëm të parimit të sovranitetit të popullit duke rregulluar raportin midis popullit dhe përfaqësuesve të zgjedhur prej tij.Ajo konfirmon parimin e mandatit përfaqësues,mandate i cili është pranuar përgjithësisht nga kushtetuta demokratike bashkohore, si dhe ndalon mandatin detyrues.Ndarja e vendit në zona elektorale është vetëm një mekanizëm i përcaktuar në ligjin zgjedhor në përputhje me sistemin zgjedhor të përcaktuar nga kushtetuta e vendit.Pavarësisht nga përmbajtja juridike dhe trajtimi teorik i karakterit të mandatit parlamentar, në veprimtarin e përditshme politike deputetët në fakt e konsiderojnë veten përfaqësues të zonave përkatëse zgjedhore, madje të partisë politike fituese në këtë zonë.Ata një pjesë të mirë të kohës së tyre e përdorin për zgjedhjen e problemeve të zonës së tyre,gjë që sjell një kontribut më të pakët të tyre në procesin legjislativ dhe në hartimin e politikave në shkallë vendi. Por sidoqoftë këto lidhje të ngushta që ekzistojnë ndërmjet deputetit dhe zgjedhësit nuk janë arsye të mjaftueshme për t'u rikthyer te ideja e mandatit detyrues3.E drejta e krahasuar konfirmon autonomin e mandatit kundrejt formulimeve të ndryshme 1 Kushtetuta e Republikes Franceze,Neni 27 2 Ligji Themelor i Republikes Federale Gjermane, Neni 38, pika1 3 Ylli Bufi ,Tempulli i demokracisë,Tiranë 2010,f.250 301  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 doktrinale.Që nga moment që asambletë fitojnë një pushtet të natyrës së përgjithshm, cilido që të jetë themeli i tij gjendja e anëtarëve të tyre adaptohet me kërkesat funksionale që rezultojnë prej vetë asamblenve. 2.2.Mandati imperative (urëdhues ,detyrues) Mandati imperative nënkupton kufizimin e fushëveprimit të deputetit në parlament.Ai paraqitet si përfaqësues i njësisë së caktuar elektorale dhe zgjedhësve të tij duke e zgjedhur deputetin si përfaqësues të tyre në parlament, zgjedhësit i japin atij autorizim (prokur) ,që ai të vendos në emër të tyre. Te ky lloj mandate,zgjedhësit i caktojnë deputetit si përfaqësues të tyre mënyrën se si duhet të veproj në emer të tyre në parlament.Ky mandate quhet imperative, ngase deputeti nuk mund të bëjë asgjë jashtë asaj që ëshë përfshirë në mandatin që e ka marrë nga zgjedhësit e vet 1.Si konkluzion,nga ky kuptim i mandatit të detyrueshëm rrjedhin këto pasoja: - zgjedhësit, mund ti japin përfaqësuesit ( deputetit) udhëzime, duke i diktuar zgjedhjet për të cilat ai duhet të votoj; - në mungesë udhëzimesh të sakta, përfaqësuesi duhet t'i kërkojë këto,ose,në pamundësi,duhet të shfrytëzohet vetëm nga ndjenjat, nga opinion dhe nga interest e zgjedhësve të njësisë së tij elektorale; - përfaqësuesi (deputeti) është i detyruar t'i japë llogari zgjedhësve për zbatimin e mandatit dhe mundë të revokohet në çdo kohë pej tyre. Mandati imperative ka për qëllim që të mundësojë realizimin e demokracisë së drejtëpërdrejt, në atë mënyrë që vendosjen në organet përfaqësuese ua beson të zgjedhurve të popullit, të cilët vendosin në pajtim me vullnetin e tij.Këtë lloj të mandatit për herë të parë e percakton Kushtetuta e Jakubinve ,e më vonë ai gjeti zbatimin edhe në Komunën e Parisit.Aktualisht shumica e shteteve parlamentare kanë braktisur mandatin e detyrueshëm.Madje disa prej tyre , shprehimisht me kushtetutë , ndalojnë kufizimin e mandatit të deputetit.Shumica e teoricienëve të së drejtës kushtetuese, pohojn se , ky mandate, do të sanksiononte iden , se deputeti është vetëm përfaqësues i njësisë së caktuar elektorale dhe do të detyronin atë të marrin parasyshë interest locale , edhe kur këto nuk pajtohen me ato të përgjithshme.Mandati i detyrueshëm është jofunksional , sepse e shendërron deputetin në një transmetues mekanik të vendimeve dhe dëshirave të formuluara jashtë parlamentit.2 Ai i mbyllë rrugën mundësisë që deputeti të korrigjojë pozitën e tij fillestare për një çështje, si pasojë e ballafaqimit me deputet të tjerë në parlament.Bazuar në këtë , ky mandate ndikon negativisht në efikasitetin e punës së parlamentit, sepse deputetët para vendosjes duhet të marrin qëndrimin e trupit të tyre electoral.Formë e caktuar e mandatit të detyrueshëm ka ekzistuar në të ashtuquajturin sistem i delegimit të përcaktuar në Kushtetutën e ish RSFJ-së të vitit 1 Arsim Bajrami,Demokracia parlamentare,Prishtinë 2005,f.141 2 Po aty 302  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 1974.Ky model ishte përcaktuar edhe me Kushtetutën e ish KSA të Kosovës të vitit 1974.Sipas këtij modeli, karakteri detyrues i mandatit të deputetëve është shprehur nëpërmjet të ashtuquajturve delegacione,të cilat kanë dhënë qëndrime të obligueshme deputetëve me rastin e vendosjes në kuvend. 2.3.Mandati i lirë parlamentar Për dallim nga mandati imperativ, pozita e deputetit në shtetet që aplikojnë mandatin e lirë apo përfaqësues është shumë më e favorshme.Mandati i tij nuk është i kufizuar me autorizime apo prokurë të posaçme , por ai ushtrohet në mënyrë të lirë dhe të ndërgjegjshme në pajtim me interesin e përgjithshëm shoqëror. Mandati i lirë parlamentar nuk e kufizon veprimin e deputetit në parlament me qëndrimet e trupit të tij electoral. Pas zgjedhjes nga qytetarët e njësisë së caktuar elektorale, deputetët nuk përfaqësojnë vetëm trupin e tyre elektortal , por tërë popullin , përkatësisht trupin electoral të një shteti . Ky mandate për herë të parë është aplikuar me Kushtetutën franceze të vitit 1791, e cila përcaktonte shprehimisht idenë se mandate që i është dhënë asamblesë , dhe si rrjedhoj edhe anëtarëve të saj, buron nga gjithë populli. Ajo në këtë drejtim deklaronte : “përfaqësuesit e caktuar në departamentet nuk do të jenë përfaqësues të një departamenti të veçantë , por i të gjithë kombit dhe atyre nuk mund t'u jepte asnjë mandate”.Autorizimet e deputetit te mandate i lirë ,ndonëse nuk janë të kufizuara me qëndrimet e caktuara të zgjedhësve të tij,nuk nënkuptojnë ushtrimin e funksionit në kundështim me vullnetin e zgjedhësve1.Përkundrazi, deputeti në saje të mandatit të lirë në bazë të ndërgjegjes së tij ushtron funksionin duke u kujdesur për harmonizimin e intresave parciale të zgjedhësve të tij me interest e përgjithëshme shoqërore.Sot pothuaj se të gjitha shtetet e demokracisë parlamentare aplikojnë institutin e mandatit të lirë apo përfaqësues.Ai mundëson efikasitetin e punës së parlamentit, duke siguruar një rol aktiv dhe kreativ të anëtarve të tij.Mirpo, duhet theksuar perkundër këtij koncepti teorik të domethënjes të mandatit të lirë, në praktikë deputetët gjithmon kanë kujdes që mos të veprojnë dhe të mos i kundërvihen qëndrimeve të zgjedhësve të tyre.Kështu, ndodhë që deputetët në të shumtën e rasteve, gjatë vendosjes në parlament,(edhe pse kanë obligime ligjore) të marrin parasysh qëndrimet e zgjedhësve të tyre në njësit e caktuara elektorale.Kjo praktikë është karakteristik sidomos në rastet, kur deputetët janë përfaqësues të partive politike.Në këto raste ,ndonëse gëzojn mandate të lirë,deputetët veprojnë dhe vendosin në parlament në bazë të qëndrimeve të partive politike të tyre. Ideja e mandatit përfaqësues është në themel të disa rregullave të qeverisjes përfaqësuese: - Deputetë e kanë pushtetin nga populli, me anë të zgjedhjeve.Është populli ai që ju transmeton një të drejtë të tijë,të cilen nuk mund ta ushtrojnë vetë; 1 Po aty 303  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 - Deputetët e zgjedhur në zona të ndryshme përfaqësojnë të gjithë popullin; - Deputetet kanë një panvarësi të plotë dhe një liri të plotë në ushtrimin e funksioneve të tyre; - Deputetët duhet të zgjedhen për një kohë të caktuar.Në sistemin përfaqësues zgjedhjet e përseritura dhe periodike janë i vetmi kontroll legjitim dhe efikas që populli mund të ushtrojnë mbi ta,të cilëve u ka dhënë pushtetin për një kohë të caktuar. 2.4. Kohëzgjatja e mandatit parlamentar Mandati i deputetit nuk është i përhershëm, por është me afat të përcaktuar në Kushtetutë.Kohëzgjatja çdo parlamenti përkon me atë të legjislaturës.Kohëzgjatja e mandatit të deputetit të Kuvendit përcaktohet në nenin 65 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë i sili thot: “Kuvendi zgjidhet për katër vjet”, por ky mandate mund të zgjatet në raste të tjera të parashikuara nga Kushtetuta1 .Pothuaj në të gjitha dhomate ulta,zgjatja e mandatit parlamentar është 4 ose 5 vjet.Në rastet e rralla është 3 ,bile edhe 2 vjet.Përkundrazi,anëtarët e dhomave të larta, në një numër vendesh janë të zgjedhur ose të emruar për një periudhë më të gjatë.Në këtë rastë, parashikohet një pertritje pjesëshme gjatë legjislaturës.Në Argjentinë,ku senatoret janë zgjedhur për 6 vjet ,ripërtritja e gjysmës së senatorve bëhet çdo 3 vjet, në Brazil zgjidhen për 8 vjet,ndërsa ripërtëritja alternativisht 1/3 dhe 2/3 çdo 4 vjet, në Shtetet e Bashkuara zgjidhen për 6 vjet, ripërtëritja 1/3 çdo 2 vjet ose në Francë,të zgjedhur për 9 vjet, ripërtërirja 1/3 çdo 3 vjet. Duhet theksuar se disa asamble nuk e njohin nocionin e legjislaturës.Kështu, në Bundestratin gjerman,zgjatja e mandatit e anëtarëve varet prej përkatësisë në qeverisjen e landit që ata përfaqësojnë, kurse në Bundestratin austriak, mandate i anëtarve ndryshon nga pesë në gjashtë vjet sipas provincës që ata përfaqësojnë.Ekzistojnë edhe asamble ku legjislatura është e pandërprerë : Në Mbretërinë e Bashkuar, anëtarët e Dhomës së Lordëve janë të emruar për gjithë jetën edhe në Senatin kanadez,ata janë deri në daljen në pension.Në të drejten parlamentare2është gjerësishtë i diskutuar kuptimi juridik i fillimit dhe i mbarimit të mandatit. Në cilin moment fillon mandati? Në një numër vendesh mandati fillon në ditën e zgjedhjës (Australia, Japonia, Republika e Çekisë) ose në ditën e shpalljes së rezultateve të zgjedhjeve (Greqi, Jordani). Megjithatë, fakti që mandati fillon nga dita e shpalljes së rezultateve të zgjedhjeve, nuk do të thotë që anëtaret e zgjedhur që nga ky moment të gëzojnë plotësisht atributet e tyre.Të zgjedhurit e dhomës së përfaqësuesve Australian mund të veprojnë në cilësinë e tyre të deputetit me shpalljen e rezultaeve,por ata mundë të marrin pjesë në punët e asablesë së tyre vetëm pasi të kenë bërë betimin.Në vende të 1 Kushtetuta e Republikës së Shqiprisë,neni 65 2 Ylli Bufi,Tempulli i demokracisë,Tiranë 2010,f.253 304  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 tjera, mandati fillon kur bëhet vlefshmëria e zgjedhjeve nga komisioni qëndror i zgjedhjeve. Në disa vende të tjera vlefshmëria e rezultateve bëhet nga vetë parlamenti i mbledhur në seancën e parë të asamblesë së re.Në një kategori të tretë të vedeve (Shtetet e Bashkuara, Luksemburgu, Mbretëria e Bashkuar, Sllovakia) fillimi i mandatit përputhet me kryerjen e betimit,që gjithashtu zhvillohet në seancën e parë inauguruese. Fillimi i atributeve të deputetëve dhe senatorëve francez ndodhë në momentin ku pushojnë atributet të zgjedhurve në largim.Në rastin e Kosovës,në nenin 70, pika 2 të Kushtetutës përcaktohët se: “Mandati i deputetit të Kuvendit të Kosovës fillon ditën e cartifikumit të rezultatit të zgjedhjes”.Komisionet zgjedhore në përputhje me kompetencën që iu jep ligji zgjedhor bëjnë vetëm shpalljen e mandatit të fituar nga deputetët, ndërsa fillimi i ushtrimit të mandatit të tij bëhet kur pushon mandate i të zgjedhurve të legjislaturës së më parshme.Pra, mandati parlamentar i çdo deputeti bëhet efektiv në mbledhjen e parë të parlamentit të legjislaturës pasardhëse.Së fundi, duhet të përmendim disa raste specifike.Rasti i Gjermanisë , ku të zgjedhurit në Bundestag marrin cilësinë e anëtarit të Bundestagut kurë firmosin një deklaratë të pranimit në fillim të sesionit të ri legjislativ të Bundestagut, diten kur deputetët e sapo zgjedhur mblidhen në seancë për herë të pare deputeti i zgjedhur që nuk ka firmos deklarateën e pranimit në një afat prej një jave konsiderohet se e ka pranuar zgjedhjen e tij.Për shkak të karakterit të veçantë të Bundestratit, që përfaqëson qeverisjet e Landeve nuk duhet të çuditemi që mandti i anëtarëve të kësaj asambleje fillon në momentin e emërimit të anëtarëve prej qeverive respective.Së fundi,në Kanada deputetët e Dhomës së Komunave fillojnë zyrtarisht mandatin e tyre në momentin e nënshkrimit të raportit prej numëruesit të votimeve.Megjithatë një deputet mund të zërë vendin ë tij kur ai ka bërë betimin. 2.5.Vlefshmëria e mandateve Zgjedhja nuk ka përfunduar me numërimin e votave.para se të dimë se cilët janë parlamentarët e rinj,si regull,duhet të kryhen akoma tri veprime : të shpallen zyrtarisht rezultatet e zgjedhjeve,të bëhet vlefshmëria e mandatit të çdo të zgjedhuri dhe të prononcohen mbi parregullësit gjatë zhvillimit të zgjedhjeve.Vlefshmëria e mandatit është e nevojshme,në mënyrë që zgjedhja e deputetit të mos jetë e kontestuar dhe që të mos lindi nevoja e zgjedhjes së një situate që mbartë papajtushmëri të funksioneve.kandidati mund të ulet në parlament kur mandati i tij është shpallur i vlefshëm. Në shumë shtete,egziston një organizëm i ngarkuar me vlefshmërin e mandateve parlamentare,domethënë i ngarkuar të kontrollojë nëse plotësohen kushtet që deputeti i sapo zgjedhur të zërë vendin e tij në parlament.Në përgjithësi atributët e autoriteti të ngarkuar me vlefshmërinë e mandateve i takojnë vetë parlamentit,sepse ky konsiderohet si një organ sovran që shmang ndërhyrjen e pushteteve të tjera ,sidomos të ekzekutivit1. 1 Po aty 305  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Në shumicën e vendeve (Danimarka, Hungaria, Luksemburgu, Vendet e Ulta, Rumania) për këtë qëllim krijohet një komision special,që bënë raportin për në seancë plenare të asamlesë.Në dhomën e përfaqësuesve në Belgjikë, krijohn 6 (gjashtë) “komisione të verifikimt” që mblidhen njëkohësisht.Në të gjitha rastet është asamleja ajo që shpallë vlefshmërin ose jo të mandateve.Përbërja e komisioneve të vlefshmëris ndryshon mjaft nga një parlament në tjetrin.Në Letoni komisioni përbëhet nga një anëtar prej çdo partie të përfaqësuar në Saeima.Në Senatin belg janë 7 anëtarët më të moshuar të zgjedhur direct nga votuesit.Në Parlamentin Europian veprohet mbi bazën e një raporti të përgatitur nga komisioni i rregullores,i verifikimit të mandateve dhe të imuniteteve.Në vendet ku parlamenti nuk ngarkohet të bëj vetë vlefshmërin e mandateve të anëtarëve të tij,kjo detyr i besohet zakonisht një organi gjyqësor.Në Francë,deri në vitin 1958, vlefshmërin e mandateve e bënin gjykatat e nivelit të pare por kjo procedurë krijonte mundësi për abuzime.Republika e V këtë gjë ja besoi Këshillit kushtetues , i cili nuk procedon për një vlefshmëri sistematike të mandateve.Greqia është një prej vendeve të rralla ku gjykatat e zakonshme ndërhyjnë në vlefshmërin e mandateveGjykatat e nivelit të parë janë kompetente për vlefshmërinë e mandatit të parlamentarëve të zgjedhur.Gjykatat vendosin mbi bazen e një lloji project vendimi të një komisioni të lartë të mbikëqyrjes, një instancë ad hoc e përbër nga tre magjistratë të lartë dhe dy funksionarë të lartë.Ndërsa,në Mbretërinë e Bashkuar, vlefshmëria i besohet Griffier të Kurorës, dhe në SHBA guvernatorit të çdo shteti. Në çfarë momenti mandati merr fund? Data e fundit e mandatit ndryshon shumë nga njëri vend në tjetrin.Ajo varet kryesisht prej datës së fillimit të mandatit.Në një numër të mirë vendesh,mandati merr fund ditën e skadimit ligjor të legjislaturës,ose në rastin e shpërndarëjes së parakohëshme,ditën e shpërndarjes.Ky është rasti i Bullgarisë,i Shteteve të Bashkuara,i Asamblesë Nacionale Franceze, i Greqisë etj.Në vende të tjera,mandate i parlamentarëve merr fund në daten e zgjedhjeve të reja (Danimark),ose në ditën e vleftshmërisë së mandateve të parlamentarëve të sapo zgjedhur(Qipro).Në cilat raste bëhet e mundur që mandate parlamentar të humbasë para përfundimit të afatit të tij?.Përsa i përket humbjes së mandatit para përfundimit të afatit të tij,dallojmkatër raste: - Rasti i dorëheqjes; - Rasti i revokimit; - Rasti i humbjeve të kushteve të legjitimitetit;dhe - Rasti i masës disiplinore. 306  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Në nenin 70, pika 3 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës1mbarimi i mandatit përcaktohet si më poshtë: (1) Nuk bën betimin; (2) Jep dorëheqje; (3) Emërohet anëtar i Qeverisë së Kosovës; (4) Përfundon mandati i Kuvendit; (5) Mungon 6 muaj rresht nga seancat e Kuvendit.Në rastet e veçanta Kuvendi i Kosovës mund të vendos ndryshe; (6) Dënohet me vendim gjyqësor të formës së prerë për vepër penale me një ase më shumë vjet burgim; (7) Ajo/ai vdesë. Përfundimi Mandati parlamentar është një funksion public, të cilin deputetët e kanë fituar nëpërmjet zgjedhjeve parlamentare, ndërkohë që përmbajtja e tij si rregull percaktohet nga Kushtetuta.Prej kohësh dhe deri ne ditët e tona vazhdon të diskutohet rreth karakterit të mandatit parlamentar, karakter që shpreh në thelb raportin ndërmjet deputetit dhe zgjedhësve.Thelbi i debatit qendron në kundershtimin tradicional midis sovranitetit kombëtar dhe sovranitetit popullor, si dhe në idetë e ndryshme midis teorisë së mandatit përfaqësues dhe teorisë së mandatit detyrues.Mund të veqojmë tri karakteristika të përgjithëshme të mandatit parlamentar: Mandati është i përgjithëshëm, domethën se pavarsisht se deputetët zgjidhen në zona të caktuara elektorale apo nga listat proporcionale të forcave të ndryshme politike, ata janë anëtar të parlamentit dhe përfaqësojn të gjithë popullin.Shumica e konstitucionalistëvejanë kundër mandatit detyrues me argumentin se ky mandate do ta sonksiononte idenë se deputeti është vetëm përfaqësues i zonës.Mandati është përfaqësues,domethënë që i zgjedhuri gëzon juridikisht një pavarësi obsolute kundër zgjedhësve të tij. Parlamentari është i lirë në ushtrimin e mandatit të tij dhe nuk është juridikisht i lidhur me angazhimet që aim und ti ketë marrë para zgjedhjes së tij,dhe as me manifestimet e vullnetit të zgjedhësve gjat mandatit të tij. Mandati detyrues do të detyronte deputetin të merrte parasysh interest locale edhe kur këto nuk pajtohen me ato të përgjithshme, ky mandate do tam kthente deputetin në një transmetues mekanik të vendimeve dhe të dëshirave të formuluara jashtë parlamentit dhe do ti mbyllte rrugën mundësis që deputeti të korigjojë poziten e tij fillestare për një çështje, si pasojë e debatit dhe ballfaqimit me deputetët e tjerë. Mandati parlamentar është i pa revokushëm kjo karakteristik vë theksin tek mbrojtja e pavarësisë së parlamentarit në ushtrimin e mandatit te tij. 1 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni70 , pika3 307  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Literatura 1.Bajrami, Arsim : Teoria dhe praktika parlamentare , Prishtinë 1997 2.Bajrami, Arsim : E drejta e Kosovës në tranzicion ,Prishtinë 2002 3.Martins, Temistocle : Dirito Constituzionale, Tiranë 2011 4.Saliu, Kurtesh : E drejta kushtetuese ,Prishtinë 1998 5.Bajrami, Arsim :Demokracia parlamentare, Prishtinë 2005 6.Omari, Luan : Sistemi parlamentar , Tiranë 2000 7.Bufi, Ylli : Tempulli i demokracisë ,Tiranë 2010 8. Kushtetuta e Republikës së Kosovës, 2008 9.Kushtetuta e Shqiprisë e vitit 1998 10.Kushtetuta : Francë, Bullgari, Greqi, Gjermani, Hungari, Itali, Kanada, Rumani, SHBA, Tiranë 1995 308  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Zaho GOLEMI1 Nexhip ONJEA2 SOUTHERN BORDER ISSUE, DIPLOMACY AND THE BATTLE OF SKËRFICA (In the frame of 100th anniversary of popular battle of Skërfica in Fushëbardha ABSTRACT: The first balcanic war of October 1912, brought big political and geostrategical changes in Balcanic Penisula. The changes were made by war. Even when the war wasn’t finished and Ismail Qemali had declared the indipendence, the High Powers did not recognize the firs Albanian government. In sencturies the Albanians had signed their rights with “blood”. Meantime the Vienna diplomacy, promoter of indipendence event was positioned against weapon crash bettween Albanians and Ottomans.3 The diplomacy, interests and the weapons out of the justice reason were made part of Albanians life by the beginning of the last century. The events that are related with the Albanian borders have engaged international diplomatic organizations, including the weapon power. The puppet governments set in south had intention to kidnap the Albanian territory. The protection of the territory was made by war. One of those battes is that of Skërfica. Upon Skërfica flashed their glance the romans, venetians, byzantines, osmans and Greeks. Skërfica has waited and forwarded “friends” in centuries. “The strategic horseshoe” of Skërfica was first discovered and fought by roman legions. Pirro of Epirus showed his muscles in the name of Kaon proudness. Pirro’s army enhanced the Ilyrian name. In Skërfica passed with a deal even Boemundi. 4 In the spring of 1081, Robert the Head of Normans and the Count ruler of East Italy started the invasion of Albanian territory by sending his son Boemundi, to invade the shore in front of Corfu, Vlora and Durrës. It is confirmed from the writers like Ana Komnena, Protopatharius, Pjetër Dhjakono, etc. that Boemundi passed from Albanian mountains, including Skërfica “making a friendly deal with Albanian warrior population” and Papazhuli that had his residency in Fushëbardha. 5 The beginning of 20th century in the aspect of military facing is connected with Skërfica War, in 1914 between Albanians and 1 Prof. Asoc. Dr. Zaho GOLEMI, Chef of Departament in the Armed Forces Academy, Tiranë, Email: zahogolemi@yahoo.com 2 MSC Nexhip ONJEA, Researcher of Military History, Tiranë. Email: nexhiponjea@yahoo.com 3 Center of Albanological Studies, Albania – Austria, A historical reflection. Albanological editions, Tirana 2013. According Prof. Dr. Marenglen Verli, “Austro-Hungary and dhe Albanian national movement in1912”, Page 58. 4 Revista “Shejzat”, 1 gusht 1957, Roma, Vjeti I, (2-3), faqe 56. 5 Revista “Shejzat” (Le Pleiadi), Nr vendit në Bibliotekën kombëtare, salla shkencore: Shp 62; 31F Nr.1-5, 1 gusht 1957, Roma, Vjeti I, (2-3), “Eqerem Vlora: “Disa Gojëdhënambi “Kanunin e Papazhulit ose të Idriz Sullit”,faqe 60. Ndërkohë që Kalaja e Gjirokastrës dhe e Shën-Triadhës zotëroheshin nga bizantinët Beomundi Guiskardi bëri marrëveshje me udhëheqësin, atin, prijësin dhe sundimtarin Papazhuli në Fushëbardhë, që të kalonin forcat përmes Qafës së Skërficës. Marrëveshja për kalim në Qafë të Skërficës i përket qershorit të viti 1081, pra 933 vjet më parë). Sipas Revistës “Shejzat”, 1 gusht 1957, Roma, Vjeti I, (2-3), faqe 56-61. 309  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 Greek andarts. 1 The battle is developed a year and a half after the Albanian Indipendence in function of fulfilling the historic mission to protecti the Albanian territory, and the temporary retreat of the population toward Vlora. The place for ambush was selected in one of the five gates of Labëria, between Pilloi of Gramatia, in the “Strategic horseshoe” in Skërfica, nearby Fushëbardha. Labëria is a prominent territory for bravery and courage, and faced in battlefields powerful emperors in Qafë Gjashta, Lëkurës, Saranda, Delvina, Rëzoma, Fushëbardha, in all Kanonia. The Fushëbardha, Zhulati and Libohova warriors were a barricade for the andarts that came to invade the Eastern part of Albania in 1914. The Albanian dignity and the population proudness were saved in Skërfica a century ago. The essence of Albanianism stands loyally connected with the philosophy of free life and as Edith Durham expresses, it stands upon “the ten commandmends” of god and the Albanians are “with special abilities”.2 The history mentiones Napoleon Bonaparte, who when he came to Corfu, created a regiment including people from Labëria, Suli and Himara. The boys from labëria passed Skërfica, joined the French Army with the condition to be called “the Albanian regiment”, a collective assessment of Albanian bravery in centuries. Keywords: relations, diplomacy, Skerfica battle, andarts, albanian warriors ABSTRAKT: ÇËSHTJA E KUFIRIT JUGOR, DIPLOMACIA DHE BETEJA E SKËRFICËS (Në kuadrin e 100 vjetorit të Betejës popullore të Skërficës në Fushëbardhë) Lufta e Parë Ballkanike e tetorit 1912 solli ndryshime të mëdha politike e gjeostrategjike në Gadishullin Ballkanik. Ndryshimet u bënë me luftë. Edhe kur lufta nuk kishte përfunduar dhe Ismail Qemali kishte shpallur pavarësinë, Fuqitë e Mëdha nuk e njohën qeverinë e parë të shqiptarëve. Shqiptarët në shekuj për të drejtat kishin “firmosur” me gjak. Ndërkohë që diplomacia e Vjenës, promotore e ngjarjeve të pavarësisë ishte pozicionuar kundër përplasjeve me armë të shqiptarëve dhe osmanëve.3 Diplomacia, interesat dhe armët jashtë arsyes e të drejtës ishin bërë pjesë e jetës së shqiptarëve në fillim të shekullit të kaluar. Ngjarjet që lidhen me kufijtë shqiptarë kanë angazhuar organizma diplomatikë ndërkombëtarë përfshi dhe forcën e armëve. Qeveritë kukulla të ngritura në jug të vendit kishin për qëllim rrëmbimin e hapësirës shqiptare. Mbrojtja e trojeve e bë me luftë popullore. Ndër betejat e shekullit është edhe ajo e Skërficës. Mbi Skërficë hodhën vështrimin romakë, normandë, venecianë, bizantinë, osmanë e grekë. Qafa e Skërficës kish “pritur” e “përcjellë”, “mysafirë” në shekuj. “Patkoin strategjik” të Skërficës e “zbuluan” për herë të parë dhe u ndeshën legjonet romake, Pirrua i Epirit tregoi muskujt në emër të krenarisë kaone. Ushtritë e Pirros lartësuan madhështinë ilire. Në Skërficë me marrëveshje kaloi edhe Boemundi.4 Në pranverën e vitit 1081, Roberti, Kryetari i Normanëve dhe konti sundues i Italisë jugore, filloi pushtimin e tokës shqiptare duke dërguar të birin Boemundin për pushtimin e brigjeve përballë Korfuzin, Vlorën e Durrësin. Është vërtetuar dhe nga shkrimtarët Ana Komnena, Protopatharius, Pjetër Dhjakono etj, se Boemundi mundi të kaloi nëpër malet e Shqipërisë 1 Revista “Mbrojtja”, Organ i Ministrisë së Mbrojtjes së RSH, “Historia e Skërficës e shkruar me gjak në panteonin e kombit, 100 vjet nga lufta e Skërficës”, Nr.3/2014, Tiranë, 2014. Faqe 42. 2 Edit Durham, Brenga e Ballkanit, “Argeta-LMG”, Tiranë, 2000, faqe 71. 3 Qendra e Studimeve Albanologjike, Shqipëri-Austri, Reflektim Historiografik, Botimet albanologjike, Tiranë, 2013. Sipas Prof. Dr. Marenglen Verli, “Austro-Hungaria dhe lëvizja kombëtare shqiptare më 1912”, Faqe 58. 4 Revista “Shejzat”, 1 gusht 1957, Roma, Vjeti I, (2-3), faqe 56. 310  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 përfshi dhe Qafën e Skërficës “duke bërë marrëveshje miqësore me popullatat luftëtare shqiptare” dhe prijësin Papazhuli, që e kishte selinë në Fushëbardhë.1 Fillimshekulli i XX në aspektet e ballafaqimit ushtarak lidhet me Luftën e Skërficës, të viti 1914 midis shqiptarëve dhe andartëve grekë.2 Beteja e zhvilluar një vit e gjysëm pas Shpalljes së Pavarësisë në funksion të plotësimit të misionit historik të ruajtjes së tërësisë tokësore shqiptare dhe tërheqjes së përkohshme të popullsisë drejt Vlorës. Vendi i pritës për betejë u përzgjodh në një nga pesë portat e Labërisë, midis Pilloit e Gramatisë në “Patkoin strategjik” qafës së Skërficës fare pranë Fushëbardhës. Treva labe e shquar për trimëri e mençuri u përball në fushëbetejë me perandori të fuqishme pushtuese në Qafë të Gjashtës, Lëkurës, Sarandë, Delvinë, Rrëzomë, Fushëbardhë, në gjithë Kaoninë. Brezat luftarakë pasardhës fushëbardhas, zhulatas e deri libohovitë u bënë barikadë për andartët që erdhën për pushtim të Jugut të Shqipërisë në vitin 1914. Dinjiteti shqiptar e krenaria popullore kësaj treve u ruajt dhe në Skërficë para një shekulli. Thelbi i shqiptarizmës qëndron besnikërisht e lidhur me filozofinë e jetës së lire, që siç shprehet Edit Durham, qëndron edhe mbi “dhjetë urdhrat e zotit” dhe shqiptarët janë “popull me cilësi krejt të veçanta”.3 Historia përmend Napoleon Bonapartin, i cili kur erdhi në Korfuz, krijoi një regjiment me lebër, suljotë e himarjotë. Djemtë e Labërisë kaluan Skërficën, shkuan në ushtinë franceze me kusht të quhej “regjimenti shqiptar”, një vlerësim kolektiv i trimërive shqiptare në shekuj. Keywords: Fjalë kyçe: marrëdhënie, diplomaci, Beteja e Skërficës, andartë, luftëtarë shqiptarë A look in the Albanian and greek relations in the end of 20th century. Ambassdor conferences in 1880, 1881 in Berlin and Instambul. T he diplomacies and the Greek plan to the detriment of Albanian issues have started more or less half century before Albania declares its indipendence. The plans of east neighbours were even deeper. It was a platform with the basis of “Megali idea” 4. In 15 January 1877, the Vienn diplomacy made an agreement with Russian to save the statusquo in Balcan. To this agreement was 1 Revista “Shejzat” (Le Pleiadi), Nr vendit në Bibliotekën kombëtare, salla shkencore: Shp 62; 31F Nr.1-5, 1 gusht 1957, Roma, Vjeti I, (2-3), “Eqerem Vlora: “Disa Gojëdhënambi “Kanunin e Papazhulit ose të Idriz Sullit”,faqe 60. Ndërkohë që Kalaja e Gjirokastrës dhe e Shën-Triadhës zotëroheshin nga bizantinët Beomundi Guiskardi bëri marrëveshje me udhëheqësin, atin, prijësin dhe sundimtarin Papazhuli në Fushëbardhë, që të kalonin forcat përmes Qafës së Skërficës. Marrëveshja për kalim në Qafë të Skërficës i përket qershorit të viti 1081, pra 933 vjet më parë). Sipas Revistës “Shejzat”, 1 gusht 1957, Roma, Vjeti I, (2-3), faqe 56-61. 2 Revista “Mbrojtja”, Organ i Ministrisë së Mbrojtjes së RSH, “Historia e Skërficës e shkruar me gjak në panteonin e kombit, 100 vjet nga lufta e Skërficës”, Nr.3/2014, Tiranë, 2014. Faqe 42. 3 Edit Durham, Brenga e Ballkanit, “Argeta-LMG”, Tiranë, 2000, faqe 71. 4 “Megali Idea” is a platform of Greek nacionalists to expand the Greek state out of its existing state borders, with the stategy to annex other countries. This idea was declared in 1844 as a political program with the name of “Megali Idea” (The great idea) from the greek primeminister Jorgos Koleti, declaring Greeks all the Eastern Albanians. From the other hand in 1844 the Serbian minister Garashanin declaret his program that will put in foundation of serbian politic “the Naçertanie” (“Project”), with the pretex to rescue the lands of 311  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 added an appendix in 18 March 1877. The agreement provided that if Ottoman Empire collapses, Albania, Bulgaria and Romania become autonomus states, Crete, Thessalia and Epirus will be annexed from Greece and Instambul will be declared as a free city.1 Even before in time Albanians had their eyes directed from Vienn. It is the Karlovic treaty (1699) and Rajhshtat treaty (1876), as two important events, where for the first time in the Europian diplomatic tables is proposed the issue to form the Albanian autonomus state.2 In 6 February 1879 in Preveza is conducted the Ottoman and Greek meeting to set the border. But the Albanian warriors directed from Mustafa Pronjo from Paramithia, forced the participants of both parts to leave Preveza. In June 1880, the issue of Greek border was presented in the Ambassadors Conference in Berlin, which will discuss the border line between Montenegro and Turkey. But Greece was in alert for its borders and was waiting for the opportunity to knit the plan. To the conference in Berlin were sent memos from Gjirokastra, Vlora, Berati, Margëlliçi, Ioannina, Preveza and from all the Epirus of that time. 3 The requests were to protect the Albanian territories arround Ioannina, because this city was assessed as “the east albanian capital”. 4 In October 1880, the Albanian leaders held a meeting in the main mosque of Ioannina, to protect the country from Greek aggression. In all the Albanian border space existed the double risk in the substitution of the old invadors with the new ones. 5 In that time all the Epirus was in the hand of Albanians, wich also were insured from the Committe of Shkodra for help in case the Greeks will cross the border.6 south slavians from Ottoman invadion and to innovate the empire of Stefan Dushan. In the borders of this new empire, according to “Naçertanie”, will enter event parts of North albania, including Kosovo that the Serbian minister baptised as “Old Serbia”. According this programs the Albanian territori has to be devided between Greece and Serbia. 1 Center of Albanological Studies, Albania – Austria, A historical reflection. Albanological editions, Tirana 2013, page 53. 2 Center of Albanological Studies, Albania – Austria, A historical reflection. Albanological editions, Tirana 2013, page17. An historic fact is that from 1878 and 1918, for 4 decades Albanian like Pashko Vasa, Ndre Mjeda, Hilë Mosi, Shahin Kolonja, Mit’hat Frashëri, Ekrem Vlora, Dervish Hima, Fan Noli, Faik Konica, Gjergj Fishta, Hasan Prishtina, Ismail Qemali, Barjam Curri have directed from Vienn, Budapest, Instambul, Shkodra, Gjakova, Tetova, Dibra, Peja, Vlora, Shkupi, USA, London, Brusseles hundreds of letters, wires, informations, memos for the Vienn Monarcy. All for Albanian issue. (Sha.) 3 Krahina e Epirit në këtë periudhë përfshinte katër Sanxhaqe: Beratin, Janinën, Gjirokastrën dhe Prevezën. Sipas Wiet drejtuar Freycinet, Janinë 14 gusht1880, nr.2, dhe sipas Stavro Skëndi, Zgjimi Kombëtar Shqiptar, Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit, Tiranë, 2000, f. 76. 4 Answer to the Highest Gate, collective note of 26th of June 1980, A and P, 1880, Vol. LXXXI, Turkey, Nr.13 (1880), Appendix 4. 5 Zaho Golemi, Military Magazine, March 2014. 6Wiet directed to Saint-Hilaireit, Ioannina 5 December 1880, no.14, and according Stavro Skëndi, National awakening, House of book and Communication, Tirana, 2000, page 79. 312  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 What was for the Europe the Ottoman-Greek border in fact in the Epirus area was the Albanian-Greek border. This was known even from Europe. France that has taken part in border regulation between the High Gate and Greece or to be more precise between the Albanians that were under the Ottoman conquest and Greece could not abandon it. In fact a second conference was held in Instambul in 21 February 1881. The Ottoman diplomats proposed their line of demacration, that excluded Ioannina, Meçova and Preveza, with the reason of the difficulty to deliver the Albanian provinces.1 But in this period did not miss diplomatic voices of pro Albanian issue. The Brithish Ambassador in Instambul Goschen in 26 June 1880, writes to Foreign Office: “Whatever is the history of movement, I dare to expound like I have done before that the Albanian concern cannot pass easy as a simple maneuver directed from Turkish with the intention to direct the Europe in a crooked path.2 In this period had been an attemt from E. Fitzmaurce, the british representative in the Commision of East Rumelia to create a big Albania which icluded all the parts lived from Albanians. He gives the argument that: “If we form a strong Albania, we excuse the invadion from a foreign country in the case of Ottoman disintegration will weaken more. A united Albania will block the entrances remained in north of Balcan Penisula and will remain in the hands and under the power of races that now live there... in that measure to create the Albanian nationality to reduce the opportunity of an europian ntervention in Balcan Penisula”.3 In fact tha history speaks that the members of East Rumelia Commision weren’t against the British proposal to “unite and project all the Albania, but in the end they opposed. The 23rd August 1880 declaration that: “If the Supreme Gate will call it necessary the union of Albanian lands under a vilayet, they will not oppose it”, excluding here the Russian representative Khitrovo.4 In 24th of March 1881, under the High Power presure, Turkey accepted the deal that determines the border line with Greece. In this period each Albanian movement was opposed severely from Ottomans and was kept under observation from our east neighbors, that were waiting for the occasion toward “strategic objectives”. Meanwhile that the affirmation and the national spirit that awakened the Prizren League, continued to grow. The attention turned in guarding the four vilayets5, even for the fact of religion and nationality match. Even when the Albanians did not have their state, the intelectuals had thrown their view in Stavro Skëndi, National awakening, House of book and communication, Tirana, 2000, page 80. 2 Goschen to Granville, Therapy, 26.7.1880, A and P. Vol LXXXI, 1880, Turkey, No.15. (1880), No.81. 3 Goschen to Granville, Therapy, 26.7.1880, A and P. Vol LXXXI, 1880. 4 Stavro Skëndi, National awakening, House of book and communication, Tirana, 2000, page 94. 5 Center of Albanological Studies, Albania – Austria, A historical reflection. Albanological editions, Tirana 2013, page 18: “From four Albanian vilayets that existed in 1913, as province and part of Ottoman empire with 92.000 km², The Conference of Ambassadors in London will know an “London Albania” which is the nowdays Albania with 28.000 km². 313  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 the essential issues and especially in the administrative borders, political initiatives, direction, economy, relations ... etc. And in this frame one of the determinative points was the “appetite of neighbors” 1912 was the year of balcanic military facing, while the albanian indipendence of 1912, came in a hard invadion time. But the indipendence eve has been conected with an indirect diplomatic support. But in the other hand the historiography has highlighted that, “Austro-Hungary has been the monarcic diplomatic power that stands always between Instambul and Albanian insurgents”.1 This changes a lot from Russian diplomatic advices: “sink with blood the Albanian uprising”.2 To set a “new order”, “justice and peace” in Balcan, in 17 December 1912 in London is organised a Conference in Ambassador level from the six High Powers: England, France, Germany, Austro – Hungary, Russia and Italy. Regarding the Albanian future the Conference decidet to create: “An indipendent Albania under the Turkish sovranity”, without paying attention to the 28 November 1912 indipendence in Vlora. London with Edward Grey started the review of Albanian border, for the fact that it was part of Tukey that was seen as a defeated country in the war. Since the first session of the Conference was decided that Albania will be limited in North with Montenegro and in South with Greece. In March 1913, it was set the Northen borders, by letting out Kosovo and ethnical areas, which passed from Ottoman administration to Serbia and Montenegro. While the Conference was developing the sessions the “Balcanic Alliance” states like Serbia, Montenegro, Bulgaria and Greece had invaded most parts of Albania. The border was going to be determined by the strenght of the weapons, intrigues, friendly diplomacy and the interests of High Power States. Albanian in front of diplomacy, interest and weapons After six months of war is Shkodra and Ioannina and after six months of diplomacy in London, we have a truncated Albania and an arena of robbery aims from its neighbors. After taking (delivery) of Ioannina in 8 March 1913 from Greek military forces and of Shkodra in 22 April 1913 from Montenegro military forces, Austro – Hungary and Italy seeing that the Ottoman domination could not be held in Albania, before the conference presented a new project for the total indipendence of Albania. Supported in this project, after a severe diplomatic war, the conference from 29 – 31 June 1913 finally decided that Albania could be “an indipendent country, neutral and to be under the High Power Countries control”. This was achieved with a wide weapon popular uprising. “..the weapons and the ammunitions were found from the leaders of the national Albanian uprising, but supported from cunsuls, diplomats and 1 Center of Albanological Studies, Albania – Austria, A historical reflection. Albanological editions, Tirana 2013, page 60. 2 Also there, page 60. 314  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 ambassadors of High Power Countries. 1 Turkey had no kind of sovranity upon Albania. The High Power Countries created a International Control Commission (ICC) and in October 1912 was sent in Albania. During this time, to set the order and security, started the creation of a foreign gendarmerie. The creation of the gendarmerie at the beginning was given to Sweden, but after its refuse, in Albania came forces from Netherlands. In the meeting of 31 June 1913 was decided that as the head of Albanian state to be a foreign prince. Also has been an attempt to re- unite with the mother trunk in December 1913 and January 1914. In December 1913 the Bulgarian and Ottoman government finalized a secret military deal for joint actions. In Vlora arrived two Bulgarian politicans, Pavlov and Petrov, both from Sofia.2 The Union predicted to include even Albania. For this was sent in Vlora Beqir Grebeneja with some officers with custom od primeminister Qamil Pasha. The arrest of the group, the intervention of ICC and the resignation of Ismail Qemali, changed the course of the events. At the end of 1913 and by the beginning of 1914, From the political point of view was very weak: it had no unical govern: in Albania beside the legal government of Ismail Qemali in Vlora also acted some local governments where each local government asked for positions in the new government; in Durrwz from November 1913 acted the “elders of Durrës” of Esat Pasha Toptani; in Orosh of Mirdita governed Prenk Bib Doda; in Fier and Myzeqe governed Aziz Pasha vrioni; in Elbasan acted Aqif Pasha, in Lezha and Shëngjin Ded Çoku and Vat Marashi; in Shkodra governed a military Detachment on intermational militaries under the orders oc Colonel Philips; in Gjirokastra the “automon” government of Jorgo Zografos; in Mat Ahmet Zogu and mercenary groups that acted along Albanian border. The High Powers assigned Vid as prince of Albania, Ismail Qemali and his government gave the consent for his arrival and to open the way for a new political development for Albania, Ismail Qemali in 22 January 1913 resigned. He delivered his power to ICC. After the resignment he left Albania, but never stopped his efforts in the interest of the country. ICC the central administration turned in a local administration and instead of 8 ministries was created a general directorate with 5 branches and limited power. ICC also asked to Esat Pasha Toptani to dissolve thw “elders of Durrës”, which in fact was dismissed in 12 February 1914 after the promise that in 21 February 1914 will lead the Albania delegation in Germany to give the crown to Prince Vid in Neiweid castle in the name of Albanians. So the other local governments were dissolved and were forced to recognize the ruler of albanians sent from from europians. The state administration was focused in the hands of ICC. The Albanian domestic situation did not improve but it got worse, including the territorial sovereignty. The price Vid government had representatives in Soth of the country and was between two fires: 1 Bardhosh Gaçe, National Movement in Vlora 1878-1912, Tirana, 1997, page 114. 2 “Freedom of albania” newspaper, Nr.88 Sofia, date 03.12.1913. 315  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 the attack of andart forces in South and the rebel forces of Edat Pasha Toptani in middle Albania. Unable to help the forces against the greek forces he asked the people of Kurvelesh: “..If you want Albania withdraw in Vlora”. After this call the head of Kurvelesh decided to to witdraw the civilian population in Kurvelesh and the river of Vlora, ensuring this way the movement of all civilian population “with baby cradles and babies in hands”, before the Greek forces would arrive. The villgers went in Vlora. Being infront of an untold terror thousand and thousand southern Albanians left their houses and everything that they saved from faker neighbours. Around 150 thousand people stayed for years under the shadows of “Vlora olive trees and in the open field of Vjosa”1; where in fact there has been high losts from hunger, illnes and cold. Invading actions of neighbos encountered strong resistance throughout southern regions of the country. So actions led from Çerçiz Topulli, Halil Sullo, Dino Çiço, Hasan Xhiku, Sulo Beqiri, Selam Musait, Pehlivan Sejfo, Nimet Abazi, Sabri Abazi etc, wrote the history of Albania Politacal and strategical aims of Greece had started to came as a black cloud over Albania. They started the initial fire with the autonony of Korça, Gjirokastra and Himara.2 After the failture in Korça, Greeks charged an albanian from Qesarat of Lunxhëria to declare in Gjirokastra “the autonomus Republic of North Epirus: in 23 February 1914. In the “autonomus Republic” of Zografos was included Saranda, Delvina and Përmet. In Himara the Green Major Spiro Spiromili declared the province autonomy with seven villages and aiming to expand it in 18 villages. 3 The Greek military structures during 1913–1914, engaged all their antialbanian potentials and resources. They organized the “saint companies” and “saint battalions” made with war criminals, desertors and prisoners from Greek prisons which later will be known as “Andarts”. These battalions have done massacres in all Southern Albania killin thousands of women and children to clean the area of Albania after they have done the same with Çamëria and Gjirokastra. Is fact that the soldiers with order, took of their uniformes and started the massacres, burnings and argumenting that they did not accept the Europe decision “leaving of of Greece Korça and Gjirokastra”. There have been 40 thousand soldiers commiting unparalleled massacresin cities and villages of Korça, Përmet, Gjirokastra, Saranda, Labëria, etc. The armed Albanian structures despite the entrance and the massacres of andarts, in many battles took decisive strikes, like in the battle of Skërfica, in Senica, Bashaj, Vergo, Kopaçez, Palavli, Rusan of Delvina, in Fushëbardha, Zhulat, Kapariel, Golem, Shkallë të Zezë, Shtëpëz, in the hills of Humelica, Cepo, hills of Shehe in Çepuna, in Kolonja, Borsh, Kallarat, in Lajthiza Gusmar etc. 1 Newspaper “Nation”, No.56, Shkodra, date 26.7.1914. page 2. 2 History of Albania, Indipendence period, 28.11.1912-7.4.1939, Volume III, Toena editions, Tirana, 2007. 3 Paskal Milo, Foreign policy of Albania, Toena, Tirana, 2013, pagee 199. 316  REV I S T A DIS KUT I M E  NR. 10  V Ë L LI M I I  P RI L L 2014 ISSN: 1857- 825X ONLINE: ISSN 1857-8543 In the battle of Skërfica no pact was made event when it was the request to give the “trust” for the autonomy of “Gjirokastra government of Zografos”.1 Albanians were made as a single body in the natural castle of Skërfica and remained in the pantheon of Albanian nation and in the memory of people of Fushëbardha, Kardhiq, Rëzoma, Labëria. The martyrs of Skarfica gave a new name to this mountain where after a century is called the “martyr’s neck”.2 In 23 June 1914 while in Skërfica was a harsh war between the population of the villages and andart soldiers of Zografos, 3 the Albanian government of Vid, ratified the Corfu protocol and with this he hoped that the “vorio – epirus” leaders would end the armed actions.4 But the combats did not stop and they became more severe. The “panepirotus” congress that started in 6 July 1914 in Delvina asked to ICC to review the content of Corfu