NGUYỄN THẾ TRUYỀN ĐỀ CƯƠNG BÀI GIẢNG PHONG CÁCH HỌC TIẾNG VIỆT HIỆN ĐẠI ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 02/2013 0 MỤC LỤC MỤC LỤC ............................................................................................................ 1 PHẦN I NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ................................................................. 10 I. PHONG CÁCH VÀ PHONG CÁCH HỌC ................................................ 10 1. PHONG CÁCH (STYLE) ....................................................................... 10 2. PHONG CÁCH HỌC (STYLISTICS).................................................... 10 II. SƠ LƯỢC LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA PHONG CÁCH HỌC .................................................................................................... 11 1. LỊCH SỬ PHONG CÁCH HỌC TRÊN THẾ GIỚI ............................... 11 2. LỊCH SỬ PHONG CÁCH HỌC Ở VIỆT NAM .................................... 15 III. ĐỐI TƯỢNG VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA PHONG CÁCH HỌC ................................................................................................................. 18 1. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU................................................................. 18 2. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ................................................................... 20 IV. NHỮNG KHÁI NIỆM CƠ BẢN CỦA PHONG CÁCH HỌC ................ 25 1. MÀU SẮC TU TỪ (STYLISTIC COLOUR)......................................... 25 2. PHONG CÁCH CHỨC NĂNG (FUNCTIONAL STYLES) ................. 29 3. PHÉP TU TỪ (figure of speech; rhetorical figure of speech) ............... 31 V. CÁC LOẠI PHONG CÁCH HỌC ............................................................. 32 1. Căn cứ vào phạm vi nghiên cứu .............................................................. 32 2. Căn cứ vào bình diện nghiên cứu ............................................................ 32 3. Căn cứ vào hướng nghiên cứu................................................................. 32 4. Căn cứ vào tính chất lý thuyết hay thực hành ......................................... 32 VI. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CỦA PHONG CÁCH HỌC .............. 33 1. PHƯƠNG PHÁP SO SÁNH – ĐỐI CHIẾU .......................................... 33 2. PHƯƠNG PHÁP THỐNG KÊ ............................................................... 34 PHẦN II CÁC PHONG CÁCH CHỨC NĂNG CỦA TIẾNG VIỆT ............... 38 CHƯƠNG I PHONG CÁCH KHẨU NGỮ ........................................................ 38 1. KHÁI NIỆM ................................................................................................ 38 1.1. Tên gọi .................................................................................................. 38 1.2. Định nghĩa ............................................................................................ 38 1.3. Các nhân tố giao tiếp chi phối đặc điểm phong cách ........................... 39 1.4. Dạng thức ngôn ngữ ............................................................................. 39 2. CHỨC NĂNG ............................................................................................. 39 3. ĐẶC TRƯNG.............................................................................................. 40 3.1. Tính tự nhiên ........................................................................................ 40 3.2. Tính cảm xúc ........................................................................................ 40 3.3. Tính cụ thể ............................................................................................ 40 3.4. Tính cá thể ............................................................................................ 40 4. ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ ........................................................................... 41 4.1. Ngữ âm ................................................................................................. 41 4.2. Từ ngữ .................................................................................................. 41 4.3. Ngữ pháp .............................................................................................. 41 1 4.4. Tu từ ..................................................................................................... 41 4.5. Kết cấu diễn ngôn ................................................................................. 42 CHƯƠNG II PHONG CÁCH HÀNH CHÍNH (ADMINISTRATIVE STYLE)44 1. KHÁI NIỆM ................................................................................................ 44 1.1. Tên gọi .................................................................................................. 44 1.2. Định nghĩa ............................................................................................ 44 1.3. Các nhân tố giao tiếp chi phối đặc điểm phong cách ........................... 44 1.4. Dạng thức ngôn ngữ ............................................................................. 45 2. CHỨC NĂNG ............................................................................................. 45 3. ĐẶC TRƯNG.............................................................................................. 45 3.1. Tính nghiêm túc – khách quan ............................................................. 45 3.2. Tính chính xác – minh bạch ................................................................. 46 3.3. Tính khuôn mẫu.................................................................................... 46 4. ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ ........................................................................... 47 4.1. Ngữ âm, chữ viết, hình thức trình bày ................................................. 47 4.2. Từ ngữ .................................................................................................. 48 4.3. Ngữ pháp .............................................................................................. 48 4.4. Tu từ ..................................................................................................... 48 4.5. Kết cấu văn bản .................................................................................... 49 5. CÁC THỂ LOẠI TIÊU BIẺU ..................................................................... 50 5.1. Văn bản hành chính – pháp luật ........................................................... 50 5.2. Văn bản hành chính – ngoại giao ......................................................... 50 5.3. Văn bản hành chính quân sự ................................................................ 51 5.4. Văn bản văn thư (đơn từ, biên bản, hợp đồng, báo cáo, thông tư, công văn, quyết định, . . .) .................................................................................... 51 CHƯƠNG III PHONG CÁCH KHOA HỌC (SCIENTIFIC STYLE) ............... 52 1. KHÁI NIỆM ................................................................................................ 52 1.1. Tên gọi .................................................................................................. 52 1.2. Định nghĩa ............................................................................................ 52 1.3. Các nhân tố giao tiếp chi phối đặc điểm phong cách ........................... 52 1.4. Dạng thức ngôn ngữ ............................................................................. 52 2. CHỨC NĂNG ............................................................................................. 53 3. ĐẶC TRƯNG.............................................................................................. 53 3.1. Tính trừu tượng – khái quát.................................................................. 53 3.2. Tính chính xác ...................................................................................... 53 3.3. Tính khách quan ................................................................................... 53 4. ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ ........................................................................... 54 4.1. Ngữ âm, chữ viết .................................................................................. 54 4.2. Từ ngữ .................................................................................................. 54 4.3. Ngữ pháp .............................................................................................. 54 4.4. Tu từ ..................................................................................................... 54 4.5. Kết cấu văn bản .................................................................................... 55 5. CÁC THỂ LOẠI TIÊU BIỂU ..................................................................... 55 5.1. Báo cáo khoa học ................................................................................. 55 2 5.2. Tiểu luận ............................................................................................... 55 5.3. Luận văn ............................................................................................... 55 5.4. Sách giáo khoa...................................................................................... 55 5.4. Chuyên luận .......................................................................................... 55 CHƯƠNG IV PHONG CÁCH BÁO CHÍ .......................................................... 56 1. KHÁI NIỆM ................................................................................................ 56 1.1. Tên gọi .................................................................................................. 56 1.2. Định nghĩa ............................................................................................ 56 1.3. Các nhân tố giao tiếp chi phối phong cách .......................................... 56 1.4. Dạng thức ngôn ngữ ............................................................................. 57 2. CHỨC NĂNG ............................................................................................. 57 3. ĐẶC TRƯNG.............................................................................................. 58 3.1. Tính thời sự .......................................................................................... 58 3.2. Tính hấp dẫn ......................................................................................... 58 3.3. Tính đại chúng ...................................................................................... 58 3.4. Tính ngắn gọn....................................................................................... 58 3.5. Tính cụ thể, xác thực ............................................................................ 59 4. ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ ........................................................................... 59 4.1. Ngữ âm ................................................................................................. 59 4.2. Từ ngữ .................................................................................................. 59 4.3. Ngữ pháp .............................................................................................. 59 4.4. Tu từ ..................................................................................................... 59 4.5. Kết cấu văn bản .................................................................................... 59 5. CÁC THỂ LOẠI TIÊU BIỂU ..................................................................... 59 5.1. Bản tin .................................................................................................. 59 5.2. Phóng sự ............................................................................................... 60 5.3. Phỏng vấn ............................................................................................. 61 5.3. Tiểu phẩm ............................................................................................. 61 5.4. Quảng cáo ............................................................................................. 61 CHƯƠNG V PHONG CÁCH CHÍNH LUẬN (SOCIAL–POLITICAL STYLE) ............................................................................................................................. 68 1. KHÁI NIỆM ................................................................................................ 68 1.1. Tên gọi .................................................................................................. 68 1.2. Định nghĩa ............................................................................................ 68 1.3. Các nhân tố giao tiếp chi phối đặc điểm phong cách ........................... 68 1.4. Dạng thức ngôn ngữ ............................................................................. 69 2. CHỨC NĂNG ............................................................................................. 69 3. ĐẶC TRƯNG.............................................................................................. 69 3.1. Tính truyền cảm.................................................................................... 69 3.3. Tính hùng biện...................................................................................... 70 3.1. Tính đại chúng ...................................................................................... 70 4. ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ ........................................................................... 70 4.1. Ngữ âm ................................................................................................. 70 4.2. Từ ngữ .................................................................................................. 71 3 4.3. Ngữ pháp .............................................................................................. 71 4.4. Tu từ ..................................................................................................... 71 4.5. Kết cấu văn bản .................................................................................... 71 5. CÁC THỂ LOẠI TIÊU BIỂU ..................................................................... 72 5.1. Diễn văn ............................................................................................... 72 5.2. Điếu văn ............................................................................................... 72 5.3. Hịch ...................................................................................................... 72 5.4. Cáo........................................................................................................ 72 5.5. Chiếu..................................................................................................... 72 5.6. Tuyên ngôn ........................................................................................... 72 5.7. Lời kêu gọi ........................................................................................... 72 5.8. Bài phát biểu ......................................................................................... 72 5.9. Xã luận.................................................................................................. 72 5.10. Bài phê bình........................................................................................ 72 CHƯƠNG VI PHONG CÁCH VĂN CHƯƠNG (BELLETRISTIC STYLE) .. 75 1. KHÁI NIỆM ................................................................................................ 75 1.1. Tên gọi .................................................................................................. 75 1.2. Những quan điểm khác nhau về ngôn ngữ văn chương...................... 75 1.3. Định nghĩa ............................................................................................ 75 1.4. Những nhân tố giao tiếp chi phối đặc điểm phong cách ...................... 76 2. CHỨC NĂNG ............................................................................................. 76 2.1. Thông báo ............................................................................................. 76 2.2. Thẩm mỹ............................................................................................... 76 2.3. Trao đổi tư tưởng tình cảm (giao tiếp) ................................................. 77 3. ĐẶC TRƯNG.............................................................................................. 77 3.1. Tính hình tượng .................................................................................... 77 3.2. Tính truyền cảm.................................................................................... 77 3.3. Tính cá thể hóa (phong cách ngôn ngữ cá nhân) ................................. 78 3.4. Tính tổng hợp ....................................................................................... 78 4. ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ ........................................................................... 78 4.1. Ngữ âm ................................................................................................. 78 4.2. Từ ngữ .................................................................................................. 78 4.3. Ngữ pháp .............................................................................................. 80 4.4. Tu từ ..................................................................................................... 80 4.5. Kết cấu văn bản .................................................................................... 80 5. CÁC THỂ LOẠI TIÊU BIỂU ..................................................................... 80 5.1. Truyện ngắn .......................................................................................... 80 5.2. Tiểu thuyết ............................................................................................ 81 5.3. Bút ký ................................................................................................... 81 5.4. Tuỳ bút.................................................................................................. 81 5.5. Thơ........................................................................................................ 81 5.6. Kịch ...................................................................................................... 81 PHẦN III GIÁ TRỊ BIỂU ĐẠT CỦA CÁC PHƯƠNG TIỆN NGÔN NGỮ TIẾNG VIỆT ....................................................................................................... 87 4 CHƯƠNG I GIÁ TRỊ BIỂU ĐẠT CỦA CÁC PHƯƠNG TIỆN NGỮ ÂM TIẾNG VIỆT ....................................................................................................... 87 I. MỐI QUAN HỆ GIỮA MẶT NGỮ ÂM VÀ Ý NGHĨA CỦA MỘT TÍN HIỆU NGÔN NGỮ ......................................................................................... 87 1. Nguyên lý về tính võ đoán của ngôn ngữ................................................ 87 2. Tính tương đối của nguyên lý võ đoán.................................................... 87 II. GIÁ TRỊ BIỂU ĐẠT CỦA CÁC PHƯƠNG TIỆN NGỮ ÂM TIẾNG VIỆT ................................................................................................................ 88 1. ÂM TIẾT (SYLLABLE) ......................................................................... 88 2. THANH ĐIỆU (TONALITY, TONE) ................................................... 89 3. NGUYÊN ÂM (VOWEL) ...................................................................... 92 4. PHỤ ÂM (CONSONANT) ..................................................................... 93 5. CÁC KHUÔN BIỂU TRƯNG NGỮ ÂM (SOUND SYMBOLISM) .... 95 CHƯƠNG II GIÁ TRỊ BIỂU ĐẠT CỦA CÁC PHƯƠNG TIỆN TỪ VỰNG TIẾNG VIỆT ....................................................................................................... 97 I. MỘT SỐ LỚP TỪ PHÂN LOẠI THEO MÀU SẮC PHONG CÁCH ....... 97 1. TỪ ĐA PHONG CÁCH (POLYSTYLISTIC WORD) .......................... 98 2. TỪ ĐƠN PHONG CÁCH (MONOSTYLISTIC WORD) ..................... 99 II. MỘT SỐ LỚP TỪ PHÂN LOẠI THEO SẮC THÁI TU TỪ ................. 112 1.TỪ NGỮ TRANG TRỌNG ................................................................... 112 2.TỪ NGỮ KIỂU CÁCH .......................................................................... 114 3. TỪ NGỮ THÔNG TỤC ....................................................................... 115 III. MỘT SỐ LỚP TỪ (THEO CÁCH PHÂN LOẠI CỦA TỪ VỰNG HỌC) CÓ MÀU SẮC TU TỪ ĐẶC BIỆT .............................................................. 115 1. TỪ XƯNG HÔ ...................................................................................... 115 2. TỪ HÁN VIỆT ...................................................................................... 118 3. TỪ LÁY ................................................................................................ 120 4. THÀNH NGỮ ....................................................................................... 122 5. TỪ ĐỊA PHƯƠNG (DIALECT WORD) ............................................. 124 I. CÁC KIỂU CÂU PHÂN LOẠI THEO MÀU SẮC PHONG CÁCH ....... 126 1. KIỂU CÂU ĐA PHONG CÁCH (POLYSTYLISTIC SENTENCE) .. 126 2. KIỂU CÂU ĐƠN PHONG CÁCH (MONOSTYLISTIC SENTENCE) ................................................................................................................... 126 II. MỘT SỐ LOẠI CÂU (THEO CÁCH PHÂN LOẠI CỦA NGỮ PHÁP HỌC) CÓ MÀU SẮC TU TỪ ĐẶC BIỆT ................................................... 130 1. CÂU TỈNH LƯỢC (ELLIPTICAL SENTENCE) ................................ 130 2. CÂU ĐẶC BIỆT (SPECIAL SENTENCE).......................................... 131 3. CÂU CHUYỂN ĐỔI TÌNH THÁI ....................................................... 132 4. CÂU ĐẲNG THỨC .............................................................................. 134 III. GIÁ TRỊ BIỂU ĐẠT CỦA CÂU XÉT THEO ĐỘ DÀI ........................ 134 1. CÂU NGẮN .......................................................................................... 135 2. CÂU DÀI .............................................................................................. 135 PHẦN IV CÁC PHÉP TU TỪ CỦA TIẾNG VIỆT ......................................... 136 CHƯƠNG I CÁC PHÉP TU TỪ NGỮ ÂM ..................................................... 136 5 I. TƯỢNG THANH (ONAMATOPOEIA) .................................................. 136 1. Khái niệm .............................................................................................. 136 2. Phân loại ................................................................................................ 136 II. ĐIỆP THANH .......................................................................................... 138 1. Khái niệm .............................................................................................. 138 2. Phân loại ................................................................................................ 138 III. ĐIỆP PHỤ ÂM ĐẦU .............................................................................. 138 1. Khái niệm .............................................................................................. 138 2. Phân loại ................................................................................................ 139 IV. ĐIỆP VẦN .............................................................................................. 139 1. Khái niệm .............................................................................................. 139 2. Phân loại ................................................................................................ 139 V. HÀI ÂM (EUPHONY) ............................................................................. 140 CHƯƠNG II CÁC PHÉP TU TỪ TỪ VỰNG – NGỮ PHÁP ......................... 142 A. NHÓM LIÊN TƯỞNG TƯƠNG ĐỒNG..................................................... 143 I. SO SÁNH (SIMILE).................................................................................. 143 1. Khái niệm .............................................................................................. 143 2. Cấu tạo ................................................................................................... 143 3. Phân loại ................................................................................................ 143 4. Tác dụng ................................................................................................ 145 5. Lưu ý ..................................................................................................... 145 II. ẨN DỤ (METAPHOR) ............................................................................ 148 1. Khái niệm .............................................................................................. 148 2. Cấu tạo ................................................................................................... 148 3. Phân loại ................................................................................................ 148 4. Tác dụng ................................................................................................ 149 5. Lưu ý ..................................................................................................... 150 III. ẨN DỤ BỔ SUNG (Ẩn dụ chuyển đổi cảm giác) .................................. 151 1. Khái niệm .............................................................................................. 151 2. Tác dụng ................................................................................................ 152 3. Lưu ý ..................................................................................................... 152 IV. NHÂN HOÁ (PERSONIFICATION) .................................................... 152 1. Khái niệm .............................................................................................. 152 2. Phân loại ................................................................................................ 152 3. Tác dụng ................................................................................................ 153 V. VẬT HOÁ (REIFICATION) ................................................................... 156 1. Khái niệm .............................................................................................. 156 2. Phân loại ................................................................................................ 156 3. Tác dụng ................................................................................................ 156 VI. PHÚNG DỤ (ALLEGORY) ................................................................... 157 1. Khái niệm .............................................................................................. 157 2. Cấu tạo ................................................................................................... 157 3. Tác dụng ................................................................................................ 157 VII. ĐỊNH NGỮ NGHỆ THUẬT (ÉPITHÈTE ARTISTIQUE).................. 158 6 1. Khái niệm .............................................................................................. 158 2. Phân loại ................................................................................................ 159 3. Tác dụng ................................................................................................ 159 B. NHÓM LIÊN TƯỞNG TƯƠNG CẬN ........................................................ 160 I. HOÁN DỤ (METONYMY) ...................................................................... 160 1. Khái niệm .............................................................................................. 160 2. Cấu tạo ................................................................................................... 160 3. Phân loại ................................................................................................ 160 4. Tác dụng ................................................................................................ 162 5. Lưu ý ..................................................................................................... 162 II. CẢI DUNG (SYNECDOCHE) ................................................................ 163 III. CẢI DANH.............................................................................................. 163 IV. CẢI SỐ .................................................................................................... 163 I. TƯỢNG TRƯNG (SYMBOLISM) ........................................................... 164 1. Khái niệm .............................................................................................. 164 2. Phân loại ................................................................................................ 164 II. KHOA TRƯƠNG (HYPERBOLE) ......................................................... 164 1. Khái niệm .............................................................................................. 164 2. Cấu tạo ................................................................................................... 165 3. Phân loại ................................................................................................ 165 4. Tác dụng ................................................................................................ 165 III. NÓI GIẢM (LITOTES, MEIOSIS) ........................................................ 166 1. Khái niệm .............................................................................................. 166 2. Cấu tạo ................................................................................................... 167 3. Phân loại ................................................................................................ 167 IV. UYỂN NGỮ (EUPHEMISM, DYSPHEMISM) .................................... 168 1. Khái niệm .............................................................................................. 168 2. Cấu tạo ................................................................................................... 168 3. Phân loại ............................................................................................... 168 4. Tác dụng ................................................................................................ 168 5. Lưu ý ..................................................................................................... 168 V. NHÃ NGỮ................................................................................................ 169 1. Khái niệm .............................................................................................. 169 2. Cấu tạo ................................................................................................... 169 3. Phân loại ................................................................................................ 169 4. Lưu ý .................................................................................................... 169 D. NHÓM QUY CHIẾU VỀ DIỄN NGÔN NGUỒN ...................................... 170 I. CHƠI CHỮ (PUN)..................................................................................... 171 1. Khái niệm .............................................................................................. 171 2. Cấu tạo ................................................................................................... 171 3. Phân loại ................................................................................................ 171 II. NÓI LÁI (SPOONERISM) ...................................................................... 175 1. Khái niệm .............................................................................................. 175 2. Cấu tạo ................................................................................................... 175 7 3. Phân loại ................................................................................................ 175 4. Tác dụng ................................................................................................ 176 III. DẪN NGỮ .............................................................................................. 177 1. Khái niệm .............................................................................................. 177 2. Phân loại ................................................................................................ 177 3. Tác dụng ................................................................................................ 178 IV. NHẠI (PARODY)................................................................................... 179 1. Khái niệm .............................................................................................. 179 2. Phân loại ................................................................................................ 179 V. TẬP KIỀU ................................................................................................ 181 1. Khái niệm .............................................................................................. 181 2. Phân loại ................................................................................................ 181 3. Tác dụng ................................................................................................ 183 E. NHÓM TRẬT TỰ CẤU TRÚC KHÁC THƯỜNG .................................... 184 I. ĐIỆP NGỮ (REPETITION) ...................................................................... 184 1. Khái niệm .............................................................................................. 184 2. Phân loại ................................................................................................ 184 3. Tác dụng ................................................................................................ 186 II. ĐIỆP HƯ TỪ ............................................................................................ 189 1. Khái niệm .............................................................................................. 189 2. Phân loại ................................................................................................ 189 3. Tác dụng ................................................................................................ 190 III. ĐIỆP CÚ PHÁP ...................................................................................... 190 1. Khái niệm .............................................................................................. 190 2. Phân loại ................................................................................................ 191 3. Tác dụng ................................................................................................ 192 IV. SÓNG ĐÔI CÚ PHÁP (PARALLELISM)............................................. 192 1. Khái niệm .............................................................................................. 192 2. Lịch sử hình thành và phát triển ............................................................ 193 3. Tác dụng ................................................................................................ 194 V. ĐẢO NGỮ (INVERSION) ...................................................................... 195 1. Khái niệm .............................................................................................. 195 2. Phân loại ................................................................................................ 195 3. Tác dụng ................................................................................................ 196 VI. TƯƠNG PHẢN (ANTITHESIS) ............................................................ 197 1. Khái niệm .............................................................................................. 197 2. Cấu tạo ................................................................................................... 197 3. Phân loại ................................................................................................ 197 4. Tác dụng ................................................................................................ 197 VII. ĐẢO ĐỐI ............................................................................................... 198 1. Khái niệm .............................................................................................. 198 2. Tác dụng ................................................................................................ 198 VIII. NGHỊCH NGỮ ..................................................................................... 199 1. Khái niệm .............................................................................................. 199 8 2. Cấu tạo ................................................................................................... 199 3. Phân loại ................................................................................................ 199 4. Tác dụng ................................................................................................ 200 IX. ĐỒNG NGHĨA KÉP ............................................................................... 202 1. Khái niệm .............................................................................................. 202 2. Tác dụng ................................................................................................ 202 X. LIỆT KÊ (ENUMERATION) .................................................................. 203 1. Khái niệm .............................................................................................. 203 2. Phân loại ................................................................................................ 203 3. Tác dụng ................................................................................................ 203 XI. TĂNG CẤP ............................................................................................. 204 1. Khái niệm .............................................................................................. 204 2. Cấu tạo ................................................................................................... 204 3. Phân loại ................................................................................................ 205 4. Tác dụng ................................................................................................ 205 XII. ĐỘT GIÁNG ......................................................................................... 206 1. Khái niệm .............................................................................................. 206 2. Tác dụng ................................................................................................ 207 XIII. IM LẶNG (ELLIPSIS) ......................................................................... 207 1. Khái niệm .............................................................................................. 207 2. Phân loại ................................................................................................ 208 3. Tác dụng ................................................................................................ 208 XIV. TÁCH BIỆT CÚ PHÁP ....................................................................... 210 1. Khái niệm .............................................................................................. 210 2. Phân loại ................................................................................................ 211 3. Tác dụng ................................................................................................ 211 XV. CÂU TUẦN HOÀN (PERIOD, PERIODIC SENTENCE) .................. 212 1. Khái niệm .............................................................................................. 212 2. Tác dụng ................................................................................................ 212 F. NHÓM CHUYỂN NGHĨA CẤU TRÚC ...................................................... 213 I. CÂU HỎI TU TỪ (RHETICAL QUESTION).......................................... 213 1. Khái niệm .............................................................................................. 213 2. Phân loại ................................................................................................ 213 3. Tác dụng ................................................................................................ 214 4. Lưu ý ..................................................................................................... 215 II. NÓI MỈA (IRONY) .................................................................................. 216 1. Khái niệm .............................................................................................. 216 2. Cấu tạo ................................................................................................... 216 3. Tác dụng ................................................................................................ 216 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 220 9 PHẦN I NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG I. PHONG CÁCH VÀ PHONG CÁCH HỌC 1. PHONG CÁCH (STYLE) “Từ điển tiếng Việt” của Viện Ngôn ngữ học (Hoàng Phê chủ biên) định nghĩa từ phong cách: “Phong cách d. 1. Những lối, những cung cách sinh hoạt, làm việc, hoạt động, xử sự tạo nên cái riêng của một người hay một loại người nào đó (nói tổng quát). Phong cách lao động mới. Phong cách lãnh đạo. Phong cách quan nhân. Phong cách sống giản dị. 2. Những đặc điểm có tính chất hệ thống về tư tưởng và nghệ thuật, biểu hiện trong sáng tác của một nghệ sĩ hay trong sáng tác nói chung thuộc cùng một thể loại (nói tổng quát). Phong cách của một nhà văn. Phong cách văn học nghệ thuật. 3. Dạng của ngôn ngữ sử dụng trong những yêu cầu chức năng điển hình nào đó, khác với những dạng khác về từ vựng, ngữ pháp, ngữ âm. Phong cách ngôn ngữ khoa học, Phong cách chính luận. Phong cách ngôn ngữ nghệ thuật.” [Hoàng Phê chủ biên 2006, 782] Quan điểm của giáo trình: Phong cách: là nét riêng của một đối tượng, có tính ổn định, lặp đi lặp lại, tạo thành đặc trưng riêng, bản sắc riêng của đối tượng đó. Phong cách ngôn ngữ: là nét riêng về sử dụng ngôn ngữ của một chủ thể (một cá nhân, một tầng lớp, một dân tộc, một thời đại, …) hoặc của một lĩnh vực giao tiếp (hành chính, báo chí, khoa học, …). Định nghĩa của Phan Ngọc về phong cách: “Phong cách là sự lặp đi lặp lại của một chùm nét khu biệt” [Phan Ngọc 1985, 9] “Phong cách là một cấu trúc hữu cơ của tất cả các kiểu lựa chọn tiêu biểu, hình thành một cách lịch sử, và chứa đựng một giá trị lịch sử, có thể cho phép ta nhận diện một thời đại, một thể loại hay một tác giả.” [Phan Ngọc 1985, 22] 2. PHONG CÁCH HỌC (STYLISTICS) Phong cách học: “là một bộ phận của ngôn ngữ học nghiên cứu các nguyên tắc và quy luật lựa chọn và hiệu quả lựa chọn. sử dụng toàn bộ các phương tiện ngôn ngữ nhằm biểu hiện một nội dung tư tưởng và tình cảm nhất định trong những phong cách chức năng ngôn ngữ nhất định” [Cù Đình Tú 2001, 21-22] Đây là khoa học nghiên cứu về sử dụng ngôn ngữ một cách nghệ thuật, nói khác đi đó là “khoa học nghiên cứu các quy luật nói viết có hiệu lực” [Cù Đình Tú 2001, 17]. 10 Đinh Trọng Lạc: “Trên những nét chung nhất, phong cách học được hiểu là khoa học về các quy luật nói và viết có hiệu lức cao.” [Đinh Trọng Lạc 1999, 3] Nguyễn Nguyên Trứ: Phong cách là “một khoa học về khả năng và hiệu lực của ngôn ngữ trong hoạt động biểu đạt.” [Nguyễn Nguyên Trứ 1988, 6] Phan Ngọc: “Phong cách học là khoa học khảo sát các kiểu lựa chọn và tính biểu cảm của các lựa chọn ấy” [Phan Ngọc 1985, 15] Xét theo nhiệm vụ nghiên cứu, có thể định nghĩa: Phong cách học là bộ môn của ngôn ngữ học, nghiên cứu về các phong cách ngôn ngữ, giá trị biểu đạt của các phương tiện ngôn ngữ và những cách thức diễn đạt có hiệu quả cao. Định nghĩa rộng nhất về Phong cách học: Khoa học về nghệ thuật diễn đạt. Sự khác biệt giữa phong cách học với các bộ mộn ngôn ngữ khác có thể hình dung qua sơ đố sau: Bảng 1: Sự khác biệt giữa Phong cách học với các bộ môn ngôn ngữ học khác về góc độ nghiên cứu Ngữ âm học CẤU TRÚC – HỆ THỐNG Từ vựng học Ngữ pháp học CÁCH THỨC SỬ DỤNG Phong cách học “Phong cách học khảo sát các kiểu thay thế, nhằm đưa ra những phán đoán giá trị (jugements de va leur), trong lúc đó các bộ môn khác của ngôn ngữ học đưa ra những phán đoán hiện thực (jugements de réalité)” [Phan Ngọc 1985, 17] Về tên gọi bộ môn: Trước đây: Tu từ học (Rhetoric). Thuật ngữ Tu từ học thường bị hiểu quá hẹp trong phạm vi tu sức ngôn từ (sửa chữa lời nói, câu văn cho đẹp, cho hấp dẫn). Hiện nay: Phong cách học (Stylistics). Tuy vậy nhiều người vẫn gọi là Tu từ học hoặc Phong cách học và Tu từ học (!). II. SƠ LƯỢC LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA PHONG CÁCH HỌC 1. LỊCH SỬ PHONG CÁCH HỌC TRÊN THẾ GIỚI 1.1. Tu từ học cổ điển (Classical Rhetoric) Phong cách học đã có cách đây 2.500 năm, khởi nguồn từ Tu từ học (Rhetoric, còn gọi là Mỹ từ pháp). Nghĩa của hai chữ “Tu từ” là “trau đồi, sửa chữa lời nói”. “Ở phương Đông, từ xưa hai tiếng “Tu từ” đã là từ ngữ quen dùng. Câu ‘Tu từ lập kỳ thành” trong Kinh dịch được nhiều người biết đến. Những quan niệm như “Thuyết lý chi từ bất khả bất tu” đã trở thành câu nói cửa miệng của các nhà nho. Song mãi đến đời Nguyên (Trung Quốc), “Tu từ” mới thực sự là một chuyên thư. Đó là cuốn “Tu từ giám hoành” của Vương Cấu. Ở Trung Quốc, sau cuộc vận động Ngũ tứ [1919], thuật ngữ “Tu từ học” được dùng để dịch thuật ngữ Rê-tô-rich” (tiếng Pháp La rhétorique). Và sau đó còn được dùng để dịch thuật ngữ “Sty-lis-tich” (tiếng Pháp : La stylistique).” 11 [Nguyễn Nguyên Trứ 1988, 5] Ghi chú: (1). Tu từ lập kỳ thành (修 辭 立 其 誠). Nguyên văn là: Tu từ lập kỳ thành (修 辭 立 其 誠), sở dã cử nghiệp dã. Nghĩa là: Sửa lời nói, dựng điều thành thực là có thể tích súc công danh sự nghiệp. (Kinh Dịch: Quẻ Kiền, Văn ngôn, hào Cửu tam) (2). Thuyết lý chi từ bất khả bất tu (說理之詞, 不可不修): Lời lẽ biện luận, thuyết giải không thể không trau chuốt, gọt giũa. Ở phương Tây, lịch sử nghiên cứu tu từ đã có cách đây 2.500 năm, từ thời Aristote (Ari-xtốt, Hy Lạp) với khoa Tu từ học (Rhetoric, Rhétorique, Mỹ từ pháp). Aristote (384-322 TCN) là người đã từng viết một quyển sách rất nổi tiếng là Tu từ học. Kế tục các nhà Tu từ học Hy Lạp, các nhà hùng biện, học giả nồi tiếng của La Mã như Cicéron (Xi-xê-rông, 106-43 tr.CN), Quinitilien (30-100 s. CN) và các nhà thơ như Horace (Hô-ra-xơ, 65-8 tr. CN), Virgile (Viếc-gin, 70-19 tr.CN) đã đóng góp những thành tựu mới cho Tu từ học. Thời Trung cổ ở châu Âu, Tu từ học trở thành môn bắt buộc trong tam khoa (Trivium) ở nhà trường: biện chứng pháp (lôgic học), ngữ pháp, mỹ từ pháp. Thời Phục hưng, các nhá thơ nhà văn nổi tiếng tiếp tục đóng góp thêm cho sự phát triển cho Tu từ học thực hành và lý thuyết như Dante (Đan-tê, 1265-1321), Shakespeare (Sếch-xpia, 1564-1616), Fénelon (16511715), Boileau (Boa-lô, 1636-1711), Hugo (Huy-gô, 1806-1885), … Tu từ học cổ điển có vị trí vẻ vang trong nhiều thế kỷ, đóng vai trò người thầy hướng dẫn cho thuật hùng biện, cho sáng tác và phê bình văn học. 1.2. Thành tựu của Tu từ học cổ điển Gồm 4 phương diện: + Nghệ thuật diễn đạt ngôn ngữ + Sự phân chia các thể loại văn học + Danh mục các phương thức tu từ + Phân loại các phong cách ngôn ngữ 1.2.1. Nghệ thuật diễn đạt ngôn ngữ Tu từ (Rhétorique) là một nghệ thuật, một khoa học diễn đạt, nâng ngôn ngữ tự nhiên phuc vụ đời sống hằng ngày thành một phương pháp trình bày tư tưởng một cách có hệ thống trên một quy mô lớn với một phạm vi rộng (buổi diễn thuyết trước công chúng; cuộc tranh luận về tư tưởng, học thuật; tranh cãi pháp lý trước toà án; tranh luận trong nghị viện). Theo tu từ học cổ điển, nghệ thuật trình bày tư tưởng (nói hay viết) đòi hỏi người phát ngôn phải tuân theo 4 bước sau đây: (1) Cấu tứ (Invention) Tìm ra những luận cứ, luận điểm và luận chứng xung quanh một vấn đề trình bày. (Phát minh ý tưởng) (2) Bố cục (Disposition) Sắp xếp ý tứ, luận điểm thành một hệ thống có trật tự trước sau. Có 2 loại trật tự: + trật tự lôgic (văn nghị luận) 12 + trật tự cảm xúc (thơ trữ tình) (3) Diễn ngôn (Elocution) Là cách diễn đạt bằng lời nói trước cử toạ sao cho rõ ràng, hấp dẫn, thuyết phục. (4) Hành vi (Action) Gồm ngữ điệu (mạnh yếu, lên giọng, xuống giọng, …) cử chỉ, điệu bộ, vẻ mặt, … sao cho phù hợp với nội dung và thể hiện được tình cảm của người trình bày. Cơ cấu của bài văn: Tu từ học cổ điển yêu cầu một bài văn đầy đủ phải có 5 phần: + Nhập đề + Phân tích + Khẳng định + Phản bác + Kết luận 1.2.2. Sự phân chia các thể loại văn học Lý thuyết phân chia thể loại dựa vào mẫu mực trong cuốn Tu từ học của Aristote và Nghệ thuật thơ ca của Horace. Kết quả phân loại: + Thơ (5 thể loại): thơ trữ tình, anh hùng ca, kịch thơ, giáo huấn ca, thơ mục đồng (thơ đồng quê) + Văn xuôi (4 thể loại): thể hùng biện (diễn văn, điếu văn), thể lịch sử (biên niên sử, hồi ký, dã sử), thể giáo huấn văn xuôi (văn triết học, văn phê bình, …), thể lãng mạn (truyện phiêu lưu, truyện hoang đường, truyện phong tục, …) 1.2.3. Danh mục các phương thức tu từ Tu từ học cổ điển để lại một kho tàng phong phú về các phương thức tu từ (figures) với hàng trăm phương thức mà tên gọi rối rắm, lẫn lộn thuật ngữ Hy Lạp với Latinh. Phương thức tu từ Phương thức tu từ ngữ âm từ vựng đảo âm, thêm từ vĩ, lược âm, phiên âm, hợp âm, đoạn vĩ, lược xuyết, đoản súc, … Phương thức tu từ Phương thức tu từ ngữ pháp tư duy (tập trung vào phép chuyển nghĩa Tropes) (figures de pensée) a/ nhóm ẩn dụ: ẩn dụ, phúng dụ, nhân hoá, hoạt dụ, hoán trạng, … nghi vấn tu từ, cảm thám, thông báo, dự báo, cầu khiến, nhượng bộ, liệt kê, tăng cấp, phép treo, nói lửng, ngắt câu, nói ngoa, nói giảm, nói vòng (uyển ngữ), nhược hoá, ẩn ý, cảm hoán ngữ, đối ngẫu, … đảo trí (đảo ngữ), ẩn ngữ, trùng cú, liên tục, chiếu ứng, đối cú, phân nghĩa giới b/ nhóm hoán dụ: từ, … hoán dụ, cải danh, cải dung, cải số *) điệp ngữ, đảo ngữ, phản ngữ, phản cú 13 1.2.4. Phân loại các phong cách ngôn ngữ Người La Mã không tách rời hai khái niệm phong cách (style) và giọng cơ bản (tone). Các nhà tu từ học cổ điển căn cứ vào các tác phẩm của Virgile phân chia ngôn ngữ thành 3 phong cách: + phong cách giản dị (simple) + phong cách trung bình (tempéré) + phong cách cao quý (noble) Mô hình phân chia phong cách (“bánh xe Virgile - Wheel of Virgil”): Sơ đồ 1: Bánh xe phong cách Virgil Gravis Stylus (Phong cách cao quý) Himilus Stylus (Phong cách vừa) Mediocrus Stylus (phong cách trung bình) Gravis Stylus: Ngôn từ dùng trong anh hùng ca để ca ngợi các tướng soái. Mediocrus Stylus: Ngôn từ dùng trong miêu tả nông nghiệp. Humilus Stylus: Ngôn từ dùng trong đời sống hằng ngày. 1.3. Phong cách học hiện đại Phong cách học hiện đại được bắt đầu với nhà ngôn ngữ học người Pháp, Charles Bally (Sác-lơ Ba-ly), đầu thế kỷ XX, với quyền “Dẫn luận Phong cách học tiếng Pháp” (1909). Charles Bally tập trung nghiên cứu tính biểu cảm của ngôn ngữ, và ông cho đó là vấn đề nền tảng của việc nghiên cứu phong cách học. Thời kỳ Hiện đại được đánh dấu với những thành tựu rực rỡ của trường phái Phong cách học chức năng của các nhà ngôn ngữ học Nga Xô viết, một trường phái có nguồn gốc từ trường phái Ngôn ngữ học chức năng Praha (Tiệp Khắc). Những đại diện tiêu biểu của trường phái Phong cách học chức năng Nga Xô viết là Secba (Séc-ba), Vinogradov (Vi-nô-gra-đốp), Rozental (Rô-den-tô), Xtepanov (Xtê-pa-nốp), . . . Trong khoảng vài chục năm lại đây, Phong cách học gần như được thay thế bởi một phân ngành ngôn ngữ học mới là Ngữ dụng học (Pragmatics). Ngữ dụng học cũng nghiên cứu các vấn đề sử dụng, nhưng tập trung vào việc sử dụng ngôn ngữ như thế nào cho đúng, cho chính xác. Còn Phong cách học, đặc biệt là Phong cách học truyền thống, chủ yếu nghiên cứu sử dụng ngôn ngữ như thế nào cho hay, cho biểu cảm. 14 Nhìn chung, Phong cách học và Ngữ dụng học rất gần gũi với nhau và chúng bổ sung cho nhau, giúp cho việc sử dụng ngôn ngữ của con người được tốt hơn. Theo Nguyễn Thái Hoà: “Vị trí của phong cách học cũng không cần thiết phải đặt ra … vì trong tương lai không xa nó sẽ quy tụ trong ngôi nhà ngữ dụng học” [Nguyễn Thái Hoà 1997, 128] Như vậy cho đến nay, Phong cách học đã trải qua chặng đường 25 thế kỷ, trong đó: + Tu từ học cổ điển (Classical Rhetoric) là 24 thế kỷ, + Phong cách học hiện đại (Modern Stylistics) là 1 thế kỷ. 2. LỊCH SỬ PHONG CÁCH HỌC Ở VIỆT NAM 2.1. Trước 1957 Ở Việt Nam, trước Cách mạng tháng Tám thực sự chưa có môn tu từ học cổ điển (Classical Rhetoric) đúng nghĩa, chỉ có một vài cuốn sách: như: Bàn về phép làm thơ, viết văn, luyện văn, luyện câu, luyện chữ và sách ghi lại luật thơ + Vân đài loại ngữ, Kiến văn tiểu lục của Lê Quý Đôn (XVIII) + Hoàng Đức Lương (thế kỷ XV) + Phùng Khắc Khoan (thế kỷ XVI) + Lê Hữu Kiều (thế kỷ XVIII). + Việt Hán văn khảo của Phan Kế Bính, 1918. + Văn đàn bảo giám, Trần Trung Viên sưu tập, 3 tập, xuất bản từ 1926 - 1938. + Việt Nam văn phạm, Trần Trọng Kim, bản in lần 1, NXB Lê Thăng 1940. Chương Mỹ từ pháp, 14 phép hành văn lam cho lời văn hoa mỹ: Dùng điển Tỉ lệ Ám tỉ Hoán dụ Tá âm Miêu tả Hội ý Hợp loại Ngoa ngữ Thậm xưng Tiểu đối Đảo ngữ Ngụ ngữ Điệp ngữ + Việt Nam văn học sử yếu của Dương Quảng Hàm, 1941. (Quyển sách biên soạn đầy đủ, công phu nhất về lĩnh vực này là cuốn “Thi ca Việt Nam – Hình thức và thể loại” của Bùi Văn Nguyên và Hà Minh Đức, 1971) Tươi. + Luyện văn I (1953); Luyện văn II và III (1957), Nguyễn Hiến Lê, NXB Phạm Văn Những chương liên quan trực tiếp tới Phong cách học như: 15 Thứ tự trong câu Điệp tự Văn khí Giá trị của thanh âm Vài lối hành văn v.v. Tuy từ thời cận đại về trước, Việt Nam chưa có tác giả nào nghiên cứu về Phong cách học (Tu từ học), nhưng chúng ta đã có những thành tựu rất đáng trân trọng về “Mỹ từ pháp thực hành” [Cù Đình Tú 2001, 15] thể hiện trong ca dao, dân ca, tục ngữ, . . . Cho đến ngày nay, những cách nói thuần nhị, tinh tế, nghệ thuật của các thế hệ người Việt để lại trong kho tàng văn chương dân gian vẫn là bài học quý giá cho những nghiên cứu và ứng dụng của Phong cách học. 2.2. Sau 1957 Những nghiên cứu lý thuyết chính thức về Phong cách ngôn ngữ học ở Việt Nam bắt đầu có từ khoảng những năm 60 của thế kỷ XX, dưới sự ảnh hưởng của trường phái Phong cách học chức năng Nga Xô viết và những di sản truyền thống về Tu từ học phương Đông. Phong cách học tiếng Việt (Tên gọi lúc đó: Tu từ học tiếng Việt) được bắt đầu dạy từ năm 1957 ở Khoa Ngữ văn trường Đại học Tổng hợp và Đại học Sư phạm. Một số tác giả đặt nền móng cho ngành Phong cách ngôn ngữ học ở Việt Nam: + Đinh Trọng Lạc (Giáo trình Việt ngữ tập III – Tu từ học, 1964); “Phong cách ngôn ngữ học tiếng Việt, 1994 (Soạn chung với Nguyễn Thái Hoà)” , “99 phương tiện và biện pháp tu từ tiếng Việt”, 1995) + Cù Đình Tú (Phong cách học và đặc điểm tu từ tiếng Việt, 1983) + Nguyễn Nguyên Trứ (Đề cương bài giảng về Phong cách học, 1988) + Nguyễn Thái Hoà (Dẫn luận Phong cách học, 1997; Từ điển Tu từ – Thi pháp và Phong cách học, 2004). 2.3. Những công trình Phong cách học đánh dấu những chặng đường nghiên cứu + Giáo trình Việt ngữ tập III – Tu từ học, Đinh Trọng Lạc, 1964 Tuy mang tên gọi Tu từ học nhưng nó không phải là Tu từ học cổ điển (Classical Rhetoric) nữa. Tác phẩm này đặt nền tảng lý thuyết cho bộ môn Phong cách học như: đối tượng, phạm vi nghiên cứu, phương pháp nghiên cứu (phương pháp đối lập), các khái niệm cơ bản (màu sắc tu từ, phong cách, phong cách chức năng). Phần đáng quý nhất của giáo trình: phần miêu tả, phân tích giá trị biểu đạt của các phương tiện ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp tiếng Việt với tư liệu dồi dào, phong phú. Giáo trình là tài liệu giảng dạy quan trọng về phong cách học ở miền Bắc và có tiếng vang (“vượt tuyến”) cả ở các trường đại học miền Nam Việt Nam. + Các giáo trình, sách lưu hành nội bộ ở các trường Đại học: Giáo trình phong cách học tiếng Việt hiện đại, Cù Đình Tú – Lê Anh Hiền – Nguyên Nguyên Trứ, ĐHSP Việt Bắc; Mấy bài giảng về Phong cách học, Nguyễn Thái Hoà, ĐHSP Vinh, Tư liệu Phong cách học, Đinh Xuân Hiền, ĐHSP Vinh; Phong cách học tiếng Việt hiện đại, Hoàng Trọng Phiến, ĐHTH Hà Nội; … 16 + Phong cách học tiếng Việt, Cù Đình Tú – Lê Anh Hiền – Võ Bình – Nguyễn Thái Hoà, Nxb Giáo dục 1982 năng. Giáo trình bổ sung những vấn đề về phong cách chức năng, phân loại phong cách chức Những phần khác chủ yếu dựa vào các cuốn giáo trình cũ, có hiệu đính. Giáo trình tham khảo ý kiến của các nhà nghiên cứu Nga Xô viết như Viktor Vinogradov, Rozental, sử dụng tiêu chí chức năng xã hội để phân loại các phong cách chức năng tiếng Việt. Bộ tiêu chí phân loại: + tiêu chí chính: chức năng xã hội của ngôn ngữ (trong phạm vi giao tiếp đặc thù) + tiêu chí bổ sung (tiêu chí phụ): tiêu chí đặc trưng. Nhược điểm: Nhiều người viết nên giữa Dẫn luận và nội dung chính không khớp nhau, thuật ngữ nhiều chỗ không thống nhất. + Phong cách học và đặc điểm tu từ tiếng Việt, Cù Đình Tú, Nxb ĐH&THCN, 1983 Giáo trình được biên soạn hết sức công phu, tư liệu minh hoạ phong phú. Xác định rõ ràng đối tượng nghiên cứu của phong cách học: “là một bộ phận của ngôn ngữ học nghiên cứu các nguyên tắc và quy luật lựa chọn và hiệu quả lựa chọn, sử dụng toàn bộ các phương tiện ngôn ngữ nhằm biểu hiện một nội dung tư tưởng và tình cảm nhất định trong những phong cách chức năng ngôn ngữ nhất định” [Cù Đình Tú 2001, 21-22] Giáo trình phân biệt các lớp từ vựng chuyên dùng (đơn phong cách – monostylistic word) trong các phong cách khác nhau, đối lập với lớp từ đa phong cách (trung hoà về phong cách – polystylistic word). Miêu tả khá công phu các phương tiện diễn đạt của tiếng Việt. Nhược diểm: tiêu chí phân loại phong cách chức năng không triệt để; thuật ngữ muốn dân tộc hoá nhưng lại mắc lỗi lôgic (khẩu ngữ tự nhiên, ngôn ngữ chính thức, ngôn ngữ không chính thức, phong cách gọt giũa). + Phong cách học tiếng Việt, Đinh Trọng Lạc (chủ biên) – Nguyễn Thái Hoà, Nxb Giáo dục 1994. Những điểm mới: Vận dụng lý thuyết giao tiếp bổ sung vào lý thuyết phpng cách học. Phân biệt “phương tiện tu từ” và “biện pháp tu từ”. Đưa phần các phương tiện tu từ và biện pháp tu từ văn bản vào giáo trình. Nhược điểm: Khái niệm “phương tiện tu từ” không chuẩn xác. Phân biệt rối rắm giữa “phương tiện tu từ” và “biện pháp tu từ” + 99 phương tiện tu từ và biện pháp tu từ tiếng Việt, Đinh Trọng Lạc, Nxb Giáo dục 1995. Sách được tái bản nhiều lần, là tư liệu quý về tu từ cho giáo viên PTTH. Nhược: tư liệu thiếu chọn lọc; phân loại “phương tiện tu từ” và “biện pháp tu từ” nhập nhằng. + Những công trình Phong cách học dạng sách chuyên đề: Từ ngôn ngữ chung đến ngôn ngữ nghệ thuật, Đào Thản, Nxb KHXH, 1988; Thơ và bình thơ, Nguyễn Nguyên Trứ, Nxb Giáo dục, 1991; Ngôn ngữ thơ, Nguyễn Phan Cảnh, Nxb ĐH&THCN, 1987; Phong cách 17 học văn bản, Đinh Trọng Lạc, Nxb Giáo dục, 1994; Ngôn ngữ thơ Việt Nam, Hữu Đạt, Nxb Giáo dục 1996. 2.4. Thành tựu của ngành Phong cách học tiếng Việt Cho đến nay, qua gần nửa thế kỷ nghiên cứu, ngành phong cách học Việt Nam đã giải quyết được 3 nhiệm vụ: + phân loại và miêu tả các phong cách chức năng ngôn ngữ (ở dạng khái quát) + Khảo sát giá trị, tiềm năng biểu đạt của các phương tiên ngôn ngữ tiếng Việt (chưa sâu, còn chồng chéo với ngữ âm học, từ vựng học, ngữ pháp học) + phân loại và miêu tả các phép tu từ (ở dạng bước đầu chi tiết) Bàng 2: Số liệu so sánh bảng phân loại các phép tu từ của các tác giả Việt Nam với các tác giả Trung Quốc và Anh Mỹ Tác giả, tác phẩm Cù Đình Tú 2001 Đinh Trọng Lạc 1995 Nguyễn Nguyên Trứ 1988 Nguyễn Thái Hoà 2004 Hoàng Kiến Lâm 1995 “The Garden of Eloquence” (1577) Tổng số các phép tu từ có trong bảng phân loại 17 62 35 53 162 184 2.5. Hướng nghiên cứu hiện nay của phong cách học tiếng Việt Hiện nay, ngành Phong cách học Việt Nam đang chuyển qua giai đoạn thứ hai với các mục tiêu sau: (a) Về phong cách ngôn ngữ, tập trung nghiên cứu các vấn đề: + Phong cách học thể loại (tin, quảng cáo, phóng sự, tiểu luận, tiểu thuyết, tuỳ bút, …) + Phong cách học tâm lý – xã hội: phong cách giới tính, phong cách lứa tuổi, phong cách vùng miền, phong cách nghề nghiệp, phong cách thời đại, … + Phong cách học lời nói (phong cách ngôn ngữ cá nhân): phong cách ngôn ngữ của nhà văn, nhà thơ, danh nhân văn hoá, nhà hoạt động chính trị – xã hội, … (b) Vê tu từ, tập trung nghiên cứu các vấn đề sau đây: + Hệ thống hoá một cách đầy đủ bảng phân loại các phép tu từ tiếng Việt + Phân tích, khảo sát một cách chuyên sâu các phép tu từ theo hướng liên ngành (Ngữ văn học), hoặc theo hướng nhìn nhận lại từ quan điểm của Ngữ dụng học (Pragmatics), Ngôn ngữ học tri nhận (Cognitive Linguistics) + So sánh – đối chiếu các phép tu từ của tiếng Việt với phép tu từ của các ngôn ngữ khác. III. ĐỐI TƯỢNG VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA PHONG CÁCH HỌC 1. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU Phong cách học với tư cách là một khoa học về những quy luật biểu đạt của ngôn ngữ đang có nhiều ý kiến khác nhau, thậm chí loại trừ nhau, về các vấn đề cơ bản: Đối tượng, nội dung và phương pháp nghiên cứu. “Đã có người ví đối tượng của phong cách học giống như 18 chiếc phao bập bềnh, ở đấy nhà nghiên cứu vừa cố ghìm lại thì đã lập tức bị làn sóng cuốn trôi đi.” [Nguyễn Nguyên Trứ 1988, 9] 1.1. Cách hiểu Đối tượng nghiên cứu của phong cách học là tính biểu cảm của ngôn ngữ Đây là cách hiểu về Phong cách học của Sác-lơ Ba-ly (Charles Bally). “Trong cuốn “Khảo luận về phong cách” xuất bản vào năm 1902 và sau đó chẳng bao lâu, trong cuốn “Giản yếu về phong cách”, Sác-lơ Ba-ly – nhà phong cách nổi tiếng người Thụy Sĩ, người có công lao đáng trân trọng trong việc đặt nền móng cho khoa phong cách học hiện đại, đã xác định đối tượng của phong cách học như sau: “Phong cách nghiên cứu những sự kiện biểu đạt của hoạt động ngôn ngữ (tiếng Pháp: Le langage) theo quan điểm của nội dung biểu cảm của chúng; nghĩa là sự biểu đạt những sự kiện của cảm xúc bằng hoạt động ngôn ngữ và tác động của những sự kiện của hoạt động ngôn ngữ đối với sự cảm xúc”. Trong giới hạn ấy, S. Ba-ly đã trình bày lập luận của mình một cách hấp dẫn, cứng rắn và chặt chẽ. Ông cho rằng trong hoạt động ngôn ngữ mọi ý tưởng được thể hiện trong môi trường biểu cảm dưới một dáng vẻ nhất định. Chẳng hạn, khi đưa ra một câu cầu khiến, ta có thể nói “Làm cái này” (Tiếng Pháp Faites cela !) không mang chút gì ngữ điệu đặc biệt, hoàn toàn đứng trên bình diện thông báo thuần túy. Song cũng có thể nói: “Này! Làm cái này” (T.P : Oh, faites cela !), “Ồ ! Giá mà anh làm cái này !” (T.P: Ah ! sivous vouliez faire cela) “Ừ ! làm được đấy !” (Oh ! oui, faites le) ... để biểu thị lòng mong muốn, niềm hy vọng hoặc nỗi sốt ruột của ta. Cuối cùng, hình thức của câu còn có khả năng mang dấu ấn những quan hệ xã hội giữa người phát ngôn và người tiếp nhận. Chẳng hạn “Làm cái này” (T.P: Faites cela), “Anh vui lòng làm cho cái này!” (T.P : Voudries – vous faire cela), “Này! Làm cho tao cái này !” (T.P : Alles faites – moi cela) v.v. . . Chính cái nội dung xã hội – biểu cảm được nhìn nhận trong mối quan hệ biện chứng với hoạt động ngôn ngữ đã trở thành đối tượng nghiên cứu của phong cách học S. Ba-ly. Nhưng đáng lưu ý là cái nội dung xã hội – biểu cảm ấy lại chỉ được khảo sát trong hoạt động ngôn ngữ nói tự do (khẩu ngữ) mà thôi. Hãy theo dõi cách làm việc của ông qua một ví dụ tiêu biểu: “Bô này! Bô cầm cương như thế nào cái thằng trời đánh thánh vật kia? Bô có luôn luôn nổi khùng với thứ chàng rể rá thủng của bô không?” (Chàng rể của ngài Poa-ri-ê). S. Ba-ly trước hết, đồng nhất (tiếng Pháp: identifier) thành ngữ “rá thủng” (TP: Panièr percé) với nghĩa cơ bản là “tiêu xài hoang phí” – cái tạo thành giá trị thông báo của thành ngữ. Sau đó, trên bình diện phong cách học, ông nhận xét : a) Đó là một ẩn dụ có nội dung cụ thể, dễ cảm và sinh động b) Về bản chất, ẩn dụ này tạo nên một ấn tượng khôi hài. c) Cách nói này thuộc về hoạt động ngôn ngữ thân mật và phản ánh một quan hệ xã hội nhất định giữa hai người đối thoại. S. Ba-ly chỉ dừng ở đấy. Ông từ chối việc trả lời nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ mà tác giả đã sáng tạo, từ chối việc đánh giá xem cách nói ấy có phù hợp với tính cách nhân vật hay có thích hợp tình thế và màu sắc của phiến đoạn hay không? Những điều này S. Ba-ly nhìn 19 nhận như những vấn đề của mỹ học, của phong cách (tiếng Pháp: Le style) chứ không phải của phong cách học (T.P : La stylistique) theo thuật ngữ của ông. Thật khó mà tìm ra một kiến giải độc đáo hơn! Nếu dựa vào nhận định của C. Mác “Con người là tổng hòa những mối quan hệ xã hội” và dựa vào tính phức tạp của thái độ tình cảm của con người chúng ta có thể hình dung tính phong phú và hấp dẫn của phong cách học S. Ba-ly. Song việc giới hạn nghiên cứu những biện pháp biểu cảm trong khẩu ngữ đã chứng tỏ phong cách học mà ông quan niệm có nhiều hạn chế. Những hạn chế ấy đã bộc lộ thái độ cực đoan và cách nhìn phiến diện của ông. […] Trên bình diện phong cách, S. Ba-ly nhấn mạnh mặt nội dung biểu cảm. Điều này mang ý nghĩa phát hiện quan trọng. Song, từ đấy nhà nghiên cứu đã tỏ ra cực đoan khi gạt ra khỏi khoa phong cách của mình tất cả phần nội dung không biểu cảm. Hoạt động biểu cảm của con người vô cùng đa dạng. Có trường hợp phần cảm xúc được đẩy lên tới mức tối đa; lại có trường hợp phần cảm xúc được rút xuống mức tối thiểu. Là khoa học về sự biểu đạt tư tưởng bằng ngôn ngữ, phong cách không thể chỉ thu mình trong việc nghiên cứu phần nội dung ngoài – khái niệm Vả lại, phần nội dung ngoài – khái niệm (nội dung biểu cảm) này chỉ có thể được nghiên cứu đầy đủ trong thế đối lập phong cách học đối với phần nội dung khái niệm của hiện tượng biểu đạt. […] Việc coi trọng miêu tả những khả năng biểu đạt của khẩu ngữ là đúng. Song việc khước từ nghiên cứu những khả năng biểu đạt trong ngôn ngữ văn chương và trong các phong cách ngôn ngữ văn hóa khác là không thể chấp nhận được. […] Trong cấu trúc ngôn ngữ, những khả năng biểu đạt đang nói tồn tại như những tiềm năng. Những tiềm năng này chỉ đem lại hiệu quả thực tế qua quá trình phát đi và tiếp nhận thông báo (trong mô hình giao tiếp). Vì thế, phong cách học không thể bỏ qua sự nghiên cứu ngôn từ, nghiên cứu những lời nói, bài viết cá nhân. [Nguyễn Nguyên Trứ 1988, 11-13] 1.2. Cách hiểu Đối tượng nghiên cứu của phong cách học là các phong cách chức năng ngôn ngữ Quan điểm của các nhà ngôn ngữ học Tiệp Khắc: B. Havranek, A. Jedlicka, J. Dolezel. “Phong cách học là khoa học về các phong cách chức năng ngôn ngữ” [Rozental] 1.3. Cách hiểu Đối tượng nghiên cứu của phong cách học là quy luật lựa chọn các phương tiện ngôn ngữ Quan điểm của J. Marouzeau (Pháp), M.K. Moren, R.G. Piotrovxki (Nga), Cù Đình Tú (Việt). “Phong cách học là một ngành ngữ văn độc lập nghiên cứu những nguyên tắc lựa chọn và sử dụng các phương tiện ngôn ngữ nhằm biểu đạt một nội dung nhất định trong những điều kiện giao tiếp nhất định” [R.G. Piotrovxki] Giáo trình này theo quan điểm thứ 3. 2. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU Cho đến nay, các nhà phong cách học Việt Nam đã tương đối thống nhất về 3 nội dung nghiên cứu của Phong cách học tiếng Việt như sau: (1). Nghiên cứu hệ thống các phong cách ngôn ngữ 20 (2). Nghiên cứu giá trị biểu đạt của các phương tiện ngôn ngữ (phương tiện ngữ âm, phương tiện từ vựng, phương tiện ngữ pháp) (3). Nghiên cứu giá trị biểu đạt của các cách thức tu từ (các biện pháp tu từ, phép tu từ). 2.1. Nghiên cứu hệ thống các phong cách ngôn ngữ Đây là một nội dung hết sức quan trọng mà phong cách học cần phải đi sâu. Phong cách thường được nhận diện trước hết trên những yếu tố hình thức và những yếu tố này, sở dĩ được lựa chọn và kết hợp như vậy đều do sự chi phối của các nhân tố nội dung. Từ cách hiểu chung nhất về phong cách chúng ta nhận thức phong cách ngôn ngữ chính là những dạng vẻ riêng biệt của ngôn ngữ toàn dân. Nói một cách khác, đó là những biến thể của ngôn ngữ toàn dân. Những dạng vẻ riêng biệt này được nhận diện trước hết, ở sự lựa chọn và kết hợp các phương tiện biểu đạt của ngôn ngữ được quan niệm như những yếu tố hình thức. Và sở dĩ những yếu tố trên được sử dụng theo quy luật như vậy là do sự quy định của những nhân tố mang tính nội dung nằm bên ngoài ngôn ngữ. Những nhân tố mang tính nội dung đang nói có thể quy về hai loại lớn Một là những nhân tố thuộc về bản chất tâm sinh lý và bản chất xã hội của người dùng. Hai là những nhân tố thuộc về chức năng xã hội của ngôn ngữ. Từ những nhân tố thứ nhất, sẽ hình thành các phong cách ngôn ngữ lứa tuổi, phong cách ngôn ngữ giới tính, phong cách ngôn ngữ cá tính, phong cách ngôn ngữ xã hội, v.v. Từ những nhân tố thứ hai, sẽ hình thành các phong cách chức năng ngôn ngữ. Ngành phong cách học tiếng Việt hiện nay mới tự hạn chế trong việc nghiên cứu các phong cách chức năng ngôn ngữ. 2.2. Nghiên cứu giá trị biểu đạt của các phương tiện ngôn ngữ Phương tiện ngôn ngữ bao gồm các phương tiện ngữ âm, phương tiện từ vựng, phương tiện ngữ pháp. Trong cấu trúc của những phương tiện trên, chứa đựng những tiềm năng biểu đạt. Những tiềm năng ấy sẽ bộc lộ thành những khả năng khi đặt trong hoạt động ngôn ngữ, và nếu được lựa chọn, kết hợp tốt trong ngôn từ, tiềm năng ấy sẽ đạt được hiệu quả thực tế cao. Trong các sách phong cách học, phần nội dung đang nói thường được viết thành 3 chương lớn : – Phong cách học ngữ âm – Phong cách học từ ngữ – Phong cách học ngữ pháp 2.2.1. Phong cách học ngữ âm Phong cách học ngữ âm còn được mang một cách gọi hình ảnh: phong cách học âm vang Phong cách học ngữ âm có nhiệm vụ miêu tả những tiềm năng, những giá trị biểu đạt về phương diện ngữ âm của hệ thống một ngôn ngữ nhất định. 21 Nội dung miêu tả như thế nào hoàn toàn phụ thuộc vào bản thân cấu trúc ngữ âm của ngôn ngữ ấy. Đương nhiên có những vấn đế chung cho mọi ngôn ngữ như: + những giá trị biểu cảm của hình tượng ngữ âm, + những biến thể đơn phong cách và đa phong cách của các phương tiện ngữ âm, + những nét khác nhau giữa mặt âm thanh trong thơ và trong văn xuôi nghệ thuật. Song quan trọng hơn vẫn là sự thể hiện cụ thể của những vấn đế thực tế được nảy sinh từ cấu trúc ngữ âm của ngôn ngữ nghiên cứu. Phong cách học ngữ âm luôn luôn là một lĩnh vực hấp dẫn và bổ ích đối với các nhà hùng biện, nhà thơ, nhà văn, nhà giáo. . . đối với các diễn viên, phát thanh viên. . . Phong cách học ngữ âm đang được nghiên cứu ngày càng sâu sắc và triệt để nhờ sự hỗ trợ của những phương tiện kỹ thuật hiện đại. 2.2.2. Phong cách học từ vựng Phong cách học từ vựng có nhiệm vụ miêu tả những tiềm năng, những giá trị biểu đạt của các phương tiện từ ngữ (bao gồm từ và thành ngữ) của hệ thống một ngôn ngữ nhất định. Nội dung miêu tả như thế nào hoàn toàn phụ thuộc vào bản thân cấu trúc từ vựng của ngôn ngữ ấy. Đương nhiên có những vấn đề chung cho mọi ngôn ngữ như: + những giá trị biểu cảm của từ ngữ, + những biến thể đơn phong cách và đa phong cách của các phương tiện từ ngữ, + nhưng lớp từ ngữ mang chức năng đặc biệt . . . Song quan trọng hơn vẫn là sự thể hiện cụ thể của những vấn đề thực tế nảy sinh từ cấu trúc từ vựng của ngôn ngữ nghiên cứu. Phong cách học từ ngữ đã có một lịch sử lâu đời và có nhiều thành tựu. Trong các sách về phong cách học, chương nghiên cứu này thường được viết rất dài. Mặc dù vậy những lĩnh vực mà phong cách học từ ngữ cần đi sâu phát hiện không phải là không có. Đó là các vấn đề riêng biệt về mặt từ ngữ của từng dân tộc. Đó là những vấn đề riêng biệt về mặt từ ngữ trong các phong cách ngôn ngữ bộc lộ bản chất tâm sinh lý và bản chất xã hội của người dùng. Những công trình có giá trị của phong cách học từ ngữ đáp ứng tích cực sự đòi hỏi của những người sáng tác, những nhà phê bình, những người làm công tác giáo dục. . . 2.2.3. Phong cách học ngữ pháp Phong cách học ngữ pháp có nhiệm vụ miêu tả những tiềm năng, những giá trị biểu đạt về phương diện ngữ pháp của hệ thống một ngôn ngữ nhất định. Ngữ pháp bao gồm hai bộ phận: Hình thái và cú pháp Đối với những ngôn ngữ biến hoá hình thái, phong cách học ngữ pháp sẽ được nghiên cứu thành hai phần: phong cách học hình thái và phong cách học cú pháp. Đối với những ngôn ngữ không có biến hòa hình thái, phong cách học ngữ pháp tập trung vào những vấn đề cú pháp. 22 như: Trong lĩnh vực phong cách học cú pháp tồn tại những vấn đề chung cho mọi ngôn ngữ + giá trị biểu cảm của các kiểu câu và các loại câu, + những biến thể đơn phong cách và đa phong cách của các phương tiện cú pháp, + sự khác nhau giữa cú pháp thi ca và cú pháp văn xuôi. Song trong từng thứ tiếng, những vấn đề trên lại có những nét thể hiện riêng biệt. Phong cách học cú pháp là một lĩnh vực rất khó. Phong cách học chưa đạt được nhiều thành tựu trong lĩnh vực này. Có không ít điểm nhà phong cách học đã làm công việc của nhà ngữ pháp học. Điều này có thể được giải thích bằng tính trừu tượng cao của cấu trúc ngữ pháp. 2.3. Nghiên cứu giá trị biểu đạt của các phép tu từ Các phép tu từ được xem là các phương tiện biểu đạt bổ sung của ngôn ngữ. Phép tu từ (tiếng La-tinh: Figura) còn được gọi là cách tu từ, phương thức tu từ, biện pháp tu từ, phép mỹ từ,. . . Có thể hiểu theo cách giải thích của mỹ từ pháp cổ đại. Đó là những hình thức diễn đạt bóng bẩy, gợi cảm, có sức hấp dẫn trong khi trình bày. Cũng có thể hiểu theo cách giải thích của phong cách học hiên đại: Đó là những phương tiện biểu đạt bổ sung nhằm tăng cường năng lực và hiệu quả biểu đạt của các phương tiện biểu đạt ngữ âm, từ ngữ, ngữ pháp. Thông qua các phép tu từ, những phương tiện hữu hạn của ngôn ngữ bỗng trở thành vô hạn. Là một ngành khoa học lấy phong cách ngôn ngữ làm đối tượng chủ yếu, phong cách học hiện đại không thể xem xét chức năng phong cách của các phép tu từ. Các phép tu từ có cơ cở ở những quy luật tâm lý và được thực hiện trong một ngôn ngữ nhất định vào những thời kỳ nhất định. Do dựa trên cơ sở những quy luật tâm lý chung nên đã xuất hiện những phép tu từ chung cho mọi ngôn ngữ (thí dụ: Phép tu từ điệp ngữ mà tất cả các ngôn ngữ đều sử dụng dựa trên quy luật tâm lý về tác dụng lưu ý của vật kích thích được xuất hiện nhiều lần). Do được thực hiện trong một ngôn ngữ nhất định nên tồn tại những phép tu từ quen dùng đối với ngôn ngữ này nhưng lại có phần xa lạ đối với ngôn ngữ khác. (Thí dụ: Phép đối rất dễ thực hiện trong tiếng Việt, tiếng Hán, . . . nhưng lại rất khó áp dụng trong tiếng Pháp, tiếng Nga, ...) Tính dân tộc của các biên pháp tu từ cần được quan tâm đúng mức. Cũng cần lưu ý thêm rằng : Ngay trong một ngôn ngữ, các phép tu từ cũng có thể được biến đổi theo thời gian. Sự nghiên cứu các phép tu từ đã được tiến hành từ thời cổ đại. Song cho đến nay, khó có thể tìm thấy một cách phân loại được mọi người chấp nhận Có thể kể ra những cách phân loại tiêu biểu sau đây. + Sự phân loại chọn chất liệu ngôn ngữ làm căn cứ. Từ đó, chia ra: – Các phép tu từ ngữ âm – Các phép tu từ từ vựng 23 – Các phép tu từ ngữ pháp + Sự phân loại chọn hiệu quả ngữ nghĩa làm căn cứ. Từ đó, chia ra : – Các phép tu từ chuyển nghĩa – Các phép tu từ phối hợp nghĩa – Các phép tu từ biến hóa nghĩa + Sự phân loại chọn các quan hệ cơ bản xảy ra trong các đơn vị ngôn ngữ làm căn cứ – Các phép tu từ cấu tạo theo quan hệ liên tưởng (quan hệ theo trục dọc trong ngôn ngữ) – Các phép tu từ cấu tạo theo quan hệ tổ hợp (theo tuyến ngang trên dòng ngôn từ) Đây là những quan hệ đặc biệt quan trọng đã được khẳng định trong ngôn ngữ học đại cương. Vì vậy cách phân loại đang nói có chiều sâu về phương diện lý thuyết. Các phép tu từ thường được sử dụng trong phong cách khẩu ngữ, phong cách ngôn ngữ chính luận, phong cách ngôn ngữ báo chí và đặc biệt trong phong cách ngôn ngữ văn chương. Người ta thường nhấn mạnh tới chức năng biểu cảm bên cạnh chức năng nhận thức của các phép tu từ. Phong cách học ngữ âm, phong cách học từ ngữ, phong cách học ngữ pháp và các phép tu từ là những vấn đề cụ thể. Bao trùm lên tất cả là những nét quan trọng thuộc về đặc điểm dân tộc của ngôn ngữ được nhìn nhận theo quan điểm biểu đạt. Đặc điểm dân tộc của ngôn ngữ có mối liên hệ sâu xa với những nét thuộc về tính dân tộc. Các đặc điểm dân tộc của ngôn ngữ là một dấu hiệu đáng lưu ý của dân tộc tiêu biểu cho chủ thể cộng đồng ngôn ngữ, trạng thái tâm lý đời sống vật chất và truyền thống văn hóa trong những điều kiện xã hội và tự nhiên nhất định. Về điểm này, Stê-pa-nốp trong cuốn “Phong cách học tiếng Pháp” (Nxb Trường Cao đẳng, M. 1965) đã tập hợp được nhiều tài liệu bổ ích. Ông đã dẫn ra nhiều nhận định nổi tiếng về đặc điểm dân tộc ở trong ngôn ngữ và trong trạng thái tình cảm. Ví như Lô-mô-nô-xốp nhận xét: “Các-lơ thứ 5, vua La Mã thường nói người ta nên dùng tiếng Tây Ban Nha để nói với thần linh, dùng tiếng Đức để nói với quân thù, dùng tiếng Pháp để nói với bạn, dùng tiếng Ý để nói với đàn bà và dùng tiếng Nga để nói với tất cả”. Trong “Những linh hồn chết”, Gô-gôn cũng nêu lên: “Nhân dân Nga nói năng mạnh mẽ quá và nếu như người ta khen ngợi ai bằng những lời lẽ thì phải khen ngợi cả tổ tiên họ và hậu duệ của họ, . . .”. Người đương thời với Pút-skin là Vi-a-jem-xki phát biểu: “Sự sắc sảo của người Pháp bông đùa bằng những lời nói và nổi bật bằng sự lựa chọn những từ thích đáng. Sự sắc sảo của người Nga biểu hiện bằng cách dẫn thú vị những khái niệm trái ngược nhau. Người Pháp bông đùa để cho lỗ tai nghe; người Nga bông đùa để cho con mắt thấy. Ta có thể chuyển hầu hết những lời bông đùa của người Nga thành tranh biếm họa. Những lời bông đùa của chúng ta đều thành những con người”. Và có lẽ tiêu biểu nhất là ý kiến của Pút-skin “Có những hình tượng của tư duy và của cảm xúc, có những điều mập mờ của những tập quán, những tín ngưỡng và những thói quen 24 dành riêng cho một dân tộc nào đó” (Công trình viết chưa xong “Về tính dân tộc trong văn học”). Sẽ có cái nhìn bao quát hơn nếu đi vào những đặc trưng dân tộc trong âm nhạc, hội họa, kiến trúc, . . . Quả là các dân tộc có những cách diễn đạt văn chương, nghệ thuật khác nhau. Một sự khảo sát nghiêm túc có thể tìm thấy những nét thống nhất trong các lĩnh vực dạng nói của từng dân tộc. Song điều quan tâm đặc biệt của phong cách học vẫn là đặc điểm dân tộc của ngôn ngữ. Trong cuốn “Ngôn ngữ học đại cương và những vấn đề của tiếng Pháp”, S. Ba-ly viết “Ví như nếu tiếng Pháp thích sự sáng rõ thì tiếng Đức thiên về sự chính xác hóa những chi tiết. Một cái đi thẳng tới mục đích còn một cái bất kỳ ở đâu cũng đặt dấu chấm trên những chữ I” Những nhận xét tương tự như vậy khá nhiều. Song tồn tại không ít những nhận định chủ quan, máy móc và khiên cưỡng. Ấy là chưa kể tới những nhận xét của một số học giả tư sản, chứa nọc độc của chủ nghĩa Sô-vanh nhằm chứng minh cho sự ngự trị của một ngôn ngữ “thượng đẳng” bên trên những ngôn ngữ mà họ cho là “hạ đẳng”. Ghi chú: Mục 3.2. và 3.3. ở trên chủ yếu soạn dựa theo [Nguyễn Nguyên Trứ 1988]. IV. NHỮNG KHÁI NIỆM CƠ BẢN CỦA PHONG CÁCH HỌC Muốn đi sâu vào tìm hiểu những vấn đề của Phong cách học, người nghiên cứu phải nắm vững các khái niệm cơ bản sau đây: (1) Màu sắc tu từ (stylistic colour(ing)) Theo Cù Đình Tú: có 2 thành tố (a) Sắc thái biểu cảm (b) Màu sắc phong cách Theo Đinh Trọng Lạc: có 4 thành tố (a) Màu sắc biểu cảm – hình tượng (b) Màu sắc cảm xúc Màu sắc tu từ thật sự (c) Màu sắc bình giá (d) Màu sắc phong cách chức năng (2) Phong cách chức năng (functional styles) (3) Phép tu từ (figure of speech; rhetorical figure of speech) 1. MÀU SẮC TU TỪ (STYLISTIC COLOUR) Tên gọi khác : sắc thái tu từ, đặc điểm tu từ, giá trị tu từ. Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên) định nghĩa : + Màu sắc : Tính chất đặc thù. Nghệ thuật đượm màu sắc dân tộc. Màu sắc tôn giáo. Màu sắc thời đại. + Sắc thái : Nét tinh tế làm phân biệt những sự vật về cơ bản giống nhau. Sắc thái nghĩa của từ đồng nghĩa. 25 1.1. Quan niệm của Cù Đình Tú 1.1.1. Màu sắc tu từ (đặc điểm tu từ) Cù Đình Tú : “Đặc điểm tu từ là phần tin riêng mang tính chất bổ sung của hình thức biểu đạt cùng nghĩa, phần tin này một mặt chỉ rõ thái độ đánh giá tình cảm với đối tượng được nói đến, một mặt chỉ rõ giá trị sử dụng trong phong cách ngôn ngữ chức năng ngôn ngữ của hình thức biểu đạt cùng nghĩa.” [Cù Đình Tú 2001, 25] Phương tiện biểu đạt (hình thức biểu đạt): + Phần tin cơ sở (ý nghĩa chỉ xuất, ý nghĩa lôgic – sự vật) + Phần tin bổ sung (ý nghĩa hàm chỉ) Ví dụ: So sánh: bà xã – vợ – phu nhân Phần tin cơ sở: Người phụ nữ đã kết hôn với một người đàn ông là chồng người ấy. Phần tin bổ sung: + vợ: sắc thái biểu cảm bình thường; dùng cho mọi phong cách ngôn ngữ. + bà xã: sắc thái biểu cảm thân mật, bình dân; dùng trong phong cách khẩu ngữ. + phu nhân: sắc thái biểu cảm kính trọng, trang trọng, tôn xưng; dùng trong phong cách ngôn ngữ văn hoá mang tính chất nghi thức, xã giao; chỉ dùng cho vợ của những nhân vật quan trọng, Nói chung đặc điểm tu từ phần nội dung rất nhỏ bé, tinh tế của phương tiện ngôn ngữ trong sự đối chiếu, so sánh với các hình thức cùng nghĩa. Phần nội dung này biểu thị ý nghĩa, tác dụng tu từ của phương tiện ngôn ngữ trong nói năng, giao tiếp. Khái niệm đặc điểm tu từ gồm hai phương diện là sắc thái biểu cảm và màu sắc phong cách ngôn ngữ. Hai phương diện này luôn có liên hệ chặt chẽ với nhau trong một tín hiệu ngôn ngữ; sắc thái biểu cảm của một tín hiệu ngôn ngữ thường quyết định màu sắc phong cách của nó. Tuy nhiên, chúng ta hoàn toàn có thể tách chúng ra hai mặt để xem xét, phân tích. 1.1.2. Sắc thái biểu cảm Sắc thái biểu cảm là khái niệm phong cách học thể hiện thái độ, tình cảm, cách đánh giá, cách quan niệm của người nói, người viết về đối tượng trong một hình thức biểu đạt. Tác giả Cù Đình Tú chia sắc thái biểu cảm của một hình thức biểu đạt làm 3 mức độ: sắc thái biểu cảm dương tính, sắc thái biểu cảm trung hòa, sắc thái âm tính. Sắc thái biểu cảm dương tính Sắc thái biểu cảm trung hòa Sắc thái biểu cảm âm tính 26 Các cung bậc khác nhau về sắc thái biểu cảm: * Sắc thái biểu cảm dương tính: trân trọng, khâm phục, tôn xưng, tán dương, ca ngợi, thông cảm, trìu mến, âu yếm, hài lòng … Đây là những sắc thái biểu cảm tích cực. * Sắc thái biểu cảm trung hòa: Không khinh, không trọng, không thân mật, không xa cách, không châm biếm, không ca ngợi . . . Đây là những sắc thái biểu cảm bình thường, trung tính. * Sắc thái biểu cảm âm tính: tức giận, bực mình, phẫn nộ, uất ức, trách móc, châm biếm, đả kích, chê bai, khinh bỉ, cười cợt, . . . Đây là những sắc thái biểu cảm tiêu cực. Ví dụ: Sắc thái biểu cảm Sắc thái biểu cảm Sắc thái biểu cảm âm tính trung tính dương tính bà bô, chị Cả má, u, bầm, mẫu thân, hiền mẫu mẹ nó, hắn, gã, thị, thằng ấy, y, nghỉ, người ấy con ấy, thằng cha ấy, con mụ ấy, lão ấy cô ấy, chú ấy, cậu ấy, chị ấy, ông ấy, bà ấy thí, thí bỏ, cúng tặng, biếu, kỷ niệm, lưu niệm cho Màu sắc phong cách Màu sắc phong cách là khái niệm phong cách học chỉ rõ phạm vi sử dụng của tín hiệu ngôn ngữ, tức giá trị phong cách chức năng của tín hiệu ngôn ngữ đó. Các phương tiện ngôn ngữ, xét theo màu sắc phong cách ngôn ngữ, chia làm 2 nhóm: + Phương tiện ngôn ngữ có màu sắc đa phong cách (trung hoà về phong cách – stylistic neutralization) + Phương tiện ngôn ngữ có màu sắc đơn phong cách (chuyên phong cách) (1). Phương tiện ngôn ngữ đa phong cách ngôn ngữ : Là phương tiện ngôn ngữ dùng chung cho mọi phong cách ngôn ngữ, không mang đặc trưng, sắc thái của một phong cách ngôn ngữ nào. Đây là phương tiện ngôn ngữ trung tính, không đánh dấu (unmarked). Ví dụ: nhà, người, vợ, chồng, xe đạp, ô-tô, ăn, uống, suy nghĩ, thức dậy, đẹp, xấu, … (2). Phương tiện ngôn ngữ đơn phong cách: Là phương tiện ngôn ngữ chỉ được sử dụng hạn chế trong một phong cách ngôn ngữ nhất định, mang rõ dấu ấn, đặc trưng của phong cách ngôn ngữ đó. Đây là phương tiện ngôn ngữ được đánh dấu (marked) về màu sắc phong cách. Ví dụ : + Màu sắc khẩu ngữ: mày, tao, dễ sợ, quá trời, ngon ơ, cà khịa, te tua, xẩu hoắc, tối hù, . . . + Màu sắc văn chương: thiếp, chàng, thi nhân, văn sĩ, ngọc thỏ, kim ô, lá thắm, chỉ hồng, . . . + Màu sắc khoa học: nhiễm sắc thể, axit nucleic, proton, notron, lượng tử, tích phân, vi phân, … 27 1.2. Quan niệm của Đinh Trọng Lạc 1.2.1. Màu sắc tu từ “Màu sắc tu từ là khái niệm phong cách học chỉ phần thông tin có tính chất bổ sung bên cạnh phần thông tin cơ bản của một thực từ. Đa số các từ ngữ trong ngôn ngữ chỉ có phần thông tin cơ bản (còn gọi là ý nghĩa chỉ xuất) như: bàn, ghế, tốt, đẹp, đi lại, rất, … Nhưng trong ngôn ngữ cũng có nhiều từ, ngoài phần thông tin cơ bản ra còn có phần thông tin bổ sung (còn gọi là ý nghĩa hàm chỉ) như: lẻn, chuồn, sáng dạ, nguyệt, lệ, phu nhân, …” [Đinh Trong Lạc 1999, 22] Nhận xét về định nghĩa: bó hẹp khái niệm màu sắc tu từ cho từ ngữ. Đúng ra phải cho tất cả các loại phương tiện biểu đạt. + lẻn: đi một cách kín đáo không để cho người khác biết, thường với ý xấu, hàm ý chê. TTCB TTBS (MSTT) + chuồn: rời bỏ đi nơi khác một cách kín đáo, lặng lẽ, hàm ý chê, khẩu ngữ TTCB TTBS (MSTT) + nguyệt: trăng, cũ, văn chương TTCB TTBS (MSTT) + lệ: nước mắt, cũ, văn chương TTCB TTBS (MSTT) + phu nhân: vợ của người có địa vị cao, trang trọng TTCB TTBS (MSTT) Tác giả Đinh Trọng Lạc phân loại màu sắc tu từ thành bốn thành tố: + màu sắc biểu cảm – hình tượng: hình tượng mang tính biểu cảm do từ ngữ mang lại Họ truyền giọng điệu cho con mình tập nói Họ gánh theo tên xã tên làng trong mỗi chuyến di dân. (Nguyễn Khoa Điềm, Đất nước) + màu sắc cảm xúc: thể hiện tình cảm, cảm xúc của người nói (viết) về đối tượng tặng (thân mật), biếu (kính trọng), xơi (trang trọng), chén (vui đùa), bét (khinh bỉ), lẻn (khinh miệt) + màu sắc bình giá: thể hiện thái độ đánh giá về đối tượng: tán thành/không tán thành, xấu/ tốt, tích cực / tiêu cực, … tình báo (tốt) – gián điệp (xấu); khởi nghĩa (tốt, tán thành) – nổi loạn (xấu, không tán thành); lãnh tụ (tốt, tích cực) – đầu sỏ (xấu, tiêu cực); kiên cường (tốt, đáng ca ngợi) – ngoan cố (xấu, chê bai); bạn chiến hữu (tốt, tán thành) – đồng bọn (xấu, phản đối); … + màu sắc phong cách: sắc thái gợi ra về đặc trưng phong cách mà từ ngữ đó chuyên sử dụng. nguyệt, lệ (màu sắc thơ ca cổ), phu nhân, đáp từ (màu sắc ngoại giao, trang trọng) 1.3. Quan điểm của giáo trình Giáo trình này theo cách phân loại của tác giả Đinh Trọng Lạc nhưng mở rộng phạm vi của khái niệm cho tất cả các loại hình thức biểu đạt (từ ngữ, ngữ pháp, ngữ âm, phép tu từ). 28 “Màu sắc tu từ là khái niệm chỉ phần thông tin có tính chất bổ sung (ý nghĩa hàm chỉ) bên cạnh phần thông tin cơ bản (ý nghĩa chỉ xuất, ý nghĩa lôgic – sự vật) của một hình thức biểu đạt, và phần thông tin bổ sung này gồm có 4 thành tố: + màu sắc biểu cảm – hình tượng (hình tượng do HTBĐ gợi ra) + màu sắc cảm xúc (tình cảm, cảm xúc của người nói, viết) + màu sắc bình giá (thái độ đánh giá về đối tượng) + màu sắc phong cách (đặc trưng phong cách mà HTBĐ đó chuyên sử dụng).” MÀU SẮC TU TỪ (STYLISTIC COLOUR) Màu sắc biểu cảm – hình tượng xúc Màu sắc cảm Màu sắc bình giá Màu phong cách sắc Sơ đồ 1. Các thành tố của màu sắc tu từ Thông tin lôgic – ngữ nghĩa (TTCB) ↔ Thông tin cảm xúc – thẩm mỹ (TTBS) 2. PHONG CÁCH CHỨC NĂNG (FUNCTIONAL STYLES) 2.1. Quan niệm về phong cách chức năng Phong cách chức năng là khái niệm chỉ sự phân loại ngôn ngữ thành các phong cách khác nhau dựa vào chức năng xã hội mà chúng thực hiện trong phạm vi giao tiếp đó. Có 3 quan niệm khác nhau về phong cách chức năng. 2.1.1. Phong cách chức năng là biến thể của ngôn ngữ dân tộc Cù Đình Tú, Nguyễn Nguyên Trứ. “Phong cách chức năng ngôn ngữ là dạng tồn tại của ngôn ngữ dân tộc, biểu thị quy luật lựa chọn, sử dụng các phương tiện ngôn ngữ tùy thuộc vào tổng hợp các nhân tố ngoài ngôn ngữ như hoàn cảnh giao tiếp, đề tài và mục đích giao tiếp, đối tượng tham dự giao tiếp.” [Cù Đình Tú 2001, 32] Nguyễn Nguyên Trứ: “phong cách chức năng là những dạng vẻ riêng biệt của ngôn ngữ toàn dân được nhìn nhận về mặt chức năng xã hội” [Nguyễn Nguyễn Trứ 1988, 18] 2.1.2. Phong cách chức năng là khuôn mẫu xây dựng lớp văn bản (hay phát ngôn) Đinh Trọng Lạc, Nguyễn Thái Hoà. 2.1.2. Phong cách chức năng là kiểu diễn đạt Một số tác giả khác. Bảng: Sự khác nhau trong quan niệm về phong cách chức năng xét theo quan điểm ba bình diện các sự kiện ngôn ngữ NGÔN NGỮ HOẠT ĐỘNG NGÔN NGỮ (LỜI NÓI) LỜI NÓI Phong cách chức Phong cách chức năng là khuôn năng là biến thể của ngôn mẫu xây dựng lớp văn bản (hay phát ngữ dân tộc ngôn) Phong cách chức năng là kiểu diễn đạt 29 Quan điểm của giáo trình: Phong cách chức năng thuộc bình diện hoạt động lời nói, đó là kiểu diễn đạt đặc thù trong một lĩnh vực giao tiếp chuyên biệt. 2.2. Phân loại các phong cách chức năng tiếng Việt: Cho đến nay vẫn chưa có quan điểm thống nhất. Có hai cách phân chia cơ bản: Cách phân chia 2 bậc và cách phân chia 1 bậc. Võ Bình – Lê Anh Hiền: (Như cách phân loại của D. E. Rozental) Các phong cách chức năng phong cách khẩu ngữ phong cách sách vở phong cách khoa học phong cách hành chính phong cách chính luận phong cách văn học [Võ Bình – Lê Anh Hiền 1983, 15] Cù Đình Tú: TIẾNG VIỆT TOÀN DÂN Phong cách khẩu Phong cách ngôn ngữ gọt giũa ngữ tự nhiên Phong cách khoa Phong cách Phong cách hành Phong cách học chính luận chính ngôn ngữ văn chương [Cù Đình Tú 2001, 61] Đinh Trọng Lạc: TIẾNG VIÊT PC SHHN PC hành chính PC khoa học PC chính luận PC báo chí Xem [Đinh Trọng Lạc 1999, 10] Hai cách phân chia trên đây không những khác nhau về số bậc phân loại mà còn khác nhau về kết quả phân loại. Trong bảng phân loại của tác giả Cù Đình Tú, không có phong cách ngôn ngữ báo chí. Tác giả Cù Đình Tú coi ngôn ngữ báo chí chỉ là một phần của phong cách ngôn ngữ chính luận. Còn trong bảng phân loại của tác giả Đinh Trọng Lạc, không có phong cách ngôn ngữ văn chương. Tác giả Đinh Trọng Lạc theo quan điểm của nhà Phong cách ngôn ngữ học 30 người Nga Budagov, chỉ coi ngôn ngữ văn chương là một loại hình ngôn ngữ (xét về mặt sử dụng), tức là một cái gì đó rộng hơn, lớn hơn phong cách ngôn ngữ (siêu phong cách). Quan điểm của Giáo trình: T ư duy hình tượng Ngôn ngữ siêu nghi thức (Superformal language) PHONG CÁCH VĂN CHƯƠNG PC PC PC PC PC KHẨU NGỮ HÀNH CHÍNH KHOA HỌC BÁO CHÍ CHÍNH LUẬN Ngôn ngữ phi nghi thức Ngôn ngữ nghi thức (Informal language) Tư duy trực giác (Formal language) Tư duy lôgic Tư duy lôgic – hình tượng Sơ đồ 2: Các phong cách chức năng của tiếng Việt hiện đại 3. PHÉP TU TỪ (figure of speech; rhetorical figure of speech) – Là những cách thức sử dụng các phương tiện ngôn ngữ một cách nghệ thuật, có giá trị biểu cảm, hình tượng và hấp dẫn hơn bình thường. Khái niệm phép tu từ còn được gọi là cách thức tu từ, phép tu từ. – Phân loại phép tu từ : Thường được chia làm 3 nhóm (dựa vào loại phương tiện ngôn ngữ làm chất liệu tu từ) : (a) Nhóm 1: Các phép tu từ ngữ âm: điệp thanh, điệm âm, điệp vần, tượng thanh, hài thanh. . . 31 (b) Nhóm 2: Các phép tu từ từ vựng – ngữ nghĩa: so sánh, ẩn dụ, hoán dụ, thậm xưng, nhã ngữ, tăng cấp, đột giáng, . . (c) Nhóm 3: Các phép tu từ cú pháp: điệp ngữ, đảo ngữ, câu hỏi tu từ, im lặng, . . . Chú ý : Ranh giới giữa nhóm 2 và nhóm 3 không tuyệt đối. V. CÁC LOẠI PHONG CÁCH HỌC 1. Căn cứ vào phạm vi nghiên cứu Charles Bally chia phong cách học làm 3 loại: 1.1. Phong cách học đại cương: nghiên cứu những vấn đề chung về phong cách của mọi ngôn ngữ (Lý thuyết chung về phong cách học). 1.2. Phong cách học dân tộc: nghiên cứu những vấn đề phong cách học của một ngôn ngữ cụ thể. Ví dụ: Phong cách học tiếng Việt, Phong cách học tiếng Nga, Phong cách học tiếng Pháp, ... 1.3. Phong cách học lời nói cá nhân: khảo sát đặc điểm phong cách cá nhân. 2. Căn cứ vào bình diện nghiên cứu Viktor Vinogradov chia phong cách học làm 3 loại 2.1. Phong cách học ngôn ngữ: khảo sát các phong cách chức năng và các phương tiện biểu cảm của ngôn ngữ. Còn gọi: phong cách học kết cấu hoặc phong cách học chức năng. 2.2. Phong cách học lời nói: khảo sát phong cách của các thể loại nói hoặc viết như bài phát biểu, xã luận, điện mừng, cáo phó, … 2.3. Phong cách học ngôn ngữ nghệ thuật: khảo sát phong cách nhà văn, phong cách tác phẩm, phong cách trường phái văn học, … 3. Căn cứ vào hướng nghiên cứu Phong cách học được chia làm làm 3 loại : 3.1. Phong cách học miêu tả 3.2. Phong cách học tạo lời (phong cách học lập mã) 3.3. Phong cách học phê bình (phong cách học giải mã) 4. Căn cứ vào tính chất lý thuyết hay thực hành Phong cách học được chia làm làm 2 loại : 32 4.1. Phong cách ngôn ngữ học lý thuyết: nghiên cứu những vấn đề có tính chất lý luận về phong cách học như đối tượng, mục đích, phương pháp nghiên cứu, những vấn đề cơ bản của phong cách học, . . 4.2. Phong cách học thực hành: Chú trọng những vấn đề ứng dụng thành tựu nghiên cứu vào thực tiễn nói viết và thực tiễn phân tích, giảng dạy ngữ văn, làm văn. VI. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CỦA PHONG CÁCH HỌC Hai phương pháp thường được sử dụng: + Phương pháp so sánh – đối chiếu (Cù Đình Tú: liên hội – so sánh; Charles Bally: đẳng nhất hoá; M.K. Moren: so sánh; A.M. Peskovxki, L.V. Sherba: thực nghiệm phong cách học) Tác dụng: xác định về chất (định tính) + Phương pháp thống kê Tác dụng: xác định về lượng (định lượng – sự biểu hiện ra bên ngoài các dấu hiệu hình thức của phong cách) 1. PHƯƠNG PHÁP SO SÁNH – ĐỐI CHIẾU 1.1. Yêu cầu của phương pháp So sánh, đối chiếu hình thức biểu đạt đã được sử dụng với những cách diễn đạt tương đương để được thấy hiệu lực, giá trị biểu đạt của hình thức đó. Xa cách (Nguyễn Bính) Nhà em cách bốn quả đồi Cách ba ngọn suối, cách đôi cánh rừng; Nhà em xa cách quá chừng. Em van anh đấy, anh đừng yêu em! thương xa quên gần bỏ Tiếng ca vắt vẻo lưng chừng núi Hổn hển như lời của nước mây Thẫm thĩ với ai ngồi dưới trúc Nghe ra ý vị và thơ ngây. (Hàn Mặc Tử, Mùa xuân chín) Thử nghiệm thay thế: + “vắt vẻo” thay bằng “văng vẳng”, “thánh thót” ¦ từ “vắt vẻo” vang xa, dùng hình ảnh nói về âm thanh. Ông muốn hình tượng hóa, nhân hóa tiếng ca ¦ cách dùng từ sáng tạo. + “hổn hển” thay bằng “náo nức” nhưng âm thanh hình ảnh tươi vui, rộn rã. Nhưng từ “hổn hển” là lời mệt mỏi. Một cảm nhận rất Hàn Mặc Tử. + “thẫm thĩ” thay bằng “thầm thì” nhỏ nhẹ nhưng có gì đó rất truyền cảm. 33 Cơ sở thực hiện phương pháp: đi ngược lại quá trình chọn lựa của người lập mã để tìm ra lý do lựa chọn. 1.2. Các thao tác + Xác định nội dung cơ sở của sự biểu đạt + Tìm các cách diễn đạt tương đương + So sánh, đối chiếu các hình thức diễn đạt + Kết luận về hiệu lực, giá trị biểu đạt (hay hoặc dở) Nguyễn Bỉnh Khiêm là một nhà đạo đức làm thơ, Nguyễn Trãi chính cống là một tâm hồn thi sĩ. (Xuân Diệu, Các nhà thơ cổ điển VN, tập I, tr. 14) [đích thực] 1.3. Hướng liên tưởng so sánh Có 2 hướng, liên tưởng hướng nội (các khả năng diễn đạt trong cùng một ngữ cảnh), và liên tưởng hướng ngoại (cách diễn đạt của các tác giả khác với cùng ngữ cảnh tương đương). Ví dụ: (liên tưởng hường ngoại): Cánh cò trong thơ Xuân Diệu Mây biếc về đâu bay gấp gấp, Con cò trên ruộng cánh phân vân, Chim nghe trời rộng dang thêm cánh, Hoa lạnh chiều thưa sương xuống dần. (Thơ duyên) Cánh cò trong thơ Vương Bột Lạc hà dữ cô vụ tề phi, Thu thủy cộng trường thiên nhất sắc. (Ráng chiều với chiếc cò cô độc đang bay Làn nước thu với bầu trời mênh mông một màu) (Đằng Vương các) Bình: “Từ con cò của Vương Bột lặng lẽ bay với ráng chiều đến con cò của Xuân Diệu không bay mà cánh phân vân, có sự cách biệt của hơn một ngàn năm và của hai thế giới” (Hoài Thanh, Thi nhân Việt Nam). 2. PHƯƠNG PHÁP THỐNG KÊ 2.1. Yêu cầu của phương pháp Tính toán tỷ lệ xuất hiện của một hình thức biểu đạt trên một độ dài văn bản (diễn ngôn) nhất định để khẳng định về đặc trưng phong cách của một đối tượng nào đó. Theo Phan Ngọc: Người Việt đọc thơ Đường rất dễ hiểu. Thơ Đường dùng đi dùng lại có 800 chữ Hán. Chủ yếu là thực từ, rất ít hư từ. Đặc trưng của thơ Đường dùng từ rất khái quát (theo thống kê của ông). Lấy khoảng 30 bài thơ (trong số hơn 50) được coi là đáng tin cậy hơn cả của Hồ Xuân Hương, rồi tiến hành thống kê tần số sử dụng các từ loại của nữ sĩ, tôi nhận thấy: thơ Hồ Xuân Hương sử dụng rất nhiều động từ chỉ hành động như xiên ngang, đâm toạc, tung hê, sương gieo, gió thốc...; những hình dung từ, chủ yếu là tính từ chỉ phẩm chất và trạng từ chỉ mức độ như cầu trắng phau phau, nước trong leo lẻo, cửa son đỏ loét, lún phún mọc, le te lách...; những từ vận mà gợi nghĩa như lênh, đênh, ghềnh, bềnh, tênh với vần ÊNH gợi lên sự bất ổn, dễ vỡ, mòm, lòm, khòm, khom, dòm với vần OM gợi tình trạng gò bó, bức bối... (Nguyễn Văn Trung, Lược khảo Văn học, tập I) 34 Cơ sở thực hiện phương pháp: sự lặp đi lặp lại có tính ổn định của một phong cách. Có thể thực hiện thống kê về ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp, cấu trúc, phép tu từ. Thống kê ngữ âm: các loại phụ âm, nguyên âm, âm tiết xuất hiện nhiều, các loại vần, cách gieo vần, nhịp điệu (trong thơ), … Thống kê từ vựng: khuynh hướng sử dụng từ ngữ, từ ngữ thích được lặp đi lặp lại, … Thống kê ngữ pháp: câu ngắn hay dài, đơn giản hay phức tạp, thích dùng dạng cấu trúc Việt Nam hay theo lối văn Tây, lối văn bình dân hay bác học. Thống kê tu từ: thích dùng phép tu từ gì, mang tính chất cổ điển, dân gian hay sáng tạo mới, … 2.2. Phân loại Thống kê thủ công và thống kê toán học (thường được thực hiện tự động bằng các chương trình vi tính) 2.3. Các thao tác + chọn văn bản/ diễn ngôn khảo sát (tiêu biểu, điển hình, ..) + định độ dài khảo sát và cách thống kê (ngẫu nhiên hay có định hướng, …) + thu thập kết quả + xử lý kết quả + kết luận về đặc trưng phong cách + lý giải BÀI TẬP 1. So sánh hai cách diễn đạt sau đây về màu sắc tu từ: a/ Chúng tôi lấy làm đau đớn báo tin mẹ của chúng tôi chẳng may mắc bệnh đã mất vào ngày 15 tháng Giêng năm Quý Dậu. b/ Chúng tôi lấy làm đau đớn báo tin mẫu thân của chúng tôi chẳng may thụ bệnh đã tạ thế vào ngày 15 tháng Giêng năm Quý Dậu. 2. Từ nào tạo ra sắc thái biểu cảm trong các cách diễn đạt sau đây? Vì sao? a/ cải lương tư sản b/ lãng mạn suy đồi c/ chủ nghĩa cá nhân cực đoan d/ Kính tặng anh N. Đ. M. quý mến với lòng biết ơn chân thành. (Thanh Tịnh, Lời đề tặng tập thơ) 3. Cho biết chất giọng (tone; trữ trình, triết lý, châm biếm, …) của những đoạn trích sau và phân tích các từ ngữ cần thiết để chứng minh ý kiến của anh (chị): a/ tình yêu vốn dĩ không có thật chỉ có tình thương mà thôi tình thương là nguồn gốc của tình nghĩa và ngược lại có tình thương thì sẽ có trách nhiệm b/ Cơn gió mùa hạ lướt qua vừng sen trên hồ, nhuần thấm cái hương thơm của lá, như báo trước mùa về của một thức quà thanh nhã và tinh khiết. Các bạn có ngửi thấy, khi di qua những cánh đồng xanh, mà hạt thóc nếp đầu tiên làm trĩu thân lúa còn tươi, ngửi thấy cái mùi thơm mát của bông lúa non không? Trong cái vỏ xanh kia, có một giọt sữa trắng thơm, phảng phất hương vị ngàn hoa cỏ. 35 Dưới ánh nắng, giọt sữa dần dần đông lại, bông lúa càng ngày càng cong xuống, nặng vì cái chất quý trong sạch của Trời. c/ Trong xã hội hiên đại, báo chí được mệnh danh là lực lượng quyền lực thứ tư, sau quyền về lập pháp, hành pháp và tư pháp. Là một trong bốn cột trụ tứ quyền của xã hội công nghệ và trí thức, báo chí ngày càng phát huy sứ mệnh lớn lao của mình đối với sự tiến bộ của đời sống chính trị – xã hội. Báo chí cung cấp thông tin về các sự việc giúp chúng ta nắm rõ hơn diện mạo và thực chất của những vấn đề đang xảy ra chung quanh chúng ta. Báo chí có vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy tính minh bạch của xã hội và ý thức phản biện của người dân. Báo chí cũng là một động lực phát triển kinh tế. Các nhà đầu tư thường hướng tới các quốc gia có thông tin đầy đủ từ báo chí để họ có thể tiếp cận các nguồn tin đáng tin cậy, từ đó đưa ra các quyết sách đúng đắn. 4. Thông kê tỷ lê âm tiết bằng trắc trong bài thơ sau và rút ra kết luận về âm điệu, nhạc điệu của bài thơ: Chiều Hôm nay, trời nhẹ lên cao, Tôi buồn không hiểu vì sao tôi buồn… Lá hồng rơi lặng ngõ thuôn, Sương trình rơi kín từ nguồn yêu thương. Phất phơ hồn của bông hường, Trong hơi phiêu bạt còn vương máu hồng. Nghe chừng gió nhớ qua sông, E bên lau lách thuyền không vắng bờ. Không gian như có dây tơ, Bước đi sẽ đứt, động hờ sẽ tiêu. Êm êm chiều ngẩn ngơ chiều, Lòng không sao cả, hiu hiu khẽ buồn… (Xuân Diệu) 5. Các cách diễn đạt sau đây khác nhau như thế nào về màu sắc bình giá (thái độ đánh giá): a1/ Ngày 19 tháng 8, Việt Minh cướp chính quyền từ tay người Pháp. a2/ Ngày 19 tháng 8, Việt Minh giành chính quyền từ tay thực dân Pháp. b1/ Lúc giải phóng Sài Gòn (30/04/1975), tôi mới chỉ là cậu bé học lớp 8. b2/ Lúc tiếp thu Sài Gòn (30/04/1975), tôi mới chỉ là cậu bé học lớp 8. c/ nước. NGỒI, MỜI NGỒI, XIN MỜI NGỒI LÊN TRÊN Tô Đông Pha (nhà thơ, nhà văn nổi tiếng của Trung Quốc) rất thích đi xem cảnh đẹp non Một hôm, ông đến một ngôi miếu nọ, viên chủ sự (người chủ quản công việc) của miếu thấy Tô Đông Pha ăn mặc giản dị, liền lạnh nhạt : – Ngồi ! Và bảo đạo đồng (đứa trẻ theo học đạo) : – Nước ! Hai người nói chuyện một lúc, chủ sự thấy khách không phải người bình thường, liền nói : – Mời ngồi ! Rồi ông ta dặn dò đạo đồng : – Dâng trà ! Hai người nói chuyện một lúc thì biết khách là Tô Đông Pha, ông liền vội vàng : – Xin mời ngồi lên trên ! Và nhắc đạo đồng : – Dâng trà hương nhé ! Lúc từ biệt, chủ sự xin Tô Đông Pha đề từ (viết chữ ghi lại cảm tưởng), Tô Đông Pha từ chối không được, liền hạ bút hài hước như sau : 36 Ngồi, mời ngồi, mời ngồi lên trên Trà, dâng trà, kính dâng trà hương. (Theo Nguyễn Sơn Liên (biên dịch)) 6. Gạch dưới những từ ngữ màng màu sắc diễn đạt đặc trưng của Phật giáo: Bồ-tát Di Lặc có nụ cười thoải mái. Đó là nụ cười tươi tắn, lạc quan, thoát tục và không có bóng dáng của phiền não, khổ đau. Thân tướng của Ngài biểu hiện sung mãn, tri túc, không buồn phiền giận hờn thế nhân gì cả. Người thế gian mãi tôn xưng và quý trọng Ngài. Vào ngày Tết, người Phật tử nghe nhắc đến Ngài thì hết thảy trong lòng đều rất vui. Bồ-tát Di Lặc có bốn đức từ, bi, hỷ, xả. Năm mới, chúng ta đảnh lễ Ngài là đảnh lễ bốn đức này, bốn đức này chúng ta đều có thể thực hiện được. Nếu như chúng ta nhìn thấy Bồ-tát Di Lặc thì chúng ta phải nhớ bốn đức từ, bi, hỷ, xả nơi Ngài để thực hiện tu tập ở chính bản thân mình. Đó là ý nghĩa ngày vía Di Lặc đầu năm. Nếu chúng ta có lòng từ bi, chúng ta tùy hỷ và buông xả, không chứa chấp trong lòng bất cứ điều gì thì chính chúng ta là hiện thân của Bồ-tát Di Lặc rồi. 37 PHẦN II CÁC PHONG CÁCH CHỨC NĂNG CỦA TIẾNG VIỆT CHƯƠNG I PHONG CÁCH KHẨU NGỮ 1. KHÁI NIỆM 1.1. Tên gọi + Phong cách khẩu ngữ + Phong cách khẩu ngữ tự nhiên (Cù Đình Tú), phong cách khẩu ngữ tự do (Nguyên Nguyên Trứ) + Phong cách sinh hoạt hằng ngày (Đinh Trọng Lạc). + Phong cách hội thoại (Một số tác giả khác) Khẩu ngữ: ngôn ngữ cửa miệng, văn nói > < bút ngữ (văn viết) “Khẩu ngữ d. Ngôn ngữ nói thông thường, dùng trong cuộc sống hằng ngày, có đặc điểm đối lập với phong cách viết.” [Hoàng Phê chủ biên 2006, 496] Tiếng Anh: oral speech (lời nói miệng). Có 2 biến thể phong cách khẩu ngữ: + Phong cách khẩu ngữ tự nhiên + Phong cách khẩu ngữ văn hoá 1.2. Định nghĩa Phong cách khẩu ngữ là phong cách ngôn ngữ dùng trong lĩnh vực giao tiếp sinh hoạt hằng ngày của cá nhân, có tính chất tự nhiên, tự phát, không chuẩn bị trước. Chẳng hạn ngôn ngữ trong giao tiếp gia đình, bạn bè, hàng xóm, láng giềng, ... nói về những đề tài thường ngày của cuộc sống. Ví dụ: + Một đoạn hội thoại của sinh viên: – Lan: Ê tụi mày! Nghe nói ngày mai được nghỉ. – Hoa: Thiệt hông mày? Nói xạo tao cho đi Tây Thiên đó cưng. – Lan: Tao xạo mày làm gì? Để được hưởng bổng lộc nhà nước hả? (cười lớn). Mai nghỉ, đi kara xả xì trét đi tụi bây! – Hùng: Biết nghỉ hay không mà rủ nhau chí chóe vậy. Mất công mấy bữa được “miễn thi” cả lũ chứ chơi à. 38 – Hoa: Mai mà không nghỉ, mấy đứa mình đè đầu con này (Lan) ra, xử đẹp nó luôn, cho hai hàng tiền đạo của nó đi công tác chơi. Hi! – Hùng: Mà mai mấy bà có tính rủ nhỏ Mai đi không? Dạo này tui thấy bả kì kì sao ấy nha. – Lan: Nhỏ đó hả. Từ ngày đạt giải nhất cái cuộc thi hát hò gì đó, cái mặt cứ vênh vênh váo váo, chảnh chọe phát gớm, đi bộ mà tránh máy bay [vểnh mặt lên trời] mới ghê chứ. – Tân: Thôi đi mấy ông mấy bà. Buôn dưa lê bán dưa chuột hoài. Người ta giỏi, người ta đẹp, người ta có quyền. Có giỏi thì làm được như người ta đi. – Lan: Cái ông này hay, nãy giờ ngồi im như thầy tu niệm Phật vậy mà giờ cũng dám chen ngang mấy phu nhân hả? – Tân: Ngồi im cho chắc. Làm cái thùng rác cho mấy người xả còn hơn. Mất công xen vào, cái miệng bà Hoa cứ oang oác thế kia, lỡ bả nuốt tui mất tiêu rồi sao? – Hoa: Ê! Thằng kia! Miệng tao oang oác có ảnh hưởng gì đến hòa bình thế giới không? Có ảnh hưởng đến kinh tế nhà ông khô…ô….ông? – Tân: Đó, đó! Thấy hiệu ứng liền… he he… – Lan: Mà ông Tân nè. Tui cũng thấy ông mấy bữa nay lạ lắm à nha. Tương xờ tư em nào rồi nên cứ lơ ngơ như bò đeo nơ vậy phỏng? – Tân: Ba láp ba xàm à. Tui á là tui đang chuyên tâm tu dưỡng bản thân, làm con ngoan trò giỏi thui. – Hoa: Thôi thôi cha ơi! Cha cho con xin. Cha mà là con ngoan trò giỏi thì con cũng ứng cử làm cháu ngoan Bác Hồ. – Hùng: Thôi. Tao xin. Nãy giờ chuyện trên trời dưới đất gì mấy người cũng tám được hết trơn á. Túm lại, mai có đi không? – Hoa: Có chớ. Đứa nào không đi, tao cắt tiết. OK? – Cả nhóm: OK! Quyết định vậy đi. – Tân: Good bye see you mất tiêu! (Tư liệu của Đoàn Thị Ánh Hồng, SV Khoá 35, Khoa Ngữ văn, ĐHSP TP Hồ Chí Minh) 1.3. Các nhân tố giao tiếp chi phối đặc điểm phong cách 1.3.1. Vai giao tiếp Vai giao tiếp cá nhân. 1.3.2. Nội dung giao tiếp Những vấn đề thông thường trong cuộc sống hằng ngày (một mẩu tâm sự, một câu thăm hỏi, một lời đàm tiếu, một thái độ phản ứng tức thì, …). 1.3.3. Mục đích giao tiếp Tiếp xúc, tạo lập quan hệ cá nhân, thông tin về cuộc sống hằng ngày. 1.3.4. Hoàn cảnh giao tiếp Đối thoại trực tiếp (hoặc bán trực tiếp qua điện thoại, qua internet như yahoo messenger, facebook, skype), thân mật, không mang tính chất chính thức xã hội. 1.4. Dạng thức ngôn ngữ Dạng thức ngôn ngữ nói (đàm thoại hằng ngày) là chủ yếu. Có thể bằng hình thức ngôn ngữ viết: thư cá nhân, nhật ký cá nhân. 2. CHỨC NĂNG Trao đổi tư tưởng tình cảm (chức năng giao tiếp hiểu theo nghĩa hẹp). 39 3. ĐẶC TRƯNG Có 3 đặc trưng: + Tính tự nhiên (phi nghi thức) + Tính cảm xúc + Tính cụ thể + Tính cá thể 3.1. Tính tự nhiên Ngôn ngữ trong phong cách khẩu ngữ là ngôn ngữ tự nhiên, tự phát của một người cụ thể, gắn chặt với một hoàn cảnh giao tiếp cụ thể. Đó là loại ngôn ngữ không có “tính chuẩn bị trước”, không gọt giũa, trau chuốt, không hướng về chuẩn mực. 3.2. Tính cảm xúc Ngôn ngữ khẩu ngữ luôn có sắc thái biểu cảm rõ ràng, thể hiện một thái độ, một cách đánh giá, một cách quan niệm về đối tượng được nói đến. Ngôn ngữ khẩu ngữ tiếng Việt thường có khuynh hướng sắc thái biểu cảm âm tính. 3.3. Tính cụ thể Lời nói của phong cách ngôn ngữ khẩu ngữ bao giờ cũng cụ thể, hình ảnh, điều đó phù hợp với hình thức giao tiếp trực tiếp, tức thời. 3.4. Tính cá thể Trong nói năng hằng ngày, mỗi người ít nhiều đều có phong cách, sắc thái riêng. Sắc thái riêng đó có thể là về cách phát âm hoặc cách dùng từ, đặt câu, cách sử dụng phép tu từ, hoặc là cách trình bày, lập luận, diễn đạt, … Để hiểu đúng ý tưởng của ngôn ngữ khẩu ngữ, nhiều khi phải nắm được sắc thái, thần thái riêng này của người nói, vì nó làm khúc xạ khá nhiều nội dung đang được trình bảy. Sau đây là nhận xét của nguyên Phó thủ tướng Vũ Khoan nói về kinh nghiệm dịch thuật ngôn ngữ khẩu ngữ: Mỗi người có một đặc tính riêng. Nếu không nắm được phong cách và cách nói của người ta sẽ rất lúng túng. Thí dụ trước đây mình có dịch cho ông Ung Văn Khiêm [Thứ trưởng Bộ Ngoại giao], lúc bấy giờ coi như Thứ trưởng Thường trực của Bộ vì Bộ trưởng Phạm Văn Đồng có mấy khi đến Bộ đâu. Ông ấy hay nói dây cà ra dây muống, dài dòng. Trong trường hợp ấy, phải nắm ý chính rồi dịch theo ý chứ đừng câu nệ chữ. Hay là dịch cho ông Lê Duẩn chẳng hạn. Ông ấy có đặc điểm là tư duy rất sâu, thường rất trừu tượng; tư duy thường đi trước cả ngôn ngữ, có khi ngôn ngữ chỉ thể hiện một nửa hoặc một phần ba cái suy nghĩ của ông ấy mà thôi. Nhưng người phiên dịch không thể nói với ông Brê-giê-nhép [Tổng Bí thư Đảng CS Liên Xô] là ông Duẩn chỉ nói một phần ba ý được. Ông phải nói đủ để ông Brê-giê-nhép hiểu là ông Duẩn muốn nói gì. Ông Phạm Văn Đồng có lối nói chuẩn xác nhưng đôi khi bóng bẩy, câu chữ của ông ấy dùng rất cân nhắc, hàm ý rất sâu sắc, nếu không chọn được từ đúng với phong cách của ông thì không dịch được. 40 Hay ông Trường Chinh nói rất đơn giản nhưng tính chuẩn xác rất cao, dùng từ phải rất chuẩn, kể cả tiếng Việt. Khi dịch xuôi sang tiếng Việt mà dùng những từ Hán-Việt không chuẩn là ông ấy nhắc ngay. Thí dụ ông dùng chữ “vinh quang” là không được, phải “quang vinh” mới đúng, hoặc “đảm bảo” là không được, phải “bảo đảm” mới đúng. Còn Bác Hồ nói cũng rõ ràng, đơn giản nhưng ông Cụ đôi khi hay ví von, rất khó dịch, thường phải "đánh vòng", dịch nghĩa vậy. Mình nhớ có lần khi đề cập tới sự viện trợ của nước anh em, ông Cụ nói: "Cho trâu thì phải cho cả chão [dây thừng]”, mình bí quá đành giải thích vòng vo để bạn hiểu. (Thang Sắc, Ông Vũ Khoan nói về nghề “thông ngôn”, Vietnam.net, 26/5/2011) 4. ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ 4.1. Ngữ âm Không mang tính chuẩn mực, không theo chuẩn mực. Giọng điệu, cách phát âm mang màu sắc riêng của cá nhân, gắn liền với một địa phương, một tầng lớp người hoặc một nghề nghiệp nhất định. Thường sử dụng các hình thức lược âm, biến âm. hăm ba ← hai mươi ba; phỏng ← phải không; hợp ← hợp tác xã; thanh ← thanh tra (/thanh toán); … Hay sử dụng các yếu tố ngữ điệu như kéo dài, nhấn giọng, ngắt giọng, ... để tạo sự chú ý, tăng sức biểu cảm. Mày mà không về đây thì bà g . . i . .ế . . t mày đi! Lấy vợ mà đẻ ra con thì ai chẳng lấy được, lấy vợ mà ĐẺ ra tiền mới khó con ơ . . i ! 4.2. Từ ngữ Phong cách khẩu ngữ có một lớp từ ngữ riêng, rất phong phú, đa dạng. Đó là lớp từ ngữ khẩu ngữ, một lớp từ chuyên dùng cho giao tiếp thường ngày, vừa đóng vai trò rất quan trọng cho việc tái hiện ngôn ngữ nhân vật trong sáng tác văn chương. mày, tao, cậu em, dễ sợ, hiền khô, tối hù, cạn ngắc, ba láp ba đế, đi guốc trong bụng, rán sành ra mỡ, . . . Từ ngữ khẩu ngữ mang tính chất cụ thể, hình ảnh, biểu cảm: Mới sáng mồng một, vừa mở mắt đã quàng quạc cái mồm như con quạ khoang. Đứa nào láo, cứ đánh sặc tiết nó ra, tội vạ đâu ông chịu. 4.3. Ngữ pháp Thường dùng loại câu rút gọn, câu đặc biệt, câu không đầy đủ cấu trúc. Câu văn khẩu ngữ thường lược bớt các quan hệ từ, thêm nhiều từ ngữ chêm xen, đưa đẩy, nhiều trợ từ, thán từ. Câu văn bị giãn ra, nhiều từ ngữ bị dư, lượng thông tin ý niệm thấp. Độ dài câu văn thường ngắn (thường khoảng 5 – 25 âm tiết). Cấu trúc nói chung là đơn giản, thiên về cấu trúc đề – thuyết. 4.4. Tu từ Dùng rất nhiều phép tu từ khác nhau, sinh động, đặc sắc. 41 Những phép tu từ mà phong cách ngôn ngữ khẩu ngữ hay sử dụng: ẩn dụ, hoán dụ, nhân hóa, vật hóa, thậm xưng, nhã ngữ, chơi chữ, . . . Chú mày phải nói năng cẩn thận, coi chừng có ngày mất chỗ đội nón! (Hoán dụ) Có chuyện gì nó cũng lên hót lại với cô giáo chủ nhiệm (Vật hóa). Cậu em không biết mình đây là dân mặc áo chuyên gia, đi xe cố vấn à? (Chơi chữ) 4.5. Kết cấu diễn ngôn Các phát ngôn không tập hợp thành một diễn ngôn chặt chẽ, thống nhất về đề tài, chủ đề, lôgic. Liên kết phát ngôn hội thoại mang tính liên tưởng tự do (ngẫu hứng, chuyện nọ xo chuyên kia). BÀI TẬP 1. Phân tích đặc điểm của phong cách khẩu ngữ thể hiện trong những lời đối thoại của đoạn văn sau: Giọng Hai Cờ Ðỏ nói sang sảng: – Ðố các cha, vậy chớ rừng này hồi đời xưa có vua Gia Long đi ngang qua không? Có tiếng cãi lại: – Túng tiền thì lại đây, tôi cho mượn đỡ vài cắc, chớ đừng nói dóc. Nói phải có sách, mách phải có chứng... – Dân ở Cờ Ðỏ không bao giờ nói dóc. Ðể tôi nói lại. Số là xưa kia... Gia Long bị Tây Sơn rượt, ngài phải dùng ghe biển mà chạy từ Cà Mau ra Phú Quốc. Chiếc ghe của ngài gọi là long thuyền... Ngài đứng trước mũi ghe, ngóng vào bờ mến tiếc lắm, vì ngài muốn làm vua ở đất liền chớ nào có mộng làm chúa ở cù lao... Ai nấy nhốn nháo lên: – Nghe lòng vòng quá. Nói cho lẹ thử coi... Muỗi cắn gần chết đây nè? Bà con nào cho tôi mượn bếp un, quạt khói lên dùm... (Sơn Nam, Nhứt phá sơn lâm) 2. Gạch dưới những từ ngữ dùng không hợp phong cách ngôn ngữ và chữa lại: Em có yêu cầu gì thì đề đạt với bố. Trong trường hợp bố không nhất trí, tán thành, không chuẩn y thì vẫn phải chấp hành, tuân thủ triệt để, chứ không được có thái độ phản ứng lại mà làm cho bầu không khí trong gia đình trở nên không lành mạnh. (Theo Đỗ Việt Hùng, Sổ tay kiến thức tiếng Việt Trung học phổ thông) 3. Viết một đoạn đối thoại thể hiện rõ các đặc điểm ngôn ngữ của phong cách khẩu ngữ. Phân tích những chỗ thể hiện nổi bật các đặc điểm khẩu ngữ trong đoạn đối thoại vừa viết. 4. Những đoạn nhật ký sau đây viết theo phong cách khẩu ngữ hay phong cách ngôn ngữ gì? Phân tích và chứng minh quan điểm của anh (chị): Nhật ký Đặng Thùy Trâm 13.4.68 Một ngày mệt nhọc vô cùng. Ba ca thương nặng vào một lúc. Suốt một ngày đứng bên bàn mổ đầu óc căng thẳng vì những vết thương, vì tiếng khóc xé ruột xé lòng của chú Công (cha Đường) và vì những tin buồn dồn dập. Đường đã bị bắt sống trên đường công tác. Cậu bé sôi nổi nhiệt tình ấy không hiểu có chịu nổi những 42 đòn tra tấn của quân thù hay không. Thương Đường vô tận. Lá thư viết gửi Đường vậy là chưa đến nơi. Người cầm thư đã chết còn người nhận thư thì bị bắt!... 20.5.68 Tiễn chân những bệnh nhân lên đường trở về đội ngũ chiến đấu, lẽ ra chỉ là niềm vui, vậy mà cả người đi lẫn người ở đều buồn thấm thía. Hơn một tháng nằm lại bệnh xá, những bệnh nhân ấy đã gắn bó với mình không phải chỉ là tình thương giữa người thầy thuốc với bệnh nhân mà trong tình cảm ấy có cả nỗi cảm thông sâu sắc giữa những người bạn. Hôm nay họ đi rồi, người ra đi còn nhớ chăng những đêm dài trò chuyện những đêm mình đi trực. Nhớ chăng những buổi cả cơ quan đi cõng gạo họ đã cùng mình xử trí một ca thương, họ làm như những nhân viên thực thụ, đêm đến trong ánh đèn dầu họ ngồi hí hoáy lau dụng cụ… những ngày ấy vui sao! Bao giờ gặp lại nhau và có còn được gặp nhau không hở những người bạn mến thương? 20.7.68 Những ngày bận rộn công tác dồn dập, thương binh nặng, người ít, mọi người trong bệnh xá đều hết sức vất vả. Riêng mình trách nhiệm càng nặng nề hơn bao giờ hết, mỗi ngày làm việc từ sáng tinh mơ cho đến đêm khuya. Khối lượng công việc quá lớn mà người không có nên một mình mình vừa phụ trách bệnh xá, vừa lo điều trị, vừa giảng dạy. 43 CHƯƠNG II PHONG CÁCH HÀNH CHÍNH (ADMINISTRATIVE STYLE) 1. KHÁI NIỆM 1.1. Tên gọi + Phong cách hành chính, phong cách ngôn ngữ hành chính + Phong cách hành chính – công vụ (Cù Đình Tú – Lê Anh Hiền – Nguyễn Thái Hoà, Võ Bình 1982), phong cách văn phòng (Lê Đức Trọng 1993), phong cách hành chính sự vụ (Một số tác giả khác). 1.2. Định nghĩa Phong cách hành chính là phong cách ngôn ngữ dùng trong lĩnh vực giao tiếp của việc quản lý, điều hành, tổ chức hành chính giữa các cơ quan, tổ chức, đoàn thể, hoặc giữa các cá nhân với các cơ quan, tổ chức, đoàn thể. Ví dụ ngôn ngữ trong: + một cuộc họp cơ quan, công ty, xí nghiệp + quyết định bổ nhiệm cán bộ + giấy triệu tập + luật, sắc lệnh, … 1.3. Các nhân tố giao tiếp chi phối đặc điểm phong cách 1.3.1. Vai giao tiếp Vai giao tiếp của người giao tiếp trong phong cách hành chính là vai giao tiếp xã hội: + giữa các tổ chức hành chính + giữa thành viên trong một tổ chức hành chính + giữa người dân, công dân với một tổ chức hành chính. Xét về vị thế, vai giao tiếp trong phong cách hành chính có thể là: + ngang cấp + khác cấp * trên cấp * dưới cấp Vị thế giao tiếp ảnh hưởng rất nhiều đến ngữ khí của văn bản hành chính, nhất là hệ thống các từ ngữ yêu cầu phải thực thi những nội dung truyền đạt trong văn bản, như: yêu cầu, đề nghị, bắt buộc phải, cần, nên, cấm, tuyệt đối cấm, … 1.3.2. Nội dung giao tiếp Những vấn đề thuộc công tác hành chính (quản lý, điều hành bộ máy tổ chức nhà nước, quản lý xã hội, …) mang tính pháp lý. 44 1.3.3. Mục đích giao tiếp Thông báo để nhận thức và thực hiện. 1.3.4. Hoàn cảnh giao tiếp Mang tính chính thức, nghi thức. 1.4. Dạng thức ngôn ngữ 1.4.1. Hình thức ngôn ngữ viết (tiêu biểu, phổ biến) Các loại văn bản được viết theo phong cách ngôn ngữ ngôn ngữ hành chính: + Văn bản hành chính – pháp luật: hiến pháp, luật, sắc lệnh, pháp lệnh, nghị định, điều lệ, quy chế, nội quy, quy định, . . . + Văn bản hành chính – ngoại giao: hiệp định, hiệp ước, thông cáo, quốc thư, công hàm (công văn ngoại giao của nước này gửi cho nước khác), giác thư (thư ngoại giao của chính phủ nước này gửi cho chính phủ nước khác), bị vong lục (văn bản ngoại giao do chính phủ hoặc bộ ngoại giao công bố), . . . + Văn bản hành chính quân sự: lệnh, điều lệnh, chỉ thị, ... + Văn bản văn thư: đơn từ, biên bản, hợp đồng, báo cáo, thông tư, công văn, quyết định, . . . 1.4.2. Hình thức ngôn ngữ nói + Lời phát biểu, trình bày của các thành viên của một tổ chức hành chính trong một cuộc họp, một hội nghị, trong buổi xử án, … + Lời đối thoại giữa một cá nhân với đại diện của một cơ quan tổ chức trong một buổi làm việc có tính chất hành chính, ... 2. CHỨC NĂNG Thông báo – cầu khiến (yêu cầu phải thực hiện). Một số tài liệu khác: thông báo – ý nguyện (hiệu lệnh, sai khiến). Mỗi văn bản hành chính đều có chức năng thông báo một điều gì đó về công tác hành chính – nhà nước, và đòi hỏi người có trách nhiệm phải thực hiện một việc gì đó trong một giới hạn thời gian nhất định. Văn bản hành chính luôn có một giá trị pháp lý và một hiệu lực pháp lý nhất định. 3. ĐẶC TRƯNG Có 3 đặc trưng cơ bản: + Tính nghiêm túc – khách quan + Tính chính xác – minh bạch + Tính khuôn mẫu 3.1. Tính nghiêm túc – khách quan Giao tiếp trong phong cách hành chính là dạng điển hình nhất của hình thức giao tiếp chính thức, nghi thức. Phong cách giao tiếp: nghiêm túc, trịnh trọng, trang trọng. 45 Cách nhìn nhận vấn đề, giải quyết vấn đề trong ngôn ngữ hành chính phải xuất phát từ cách nhìn nhận chung của cả một tập thể, một tổ chức. Ngôn ngữ hành chính nói chung phải trung hòa về sắc thái biểu cảm, không tỏ ra khinh hay trọng, tán dương hay chê ghét, ngoại trừ những văn bản có tính chất hành chính ngoại giao, hoặc những lời nói hành chính có tính chất công thức lễ tân. 3.2. Tính chính xác – minh bạch Ngôn ngữ hành chính luôn yêu cầu có tính chính xác, chặt chẽ ở mức độ cao nhất. Vì điều này liên quan đến hiệu lực pháp lý của văn bản hành chính. Từ ngữ trong văn bản hành chính phải đơn nghĩa. Câu văn cũng phải đơn nghĩa. Các cách thức hạn định để làm cho từ ngữ, hoặc câu văn của ngôn ngữ hành chính được chính xác luôn được đề cao. Ví dụ: Nhà xuất bản không được xuất bản, tái bản tác phẩm nếu không được sự đồng ý của tác giả hoặc người được thừa kế hợp pháp theo quy định của pháp luật về quyến tác giả (Luật xuất bản (1993), điều 8). Thẩm phán ra quyết định đình chỉ việc giải quyết yêu cầu tuyên bố phá sản doanh nghiệp và phải đăng báo địa phương và báo hàng ngày của trung ương trong ba số liên tiếp về quyết định này (Luật phá sản doanh nghiệp (1993), điều 35) (Dùng định ngữ mở rộng để hạn định khái niệm) Báo chí nói trong Luật này là báo chí Việt Nam, bao gồm: báo in (báo, tạp chí, bản tin thời sự, bản tin thông tấn), báo nói (chương trình phát thanh), báo hình (chương trình truyền hình, chương trình nghe – nhìn thời sự được thực hiện bằng các phương tiện kỹ thuật khác nhau), báo điện tử (được thực hiện trên mạng thông tin máy tính) bằng tiếng Việt, tiếng của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam, tiếng nước ngoài. (Luật xuất bản, 1999, điều 3) (Dùng thành phần giải thích, chú thích để xác định khái niệm) Báo chí ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là phương tiện thông tin đại chúng thiết yếu đối với đời sống xã hội; là cơ quan ngôn luận của các tổ chức Đảng, cơ quan Nhà nước, tổ chức xã hội; là diễn đàn của nhân dân. (Luật báo chí (1999), điều 1) (Dùng dấu chấm phẩy để chính xác hóa cấu trúc) Nói chung, về nguyên tắc, ngôn ngữ hành chính phải hướng tới đại chúng là những người tiếp cận và thực hiện nó. Vì vậy ngôn ngữ hành chính phải rõ ràng, minh bạch để đại đa số quần chúng đọc và hiểu được. Để làm được như vậy, từ ngữ và cách đặt câu của ngôn ngữ hành chính phải tương đối giản dị, dễ hiểu. Các thuật ngữ khó hiểu phải được giải thích, định nghĩa một cách rõ ràng. Từ Hán Việt phải dùng hạn chế, nếu có thể thì thay hoặc bổ sung bằng từ ngữ thuần Việt tương đương. Ví dụ : Quản chế là buộc người bị kết án phạt tù phải cư trú, làm ăn, sinh sống và cải tạo ở một địa phương nhất định, có sự kiểm soát, giáo dục của chính quyền và nhân dân địa phương. (Bộ luật hình sự (1999), điều 38) 3.3. Tính khuôn mẫu Cách trình bày, diễn đạt của ngôn ngữ hành chính phải tuân theo những quy định nhất định mang tính chất thể thức hành chính. Cách đặt câu của ngôn ngữ hành chính phải theo những khuôn mẫu câu hành chính. 46 Văn bản hành chính thường xây dựng theo những kiểu cấu trúc có sẵn, với hai dạng : (1) dạng mẫu có sẵn, người viết chỉ cần điền vào; (2) dạng theo mẫu hướng dẫn chung. 4. ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ 4.1. Ngữ âm, chữ viết, hình thức trình bày Phải tuân theo những quy định có tính chất chuẩn mực chính thức. – Ngữ âm: Phải phát âm theo chuẩn, hướng theo chuẩn, tránh cách phát âm địa phương và những lỗi phát âm. – Chữ viết: Phải theo những quy định chính tả của cơ quan có thẩm quyền (Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Nội vụ, Quốc hội). – Hình thức trình bày: Phải tuân theo những quy định về thể thức trình bày do các cơ quan nhà nước quy định. Ví dụ văn bản thông báo tuyển dụng: 47 4.2. Từ ngữ – Phong cách ngôn ngữ hành chính có một lớp từ ngữ riêng gọi là lớp từ ngữ hành chính. Đây là lớp từ ngữ tương đối phong phú, đơn nghĩa, trung hòa về sắc thái biểu cảm. Ví dụ : theo đề nghị, căn cứ vào, nay ban hành, chịu trách nhiệm, vấn đề thứ nhất là, vấn đề thứ hai là, . . ., Uỷ ban nhân dân, Viện Kiểm sát, Chánh thanh tra, Giám đốc, Vụ trưởng, … – Từ ngữ hành chính chủ yếu là lớp từ Hán – Việt, chiếm tỷ lệ khoảng 75% đến 85%, vì lớp từ này đảm bảo tính chính xác, chặt chẽ, nghiêm túc. – Từ ngữ trong phong cách hành chính phải được sử dụng tuyệt đối chính xác; không (hoặc hạn chế tối đa) sử dụng từ ngữ địa phương, những cách nói mang tính chất khẩu ngữ. – Xuất hiện nhiều từ ngữ mang tính chất cầu khiến (sai khiến, cấm đoán) do đòi hỏi yêu cầu phải thực hiện (hoặc không được thực hiện), như: đề nghị, yêu cầu, phải, cần, nên, thi hành, thực hiện, … Ví dụ ngôn ngữ trong một văn bản luật: Không được tuyên truyền chống pháp luật của nhà nước. Không được cổ động nhân dân không thi hành hoặc chống lại những luật lệ và những đường lối, chính sách của nhà nước. Không được viết bài có tính chất chống lại chế độ dân chủ nhân dân, chia rẽ nhân dân và chính quyền, nhân dân và bộ đội. Không được gây ra những dư luận hoặc những hành động có hại cho an ninh trật tự của xã hội. […] Không được tiết lộ bí mật quốc gia như: những bí mật quốc phòng, những hội nghị cơ mật chưa có công bố chính thức của cơ quan có trách nhiệm, những vụ án đang điều tra chưa xét xử, những bản án mà tòa án không cho phép công bố, những tài liệu, số liệu và những cơ sở kiến thiết về kinh tế tài chính mà ủy ban kế hoạch nhà nước hoặc các cơ quan có thẩm quyền chưa công bố. (Sắc lệnh về chế độ báo chí. Ban hành 14/12/1956) 4.3. Ngữ pháp – Phong cách ngôn ngữ hành chính thích dùng loại câu đầy đủ về cấu trúc, chặt chẽ, chính xác, đơn nghĩa. – Độ dài của câu văn hành chính tương đối lớn, cấu trúc thường có nhiều tầng bậc. – Sử dụng nhiều quan hệ từ, nhiều từ ngữ liên kết, nhiều loại dấu câu để nâng cao tính chính xác. – Sử dụng nhiều loại câu theo khuôn mẫu định sẵn (“khuôn câu hành chính”). – Trong văn bản hành chính thường xuất hiện những cách xuống dòng đặc biệt. Câu văn thường trải rộng, có khi hầu như bao quát cả văn bản (toàn văn bản thực chất chỉ có một câu văn). 4.4. Tu từ Phong cách ngôn ngữ hành chính không sử dụng các phép tu từ vì phong cách ngôn ngữ này không có nhu cầu diễn đạt hình ảnh, biểu cảm. Phong cách hành chính đối lập với cách diễn đạt của phép tu từ. 48 4.5. Kết cấu văn bản Cấu trúc văn bản hành chính phải mang tính chính xác, chặt chẽ, chuẩn mực và thống nhất toàn quốc. Văn bản hành chính có kết cấu khuôn mẫu, bắt buộc phải tuân theo, không cho phép sự sáng tạo cá nhân (đối lập với phong cách văn chương). Ví dụ: Quyết định bổ nhiệm 49 5. CÁC THỂ LOẠI TIÊU BIẺU 5.1. Văn bản hành chính – pháp luật 5.1.1. Hiến pháp 5.1.2. Luật 5.1.3. Sắc lệnh 5.1.4. Pháp lệnh 5.1.5. Nghị định 5.1.6. Điều lệ 5.17. Quy chế 5.2. Văn bản hành chính – ngoại giao 5.2.1. Hiệp định 5.2.2. Hiệp ước 5.2.3. Thông cáo 5.2.4. Quốc thư 5.2.5. Công hàm 5.2.6. Giác thư 5.2.7. Bị vong lục 50 5.3. Văn bản hành chính quân sự 5.3.1. Lệnh 5.3.2. Điều lệnh 5.3.4. Chỉ thị 5.4. Văn bản văn thư (đơn từ, biên bản, hợp đồng, báo cáo, thông tư, công văn, quyết định, . . .) BÀI TẬP 1. Một chỉ thị của cấp trên gửi cho cấp dưới mà ở phần ký tên, người ký tên chỉ ghi bí danh và không ghi chức vụ thì chỉ thị đó có hợp thức hay không? Vì sao? 2. Gạch dưới những từ ngữ không giống với cách diễn đạt hiện nay và chữa lại: “Điều thứ 5 Công dân Việt Nam có nghĩa vụ phải đi lính. Điều thứ 6 Tất cả công dân Việt Nam đều ngang quyền về mọi phương diện: chính trị, kinh tế, văn hoá. Điều thứ 7 Tất cả công dân Việt Nam đều bình đẳng trước pháp luật, đều được tham gia chính quyền và công cuộc kiến quốc tuỳ theo tài năng và đức hạnh của mình. Điều thứ 8 Ngoài sự bình đẳng về quyền lợi, những quốc dân thiểu số được giúp đỡ về mọi phương diện để chóng tiến kịp trình độ chung. Điều thứ 9 Đàn bà ngang quyền với đàn ông về mọi phương diện.” (HIẾN PHÁP NƯỚC VIỆT NAM DÂN CHỦ CỘNG HOÀ, 1946) 3. Anh (chị) có nhận xét gì về phong cách diễn đạt của Hiến pháp nước Việt Nam dân chủ công hoà, 1946, qua đoạn trích nêu ở bài tập 2? 51 CHƯƠNG III PHONG CÁCH KHOA HỌC (SCIENTIFIC STYLE) 1. KHÁI NIỆM 1.1. Tên gọi Phong cách khoa học, phong cách ngôn ngữ khoa học. 1.2. Định nghĩa Phong cách khoa học là phong cách ngôn ngữ dùng trong lĩnh vực giao tiếp khoa học của những người nghiên cứu, giảng dạy, phổ biến khoa học. Phong cách khoa học là một phong cách ngôn ngữ tiêu biểu cho những thành tựu phát triển của tiếng Việt hiện đại và rất cần thiết cho nhu cầu giao tiếp, thông tin của con người trong xã hội công nghệ, kỹ thuật. Đây là phong cách tiêu biểu của ngôn ngữ nghi thức, được xây dựng trên cơ sở tư duy lôgic và có sự đối lập rõ rệt với phong cách văn chương (tư duy hình tượng). Phong cách ngôn ngữ khoa học của tiếng Việt ra đời muộn (đầu thế kỷ XX). Sự phát triển ngày càng mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật ở nước ta thúc đẩy quá trình hoàn thiện phong cách khoa học. 1.3. Các nhân tố giao tiếp chi phối đặc điểm phong cách 1.3.1. Vai giao tiếp + Nhà khoa học ↔ nhà khoa học + Nhà khoa học ↔ độc giả, sinh viên (học sinh) + Nhà giáo ↔ sinh viên (học sinh) + Người phổ biến tri thức khoa học ↔ độc giả + Sinh viên, độc giả khoa học ↔ sinh viên, độc giả khoa học 1.3.2. Nội dung giao tiếp Những tri thức khoa học (quy luật, bản chất của tự nhiên và xã hội) 1.3.3. Mục đích giao tiếp Nhận thức, truyền bá các tri thức khoa học, thay đổi nhận thức độc giả về lý trí. 1.3.4. Hoàn cảnh giao tiếp Diễn ra trong môi trường của những người hoạt động khoa học, quan tâm tới khoa học; nghiêm túc, khách quan, tuân thủ theo những nguyên tắc và tiền đề khoa học. 1.4. Dạng thức ngôn ngữ 1.4.1. Dạng viết + Văn bản khoa học chuyên sâu: công trình nghiên cứu khoa học, luận văn, báo cáo khoa học, bài báo khoa học, . . . 52 + Văn bản khoa học giáo khoa: giáo trình, tài liệu tham khảo, sách giáo khoa, giáo án, bài thi, bài kiểm tra, . . . + Văn bản khoa học phổ cập: sách phổ biến khoa học, tài liệu tuyên truyền, phổ biến khoa học, … 1.4.2. Hình thức lời nói miệng + Lời giảng bài của giáo viên, giảng viên + Lời thuyết trình, lời phát biểu trong hội thảo, hội nghị khoa học, … + Lời nhận xét, lời hỏi đáp, lời tranh luận về khoa học, . . . 2. CHỨC NĂNG Thông báo – chứng minh. Ngôn ngữ trong phong cách ngôn ngữ khoa học không phải thực hiện chức năng thông báo thuần túy mà còn chứng minh, xác nhận các vấn đề đưa ra trình bày, thảo luận từ góc độ khoa học nhằm đi tới chân lý khoa học. 3. ĐẶC TRƯNG + Tính trừu tượng – khái quát. + Tính chính xác + Tính khách quan 3.1. Tính trừu tượng – khái quát Phong cách khoa học tiếp cận và trình bày vấn đề từ góc độ khái quát và trừu tượng nhằm chỉ ra các quy luật và đặc điểm bản chất của đối tượng nhận thức (khác với cách tiếp cận cụ thể và cảm tính của khẩu ngữ và ngôn ngữ văn chương). Ví dụ: (ngôn ngữ không hợp với phong cách khoa học) Cho một đường tròn tâm O nhỏ xíu và kẻ một cát tuyến thẳng băng cắt ngang qua đường tròn tại hai điểm A và B. Đối với phong cách ngôn ngữ khoa học mang tính chuyên sâu, chỉ những người trong lĩnh vực chuyên môn mới hiểu một cách tường tận thông tin của văn bản (diễn ngôn). 3.2. Tính chính xác Phong cách khoa học đòi hỏi tính chính xác ở mức độ cao. Thông tin đưa ra trong văn bản khoa học phải được khảo cứu, phân tích, chứng minh một cách cẩn trọng, nghiêm túc và phải được kiểm chứng bởi những nhà khoa học khác. Phong cách khoa học không chấp nhận (trừ một số trường hợp đặc biệt) những cách diễn đạt không chắc chắn, xác định như: có lẽ, có thể, hình như, phỏng chừng, … Tuy nhiên vì chân lý khoa học mang tính tương đối theo hướng tiếp cận gần nhất với chân lý, nên trong một số trường hợp, cùng một vấn đề, giữa các nhà khoa học có thể chấp nhận những quan niệm khác nhau, cách giải quyết khác nhau, đặc biệt là trong lĩnh vực khoa học xã hội – nhân văn. 3.3. Tính khách quan Phong cách khoa học hạn chế đến mức tối đa sự chủ quan cá nhân trong cách miêu tả, giải thích, trình bày vấn đề. 53 Mọi tri thức đưa ra trong văn bản (diễn ngôn) khoa học phải xuất phát từ những nguyên tắc khoa học, có bằng cứ, lý lẽ khẳng định một cách khách quan, thuyết phục, tránh sự suy đoán chủ quan, hàm hồ, thiên kiến, hoặc theo định hướng bên ngoài khoa học. 4. ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ 4.1. Ngữ âm, chữ viết + Tuân theo hình thức ngữ âm, chính tả chuẩn mực. + Có thể sử dụng những cách phát âm xa lạ với hệ thống ngữ âm dân tộc (thuật ngữ nước ngoài, từ ngữ quốc tế). + Ngoài kênh chữ viết, còn sử dụng những hệ thống ký hiệu, sơ đồ, bảng biểu, công thức, .. theo yêu cầu của từng ngành khoa học. 4.2. Từ ngữ + Có một hệ thống thuật ngữ riêng, chuyên dùng trong từng lĩnh vực chuyên môn sâu. + Từ ngữ mang tính chất trừu tượng, khái quát ở mức độ cao. + Từ ngữ đơn nghĩa, chỉ dùng với nghĩa đen, trung hòa về sắc thái biểu cảm. 4.3. Ngữ pháp + Thường sử dụng các hình thức câu hoàn chỉnh, kết cấu chặt chẽ, rõ ràng để đảm bảo tính chính xác, rõ ràng, mạch lạc về tư duy lôgic (cú pháp tiêu chuẩn – standard syntax) + Sử dụng nhiều loại câu ghép, câu phức để diễn đạt đầy đủ, súc tích các vấn đề cần bàn luận, phân tích. + Hay sử dụng các loại câu khuyết chủ ngữ và chủ ngữ không xác định (phiếm chỉ). Tác dụng: giúp cho việc trình bày được mang tính khái quát hoặc tính khách quan. + Sử dụng nhiều các hình thức liên kết giữa các thành phần câu, giữa các câu, các đoạn để đảm bảo tính chặt chẽ, chính xác. 4.4. Tu từ Phong cách ngôn ngữ khoa học, nói chung, không dùng phép tu từ vì không có nhu cầu diễn đạt hình ảnh, bóng bẩy, biểu cảm như phong cách văn chương hay phong cách chính luận. Tuy nhiên có sự khác biệt giữa các biến thể của phong cách khoa học về việc dùng phép tu từ. Trong các văn bản khoa học xã hội nhân văn và trong các thể loại văn bản phổ biến khoa học, người ta có thể sử dụng các phép tu từ theo những mức độ khác nhau nhằm làm cho sự diễn đạt hấp dẫn, sinh động, gần gũi với đối tượng độc giả. “Tôi nghĩ tuỳ theo trường hợp, nghệ thuật có thể làm cho khoa học dễ hiểu hơn. Lấy ví dụ về truyền đạt thông tin nguy cơ những biến cố hiếm như động đất, thay vì đưa ra những con số xác suất khó hiểu và vô hồn, thì người ta có thể dùng hình ảnh (đẹp) để mô tả nguy cơ. Tôi mới đọc một bài viết trên tạp chí Science (Mỹ) về những cách thức thể hiện thông tin rủi ro qua hình ảnh rất tuyệt vời. Cách thức này cũng có thể ứng dụng trong y khoa, chính trị, xã hội. Tâm lý chúng ta nói chung thích hình ảnh hơn là con số, hình ảnh càng hấp dẫn thì càng dễ cảm nhận. 54 Nhưng không phải ý tưởng khoa học nào cũng có thể truyền đạt qua nghệ thuật một cách dễ dàng mà không hy sinh về tính chính xác. Chẳng hạn như rất khó minh hoạ những ý tưởng mang tính lý thuyết (như định lý toán chẳng hạn) vì sự trừu tượng.” (Nguyễn Văn Tuấn, Nghệ thuật có thể giúp khoa học dễ hiểu hơn, SGTT.VN, 08/11/2012) 4.5. Kết cấu văn bản Nói chung các loại văn bản khoa học chuyên sâu đều phải tuân theo những quy định có tính chất khuôn mẫu về kết cấu. Đặc biệt là các loại văn bản khoa học trình bày kết quả nghiên cứu nhằm đạt một học vị, một chức danh khoa học như luận án, luận văn, tiểu luận, báo cáo khoa học, đề tài khoa học. Tính chất khuôn mẫu về kết cấu thể hiện tính nghiêm túc của công tác nghiên cứu khoa học, vừa tạo sự thuận tiện, dễ dàng trong đánh giá, xử lý kết quả. 5. CÁC THỂ LOẠI TIÊU BIỂU 5.1. Báo cáo khoa học 5.2. Tiểu luận 5.3. Luận văn 5.4. Sách giáo khoa 5.4. Chuyên luận BÀI TẬP 1. Xét về đặc trưng thì phong cách ngôn ngữ khoa học có điểm gì giống và điểm gì khác với phong cách ngôn ngữ hành chính? Phân tích những điểm giống và khác đó. 2. Văn bản sau đây thuộc loại thể nào của phong cách khoa học? Dựa vào đâu để anh (chị) khẳng định được như vậy? Vì sao có cầu vồng? Khi một tia sáng chiếu qua một giọt nước, hướng của tia sáng sẽ bị lệch đi. Ánh sáng mặt trời là một hỗn hợp của nhiều màu sắc. Giọt nước làm lệch các màu ở mức độ khác nhau, do đó tạo nên hình ảnh cầu vòng rực rỡ trên bầu trời. Ánh sáng mặt trời đi theo đường thẳng nhưng bị chệch hướng khi đi qua ranh giới các chất có mật độ khác nhau. Chẳng hạn như đi từ không khí sang thuỷ tinh, hoặc từ không khí vào nước. Đó là hiện tượng khúc xạ. Như vậy những giọt nước ở trong không khí có thể làm khúc xạ tia sáng Mặt trời, nhưng với điều kiện tia nắng phải bắt gặp giọt nước dưới một góc tương đối nhỏ: Điều đó giải thích tại sao ta lại nhìn thấy cầu vòng vào buổi sáng hoặc buổi chiều, chứ không bao giờ vào buổi trưa. Khi đi trên máy bay, đôi khi ta có thể nhìn thấy phía dưới mình, có một vòng tròn gồm đủ các màu sắc của cầu vồng. 55 CHƯƠNG IV PHONG CÁCH BÁO CHÍ 1. KHÁI NIỆM 1.1. Tên gọi + Phong cách báo chí, phong cách ngôn ngữ báo chí + Phong cách báo (Đinh Trọng Lạc) + Phong cách báo chí – tin tức + Phong cách báo chí – chính luận (D. E. Rozental; xem báo chí chỉ là một phần của phong cách chính luận) + Phong cách thông tấn 1.2. Định nghĩa Phong cách báo chí là phong cách ngôn ngữ dùng trong lĩnh vực giao tiếp của báo, đài phát thanh, đài truyền hình. Các loại hình báo chí: + Theo loại hình chủ sở hữu: báo tư nhân, báo của các tổ chức phi chính phủ, báo của nhà nước, … + Theo cách thức truyền tải: báo viết, báo nói (đài phát thanh), báo hình (đài truyền hình), báo điện tử (báo mạng). + Theo thời gian phát hành (dùng cho báo viết): nhật báo, tuần báo, bán nguyệt san, tập san, … Chú ý: phân biệt “thông tấn” (thu thập và cung cấp tin tức) và “báo chi” (đăng tải, phát hành tin tức). 1.3. Các nhân tố giao tiếp chi phối phong cách 1.3.1. Vai giao tiếp Nhà báo, người đưa tin (cộng tác viên) ↔ khán thính giả. Người quảng cáo, người giới thiệu sản phẩm ↔ công chúng. Khán thính giả ↔ khán thính giả, nhà quản lý, người lãnh đạo, … 1.3.2. Nôi dung giao tiếp Tin tức thời sự về chính trị, xã hội, khoa học kỹ thuật, văn học nghệ thuật, ngoại giao quốc phòng, thể dục thể thao, thời trang, điện ảnh, ẩm thực, hàng hoá, … 1.3.3. Mục đích giao tiếp Thông tin về tin tức, qua đó gián tiếp tác động tới độc giả làm thay đổi nhận thức, thái độ của họ về thời cuộc, về lối sống, cách sống, … 1.3.4. Hoàn cảnh giao tiếp Mang tính chính thức xã hội (với nhiều mức độ, tuỳ theo loại hình báo chí). 56 1.4. Dạng thức ngôn ngữ Không phải mọi loại văn bản đăng trên báo hoặc phát trên đài phát thanh, đài truyền hình đều thuộc phong cách ngôn ngữ báo chí. Mà chỉ những loại văn bản sau đây: + Văn bản tin tức: tin vắn, bản tin, tin tổng hợp, ghi chép, phóng sự, phỏng vấn,… + Văn bản phản ánh công luận: ý kiến bạn đọc, tiểu phẩm, . . . + Văn bản thông tin – quảng cáo: nhắn tin, thông báo, rao vặt, quảng cáo,… Ví dụ 1: Tin vắn Ngày 13/9, cơ quan năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) đã thông qua nghị quyết chỉ trích chương trình hạt nhân gây tranh cãi của Iran với 31 phiếu thuận, 1 phiếu chống và 3 phiếu trắng. Nghị quyết đã lên án Iran không thực hiện những yêu cầu của cộng đồng quốc tế cũng như những nghị quyết của Hội đồng Bảo an LHQ về việc ngừng làm giàu urani và không giải tỏa được những quan ngại xung quanh chương trình hạt nhân được cho là để nghiên cứu chế tạo bom hạt nhân. (Công an nhân dân Online, 15/9/2012) Ví dụ 2: Bản tin Tin điện ngày 21 tháng 4 năm 1976 của Tân Hoa xã tại Trường Xuân [thủ phủ tỉnh Cát Lâm, Trung Quốc] Gần đây tại khu vực Cát Lâm, vùng Đông Bắc nước ta, đã có một trận mưa thiên thạch hiếm thấy trong lịch sử thế giới. Chiều ngày 8 tháng 3 năm nay, trên không gian vũ trụ có một ngôi sao băng bay theo phương hướng của trái đất quay quanh mặt trời với tốc độ mỗi giây mười mấy ki-lô-mét đi vào tầng khí quyển trái đất. Vì ngôi sao băng này bị ma sát mạnh trong tầng khí quyển dày đặc, nên khi đến bầu trời vùng Cát Lâm thì bốc cháy, phát sáng, trở thành quả cầu lửa khổng lồ vào lúc 15 giờ lẻ 1 phút 59 giây ngày 8, đã phát nổ trên bầu trời công xã Kim Châu ngoại ô thành phố Cát Lâm. Sau khi sao băng phát nổ bắn tóe ra bốn bề theo hướng bức xạ, rất nhiều thiên thạch nhỏ rơi vãi khắp vùng ngoại ô thành phố Cát Lâm, ba thiên thạch lớn nhất theo hướng bay vốn có bay về hướng tây nam. Cuối cùng khi một khối thiên thạch lớn nhất rơi xuống đất lúc 15 giờ 2 phút 36 giây đã phá vỡ lớp đất đông cứng dày 1,7 mét, xuyên sâu vào lòng đất 6,5 mét, tạo nên trên mặt đất một hố lớn sâu 3 mét, đường kính hơn 2 mét. Lúc ấy đã làm bật tung đất đá cao tới mấy chục mét và văng ra xa đến hàng trăm mét. Ba thiên thạch lớn nhất, mỗi viên nặng hơn 100 kg, khối lượng lớn nhất có trọng lượng 1700 kg,vượt quá trọng lượng 1078 kg của khối thiên thạch lớn nhất trên thế giới hiện đang được cất giữ tại nước Mỹ. Trận mưa thiên thạch này bất kể là về số lượng, trọng lượng và phạm vi tỏa rộng khi rơi đều hiếm thấy trên thế giới. 2. CHỨC NĂNG Chức năng: thông tin – tác động. Lưu ý: Tiêu ngữ của đài VOA (Đài Tiếng nói Hoa Kỳ Voice of America): “Thông tin để tiến bộ”. Báo chí là công cụ thông tin đặc biệt quan trọng, có ý nghĩa sống còn của một giai cấp, một thể chế xã hội. Ở phương Tây, báo chí được coi là lực lượng quan trọng thứ tư trong bốn lực lượng (tứ quyền – Fourth Estate) quan trọng trong xã hội (lập pháp, hành pháp, tư pháp, báo chí). 57 3. ĐẶC TRƯNG 3.1. Tính thời sự Ngôn ngữ báo chi luôn theo sát các diễn biến mới nhất của thời cuộc, đưa lại cho người đọc, người nghe một cái nhìn mới mẻ về tình hình mọi mặt của đời sống, giúp họ luôn luôn có những tin tức được cập nhật từng ngày, từng giờ, làm thay đổi nhận thức của họ về cuộc sống xã hội. Báo chí là chiếc cầu nối quan trọng nối độc giả với cuộc sống sôi động, nhiều mặt của xã hội. 3.2. Tính hấp dẫn Báo chí muốn tồn tại và phát triển phải gắn liền với độc giả. Số lượng độc giả là một trong những tiêu chí quan trọng để đánh giá uy tín của một tờ báo hoặc một kênh phát thanh, truyền hình. Đặc biệt là những tờ báo (hoặc kênh phát thanh, truyền hình) có khuynh hướng thương mại. Vì vậy báo chí phải đề cao yếu tố hấp dẫn độc giả về ngôn từ diễn đạt, về hình thức trình bày. Trong đó đầu đề các bài báo là một yếu tố rất được chú trọng. Ví dụ: Nồi làm bằng... giấy Hãng Energia của Mỹ vừa tung ra sản phẩm độc đáo có tên gọi Hexa Pot. Các loại xoong nồi làm bằng thứ giấy đặc biệt có khả năng chịu nhiệt và không thấm nước, có thể dùng để đun nấu các món ăn thông dụng như súp, mì ống hoặc cơm. Điều đáng nói hơn cả là nồi giấy dễ dàng tự phân hủy trong điều kiện tự nhiên, không gây tác hại đến môi trường như các sản phẩm tương tự làm bằng kim loại. Nồi giấy được gấp gọn gàng dễ vận chuyển, khi mở ra thành hình bát giác thuận tiện cho việc chứa đồ ăn cần đun. Sản phẩm gồm 2 loại theo kích cỡ lớn và trung bình, giá thành của một lố 3 chiếc, tương ứng là 3,99USD và 2,99USD. Thời hạn sử dụng xê dịch từ 2 đến 3 năm tùy theo loại. (An ninh Thế giới Online, 22/08/2012) 3.3. Tính đại chúng Ngôn ngữ báo chí phải giản dị, dễ hiểu, cách diễn đạt phải phù hợp với trình độ phổ thông của đại đa số độc giả. 3.4. Tính ngắn gọn Lý do: + Khuôn khổ tờ báo (4 trang – 12 trang) và thời lượng phát tin có hạn. + Người đọc, người nghe của báo chí hiện đại chỉ có nhu cầu thông tin và họ tự suy nghĩ, phán xét, không muốn nghe người khác phân tích, bình luận dài dòng với dụng ý tuyên truyền, giáo dục. Thể hiện: + Câu văn báo chí ngày càng ngắn gọn. Một câu dài nên tách ra thành nhiều câu ngắn để thông tin được rõ ràng. + Khuôn khổ một bài báo ngày càng nhỏ lại, hình nhiều, chữ ít hơn. Báo mạng đề cao hình thức truyền tải đa phương tiện (chữ, hình (tĩnh và động – video), tiếng nói, âm thanh) 58 3.5. Tính cụ thể, xác thực Tin tức báo chí đưa ra phải cụ thể, rõ ràng (5 WH – what, who, where, when, how). Phải chỉ rõ ai là người cung cấp tin, tin tức được có độ xác thực ra sao, đã được kiểm chứng như thế nào. Tin tức của báo chí phải chú trọng số liệu, hình ảnh kèm theo để chứng thực cho độ tin cậy của tin. 4. ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ 4.1. Ngữ âm + Ngữ âm chuẩn mực, hướng về chuẩn mực (phát thanh viên, bình luận viên, biên tập viên, MC của đài phat thanh và đài truyền hình). + Ngữ âm phải mang tính chân thực của cuộc sống, của nhân chứng, sự kiện, tránh dàn dựng, lạm dụng kỹ thuật. 4.2. Từ ngữ + Có một lớp từ vựng thuộc về nghề báo được sử dụng lặp đi lặp lại như : phóng viên, bạn đọc, cộng tác viên, đặc phái viên, thông tấn, hãng thông tấn, theo nguồn tin, …. + Sử dụng một lớp từ ngữ có màu sắc biểu cảm rõ rệt và được cấu tạo theo một dạng thức đặc biệt có tính chất hình ảnh, tu từ. + Hay sử dụng lớp từ ngữ mới tạo ra (tân từ) có tính chất thời thượng. 4.3. Ngữ pháp + Câu văn tương đối ngắn gọn (thường từ 10 đến 30 âm tiết), linh hoạt, đa dạng. + Có những khuôn câu theo phong cách báo chí. 4.4. Tu từ + Hay sử dụng các phép tu từ như so sánh, ẩn dụ, hoán dụ, nhân hóa, tượng trưng, chơi chữ, …, đảo ngữ, tương phản, lặp cú pháp, câu hỏi tu từ, . . . 4.5. Kết cấu văn bản Thường có những khuôn mẫu cấu trúc định sẵn cho từng thể loại báo, nhưng không nhất thiết phải bắt buộc theo một cách máy móc. 5. CÁC THỂ LOẠI TIÊU BIỂU 5.1. Bản tin Thường có các yếu tố: thời gian, địa điểm, sự kiện để cung cấp chính xác những tin tức cho người đọc. Một số kiểu kết cấu bản tin Kết cấu kim tự tháp ngược 59 Tin tức sắp xếp theo thứ tự độ quan trọng giảm dần. Thông điệp cốt lõi phải được nói ngay ở đoạn đầu. Các đoạn sau phát triển các thông tin bổ sung. Những độc giả không có nhiều thời gian có thể ngừng đọc sau khi đã nắm những thông tin chính. Nhưng cấu trúc này thường khiến kết luận của bài không được hay, vì phần này gồm những thông tin ít giá trị nhất. Kết cấu thời gian Sự việc gì xảy ra trước thì tường thuật trước. Có thể kết cấu theo kiểu thời gian đảo ngược. Nhưng cách này khó đọc. Cách tốt nhất là trộn hai cách. Kết cấu tổng hợp Kết cấu này tương tự kết cấu một bài phát biểu về lịch sử. Chúng ta bắt đầu bằng sự việc hoặc tình trạng, sau đó nói đến nguyên nhân hoặc kết quả. Kết cấu này đơn giản và logic, cho phép đề cập kỹ một vấn đề mà không làm độc giả chán. Nhưng khó tìm được trình tự thông tin và kết nối các đoạn. Kết cấu dạng chứng minh Phù hợp với loại bài phân tích, điều tra, bình luận. Phải đề cập đến thông tin chính, sau đó chứng minh bằng một loạt lý lẽ dựa trên các sự việc. 5.2. Phóng sự Thực chất cũng là bản tin, được mở rộng phần tường thuật chi tiết, sự kiện, và miêu tả bằng hình ảnh, giúp người đọc có cái nhìn đầy đủ, chi tiết, sinh động về vấn đề. Phóng sự, một thể loại của ký, là "cuộc hôn nhân" giữa văn học và báo chí. Phóng sự khác với thông tấn ở chỗ nó không chỉ đưa tin mà còn có nhiệm vụ dựng lại hiện trường cho mọi người quan sát, phán xét. Do đó, phóng sự nghiêng hẳn về phía tự sự, miêu tả, tái hiện sự thật, nhưng nội dung tự sự thường không dựa vào một cốt truyện hoàn chỉnh. Theo nhà văn Vũ Ngọc Phan trong quyển “Nhà văn Việt Nam” thì: Không có lối văn nào giúp ích cho việc cải cách, cho nhà đương chức pháp luật, và cả nhà xã hội học bằng các thiên phóng sự” Phóng sự đòi hỏi nhiều thời gian và công sức để điều tra, thâm nhập thực tế và phỏng vấn nhiều người. Phóng sự cung cấp cho người đọc một cái nhìn cận cảnh và toàn cảnh về một hiện tượng, thường là đặc biệt, diễn ra trong xã hội. Thông qua những ghi chép cụ thể, sinh động tình hình một vấn đề, một sự việc nào đó đang là vấn đề thời sự mang tính bức xúc, phóng sự thể hiện tính chiến đấu cao độ, dùng sự thật để bác lại những nhận thức còn sai lệch, 60 lấy sự thật đời sống để ảnh hưởng đến nhận thức của xã hội. Do đặc thù thể loại, tính chân thực về thời gian, địa điểm, sự kiện, con người và chi tiết là những yếu tố cốt lõi của phóng sự. Ví dụ như Hoài Thanh rất tâm đắc với “lối nhìn’ của Tam Lang trong phóng sự “Một đêm trước” với những chi tiết so sánh tả chân thô mộc, lạnh lùng: “…trước mắt tôi, một bát canh bò bốc khói lên ngùn ngụt, nóng sốt như thế nào mà tôi đoán chừng nó chẳng ngon lành gì cho lắm; vì trong bát canh đục ngầu như nước cống, mấy khoanh lòng bò lều bều như nổi mấy xác chết đuối mấy đám hành răm …” . 5.3. Phỏng vấn 5.3. Tiểu phẩm Tương đối tự do về đề tài, cách viết, ngôn ngữ…và thường mang dấu ấn cá nhân người viết. Nó bộc lộ chính kiến của người viết. 5.4. Quảng cáo Thông điệp quảng cáo nên súc tích, ngắn ngọn. Bạn không thể mong độc giả giành nhiều thời gian cho quảng cáo của bạn. Quảng cáo nên thật đơn giản, tập trung vào những lợi ích. Nhấn mạnh điểm độc đáo của sản phẩm của bạn. Không nên quanh co hay là quá sắc sảo, tinh ranh. Nắm bắt được tiêu điểm. Và hãy cẩn thận khi sử dụng sự hài hước. Không phải tất cả mọi người đều hiểu được câu chuyện hài hước của bạn. Sau đây là 9 bí quyết để viết một quảng cáo hay: 1. Tiêu đề hấp dẫn Ngôn từ trong tiêu đề quảng cáo quyết định hơn 70% sự thành công của quảng cáo. Điều đó cũng đồng nghĩa với việc bạn phải mất nhiều công sức cho việc này. Mục đích chính của tiêu đề là thu hút sự chú ý của người đọc. Chính vì thế, tiêu đề của bạn phải đạt được mục đích này và tập trung vào các khách hàng tiềm năng. Các khách hàng này muốn gì? Họ cần gì? Họ thích gì và không thích gì? Các khách hàng tiềm năng càng dễ nhận ra mình và nhu cầu cũng như nguyện vọng của họ khi đọc quảng cáo của bạn bao nhiêu thì họ càng nhanh chóng mua mặt hàng được quảng cáo bấy nhiêu. 2. Câu đầu tiên của bài quảng cáo cần phải nhấn mạnh đề tài quảng cáo Nếu như trong tiêu đề, bạn đã hứa hẹn một phương thức kiếm tiền mới rất hiệu quả thì câu đầu tiên của quảng cáo phải hướng tới đề tài này, thôi thúc khách hàng quan tâm hơn nữa đến phương thức kiếm tiền trên. 3. Ngay sau đoạn quảng cáo đầu tiên, độc giả cần phải hiểu được bản chất của quảng cáo Nói một cách khác, đoạn đầu tiên phải là nội dung cô đọng của cả bài quảng cáo. Không phải vô lý mà người ta cho rằng việc duy trì được sự quan tâm của độc giả trong suốt cả bài quảng cáo ngày càng trở nên khó hơn, trong khi doanh thu bán hàng thì lại vẫn phụ thuộc vào việc quảng cáo của bạn được đọc bao nhiêu lần. Vì thế, đơn giản là bạn chỉ cần học cách rút gọn lại “câu chuyện” về hàng hoá hay dịch vụ thành một đoạn văn chỉ dài vài dòng. Vậy thì ở những đoạn sau, chúng ta sẽ viết gì đây?! Còn gì hơn nữa ngoài chính sản phẩm được quảng cáo, nhưng sẽ chi tiết cụ thể hơn. 4. Hãy chi tiết hoá, đừng đưa ra những thông tin chung chung Bạn hãy cung cấp các thông tin chi tiết trong quảng cáo. Thay vì quảng cáo “Bạn hãy làm đầy hộp thư điện tử của mình bằng tiền mặt”, hãy viết “Bạn hãy nhận 355$ trong một ngày ở hộp thư 61 điện tử của mình”. Bạn hãy đừng nói “Bí quyết kiếm tiền” mà hãy nói “Một người đàn ông 63 tuổi tiết lộ những cách thức kiếm tiền, giúp ông ta kiếm được 578 đô la trong một ngày!” Thông tin chi tiết khiến cho quảng cáo của bạn giống như thật. Khi bạn nói chung chung, khách hàng tiềm năng của bạn có thể nghĩ “Ồ, lại là sự bịa đặt thôi mà” và thông tin chính xác trong quảng cáo của bạn sẽ khiến các khách hàng nghĩ: “Có lẽ, người ta đã tính toán chính xác rồi. Thế thì tại sao mình lại không thử xem thế nào nhỉ?” Bạn nhớ đừng bỏ qua chi tiết sau: sự chi tiết hoá luôn luôn có sức thuyết phục hơn những câu từ chung chung. Hãy đọc kỹ bài quảng cáo của mình và hãy chi tiết hoá nó! 5. Hãy sử dụng những thông tin về chính bản thân mình Ngày nay nhiều quảng cáo áp dụng nguyên tắc “Tôi cũng thế”, vì người tiêu dùng hay có xu hướng bắt chước các nhân vật trong quảng cáo. Nhưng bạn nên nhớ rằng nguyên tắc này lại là con dao hai lưỡi. Việc lạm dụng nó đôi khi lại không mang lại hiệu quả mong đợi. Người tiêu dùng đã quá mệt mỏi và bị phản cảm. Vì thế bạn phải có một cách tiếp cận thật độc đáo. Bạn là người cao tuổi? Là thanh niên? Bạn bị khuyết tật điếc? Khi còn ở ghế nhà trường, bạn chuyên bỏ học? Bạn chỉ mới học hết lớp 8? Hãy đừng ngần ngại sử dụng những thông tin về bản thân trong quảng cáo của mình. Một người đàn ông bị hói đầu có thể viết quảng cáo như sau: “Đô la do một người đàn ông 57 tuổi hói đầu kiếm được mọc nhanh hơn tóc của một thanh niên trai tráng!” Thật là ấn tượng phải không bạn? Bạn hãy tìm một điều gì đó khác người ở bạn và hãy sử dụng nó khi viết quảng cáo. Hãy cứ để mọi người biết được con người thực của bạn, như thế họ sẽ bắt đầu tin tưởng vào bạn và không phải chính niềm tin kích thích chúng ta mua hàng hay sao? 6. Hãy chú trọng đến lợi ích chứ không phải là những đặc điểm khác biệt của sản phẩm Bạn cần phải tập trung quảng cáo vào lợi ích mà sản phẩm của bạn mang lại chứ không phải là những đặc tính của nó. Nếu bạn nghĩ rằng, lợi ích và đặc tính là một thì bạn đang mắc phải một sai lầm nghiêm trọng đó. Đặc tính của sản phẩm của bạn, đó là chất liệu làm ra sản phẩm, phương thức thanh toán... Lợi ích - đó là những gì mà sản phẩm mang lại cho người tiêu dùng. Đặc tính chú trọng đến sản phẩm, trong khi lợi ích chú trọng đến người tiêu dùng. Lợi ích chính là “Khách hàng sẽ kiếm ra được bao nhiêu tiền?”, “Khách hàng sẽ giảm được bao nhiêu cân?”, “Tóc sẽ mọc được dài đến đâu?”. Bạn cần phải viết những quảng cáo hướng đến người tiêu dùng, chứ không phải hướng đến sản phẩm, vì sự lựa chọn đối tượng của bạn sẽ quyết định sự thành công hay thất bại của chiến dịch quảng cáo. 7. Hãy sử dụng những lời giới thiệu hoặc những nhận xét tích cực Dù cho lời lẽ quảng cáo của bạn có thuyết phục đến mức nào đi chăng nữa thì đa số đám đông vẫn không tin ngay nội dung của nó. Vì thế, hãy cho họ một thời gian để họ có thể tin tưởng bạn. Nhưng để không mất đi thời giờ quý báu của mình, hãy sử dụng trong quảng cáo những ý kiến nhận xét tốt về hàng hoá hoặc dịch vụ. Mọi người thường có xu hướng tin tưởng những lời giới thiệu của những người không quen biết hơn là những người viết quảng cáo. Việc có được những ý kiến này từ phía khách hàng dễ hơn nhiều so với chúng ta nghĩ. Bạn hãy chuẩn bị sẵn mẫu “Ý kiến khách hàng” (bắt buộc phải có chữ ký của khách hàng) và phát cho tất cả các khách hàng của bạn. Hãy để cho họ biết rằng, bạn quan tâm đến việc họ nghĩ như thế nào về sản phẩm và dịch vụ của bạn. Sau khi khách hàng đã cung cấp cho bạn các ý kiến của họ, bạn hãy sử dụng chúng tối đa khi quảng cáo. 8. Hãy nhấn mạnh sự chú ý của người tiêu dùng vào bảo hành Bảo hành sẽ góp phần tăng doanh thu bán hàng. Nếu như sản phẩm của bạn có bảo hành, hãy nhấn mạnh điều này để nó đập ngay vào mắt khách hàng. Đây chính là sự kích thích rất lớn đối với 62 người tiêu dùng, giúp họ vượt qua được mọi sự e ngại, hoài nghi, thậm chí là chống đối để mua hàng. Doanh thu thu được từ bán hàng thường nhiều hơn rất nhiều để bù đắp chi phí dành cho bảo hành hoặc các chi phí khác liên quan đến quá trình này. 9. Đơn giản hoá quy trình đặt mua hàng Hãy đơn giản hoá quá trình đặt hàng. Điều này đơn giản đến mức nhắm mắt cũng tưởng tượng ra được, thế nhưng vẫn có nhiều quảng cáo vi pham nguyên tắc này. Hãy hướng dẫn cụ thể để khách hàng có thể đặt hàng dễ dàng. Ví dụ như: “Chỉ cần nhấc điện thoại và gọi số 1-800-000-0000. Hãy gọi ngay bây giờ!” hoặc “Hãy điền các thông tin vào phiếu đặt hàng và gửi fax theo số 1-000-000-000” hay “Hãy gửi đơn đặt hàng theo địa chỉ: số 27, Đại lộ FT Washington, New York!” Khách hàng của bạn cần phải hiểu rõ những gì họ cần làm để có thể nhanh chóng đặt hàng. Cũng xin lưu ý một chi tiết nữa, rằng bạn sẽ có thể tăng doanh số bán hàng lên từ 50% đến 100% nếu như bạn nhận thanh toán bằng thẻ tín dụng. Hình thức thanh toán này sẽ củng cố thêm niềm tin của khách hàng đối với doanh nghiệp của bạn và góp phần tăng doanh thu đối với các doanh nghiêp nhỏ hoặc doanh nghiệp tại gia. Hãy đặt mua cuốn sách “Làm thế nào để tăng hiệu quả kinh doanh, ít nhất là 50%, bằng cách chấp nhận thẻ tín dụng”. Bạn thấy không, chúng tôi cũng đang quảng cáo sản phẩm của mình đấy!!! (Theo Vietnamad) BÀI TẬP 1. Báo chí có chức năng tuyên truyền, giáo dục, tổ chức, tập hợp quần chúng hay không? Lý giải. 2. Nêu quan điểm của anh (chị) về nhận định sau đây: “Nhìn từ một phương diện nào đó, báo chí là sự kỹ thuật hóa hình thức thông đạt tin tức của mọi người trong môi trường giao tiếp sinh hoạt hàng ngày.” 3. Tin tức báo chí có chân thực hay không? Nhận xét sau đây đúng hay sai: “Báo chí ở chế độ xã hội nào cũng bị sự chi phối chặt chẽ của hệ tư tưởng. Tất cả các tờ báo, dù ở phía nào, cũng chỉ đáng tin 50% vì trong bản thân loại hình truyền đạt này đã hàm chứa hiển nhiên tính chủ quan của sự nhìn nhận thông tin và mục đích thông tin.” 4. Phân tích bài báo sau đây để chứng minh rằng cấu trúc cúa nó được xây dựng theo kiểu hình tháp ngược: Tập Cận Bình thăng hàm Thượng tướng cho Tư lệnh Tên lửa chiến lược (Soha.vn) - Tập Cận Bình trực tiếp trao quyết định thăng hàm từ Trung tướng lên Thượng tướng cho Ngụy Phượng Hòa. Tờ China News ngày 23/11 đưa tin, sáng 23/11 tại lầu Bát Nhất, Quân ủy Trung ương đảng Cộng sản Trung Quốc tổ chức lễ trao quân hàm Thượng tướng cho Ngụy Phượng Hòa - tân Ủy viên Thường vụ Quân ủy Trung ương kiêm Tư lệnh lực lượng Tên lửa chiến lược (Pháo binh II). Ông Tập Cận Bình, người vừa được bầu làm Tổng bí thư kiêm Chủ tịch Quân ủy Trung ương đảng Cộng sản Trung Quốc khóa 18 đã ký quyết định thăng quân hàm từ Trung tướng lên Thượng tướng cho Ngụy Phượng Hòa. Nghi lễ thăng quân hàm do 2 tân Phó chủ tịch Quân ủy Trung ương Phạm Trường Long và Hứa Kỳ Lượng chủ trì. Có mặt trong buổi thăng quân hàm cho Ngụy Phượng Hòa là các Ủy viên Thường vụ Quân ủy Trung ương đảng Cộng sản Trung Quốc Thường Vạn Toàn, Phòng Phong Huy, Trương Dương, Triệu Khắc Thạch, Trương Hựu Hiệp, Ngô Thắng Lợi và Mã Hiểu Thiên. Ông Tập Cận Bình trực tiếp trao quyết định thăng hàm từ Trung tướng lên Thượng tướng cho Ngụy Phượng Hòa. 63 Trong lần phong quân hàm đầu tiên của quân đội Trung Quốc tiến hành năm 1955 "ã phong 10 Nguyên soái và 10 đại tướng, đến năm 1965 thì bãi bỏ chế độ quân hàm khi bắt đầu thời kỳ Cách mạng văn hóa. Năm 1988 quân đội Trung Quốc bắt đầu khôi phục chế độ quân hàm sĩ quan, tuy nhiên không phong Đại tướng và Nguyên soái. Do đó hệ thống quân hàm sĩ quan quân đội, cảnh sát vũ trang Trung Quốc hiện nay cao nhất chỉ đến cấp Thượng tướng. Ngoài các thành viên của Quân ủy Trung ương, Bộ trưởng Quốc phòng, Tổng tham mưu trưởng, Tổng cục trưởng 4 Tổng cục, Tư lệnh Hải quân, Tư lệnh Không quân, Tư lệnh Pháo binh 2, Chỉnh ủy các đơn vị tương đương và một số vị trí lãnh đạo khác cấp bộ có thể được thăng đến hàm Thượng tướng. Thanh Phong (Nguồn: Chinamil.com.cn) 5. Phân tích bản tin dưới đây theo những yêu cầu sau: + Cấu trúc bản tin + Độ chính xác của tin tức + Quan điểm của người đưa tin Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng tuyên bố Việt Nam không cần trợ giúp của IMF Thanh Phương Tuyên bố với Thông tấn xã Việt Nam tối hôm qua, 13/09/2012, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng khẳng định, chính phủ không cần đền sự hỗ trợ của Quỹ Tiền tệ Quốc tế – IMF, do tình hình kinh tế vĩ mô của Việt Nam «đang có nhiều chuyển biến tích cực ». Theo lời ông Dũng, lạm phát ở Việt Nam đã được kềm chế và dự báo cả năm chỉ lên đến khoảng 6%, cán cân vãng lai, cán cân thanh toán đều thặng dư, dự trữ ngoại hối tăng gấp đôi so với đầu năm, xuất khẩu tăng gần 20%. Trong một báo cáo công bố trên trang web của Uỷ ban Kinh tế Quốc hội Việt Nam ngày 05/09/2012, ủy ban này cho rằng Việt Nam có thể phải cần vay vốn của Quỹ Tiền tệ Quốc tế IMF để tái cấu trúc hệ thống ngân hàng và giải quyết nợ xấu, nợ quá hạn, nếu không, kinh tế Việt Nam có nguy cơ trì trệ lâu dài. Bên lề Hội nghị thượng đỉnh APEC tại Vladivostok, Nga, Tổng thống Indonesia Susilo Bambang Yudhoyono cũng đã tuyên bố là Indonesia và các nước thành viên khác của ASEAN sẵn sàng giúp Việt Nam vượt qua khủng hoảng, để Việt Nam không cần đến cứu trợ của IMF. Nhưng ông Nguyễn Tấn Dũng, tối qua, cũng khẳng định không cần đến vốn vay cùa ASEAN để giải quyết các vấn đề kinh tế của Việt Nam. Trước đó, ngày 07/09/2012, Phó Thống đốc Ngân hàng Nhà nước Việt Nam Lê Minh Hưng đã tuyên bố là không có chuyện Việt Nam vay vốn của Quỹ Tiền tệ Quốc tế để giải quyết nợ xấu. Tăng trưởng kinh tế của Việt Nam từ đầu năm đến nay đã chậm lại, sau hai năm có mức lạm phát rất cao và thâm thủng mậu dịch quan trọng. Đó là chưa kể Việt Nam đang gặp khủng hoảng trong hệ thống ngân hàng, do tỷ lệ nợ xấu rất lớn từ các ngân hàng yếu kém. Thống đốc Ngân hàng Nhà nước Việt Nam Nguyễn Văn Bình vào tháng Tám vừa qua cảnh báo là nợ xấu của Việt Nam đã lên đến gần 10 tỷ đôla. (Đài RFI tiếng Việt, 14/09/2012) 6. Viết một bản tin ngắn hoặc một bản quảng cáo cho một sản phẩm theo đúng những yêu cầu của phong cách báo chí. 7. Liệt kê những cách thức tạo nên sự hấp dẫn của ngôn ngữ báo chí. 8. So sánh ngôn ngữ báo chí của thể loại tin và ngôn ngữ của thể loại phóng sự. 9. Nêu quan điểm của anh (chị) về nhận định sau đây của Tổng thống Hoa Kỳ Thomas Jefferson: "Nơi nào mà báo chí tự do và mọi người đều biết đọc thì mọi thứ đều ổn thoả." 64 10. Nêu nhận xét của anh (chị) về cách thức phỏng vấn của phóng viên tuần báo Stern trong bài phỏng vấn sau: Nhà sử học marxist Eric Hobsbawm trả lời phỏng vấn Tuần báo Stern: Thưa ông Hobsbawm [1917 – 2012, sử gia nổi tiếng người Anh gốc Do Thái], ông đã chứng kiến sự ra đi của nhiều hệ thống: Cộng hòa Weimar tiêu vong, chủ nghĩa phát xít tan vỡ, Cộng hòa Dân chủ Đức lụi tàn, chủ nghĩa cộng sản bên bờ vực thẳm, và bây giờ… Eric Hobsbawm: Nghe ông liệt kê ra thế, tôi thấy mình sắp thành một hiện vật bảo tàng mất rồi. Lúc tôi còn bé, vua nước Anh đồng thời là hoàng đế Ấn Độ, phần lớn thế giới là các nền quân chủ, vương quốc và thuộc địa. Hầu hết đều đã đi tiêu. Tuần báo Stern: Và bây giờ biết đâu ông còn được chứng kiến điều này nữa: sự cáo chung của chủ nghĩa tư bản. Eric Hobsbawm: Ồ, tôi không tin là mình còn sống đến cái ngày đáng mừng đó. Nhưng là một sử gia, tôi biết rằng không có giải pháp nào là vĩnh cửu. Chủ nghĩa tư bản cũng thế, nó có sống dai đến đâu, có hiển hiện trong đầu óc người ta như một cái gì không thể thay đổi tới mức nào, rồi nó cũng sẽ biến mất, sớm hay muộn mà thôi. Tuần báo Stern: Tất nhiên ông phải có quan điểm như vậy. Eric Hobsbawm: Vì sao? Tuần báo stern: Ông là một nhà marxist kì cựu, lại sống tại London, chỉ cách mộ Karl Marx một đoạn ngắn. Eric Hobsbawm: Xin chớ giễu cợt. Tôi trở thành người marxist từ những kinh nghiệm đích thân trải qua trong những năm 30, trong cơn Đại Suy thoái. Tuần báo Stern: Và bây giờ chúng ta lại đang đứng ở một điểm ngoặt của lịch sử? Eric Hobsbawm: Vâng, tôi nghĩ thế. Ngày 15 tháng Chín năm 2008, ngày mà nhà băng Lehman phá sản, sẽ thay đổi tiến trình của lịch sử hơn nhiều so với ngày 11 tháng Chín năm 2001, khi tòa tháp đôi của Trung tâm Thương mại Thế giới sụp đổ. Tuần báo stern: Ông thử đoán tương lai xem sao. Eric Hobsbawm: Sử gia chúng tôi không phải là những nhà tiên tri. Tôi chỉ có thể nói rằng: Ngày Phán xử Cuối cùng thì chắc chúng ta chưa phải đối mặt, nhưng một số phần của thế giới có thể tiêu vong. Tuần báo Stern: Vì sao lại thế? Eric Hobsbawm: Trước hết: Tôi, người đã trải qua cơn Đại Suy thoái, vẫn chịu không thể hiểu nổi vì sao cuối những năm 70 rồi sang thập niên 80 và 90 thế kỉ trước, các nhà tư tưởng của nền kinh tế thị trường thả phanh lại có thể trở lại khuynh loát, mặc dù thế hệ tiền bối của họ từng góp phần gây ra một tai họa khủng khiếp: nghèo đói, khốn cùng, thất nghiệp, và rốt cục cả cuộc chiến tranh thế giới nữa. Tuần báo Stern: Ông thử giải thích xem. Eric Hobsbawm: Trí nhớ của con người ta ngắn tới mức không thể tin nổi. Sử gia chúng tôi ghi lại những tội ác và sự điên rồ của nhân loại, chúng tôi nhắc cho người ta nhớ những điều nhiều người không muốn nhớ. Nhưng gần như chẳng có gì từ lịch sử được rút thành bài học. Hậu quả thế nào thì bây giờ đã thấy. Trong 30, 40 năm gần đây, người ta đã khước từ một cách hệ thống việc đánh giá chủ nghĩa tư bản theo tinh thần duy lý. Tuần báo stern: Nhưng chúng ta đang có bao nhiêu chuyên gia và các nhà kinh tế học suốt ngày chỉ làm mỗi việc ấy. Eric Hobsbawm: Không, họ trước hết là những nhà thần học của tôn giáo thị trường với một đức tin ấu trĩ rằng thị trường sẽ tự động điều chỉnh được mọi thứ. Họ nhắm chặt mắt trước hiện thực, đó là điều khiến họ trở thành nguy hiểm cho nhân loại. Trong những năm qua họ còn không thèm nhận ra những báo hiệu của khủng hoảng. Họ mù quáng. Họ bất chấp. 65 Tuần báo Stern: Có những người ở Mỹ cực kì hưng phấn nói về sự cáo chung của lịch sử. Sự lạc quan đó không có cơ sở nào hay sao? Eric Hobsbawm: Không. 40% dân số thế giới sống bằng mức thu nhập 1 Dollar mỗi ngày. Đó không thể là cơ sở cho một trật tự xã hội ổn định. Lịch sử cáo chung cái nỗi gì. Khủng hoảng bên lề ngày càng lan rộng và ngày càng khốc liệt. Còn ở chỗ chúng ta trong trung tâm thì khủng hoảng thỉnh thoảng xuất hiện dưới dạng chứng khoán lao dốc rồi sau đó lại được điều chỉnh. Cuộc chơi lại tiếp diễn. Tuần báo stern: Cuộc chơi nay đã chấm dứt. Eric Hobsbawm: Đúng là phải nói như vậy. Cuộc khủng hoảng hiện tại có một chất lượng hoàn toàn mới. Điều duy nhất để các nhà chính trị có thể lấy làm định hướng là giai đoạn từ năm 1929 đến 1933. Tuần báo Stern: Tờ New York Times cho rằng cuộc khủng hoảng hiện nay thậm chí có thể khốc liệt hơn thời Đại Suy thoái, mà Đại Suy thoái khi ấy phải nhờ cuộc Đại chiến Thế giới mới giải quyết được. Eric Hobsbawm: Chính sách Kinh tế Mới (New Deal) bây giờ được ca tụng của Roosevelt không thực sự chấm dứt được khủng hoảng, nó chỉ ngăn được bạo loạn chính trị và xã hội xảy ra ở Hoa Kỳ. Không ai chế ngự được cuộc khủng hoảng những năm 30. Và tuy lịch sử không lặp lại nhưng hôm nay tình thế cũng khốc liệt như thuở đó, không, hôm nay còn tệ hơn: Không một chính phủ nào biết mình phải làm gì. Tuần báo Stern: Ông nói sao? Tổng thống Hoa Kỳ Barack Obama bơm hàng ngàn tỉ Dollar vào kinh tế, Thủ tướng Angela Merkel và chính phủ Đức đưa ra những chương trình kích cầu trị giá hàng tỉ. Tại Hội nghị Thượng đỉnh G20, tất cả đều đồng thanh tuyên bố: Chúng ta sẽ sát cánh! Chúng ta biết rõ phải làm gì. Eric Hobsbawm: Ông có cảm tưởng rằng họ thật sự biết phải làm gì à? Họ có đường lối nào, có phân tích nào hậu thuẫn không? Không! Họ hốt hoảng như các nữ y tá chạy vội đến giường bệnh của chủ nghĩa tư bản và làm như thể họ đang hành động gì đó. Tuần báo Stern: Họ không biết phải đi về đâu hay sao? Eric Hobsbawm: Đúng như vậy, và thế nên vấn đề mới đáng sợ: họ tuyệt không biết phải làm gì. Như người mù đi giữa mê cung, họ dùng những chiếc gậy khác nhau gõ thử vào tường, đầy tuyệt vọng, và hi vọng một lúc nào đó sẽ tìm thấy lối ra. Nhưng công cụ của họ không có tác dụng. Tuần báo stern: Cựu Thủ tướng Pháp Laurent Fabius lo ngại sẽ xảy ra “bạo động xã hội“, và ứng viên Tổng thống Đức của Đảng Dân chủ Xã hội, bà Gesine Schwan, cho rằng những bạo động đó có thể là một mối nguy cho nền dân chủ. Eric Hobsbawm: Tất cả đều có thể xảy ra. Lạm phát. Giảm phát. Siêu lạm phát. Nếu không còn gì là an toàn nữa, nếu bị ném khỏi cuộc sống, nếu những dự tính cuộc đời của người ta bị hủy diệt tàn bạo thì con người sẽ phản ứng như thế nào? Kinh nghiệm lịch sử của tôi cho biết rằng chúng ta – tôi không thể loại trừ khả năng này – đang tiến đến một bi kịch. Máu sẽ đổ, mà còn hơn thế, máu sẽ đổ rất nhiều, nỗi thống khổ tăng lên, số người tị nạn cũng tăng lên. Và một điều nữa tôi cũng không muốn loại trừ, đó là chiến tranh, một cuộc chiến tranh rồi sẽ biến thành đại chiến thế giới – giữa Trung Quốc và Mỹ. Tuần báo Stern: Nghe quá phi lí! Eric Hobsbawm: Không hề. Tôi thừa nhận là hiện thời kịch bản đó có vẻ rất khó xảy ra. Trung Quốc và Hoa Kỳ hiện đang bổ sung cho nhau, thậm chí còn chống đỡ lẫn nhau, gần như hai mặt của một thể thống nhất. Nhưng cuộc cạnh tranh đối đầu của hai thế lực này ở khu vực châu Á và Thái Bình Dương ngày càng quyết liệt. Không có nền tảng nào cho tình hữu nghị dài lâu giữa hai cường quốc đó. Tuần báo Stern: Xin ông đừng quá bi quan như thế! Eric Hobsbawm: Có rất ít lí do để lạc quan nhìn về tương lai! Ở thế kỉ 19, người ta tin tưởng rằng mọi sự sẽ tiến lên, sẽ tốt đẹp hơn, con người sẽ văn minh hơn, có học thức hơn. Người ta học 66 đọc, học viết. Người ta tin rằng sẽ tiến bộ lên, không chỉ về vật chất mà cả về đạo đức. Người ta đã lạc quan. Tuần báo Stern: Nhưng sau đó thì Đại chiến Thế giới xảy ra năm 1914. Eric Hobsbawm: Và tất cả những thứ đó kết thúc. Một thời đại khủng khiếp, một thời đại cực đoan bắt đầu: chưa bao giờ số người bị giết trong chiến tranh hay bị giết theo chỉ thị và do nhà nước cho phép nhiều như trong thế kỉ 20. Tra tấn từng được xóa bỏ ở phương Tây – một tiến bộ vượt bực trong lịch sử nhân loại – lại được phục hồi! Và đầu thế kỉ 21 này Hoa Kỳ còn biến nó thành một phương tiện thẩm vấn! Sự mông muội đang tiến mạnh. Những giá trị được thừa nhận của nền văn minh bỗng nhiên bị chối bỏ. Tuần báo Stern: Nghe ông nói thì con người thật ngu xuẩn. Eric Hobsbawm: Về vật chất thì với rất nhiều người, thế giới ngày nay đã được cải thiện. Người ta cao lớn hơn, thọ hơn, khỏe hơn. Nhưng về tinh thần, chính trị và đạo đức thì người ta không tiến kịp, hiện tại có lẽ còn đang thụt lùi. Vậy đâu là những giá trị của cuộc sống? Vì sao chúng ta sống trên đời? Sống để làm gì? Tuần báo Stern: Và câu trả lời của ông? Eric Hobsbawm: Chà, tôi chỉ có thể hỏi rằng vì sao người ta cứ bám chặt vào một hệ thống thường xuyên sản sinh ra những tai họa khủng khiếp nhất như vậy? Một hệ thống bóc lột và phá hủy môi trường, cưa chính cái cành cây mà mình đang ngồi? Và bây giờ cành cây gãy răng rắc khắp nơi. Có lẽ nhân loại rồi sẽ ân hận vì không nghe theo Rosa Luxemburg: hoặc chủ nghĩa xã hội, hoặc trở về thời mông muội. Tuần báo Stern: Tôi xin ông, chính các bạn hữu chính trị của ông, những người thừa kế gia sản của Lenin, đã tàn phá dự án đối lập với chủ nghĩa tư bản, đã hủy hoại ý tưởng về một thiên đường mơ ước. Eric Hobsbawm: Vâng, đúng như vậy. Và hậu quả đã hiện rõ. Vì bây giờ, khi chúng ta thật sự cần thì lại không có một dự án đối sách cho nhân loại. Thật tai họa. Tuần báo Stern: Có lẽ vì bản tính của con người là tham lam. Đơn giản chỉ có thế. Eric Hobsbawm: Không. Không. Karl Marx chưa bao giờ lập luận chống lại các nhà tư bản tham lam. Ông ấy chỉ chống lại một hệ thống tất yếu đẻ ra lòng tham. Con người có thể thay đổi, tôi tin tưởng sâu sắc như vậy. Nhưng trong chế độ tư bản, ai cũng buộc phải chạy theo lợi thế cho bản thân, không làm thế là chết. Tuần báo Stern: Vậy ông cho rằng giới nhà băng không hề làm gì quá đáng? Eric Hobsbawm: Họ tuyệt đối tuân theo quy luật nội tại của hệ thống. Lợi nhuận. Lời lãi. Tăng trưởng kinh tế tối đa. Các lí thuyết sùng bái thị trường tự do rất hay ho, chừng nào chúng ta bỏ qua thực tế. Người ta kiến tạo một hệ thống, đặt tên cho nó là tự do, và trên lí thuyết thì nó vận hành rất tốt: mọi người, mọi nhà, mọi doanh nghiệp đều tìm mọi cách kiếm lợi thế, cái lợi thế có thể hoạch tính bằng lí trí, và thị trường đứng trên mọi phán quyết của con người sẽ điều chỉnh mọi chuyện theo hướng lành mạnh. Thật là một hệ tư tưởng sơ khai. Khối tri thức của những người từng hiểu và mổ xẻ chủ nghĩa tư bản thì bị khinh thường và bỏ xó: Những người như Marx và Schumpeter biết rõ rằng chủ nghĩa tư bản là một thứ không đứng yên, nó phát triển và tiến với tinh thần cách mạng về phía trước, nhưng nó cũng tất yếu sụp đổ và luôn gắn liền với những khủng hoảng quy mô khác nhau và có thể hết sức khốc liệt. Tuần báo Stern: Nhưng Marx của ông nói rằng “Mọi cuộc cách mạng cho đến nay chỉ chứng minh được một điều, rằng nhiều thứ có thể thay đổi, chỉ con người là không“. Eric Hobsbawm: Đúng thế, nhưng Phương châm Hi vọng vẫn là một điều vĩ đại. Tuy theo Max Weber thì mô hình xã hội lí tưởng nằm ngoài khả năng của chúng ta, nhưng nếu không tin vào chính trị thì cũng không thể đạt được điều gì đáng kể trong chính trị. Con người vừa có bản tính Thiện, vừa có bản tính Ác – mà hành xử của con người thì chắc có thể thay đổi được! Để thế giới này vẫn còn là quê hương, hay rồi sẽ trở thành quê hương cho tất cả mọi người, mục tiêu ấy đẹp đấy chứ. 67 CHƯƠNG V PHONG CÁCH CHÍNH LUẬN (SOCIAL–POLITICAL STYLE) 1. KHÁI NIỆM 1.1. Tên gọi Phong cách chính luận, phong cách ngôn ngữ chính luận, phong cách báo chí – chính luận (D.E. Rozental; báo chí là một phần của phong cách chính luận; Việt Nam: Cù Đình Tú, Nguyễn Nguyên Trứ, …). Chú ý: phân biệt “chính luận” và “nghị luận”. + Chính luận: “d. Thể văn phân tích, bình luận các vấn đề chính trị, xã hội đương thời. Phong cách chính luận.” [Hoàng Phê chủ biên 2006, 162] + Nghị luận: “đg. Bàn và đánh giá cho rõ về một vấn đề nào đó. Văn nghị luận (văn dùng lý lẽ phân tích, giải quyết vấn đề).” [Hoàng Phê chủ biên 2006, 678] 1.2. Định nghĩa Phong cách chính luận là phong cách ngôn ngữ dùng trong lĩnh vực giao tiếp bàn luận về các vấn đề chính trị – xã hội như an ninh quốc phòng, kinh tế, văn hóa – tư tưởng, giáo dục, nghệ thuật, ... 1.3. Các nhân tố giao tiếp chi phối đặc điểm phong cách 1.3.1. Vai giao tiếp Người giao tiếp có thể thể hiện vai giao tiếp với tư cách cá nhân hoặc tư cách đại diện của một tổ chức. Đó là vai giao tiếp của: + Nhà lãnh đạo, nhà hoạt động chính trị – xã hội (tổng thống, thủ tướng, nhà văn, nghị sĩ, … + Công dân của một đất nước, thành viên một cộng đồng xã hội, sắc tộc, … + Thành viên của một tổ chức chính trị – xã hội 1.3.2. Nội dung giao tiếp Các vấn đề chính trị – xã hội mang tính thời sự của cuộc sống đương thời: nạn ngoại xâm, dịch bệnh, nạn tham nhũng, suy thoái kinh tế, chủ nghĩa bá quyền, di hại của chất độc màu da cam, tội phạm tuổi teen, ngôn ngữ chát, phim kinh dị, … 1.3.3. Mục đích giao tiếp + Trình bày, giải thích, thể hiện chính kiến của mình về vấn đề + Tuyên truyền, động viên, thuyết phục, khích lệ mọi người tin theo và làm theo quan điểm, lập trường của người viết (nói). 1.3.4. Hoàn cảnh giao tiếp Diễn ra trong môi trường mang tính chất cộng đồng xã hội rộng rãi, công khai, chính thức; trong không khí nóng bỏng, sục sôi đấu tranh cho chân lý, cho lẽ phải. 68 1.4. Dạng thức ngôn ngữ 1.4.1. Ngôn ngữ viết Văn bản viết: hịch, cáo, chiếu, xã luận, bình luận, báo cáo chính trị, tuyên ngôn, lời kêu gọi, bài diễn thuyết, bài phát biểu, diễn văn, điếu văn, thư ngỏ (bày tỏ quan điểm, chính kiến),… 1.4.2. Ngôn ngữ nói Bài nói chuyện, lời phát biểu, lời diễn thuyết trong một cuộc mít tinh, tuần hành, trong nghị trường, trong vận động bầu cử, … 2. CHỨC NĂNG Thông báo – thuyết phục. + Thông báo những vấn đề thời sự về chính trị – xã hội đang diễn ra (theo dạng tóm tắt, điểm lại, lược thuật lại). Phần này không phải là nội dung chính. + Bàn luận, phân tích vấn đề và thuyết phục người đọc, người nghe (cả về lý trí và tình cảm) tin theo quan điểm của mình về cách giải quyết vấn đề, từ đó có thái độ, hành động phù hợp với quan điểm, lập trường, lợi ích của mình (giai cấp mình). THIÊN ĐÔ CHIÊU (Lý Thái Tổ, 1010) Xưa nhà Thương đến đời Bàn Canh năm lần dời đô, nhà Chu đến đời Thành Vương ba lần dời đô, há phải các vua thời Tam Đại ấy theo ý riêng tự tiện dời đô. Làm như thế cốt để mưu nghiệp lớn, chọn ở chỗ giữa, làm kế cho con cháu muôn vạn đời, trên kính mệnh trời, dưới theo ý dân, nếu có chỗ tiện thì dời đổi, cho nên vận nước lâu dài, phong tục giàu thịnh. Thế mà hai nhà Đinh, Lê lại theo ý riêng, coi thường mệnh trời, không noi theo việc cũ Thương Chu, cứ chịu yên đóng đô nơi đây, đến nỗi sự nghiệp không dài, vận số ngắn ngủi, trăm họ tổn hao, muôn vật không hợp. Trẫm rất đau đớn, không thể không dời. Huống chi thành Đại La, đô cũ của Cao Vương, ở giữa khu vực trời đất, được thế rồng chầu hổ phục, chính giữa nam bắc đông tây, thuận tiện núi sông sau trước. Vùng này mặt đất rộng mà bằng phẳng, thế đất cao mà sáng sủa, dân cư không khổ thấp trũng tối tăm, muôn vật hết sức tươi tốt phồn thịnh. Xem khắp nước Việt đó là nơi thắng địa, thực là chỗ tụ hội quan yếu của bốn phương, đúng là nơi thượng đô kinh sư mãi muôn đời. Trẫm muốn nhân địa lợi ấy mà định nơi ở, các khanh nghĩ thế nào? (Bản dịch của Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, in trong Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà Xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1993) 3. ĐẶC TRƯNG 3.1. Tính truyền cảm Ngôn ngữ chính luận phải giàu sức biểu cảm, gây xúc động mạnh mẽ nơi lòng người đọc, truyền cho họ một niềm tin, một hy vọng, một dũng khí. LỜI KÊU GỌI TOÀN QUỐC KHÁNG CHIẾN Hỡi đồng bào toàn quốc! Chúng ta muốn hoà bình, chúng ta phải nhân nhượng. Nhưng chúng ta càng nhân 69 nhượng, thực dân Pháp càng lấn tới, vì chúng quyết tâm cướp nước ta lần nữa! Không! Chúng ta thà hy sinh tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ. Hỡi đồng bào! Chúng ta phải đứng lên! Bất kỳ đàn ông, đàn bà, bất kỳ người già, người trẻ, không phân chia tôn giáo, đảng phái, dân tộc. Hễ là người Việt Nam thì phải đứng lên đánh thực dân Pháp để cứu Tổ quốc. Ai có súng dùng súng. Ai có gươm dùng gươm, không có gươm thì dùng cuốc, thuổng, gậy gộc. Ai cũng phải ra sức chống thực dân Pháp cứu nước. Hỡi anh em binh sĩ, tự vệ, dân quân! Giờ cứu nước đã đến. Ta phải hy sinh đến giọt máu cuối cùng, để giữ gìn đất nước. Dù phải gian lao kháng chiến, nhưng với một lòng kiên quyết hy sinh, thắng lợi nhất định về dân tộc ta! Việt Nam độc lập và thống nhất muôn năm! Kháng chiến thắng lợi muôn năm! Hà Nội, ngày 19 tháng 12 năm 1946 Hồ Chí Minh 3.3. Tính hùng biện Phong cách ngôn ngữ chính luận vận dụng nhiều thủ thuật lập luận có sức tác động lớn, thuyết phục cao. xưa. Phần lớn các cách thức lập luận đó đều đã được đề cập trong nghệ thuật hùng biện thời 3.1. Tính đại chúng Ngôn ngữ chính luận phải hướng tới đông đảo quần chúng, đặc biệt là các tầng lớp lao động, nên ngôn ngữ từ phải giản dị, dễ hiểu. Cách dùng từ, cách đặt câu của ngôn ngữ chính luận phải mang tính chất phổ thông. Lời lẽ diễn đạt phải gần gũi với quần chúng. Tính đại chúng của ngôn ngữ chính luận Việt Nam thể hiện rõ nhất trong văn chính luận của Hồ Chí Minh. Chủ nghĩa cá nhân khéo dỗ dành người ta đi xuống, mà ai cũng biết xuống dốc thì dễ hơn lên dốc. (Đạo đức cách mạng) Làm ăn không có kế hoạch như bắt chạch đằng đuôi. Thế ta như nước, thế địch như lửa. Nước nhất định thắng lửa. 4. ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ 4.1. Ngữ âm Phát âm chuẩn mực, thân mật, biểu cảm, hùng hồn. Giọng điệu, ngữ điệu và những yếu tố phi lời kèm theo trong dạng nói của phong cách chính luận đặc biệt quan trọng. Âm sắc, màu sắc của lời nói luôn thay đổi phù hợp với nội dung, tình cảm của từng đoạn văn. Tình cảm, niềm tin của người nói phải thể hiện qua giọng nói, lời nói và truyền đến người nghe bằng sự lay động của trái tim và nhận thức. 70 4.2. Từ ngữ – Sử dụng lớp từ ngữ thuật ngữ chính trị – xã hội tùy thuộc vào từng loại văn bản. – Từ ngữ giàu màu sắc biểu cảm, hình tượng. Nước mắt anh hùng lau chẳng ráo, thương vì Cây hương nghĩa sĩ thắp nên thơm, cảm bởi một câu vương thổ. hai chữ thiên dân; (Nguyễn Đình Chiểu, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc) – Có thể sử dụng từ ngữ khẩu ngữ để làm tăng tính hình ảnh, tính biểu cảm và tính quần chúng. 4.3. Ngữ pháp Phong cách ngôn ngữ chính luận sử dụng nhiều loại câu văn khác nhau, linh hoạt, uyển chuyển; kết hợp cả loại câu ngắn và câu dài, câu đơn giản và câu phức tạp. Nhìn chung, câu văn trong phong cách ngôn ngữ chính luận thường tương đối dài, có nhiều tầng bậc cấu trúc; sử dụng nhiều loại hình câu lập luận. Năm tháng sẽ trôi qua, nhưng thắng lợi của nhân dân ta trong sự nghiệp kháng chiến chống Mỹ, cứu nước mãi mãi được ghi vào lịch sử dân tộc ta như một trong những chiến công chói lọi nhất, một biểu tượng sáng ngời về sự toàn thắng của chủ nghĩa anh hùng cách mạng và trí tuệ con người, và đã đi vào lịch sử thế giới như một chiến công vĩ đại của thế kỷ XX, một sự kiện có tầm quan trọng quốc tế và có tính thời đại sâu sắc. (BCHTƯ ĐLĐ Việt Nam, Báo cáo chính trị tại Đại hội toàn quốc lần thứ IV) 4.4. Tu từ Thường xuyên sử dụng các phép tu từ nhằm tăng sức hấp dẫn, thuyết phục, tác động. Một số phép tu từ hay được sử dụng: so sánh, ẩn dụ, nhân hóa, hóa dụ, thậm xưng, chơi chữ, tương phản, điệp ngữ, lặp cú pháp, sóng đôi cú pháp, tăng cấp, câu hỏi tu từ, trường cú (câu tuần hoàn), ... Các phép tu từ gần như là yếu tố không thể thiếu được của ngôn ngữ chính luận, đặc biệt là loại ngôn ngữ chính luận thiên về phương diện hùng biện. 4.5. Kết cấu văn bản Theo yêu cầu cấu trúc của từng thể loại, nhưng nói chung không quá gò bó. Ví dụ một bài văn tế thường có 4 phần: + Lung khởi: luận chung về lẽ sống chết, thường bắt đầu bằng mấy chữ “Than ôi”, “Than rằng”, “Thương ôi”... + Thích thực: kể phẩm hạnh, công đức, cuộc đời của người đã chết, thường bắt đầu bằng mấy chữ “ Nhớ cha (linh, ông) xưa"... + Ai vãn: nói lên niềm thương tiếc đối với người đã chết, thường bắt đầu bằng mấy chữ "Hỡi ôi" hoặc "Ôi"... + Kết: bày tỏ lòng tiếc thương và lời cầu nguyện, lời mời của người đứng tế đối với linh hồn người chết, thường bắt đầu bằng mấy chữ “Con (tôi, chúng tôi, bản chức…) nay" và kết lại bằng mấy chữ “Phục duy”, “Thượng hưởng”... 71 5. CÁC THỂ LOẠI TIÊU BIỂU 5.1. Diễn văn 5.2. Điếu văn 5.3. Hịch 5.4. Cáo 5.5. Chiếu 5.6. Tuyên ngôn 5.7. Lời kêu gọi 5.8. Bài phát biểu 5.9. Xã luận 5.10. Bài phê bình Lời khuyên của một nhà nghiên cứu về cách viết bài phê bình: Viết phải có văn, có nghệ thuật, giống như đàn bà phải có trang sức. Nhưng đừng có làm văn một cách lộ liễu để trở thành một lối uốn éo, một thứ trang trí hoa lá cành. Nhiều khi cũng phải dùng hình ảnh. Nhưng hình ảnh của văn nghiên cứu phê bình khác với hình ảnh trong văn sáng tác. Hình ảnh của văn nghiên cứu, phê bình phải đạt được cùng một lúc hai chức năng: một là chuyển tải tình cảm cảm xúc thẩm mỹ, hai là diễn đạt được những khái niệm, những phạm trù, những quy luật phản ánh bản chất của đối tượng nghiên cứu, phê bình. Vì nghiên cứu phê bình còn là chuyện khoa học, chuyện tư duy trừu tượng. Ngoài ra, cũng như văn sáng tác, văn nghiên cứu phê bình cũng phải có giọng điệu, cũng phải tạo được không khí. Tuỳ theo nhu cầu này mà chọn từ, đặt câu cho thích hợp. Nói chung văn phê bình gần với văn sáng tác hơn, hành văn phóng túng hơn. Có khi phải dùng từ thật chính xác, có khi lại phải dùng những khái niệm mơ hồ. Có khi phải đặt câu ngắn, có khi phải viết câu dài. Để tạo giọng điệu, có khi phải viết những câu thiếu thành phần ngữ pháp, giống như khẩu ngữ vậy – “khẩu ngữ là máu của câu văn xuôi”, có một nhà nghiên cứu phê bình văn học đã nói như vậy. Biết dùng khẩu ngữ, đúng lúc, đúng chỗ, câu văn sống động hẳn lên. (Nguyễn Đăng Mạnh) 72 BÀI TẬP 1. So sánh đặc điểm ngôn ngữ của hai đoạn trích sau đây và theo anh chị, văn phong chính luận tiếng Việt hiện đại nên hướng tới một cách diễn đạt có màu sắc biểu cảm như thế nào cho phù hợp với công chúng và bối cảnh chính trị - văn hoá hiện nay? a/ Chiếu lên ngôi của Quang Trung Nguyễn Huệ Nước Việt ta từ đời Đinh, Lê, Lý, Trần gây dựng ra nước cho đến ngày nay, thánh minh dấy lên không phải là một họ, nhưng thịnh suy, dài ngắn, vận mệnh do trời, không phải sức người tạo ra được. Trước đây nhà Lê mất chính quyền, họ Trịnh và cựu Nguyễn chia bờ cõi. Hơn hai trăm năm nay, kỷ cương rối loạn, vua Lê chỉ là hư vị, cường thần tự ý vun trồng, giềng mối của trời đất một phen rơi xuống không nâng lên được, chưa có lúc nào hư hỏng quá như lúc này vậy. Vả lại mấy năm gần đây, nam bắc gây việc binh đao, nhân dân rơi vào chốn bùn than. Trẫm là người áo vải ở Tây Sơn, không có một thước đất, vốn không có chí làm vua, chỉ vì lòng người chán ngán đời loạn, mong mỏi được vua hiền để cứu đời yên dân, vì vậy trẫm tập hợp nghĩa binh, mặc áo tơi đi xe cỏ để mở mang núi rừng, giúp đỡ hoàng đại huynh rong ruổi việc nhung mã, gây dựng nước ở Tây Thổ, vỗ yên các nước Xiêm La, Cao Miên, đánh lấy Phú Xuân, tiến ra Thăng Long, cố ý quét sạch loạn lạc, cứu vớt dân trong vòng nước lửa, rồi sau trả lại nước cho họ Lê, trả đất về đại huynh, trẫm sẽ dùng xiêm thêu hia đỏ ngao du hai nơi làm vui mà thôi. Nhưng việc đời run rủi, trẫm không theo được cái chí xưa đã định. (Nguyên văn chữ Hán trong Hàn các anh hoa, Ngô Thì Nhậm. Theo bản dịch tiếng Việt của Hợp tuyển thơ văn Việt Nam, quyển III (Hà Nội 1963)) b/ “Lật bộ áo "Nhân văn – Giai phẩm" thối tha, người ta thấy ra cả một ổ phản động toàn những gián điệp, mật thám, lưu manh, trốt-kít, địa chủ tư sản phản động, quần tụ trong những tổ quỷ với những gái điếm, bàn đèn, sách báo chống cộng, phim ảnh khiêu dâm” “Trong cái công ty phản động "Nhân văn – Giai phẩm" ấy thật sự đủ mặt các loại "biệt tính": từ bọn Phan Khôi, Trần Duy mật thám cũ của thực dân Pháp đến bọn gián điệp Thụy An, từ bọn trốtkít Trương Tửu, Trần Đức Thảo đến bọn phản Đảng Nguyễn Hữu Đang, Trần Dần, Lê Đạt. Một đặc điểm chung là hầu hết bọn chúng đều là những phần tử thuộc giai cấp địa chủ và tư sản phản động, và đều ngoan cố giữ lập trường quyền lợi giai cấp cũ của mình, cố tình chống lại cách mạng và chế độ” (Tố Hữu, Qua cuộc đấu tranh chống nhóm phá hoại "Nhân văn – Giai phẩm" trên mặt trận văn nghệ, NXB Văn hoá, 1958, tr. 9 & 17) 2. Đề tài bàn luận của đoạn trích sau đây là gì? Nêu trình tự lập luận và cách thức của tác giả. Những ý kiến của tác giả đưa ra trong đoạn trích này có sức thuyết phục hay không? Vì sao? Tham nhũng là một hiện tượng vô cùng phức tạp, xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau. Trước, phần lớn giới nghiên cứu chỉ chú ý đến hai nguyên nhân chính: kinh tế và chính trị. Về kinh tế, nói chung, có hai quy luật chính: một, nước có thu nhập trên đầu người càng cao càng ít tham nhũng; và hai, trong khi thu nhập dựa trên kỹ nghệ làm giảm thiểu tham nhũng, ở những nơi thu nhập chủ yếu dựa trên tài nguyên thiên nhiên (như dầu lửa, chẳng hạn) thì tham nhũng không những không giảm mà còn có chiều hướng gia tăng trầm trọng hơn những nơi khác. Về chính trị, nói chung, cũng có mấy quy luật chính: một, quốc gia càng dân chủ, càng minh bạch và càng tự do, đặc biệt tự do ngôn luận, tham nhũng càng ít; hai, tính chất dân chủ ấy càng lâu đời và càng ổn định, tham nhũng lại càng ít (ngược lại, như nhiều nước Đông Âu sau 1990 chứng minh, trong quá trình chuyển tiếp từ độc tài đến dân chủ, nạn tham nhũng càng hoành hành dữ dội hơn hẳn trước đó); và ba, hầu hết các nước độc tài đều tham nhũng, nhưng mức tham nhũng mỗi nơi mỗi khác: độc tài dựa trên ý thức hệ ít tham nhũng hơn độc tài dựa trên gia đình hoặc cá nhân. Gần đây, ngoài hai nguyên nhân kinh tế và chính trị ấy, giới nghiên cứu còn chú ý đến một nguyên nhân khác: văn hóa. Về phương diện văn hóa, ở cấp độ vĩ mô, người ta phát hiện một số điểm khá thú vị. Một, trong các nước phát triển, những nước theo đạo Tin Lành ít tham nhũng hơn các nước khác (xin lưu ý: các nước theo đạo Tin Lành cũng là những nước có nền dân chủ sớm, cao và ổn định nhất!). Hai, trong số các nước đang phát triển, các cựu thuộc địa của Anh ít tham nhũng hơn cựu thuộc địa của Pháp hay Tây Ban Nha. Ba, những nước có tinh thần tập thể (collectivism) mạnh thường tham nhũng 73 nhiều hơn những nước có tinh thần cá nhân chủ nghĩa cao (có một ngoại lệ hầu như duy nhất: Singapore). Bốn, trong các nước có tinh thần cá nhân chủ nghĩa, những nơi chủ nghĩa cá nhân phát triển theo chiều dọc (vertical individualism, nhấn mạnh vào tính độc lập của cá nhân đồng thời chống lại những dị biệt mang tính đẳng cấp trong xã hội ) thường tham nhũng nhiều hơn những nơi chủ nghĩa cá nhân phát triển theo chiều ngang (horizontal invidualism, nhấn mạnh cả tính độc lập lẫn tính cạnh tranh, muốn chiếm vị trí trên cùng trong bậc thang đẳng cấp). Năm, ít nhiều liên hệ với đặc điểm vừa nêu, những nơi nặng tinh thần gia tộc bao nhiêu càng dễ tham nhũng bấy nhiêu: ở đó, những người có quyền thế dễ có khuynh hướng phân phối quyền lực và quyền lợi, trước hết, cho những người thân trong dòng họ, và những người ấy lại trở thành những đầu mối của tham nhũng. Sáu, những nước càng đề cao nam quyền càng có nguy cơ tham nhũng nhiều. Ở cấp độ vi mô, nhiều nhà nghiên cứu tập trung sự chú ý vào tâm lý cá nhân cũng như liên cá nhân (interpersonal) để giải thích hiện tượng tham nhũng. Lý do cũng dễ hiểu. Tham nhũng là một mối quan hệ hai chiều: người nhận tiền – thường là người có quyền lực) – và người đưa tiền – người ít hoặc không có quyền lực nhưng đang cần sử dụng quyền lực của người khác (đó là chưa kể sự hiện hữu của thành tố thứ ba: môi giới). Lý do để người ta nhận hối lộ không khó giải thích: thứ nhất, vì tham; thứ hai, vì người ta có thể; và thứ ba, vì tính toán: khó bị phát hiện, hoặc nếu bị phát hiện, cái giá phải trả rẻ hơn những gì người ta nhận được. Nguyên nhân thứ nhất gắn liền với bản tính con người; nguyên nhân thứ hai với cơ chế; và nguyên nhân thứ ba với pháp luật. (N.H.Q) 74 CHƯƠNG VI PHONG CÁCH VĂN CHƯƠNG (BELLETRISTIC STYLE) 1. KHÁI NIỆM 1.1. Tên gọi + Phong cách văn chương, phong cách ngôn ngữ văn chương [Cù Đình Tú 1983], [Nguyễn Nguyễn Trứ 1988] + Phong cách ngôn ngữ nghệ thuật [Cù Đình Tú – Lê Anh Hiền – Nguyễn Thái Hoà – Võ Bình 1982], [Võ Bình – Lê Anh Hiền 1983]. 1.2. Những quan điểm khác nhau về ngôn ngữ văn chương + Coi ngôn ngữ văn chương là một phong cách chức năng ngôn ngữ tương đương như các phong cách khác. (Cù Đình Tú và các tác giả sách Phong cách học tiếng Việt viết trước năm 1993). + Không coi ngôn ngữ văn chương là một phong cách ngôn ngữ mà là một loại hình ngôn ngữ (kiểu chức năng ngôn ngữ) [Đinh Trọng Lạc 1999, 16-17]. Bảng: Vị trí của phong cách chức năng và quan hệ của nó với kiểu chức năng ngôn ngữ [Đinh Trọng Lạc 1999, 16-17] NGÔN NGỮ Kiểu chức năng của ngôn ngữ HOẠT ĐỘNG LỜI NÓI LỜI NÓI Phong cách chức năng Ngôn ngữ phi nghệ thuật Phong cách hành chính Ngôn ngữ nghệ thuật Phong cách khoa học Ngôn ngữ nói Phong cách báo chí Ngôn ngữ viết Phong cách chính luận Kiểu văn bản Thể loại văn bản Phong cách văn bản Phong cách SHHN 1.3. Định nghĩa Phong cách văn chương là phong cách ngôn ngữ sử dụng trong các tác phẩm văn chương và các tác phẩm nghệ thuật có sử dụng ngôn từ (ca từ trong bản nhạc, lời thoại trong kịch, lời thoại trong điện ảnh). Tác phẩm văn chương: + văn vần: thơ, ca dao, phú, tục ngữ, câu đối, câu đố, … + văn xuôi nghệ thuật: bút ký, phóng sự, tuỳ bút, truyện ngắn, tiểu thuyết, kịch bản văn học, … Ngôn ngữ văn chương trong dạng lý tưởng là sự thể hiện toàn vẹn nhất, sáng chói nhất những bước phát triển của ngôn ngữ toàn dân. (Cù Đình Tú) 75 Phong cách ngôn ngữ văn chương tiếng Việt xuất hiện sớm và trải qua hai thời kỳ: thời kỳ chỉ có văn chương truyền miệng và thời kỳ vừa có văn chương truyền miệng vừa có văn chương viết (khoảng từ thế kỷ XV, chữ Nôm với Quốc âm thi tập). 1.4. Những nhân tố giao tiếp chi phối đặc điểm phong cách 1.4.1. Vai giao tiếp Tác giả, nghệ sĩ ↔ độc giả yêu thích văn chương, nghệ thuật 1.4.2. Nội dung giao tiếp Tâm tư tình cảm, hiện thực cuộc sống, bức tranh về đời sống tâm lý xã hội được soi rọi, nhận thức qua lăng kính nghệ thuật và lý tưởng thẩm mỹ của tác giả. 1.4.3. Mục đích giao tiếp Giải bày tâm sự, phản ánh hiện thực, cảnh tỉnh, thức tỉnh độc giả, tâm tình, đối thoại với độc giả bằng tâm hồn, cảm xúc, lý trí. 1.4.4. Hoàn cảnh giao tiếp Tự nguyện Trong môi trường thông tin nghệ thuật: đề cao cái đẹp, đề cao cảm xúc, chấp nhận các nhân tố của mã nghệ thuật: hư cấu (fiction), hình tượng, lối nói ẩn dụ, ám chỉ (allusion), … và sự mã hoá ngôn ngữ (một dạng ngôn ngữ mật mã). Người đọc phải là những người giàu cảm xúc và phải có khả năng giải mã ngôn ngữ nghệ thuật. 2. CHỨC NĂNG Có 3 chức năng cơ bản. + Thông báo + Thẩm mỹ (chức năng trung tâm, đặc thù) + Trao đổi tư tường tình cảm (giao tiếp) 2.1. Thông báo Ngôn ngữ văn chương phản ánh cuộc sống và con người, thể hiện nhận thức của nhà văn, nhà thơ về thế giới cũng như về bản thân mình. Văn chương cung cấp cho người đọc những hiểu biết phong phú, đa dạng về lịch sử, địa lý, văn hoá, xã hội, phong tục, tập quán, tâm lý, tư tưởng, … của con người và xã hội. Văn chương là một hình thức sắc bén giúp con người tiếp cận chân lý hiện thực và chân lý đời sống. 2.2. Thẩm mỹ Tạo dựng lên bức tranh về cái đẹp và giáo dục về cái đẹp cho con người. Đây là chức năng trung tâm và là chức năng đặc thù của phong cách văn chương. Sự thưởng thức văn chương nghệ thuật là một hoạt động tự nguyện, chủ yếu gắn với nhu cầu về cái đẹp, muốn vươn tới lý tưởng, vươn tới sự hoàn thiện về tâm hồn, nhân cách. Văn chương có nhiệm vụ thoả mãn nhu cầu ấy thông qua phản ánh quan niệm thẩm mỹ của con người, quan hệ thẩm mỹ của con người với thiên nhiên và cuộc sống xã hội, bồi dưỡng, phát triển cho con người năng lực cảm thụ và sáng tạo thẩm mỹ. 76 2.3. Trao đổi tư tưởng tình cảm (giao tiếp) Văn chương đáp ứng nhu cầu giãi bày, chia sẻ, trao đổi, đối thoại, … tâm tư tình cảm giữa nhà văn, nhà thơ với độc giả. Văn chương là chiếc cầu nối giữa trái tim với những trái tim. 3. ĐẶC TRƯNG 3.1. Tính hình tượng Theo “Từ điển văn học”, thì: Hình tượng là sự phản ánh hiện thực một cách khái quát bằng nghệ thuật dưới những hiện tượng cụ thể, sinh động, điển hình, được nhận thức trực tiếp bằng cảm tính (chung cho các loại hình nghệ thuật). Hình tượng văn học là bức tranh sinh động nhất của cuộc sống được xây dựng bằng ngôn ngữ nhờ có trí tưởng tượng và óc sáng tạo và cách đánh giá của nhà nghệ sĩ. Cũng như các ngành nghệ thuật khác, văn chương thực hiện các chức năng của mình thông qua các hình tượng được xây dựng nên trong các tác phẩm. Do đó ngôn ngữ văn chương phải làm thế nào để dựng nên được các hình tượng trong tác phẩm. Ngôn ngữ có tính hình tượng là ngôn ngữ có khả năng tái hiện hiện thực, làm xuất hiện ở người đọc những biểu hiện thị giác, xúc giác, khứu giác những biểu tượng vận động của con người, vật, cảnh đời… Ngôn ngữ văn chương dựng lên trước mắt người đọc một bức tranh cụ thể, sống động về hiện thực, làm cho họ có cảm giác như có thể dùng các giác quan để tiếp nhận trực tiếp về nó. Ví dụ : Ôi những cánh đồng quê chảy máu, Dây thép gai đâm nát trời chiều. (Nguyễn Đình Thi, Đất nước) Đó là một thứ ngôn ngữ tạo hình, biểu cảm và có sức biểu trưng lớn. Ngôn ngữ văn chương tồn tại nhiều tầng nghĩa. Từ hình tượng văn chương gợi ra nhiều cách cảm, cách nghĩ, điều đó tạo nên tính đa nghĩa và sức hấp dẫn của tác phẩm văn chương. Ôi hạnh phúc đâu chỉ có cơm ngon và áo đẹp Mùa xuân đâu chỉ có hoa thơm và nắng hồng Cuộc đời còn có cả những nụ hôn ... (Xuân Hồng, Mùa xuân bên cửa sổ) “Ngôn ngữ văn chương khác với lới nói thông thường ở chỗ nó gợi ra một tập hợp không sao kể xiết những ý tưởng, những tình cảm, những sự giải thích.” (Lep Tônxtôi) 3.2. Tính truyền cảm Tác phẩm văn chương là sản phẩm của cảm xúc của người nghệ sĩ trước cảnh đời, cảnh người, trước thiên nhiên. Bởi vậy, ngôn ngữ văn chương phải biểu hiện cho được cảm xúc của tác giả và truyền được cảm xúc của tác giả đến người đọc, dấy lên ở người đọc những cảm xúc như cảm xúc của tác giả. 77 3.3. Tính cá thể hóa (phong cách ngôn ngữ cá nhân) Tính cá thể hóa là làm nổi bật lên cái vẻ riêng, cái đặc sắc riêng về ngôn ngữ tác giả. Đó là lối phô diễn riêng (cái giọng riêng – tone) của nhà văn, nhà thơ. “Mỗi nhà văn phải có lối nói riêng của mình. Nếu tác giả nào không có lối nói riêng thì người đó sẽ không bao giời là nhà văn cả.” (Sê-khốp) Tính cá thể của ngôn ngữ văn chương thể hiện ở hai mặt: + Phong cách ngôn ngữ cá nhân tác giả trong tác phẩm. Ghé mắt trông ngang thấy bảng treo, Kìa đến thái thú đứng cheo leo. Ví đây đổi phận làm trai được, Thì sự anh hùng há bấy nhiêu? (Hồ Xuân Hương, Đề đền Sầm Nghi Đống) Giong thơ đầy cá tính, tự tin, bản lĩnh. Giọng thơ đi trước thời đại hơn một thế kỷ. + Kỹ thuật của tác giả làm rõ sự khác biệt giữa nhân vật này với nhân vật khác, giữa sự vật này với sự vật khác, giữa cảnh đời này với cảnh khác. 3.4. Tính tổng hợp Ngôn ngữ văn chương có khả năng sử dụng yếu tố ngôn ngữ của tất cả các phong cách ngôn ngữ khác và “tái tạo lại” (Vinogradov) thành yếu tố riêng của mình. Trong ngôn ngữ văn chương, ta thấy đầy đủ bóng dáng các phong cách khác. Ngôn ngữ văn chương tiêu biểu cho ngôn ngữ thời đại, đồng thời chứa đựng những yếu tố dự báo của ngôn ngữ dân tộc trong tương lai. Trong các phong cách ngôn ngữ, ngôn ngữ văn chương có quan hệ đặc biệt với khẩu ngữ. Khẩu ngữ là cội nguồn tiếp sức cho ngôn ngữ văn chương. Tài năng của nhà văn về mặt ngôn ngữ trước hết và lớn nhất là về phương diện sử dụng khẩu ngữ sống động, cảm xúc, giàu hình ảnh của thời mình đang sống. 4. ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ 4.1. Ngữ âm Ngôn ngữ văn chương sử dụng tất cả các phương tiện ngữ âm của ngôn ngữ dân tộc phục vụ cho nhu cầu biểu đạt của tác phẩm văn chương: tiếng địa phương, tiếng nước ngoài, những cách nói biến âm, trại âm, những cách phát âm mang màu sắc riêng của cá nhân, ... Về phương diện này, ngôn ngữ văn chương rất giống với khẩu ngữ, nhưng trong văn chương, những yếu tố vừa nói được nghệ thuật hoá, cách điệu hoá. Yếu tố ngữ âm được đặc biệt coi trọng trong thơ và các loại văn vần. Ngữ âm là một phương diện thi pháp hàng đầu của thơ (vần, nhịp điệu, nhạc điệu, tiết tấu, niêm, luật, ...). Yếu tố ngữ âm cũng được chú ý trong văn xuôi nghệ thuật (nhịp điệu, tiết tấu, sự luân phiên, hài hoà về bằng trắc, độ dài ngắn của câu văn, ...). 4.2. Từ ngữ Phong cách ngôn ngữ văn chương có một lớp từ ngữ riêng gọi là từ ngữ văn chương (hoặc từ ngữ thi ca). 78 Ví dụ: phu quân, tân lang, tân nương, mẫu tử, hôn lễ, nơi chôn nhau cắt rốn, . . . Số lượng lớp từ ngữ này tương đối ít. Từ ngữ văn chương có tính cụ thể, hình ảnh, cảm xúc. Từ ngữ được chọn lọc, trau chuốt hết sức công phu. Maiacôpxki từng viết: Làm thơ Chẳng khác gì khai thác Chất hiếm radium Lấy một gam Mất hàng năm lao lực Chỉ mỗi một từ Có khi mất đứt Hàng trăm nghìn Tấn quặng xỉn ngôn từ. (Nói chuyện với người thanh tra tài chính) Hoặc Giả Đảo: Tuyệt cú Nhị cú tam niên đắc, Nhất ngâm song lệ lưu. Tri âm như bất thưởng, Quy ngoạ cố sơn thu. Ba năm làm được hai câu Ngâm lên dòng lệ u sầu tuôn rơi ... Tri âm như chẳng cảm lời Thu về núi cũ ngắm trời mây bay ... Từ ngữ thường chứa những kết hợp bất thường và những từ ngữ mới lạ: Có một dòng sông chảy dài trong trí nhớ Làng em bến lở, làng anh ở bến bồi (Đinh Trầm Ca, Sông quê) Bầy sâm cầm nhỏ vỗ cánh mặt trời (Trịnh Công Sơn, Nhớ mùa thu Hà Nội) Ai buồn như tháp cổ Gai xương rồng cựa đêm. Ai dong xe thổ mộ Chở trảng cát qua thềm. Ai cánh chim phiêu lữ Đậu líu lơ bên đàng. Ai mơ hồn vũ nữ Phủ phất chiều Phan Rang. (Trần Ngọc Tuấn, Thấp thoáng Phan Rang) Từ ngữ mang tính cá thể hóa. Ví dụ : 79 + Ngôn ngữ trào lộng của Tú Xương bộc trực, dân dã, từ ngữ thường chỉ dùng với nghĩa đen, nghĩa gốc : Sơ khảo khoa này, bác cử Nhu Sách như hũ nút, chữ như mù Văn chương nào phải là đơn thuốc Chớ có khuyên xằng, chết bỏ bu! (Bác cử Nhu) Ngôn ngữ trào lộng của Nguyễn Khuyến thâm thúy, ý nhị thể hiện văn của một bậc đại khoa. Có tiền việc ấy mà xong nhỉ! Đời trước làm quan cũng thế a? (Kiều bán mình chuộc cha) 4.3. Ngữ pháp Sử dụng nhiều loại câu khác nhau, linh hoạt, uyển chuyển, sinh động Câu văn thường đa nghĩa, sử dụng nhiệu phép tu từ cú pháp. Câu văn thường mang đặc điểm cá nhân của từng tác giả. Thơ ca (“Vương quốc của ẩn dụ”) thường có những kết cấu cú pháp đặc trưng (“cú pháp thi ca”). Thơ là siêu ngữ pháp (sự phi lý và hỗn độn). So sánh hai dạng ngữ pháp thơ: Tôi muốn tắt nắng đi Cho màu đừng nhạt mất Tôi muốn buộc gió lại Cho hương đừng bay đi (Xuân Diệu, Vội vàng) Liễu líu lo tình chim dịch biếc Nhụy lời râu bướm tiếp âm hương Ngữ pháp văn xuôi (Lê Đạt, Nhuỵ lời) Siêu ngữ pháp 4.4. Tu từ Sử dụng nhiều và một cách có nghệ thuật các phép tu từ khác nhau. Ngôn ngữ văn chương là “vương quốc của các phép tu từ”. 4.5. Kết cấu văn bản Tự do, linh hoạt, sáng tạo, luôn luôn đổi mới. Có một khuôn mẫu kết cấu cho tác phẩm văn chương (hiện đại) là không có kết cấu nào cả (!). 5. CÁC THỂ LOẠI TIÊU BIỂU 5.1. Truyện ngắn 80 5.2. Tiểu thuyết 5.3. Bút ký 5.4. Tuỳ bút 5.5. Thơ Thơ luôn luôn gắn với hội hoạ. Người xưa nới “Thi trung hữu hoạ”. Đặc biệt thơ Việt Nam luôn gắn với nhạc. Rất nhiều bài thơ đã được phổ nhạc. “Theo truyền thống văn hóa của Việt Nam, những bài thơ ngày xưa làm ra đều phải thêm chữ ca hay là ngâm vào đó. Ví dụ như “Chinh phụ ngâm”, hay là “Gia huấn ca”. Bởi vì ngày xưa, người Việt Nam vẫn còn thất học, dân chúng không phải người nào cũng đọc, cũng biết chữ. Thế thì phải dùng giọng hát để phổ biến tác phẩm văn thơ. Khi tôi phổ nhạc bài thơ, vào thời nay, là tôi chỉ muốn đóng góp, tôi dùng âm nhạc chắp cánh cho thơ bay lên, thế thôi.” (Phạm Duy, Tôi luôn vui buồn với nước non, BBC 14/12/2012) 5.5.1. Thơ cách luật 5.5.2. Thơ tự do 5.5.3. Thơ văn xuôi 5.6. Kịch 5.6.1. Kịch nói 5.6.2. Chèo 5.6.3. Tuồng 5.6.4. Cải lương 81 BẢNG SO SÁNH ĐẶC ĐIỂM CỦA CÁC PHONG CÁCH CHỨC NĂNG TIẾNG VIỆT CÁC PHONG ĐẶC TRƯNG CÁCH NĂNG Tính chính xác CHỨC CHỨC NĂNG Tính biểu cảm Tính Tính trừu cụ tượng thể Tính khách quan Tính cá thể Tính Tính đại khuôn chúng mẫu Phong cách khẩu Trao đổi 0 tư tưởng ngữ tình cảm IV 0 V 0 IV V I Thông V báo – Phong cách hành cầu chính khiến 0 III I V 0 I V Thông IV báo – Phong cách khoa chứng học minh I V 0 IV I 0 IV IIi Phong cách báo Thông tin – tác chí động II II III III II III III Thông II báo – Phong cách chính thuyết luận phục III IV II II III II II V I IV I V IV I Thẩm mỹ I (*) Phong cách văn – thông chương báo BÀI TẬP 1. Phân tích tính hình tượng của ngôn ngữ văn chương qua ví dụ sau: Trang sách hồng nằm mơ màng ngủ Em gối đầu trên những dòng thơ Em thấy mình là hoa hồng nhỏ Bay giữa đời làm mát ngày qua (Trịnh Công Sơn, Em là bông hồng nhỏ) 2. Nêu sự khác nhau về phong cách ngôn ngữ tác giả qua hai ví dụ sau: a/ Người đi tìm hình của nước Lũ chúng ta ngủ trong giường chiếu hẹp Giấc mơ con đè nát cuộc đời con! Hạnh phúc đựng trong một tà áo đẹp! Một mái nhà yêu rủ bóng xuống tâm hồn. 82 Trǎm cơn mơ không chống nổi một đêm dày Ta lại mặc cho mưa tuôn và gió thổi Lòng ta thành con rối Cho cuộc đời giật dây! (Chế Lan Viên) b/ QUÊ HƯƠNG Làng tôi ở vốn làm nghề chài lưới Nước bao vây cách biển nửa ngày sông Khi trời trong, gió nhẹ sớm mai hồng Dân trai tráng bơi thuyền đi đánh cá Chiếc thuyền nhẹ hăng như con tuấn mã Phăng mái chèo mạnh mẽ vượt trường giang Cánh buồn giương to như mảnh hồn làng Rướn thân trắng bao la thân góp gió Ngày hôm sau ồn ào trên bến đỗ Khắp dân làng lũ lượt kéo ghe về Nhờ ơn trời biển lặng cá đầy ghe Những con cá tươi ngon thân bạc trắng Dân chài lưới lần da ngăm rám nắng Tỏa thân hình nồng thở vị xa xăm Chiếc thuyền im bến mỏi trở về nằm Nghe chất muối thấm dần trong thớ vó. Nay xa cách lòng tôi luôn tưởng nhớ Mầu nước xanh, cá bạc, cánh buồm vôi Thoáng con thuyền rẽ sóng chạy ra khơi Tôi thấy nhớ cái mùi nồng mặn qúa! (Tế Hanh) 3/ Nêu suy nghĩ của anh (chị) về cái mới, cái khác lạ của ngôn ngữ trong đoạn thơ sau đây trong bài thơ Vội vàng của nhà thơ Xuân Diệu: Mau đi thôi! Mùa chưa ngả chiều hôm, Ta muốn ôm Cả sự sống mới bắt đầu mơn mởn. Ta muốn riết mây bay và gió lượn, Ta muốn say cánh bướm với tình yêu, Ta muốn thâu trong một cái hôn nhiều Và non nước, và cây, và cỏ rạng, Cho chếnh choáng mùi thơm, cho đã đầy ánh sáng Cho no nê thanh sắc của thời tươi – Hỡi xuân hồng, ta muốn cắn vào ngươi! 83 4. Sáng tác một bài thơ hoặc viết một đoạn văn nghệ thuật thể hiện các đặc điểm của ngôn ngữ văn chương. 5. Có nhà nghiên cứu về ngôn ngữ cho rằng bài thơ “Người đi tìm hình của Nước” của Chề Lan Viên là “thơ văn xuôi”. Ý kiến của anh (chị) như thế nào? ÔN TẬP PHẦN PHONG CÁCH CHỨC NĂNG 1. Phân tích sự thể hiện của các đặc trưng diễn đạt trong các phong cách chức năng ngôn ngữ qua bảng so sánh ở trang 73 của Đề cương bài giảng. 2. Nêu những điểm giống và khác nhau giữa ngôn ngữ báo chí và ngôn ngữ văn chương. Đánh dấu vào cột phân tích trong bảng sau khi đặc điểm nêu ra được khẳng định: Phong cách Đặc điểm Ngôn ngữ báo chí Ngôn ngữ văn chương Có mục đích thông tin là chủ yếu Thiên về tư duy lôgic Ngắn gọn Mang đậm phong cách cá nhân 3. Nêu suy nghĩ của anh chị về tình hình nghiên cứu các phong cách chức năng tiếng Việt qua bảng tổng hợp so sánh sau đây: Bảng so sánh Diện mạo các phong cách chức năng tiếng Việt qua sự miêu tả của một số tác giả TÁC GIẢ QUAN NIỆM CÁC CHỨC NĂNG ĐẶC TRƯNG Giao tiếp Tính cá thể, chủ quan PCCN Khẩu ngữ Tính cụ thể Tính cảm xúc Khoa học Thông báo Tính khái quát Tính trừu tượng Cù Đình Tú – Lê Anh Hiền – Nguyễn Thái Hoà – Võ Bình Dạng tồn tại riêng của Báo chí – tin tức Thông báo ngôn ngữ dân tộc Tác động (biến thể của ngôn ngữ dân Hành chính – Thông báo tộc) công vụ [1982] Tính trí tuệ Tính chiến đấu Tính thời sự Tính kích thích Tính khuôn mẫu Tính có hiệu lực Tính ngắn gọn Tính chính xác Cổ động Tác động Tính tác động 84 Thông báo Tính cảm xúc Tính ngắn gọn Ngôn ngữ nghệ Thông báo – thẩm Tính hình tượng thuật mỹ Tính truyền cảm Tính cá thể hoá Khẩu ngữ tự nhiên Trao đổi Tính cụ thể Tính biểu cảm Tính liên tưởng tự do (về đề tài) Tính tự nhiên Cù Đình Tú [1983] Khoa học Dạng tồn tại riêng của ngôn ngữ Chính luận dân tộc (biến thể của ngôn ngữ dân tộc) Thông báo Hành chính Thông báo Tính chính xác Tính lôgic Thông báo (thông Tính chiến đấu tin) Tính đại chúng Tác động (tuyên Tính truyền cảm truyền, giáo dục, cổ vũ, động viên) Tính khuôn mẫu Tính chính xác Tính nghiêm túc Ngôn ngữ chương văn Thông báo Khẩu ngữ tự do Tính hình tượng Tác động Tính tổng hợp Thẩm mỹ Tính cá thể hoá Trao đổi tư tưởng Tính cụ thể tình cảm Tính cảm xúc Tính chủ quan Khoa học Thông báo Tính trừu tượng, khái quát Tính trí tuệ Nguyễn Nguyên Trứ [1988] Dạng vẻ riêng biệt Hành chính của ngôn ngữ toàn dân (biến thể của ngôn ngữ toàn dân) Chính luận Tính khách quan Thông báo Tính trang trọng Tính khuôn mẫu, chuẩn mực, thống nhất Tính khách quan Tác động Tính hùng biện Tính chuẩn mực Tính đại chúng Văn chương Thông báo Tính hình tượng Tác động Tính tổng hợp Thẩm mỹ trọng nhất) (quan Tính riêng về phong cách tác giả 85 Hành chính Thông báo – ý chí Tính chính xác – minh bạch (sai khiến) Tính nghiêm túc – khách quan Tính khuôn mẫu Đinh Trọng Lạc Khuôn mẫu Khoa học để xây dụng lớp văn bản (/ phát ngôn) thể hiện vai của Báo người giao tiếp trong một lĩnh vực giao Chính luận tiếp Thông báo – chứng Tính trừu tượng – khái quát minh cao Tính lôgic nghiêm ngặt Tính chính xác – khách quan Thông báo – tác Tính chân thực động Tính thời sự Tính hấp dẫn Thông báo – chứng Tính bình giá công khai minh – tác động Tính lập luận chặt chẽ Tính truyền cảm mạnh mẽ [1999] Sinh hoat ngày Ngôn ngữ nghệ thuật (không phải là một PCCN) hằng Trao đổi tư tưởng Tính cá thể tình cảm – cảm xúc Tính cụ thể – tạo tiếp Tính cảm xúc Thẩm mỹ Tính cấu trúc Tính hình tượng Tính cá thể hoá Tính cụ thể hoá 86 PHẦN III GIÁ TRỊ BIỂU ĐẠT CỦA CÁC PHƯƠNG TIỆN NGÔN NGỮ TIẾNG VIỆT CHƯƠNG I GIÁ TRỊ BIỂU ĐẠT CỦA CÁC PHƯƠNG TIỆN NGỮ ÂM TIẾNG VIỆT I. MỐI QUAN HỆ GIỮA MẶT NGỮ ÂM VÀ Ý NGHĨA CỦA MỘT TÍN HIỆU NGÔN NGỮ 1. Nguyên lý về tính võ đoán của ngôn ngữ Khi nói về bản chất của tín hiệu, F. de Saussure đã nêu lên nguyên lý thứ nhất: tính võ đoán của ngôn ngữ. Đó là nguyên lý mà ông cho rằng nó sẽ “chi phối toàn bộ nền ngôn ngữ học nghiên cứu về ngôn ngữ, những hệ quả của nó nhiều vô số”. TÍN HIỆU Ví dụ NGÔN NGỮ Việt Anh Pháp Tây Nha võ âm thanh nhà house maison casa đoán ý nghĩa Ban Nói rộng ra thì mối quan hệ giữa mặt âm thanh của phương tiện biểu đạt và ý nghĩa của nó, về cơ bản, mang tính chất võ đoán 2. Tính tương đối của nguyên lý võ đoán Tuy nhiên không phải mọi trường hợp mối quan hệ giữa âm thanh và ý nghĩa đều mang tính võ đoán, mà vẫn có những ngoại lệ. Ví dụ trường hợp từ tượng thanh. Cho nên chúng ta không thể phủ nhận hoàn toàn khả năng biểu hiện của âm thanh ngôn ngữ, phủ nhận những giá trị có thật của việc vận dụng có ý thức các âm thanh ngôn ngữ trong việc biểu đạt cụ thể. Ví dụ cái nhạc điệu “khúc mắc”, “quanh quéo líu lăng” (chữ dùng của Xuân Diệu) của bài ca dao sau đây: Hòn đá cheo leo, con trâu trèo con trâu trợt Con ngựa trèo con ngựa đổ Anh thương em lao khổ, tận cổ chí kim Anh thương em khó kiếm khó tìm Như cây kim luồn qua sợi chỉ, sự bất đắc dĩ phu mới lìa thê 87 Nên hay không nên anh ở em về Đừng giao đừng ước đừng thề mà vương. (Ca dao Nam Trung Bộ) Nhưng người phân tích phong cách học cũng cần tránh một cực đoan khác là khiên cưỡng trong việc gán ghép những ý nghĩa không có thật cho việc việc biểu đạt của âm thanh. II. GIÁ TRỊ BIỂU ĐẠT CỦA CÁC PHƯƠNG TIỆN NGỮ ÂM TIẾNG VIỆT 1. ÂM TIẾT (SYLLABLE) 1.1. Vai trò của âm tiết tiếng Việt Âm tiết (tiếng) là đơn vị phát âm nhỏ nhất trong chuỗi lời nói và được đặc trưng bởi một đợt căng cơ của bộ máy phát âm. Âm tiết là đơn vị ngữ âm đặc biệt quan trọng của tiếng Việt, tạo nên diện mạo đặc trưng của tiếng Việt – một ngôn ngữ đơn lập, phân tích tính. Âm tiết tiếng Việt tồn tại một cách rõ ràng trong dòng ngữ lưu, có ranh giới xác định, và vai trò quan trọng trong cấu tạo từ và biểu đạt ý nghĩa. Tuyệt đại đa số các âm tiết tiếng Việt đều có ý nghĩa. Hay nói cách khác, trong tiếng Việt, gần như toàn bộ các âm tiết đều hoạt động như từ. Có thể nói, với tiếng Việt, âm tiết không chỉ là một đơn vị ngữ âm đơn thuần mà còn là một đơn vị từ vựng và ngữ pháp chủ yếu. Ở đây, mối quan hệ giữa âm và nghĩa trong âm tiết cũng chặt chẽ và thường xuyên như trong từ của các ngôn ngữ châu Âu, và đó chính là một nét đặc trưng loại hình chủ đạo của tiếng Việt. Âm tiết tiếng Việt là đơn vị cơ bản để phân xuất dòng thơ (thơ âm tiết), và thực hiện những quy tắc về luật thơ (vần, nhịp điệu, sự hoà phối ngữ âm, …) và thực hiện sự phối hợp bằng trắc, tiết tấu, âm hưởng, trường độ, … trong văn xuôi nghệ thuật. Ví dụ: Dưới bóng tre xanh/, đã từ lâu đời/, người dân cày Việt Nam/ dựng nhàB/, dựng cửaT/, vỡ ruộngT/, khai hoangB/. (Thép Mới, Cây tre) Câu văn có nhịp chẵn cân đối (4 – 4 – 5 / 2 – 2 – 2 – 2) và hài hoà về bằng – trắc. Hà Nội mùa thu,B/ cây cơm nguội vàng,B/ cây bàng lá đỏT/ Nằm kề bên nhau,B/ phố xưa nhà cổ,T/ mái ngói thơm nâuB/ (Trịnh Công Sơn, Nhớ mùa thu Hà Nội) Nhịp điệu chậm rãi, trầm buồn (4/4), các âm tiêt bằng trắc ở chủ âm có sự luân phiên đều đặn. Trong thơ, nhạc tiếng Việt người ta rất kỵ hiện tượng “khổ đọc”, tức là hiện tượng có 3 hoặc 4 âm tiết có thanh trắc đi liên tiếp với nhau (trừ khi cố ý lặp lại để tu từ). Ví dụ 1: (khổ đọc) Hà Nội mùa thu, mùa thu Hà Nội Mùa hoa sữa về thơm từng cơn gió Mùa cốm xanh về, thơm bàn tay nhỏ Cốm sữa vỉa hè, thơm bước chân qua (Trịnh Công Sơn, Nhớ mùa thu Hà Nội) 88 Ví dụ 2: Luận cương đến ến Bác Hồ. V Và Người đã khóc Lệ Bác Hồ rơi trên chữ ữL Lênin Bốn bức tường im nghe Bác lật từng trang sách gấp Tưởng bên ngoài, đất nước ớc đợi mong tin (Chếế Lan Vi Viên, Người đi tìm hình của nước) Không viết «Bác lật gấp»» 1.2. Cấu ấu trúc của âm tiết tiếng Việt Âm tiết ết tiếng Việt có một cấu trúc 2 bậc: Trong âm tiết, ết, âm đầu luôn giữ một tr trường độ riêng, còn các bộ ộ phận nằm trong phần còn lại thì có quan hệ nhân nhượng, ợng, nếu nguy nguyên âm dài thì phụ ụ âm cuối ngắn, nếu nguyên nguy âm ngắn thì phụ âm cuối dài, đểể đảm bảo cho tính cố định cho tr trường độ âm tiết. Như vậy, ậy, tính độc lập của phụ âm đầu rất cao, còn các yếu tố làm nên bộ phận phía sau thì tính độc ộc lập thấp, thậm chí không có cho m mình một kích thước riêng. Ngôn ngữ ữ chat của giới trẻ cũng dựa vvào quy tắc này của ủa ngữ âm tiếng Việt để tạo một kiểu “mật mã”: giữ nguyên phụụ âm dầu, biến đổi đuôi âm tiết tiết. Ví dụ: “Hum ni hok bit lèm j, đg ng ngồi pùn. Mi đến chỏ đéy rùi đợi tau” (Hôm nay không biết ết llàm gì, đang ngồi buồn. Mày đến ến chỗ đấy rồi đợi tao). tao 2. THANH ĐIỆU (TONALITY, Y, T TONE) 2.1. Vai trò của ủa thanh điệu tiếng Việt Thanh điệu là độộ trầm, bổng của giọng nói trong một âm tiết tiết, có tác dụng ụng cấu tạo và v khu biệt vỏ âm thanh của từ và hì hình vị. Tiếng Việt là một ngôn ng ngữ có thanh điệu và là một ột trong những ngôn ngữ giàu gi thanh điệu (6 thanh; so sánh: tiếng ếng Khmer: không có thanh điệu, tiếng Hán: 4 thanh,, tiếng ti Hmông: 8 thanh). Mỗi âm tiết ết tiếng Việt đều gắn liền với một th thanh điệu và thanh điệu làà phần hồn của âm tiết tiếng Việt. “Cũng như thể người ời ta gồm có xác vvà hồn, thì ngôn ngữ này gồm ồm có những chữ chúng ta dùng để viết và những ững cung giọng hay thanh chúng ta ghi vvà đọc.” (Ale Alexandre de Rhodes, Ngữ pháp An Nam) Và 6 thanh của tiếng ếng Việt đđược các giáo sĩ phương Tây coi tương tự như 6 nột n nhạc: đô, rê, mi, pha, sol, la. 89 Thanh điệu tạo nên tính nhạc cho âm tiết tiếng Việt, lúc bổng lúc trầm, lúc rút ngắn lúc kéo dài dàn trải, lúc mạnh mẽ, dứt khoát, lúc mềm mại nhẹ nhàng. Người Trung Quốc, người phương Tây khi nghe người Việt nói đều cho người Việt nói như hát. “Thú thật là khi tôi đến Nam Kỳ và nghe tiếng nói của người bản địa, đặc biệt là phụ nữ, tôi cảm thấy như nghe tiếng chim hót líu lo và tôi mất hết hy vọng có ngày học được thứ tiếng ấy." (Alexandre de Rhodes, Vương quốc Đàng Trong) Tính nhạc và âm hưởng tạo ra từ việc phối hợp thanh điệu mang lại những hiệu quả đặc biệt về nhận thức và cảm xúc cho lời nói và văn chương tiếng Việt. 2.2. Các loại thanh điệu tiếng Việt và giá trị biểu đạt Thanh điệu là đơn vị không có tính âm đoạn (“âm vị siêu đoạn tính”), nhưng có đường nét, độ cao tồn tại trong âm tiết. Do đó, các thanh điệu phân biệt với nhau theo hai đặc trưng chủ yếu là độ cao và đường nét vận động. Dựa vào hai đặc trưng đó có thể phân loại thanh điệu tiếng Việt như sau: – Dựa vào độ cao: + Các thanh có âm vực cao (Phù): ngang, hỏi, sắc. + Các thanh có âm vực thấp (Trầm): huyền, ngã, nặng. Sự đối lập về âm vực này là cơ sở để tạo nên sự hoà phối thanh điệu trong cấu tạo từ láy âm (các tiếng trong từ láy phải cùng âm vực và đối lập về bằng trắc). Ví dụ: dở dang, sắc sảo, vội vàng, sẵn sàng, đẹp đẽ, … Sự đối lập phù – trầm cũng phải tuân thủ trong cách gieo vần của thơ lục bát: tiếng thứ 6 của câu lục và tiếng 6 của câu bát phải khác âm vực. Và tiếng thứ 6 của câu bát và tiếng thứ 8 của câu bát cũng phải tương tự như vậy. Ví dụ: Việt Nam đất nước ta ơi P Mênh mông biển lúa đâu trời đẹp hơn Tr P Cánh cò bay lả rập rờn Tr Mây mờ che đỉnh Trường Sơn sớm chiều P Tr (Nguyễn Đình Thi, Đất nước) Sự đối lập phù trầm này tạo cho câu thơ lục bát sự hài hoà âm điệu, lên trầm xuống bổng, đễ đọc đễ ngâm. Tuy nhiên vẫn có một số ngoại lệ. – Dựa vào đường nét vận động: + Các thanh có đường nét bằng phẳng: ngang, huyền. Gọi là thanh bằng (Bình). Âm tiết có thanh bằng thì có âm điệu bằng phẳng, nhẹ nhàng, êm ái. Ví dụ: la đà, lang thang, tuyên truyền, vinh quang, ... + Các thanh có đường nét không bằng phẳng, gãy khúc: ngã, hỏi, sắc, nặng. Gọi là thanh trắc. Âm tiết mang thanh trắc thì có âm điệu khúc mắc, gãy góc, trắc trở. Ví dụ: khấp khểnh, trúc trắc, lảo đảo, khục khặc, lởm chởm, lỗ chỗ, … 90 Theo âm luật xưa, thanh trắc chia làm 2 nhóm: Thượng (đường nét đổi hướng, đi xuống rồi đi lên): ngã, hỏi. vệ, … Âm tiết mang thanh thượng thì có sự biến điệu. Ví dụ: khe khẽ, sẵn sàng, che chở, bảo Khứ (đường nét không đổi hướng, chỉ đơn thuần đi lên lên hoặc đi xuống): sắc, nặng. Âm tiết mang thanh khứ thì không có sự biến điệu về đường nét, tạo ra một âm sắc đơn giản hơn thanh thượng. Ví dụ: lắc cắc, lụp bụp, tập tọng, lớ ngớ, … Trong quan hệ với âm cuối, các thanh tiếng Việt được phân bố theo một hệ thống như ở bảng sau: Kiểu âm tiết Không cuối K/n xuất hiện tất cả 6 thanh có âm Có âm cuối không phải Có âm cuối phụ âm tắc vô phụ âm tắc vô thanh thanh (p/t/k) tất cả 6 thanh thanh sắc, thanh nặng thanh điệu trắc nhập Âm tiết mang thanh trắc nhập (như: lập cập, lất phất, khúc mắc, lụp bụp, …) vừa có âm điệu gãy góc, gập ghềnh vừa có âm hưởng tắc, khép lại. Sự đối lập về âm vực và đường nét vận động của thanh điệu là tiền đề để xây dựng luật bằng – trắc trong thơ và tạo nên giá trị biểu trưng của thanh điệu tiếng Việt. Trong văn chương tiếng Việt, các tác giả luôn chú ý đến sự hoà phối bằng trắc giữa các dòng thơ, câu thơ để tạo nhạc điệu, âm hưởng. Ví dụ 1: Vần giao nhau Mỗi năm hoa đào nở Lại thấy ông đồ già Bày mực tàu, giấy đỏ Bên phố đông người qua (T) (B) (T) (B) Bao nhiêu người thuê viết (T) Tấm tắc ngợi khen tài (B) Hoa tay thảo những nét (T) Như phượng múa, rồng bay (B) (Vũ Đình Liên, Ông đồ) Ví dụ 2 : Vần sóng đôi theo từng cặp câu liền kề nhau Quê hương tôi có con sông xanh biếc Nước gương trong soi tóc những hàng tre Tâm hồn tôi là một buổi trưa hè Tỏa nắng xuống lòng sông lấp loáng Chẳng biết nước có giữ ngày, giữ tháng Giữ bao nhiêu kỷ niệm giữa dòng trôi? Hỡi con sông đã tắm cả đời tôi! Tôi giữ mãi mối tình mới mẻ Sông của quê hương, sông của tuổi trẻ (B) (B) (T) (T) (B) (B) (T) (T) 91 Sông của miền Nam nước Việt thân yêu (Tế Hanh, Nhớ con sông quê hương) 3. NGUYÊN ÂM (VOWEL) Nguyên âm là âm chỉ bao gồm tiếng thanh, không có tiếng ồn, và khi cấu âm, luồng hơi từ phổi thoát ra tự do, không gặp vật cản trong bộ máy phát âm. Nguyên âm đứng ở đỉnh âm tiết và là hạt nhân của âm tiết, quyết định âm sắc chủ yếu của âm tiết. Nguyên âm không bao giờ vắng mặt trong cấu trúc âm tiết tiếng Việt. Tiếng Việt có 14 nguyên âm, bao gồm 11 nguyên âm đơn và 3 nguyên âm đôi. So với các ngôn ngữ khác, hệ thống nguyên âm của tiếng Việt ở mức độ trung bình (tiếng Nhật: 5 nguyên âm, tiếng Nga: 5 nguyên âm, tiếng Pháp: 15 nguyên âm, …). Sự đối lập về độ mở, vị trí cấu âm, âm sắc và âm lượng của nguyên âm tiếng Việt có thể biểu diễn qua bảng sau : i iê BỔNG ê e TỐI ư u ươ uô ơ/â ô TRẦM ă o a SÁNG Xét về độ mở và vị trí cấu âm, hệ thống nguyên âm tiếng Việt có sự đối xứng 3 cặp nguyên âm theo hàng ngang (nguyên âm cùng độ mở của miệng nhưng khác nhau về vị trí cấu âm). Sự đối xứng này là cơ sở để tạo ra những từ láy có sự luân phiên đều đặn về nguyên âm: i – u: vi vu, rủ rỉ, xù xì, rung rinh, đủng đỉnh, … ê – ô: ngô nghê, ngông nghênh, bồng bềnh, xộc xệch, … e – o: ho he, nho nhoe, khò khè, thỏ thẻ, nhỏ nhẹ, … Căn cứ vào âm sắc, nguyên âm tiếng Việt được chia làm 3 nhóm: + Nguyên âm bổng: i, iê, ê, e (nhóm nguyên âm hàng trước, không tròn môi) + Nguyên âm trung hoà (trầm vừa): ư, ươ, ơ, â, ă, a (nhóm nguyên âm hàng sau không tròn môi) + Nguyên âm trầm: u, uô, ô, o (nhóm nguyên âm hàng sau, tròn môi) Căn cứ vào âm lượng, nguyên âm tiếng Việt được chia làm 3 nhóm: + Nguyên âm sáng: a, e, ă, o (nhóm nguyên âm rộng và hơi rộng) + Nguyên âm trung hoà: iê, ê, ươ, ơ, â, uô, ô (nhóm nguyên âm hơi hẹp) + Nguyên âm tối: i, ư, u (nhóm nguyên âm hẹp) Sự đối lập bổng – trầm và sáng – tối của nguyên âm sẽ có một sức biểu hiện rõ rệt nếu trong ngữ cảnh có một sự hội tụ nhất định. Ví dụ: Sự tập trung rất nhiều nguyên âm /u/ trầm và tối nhất các nguyển âm ở khổ thơ sau: Em không nghe mùa thu Dưới trăng mờ thổn thức? 92 Em không nghe rạo rực Hình ảnh kẻ chinh phu Trong lòng người cô phụ? (Lưu Trọng Lư, Tiếng thu) Sự tập trung rất nhiều nguyên âm /a/ sáng (sáng nhất trong các nguyên âm) ở khổ thơ sau: Trong làn nắng ửng khói mơ tan Đôi mái nhà tranh lấm tấm vàng Sột soạt gió trêu tà áo biếc Trên giàn thiên lý. Bóng xuân sang (Hàn Mặc Tử, Mùa xuân chín) 4. PHỤ ÂM (CONSONANT) Phụ âm là âm khi phát ra thì luồng hơi bị cản lại, nhiều tiếng động, ít (hoặc không có) tiếng thanh. Phụ âm có rất nhiều loại, cơ cấu phát âm phức tạp hơn rất nhiều so với nguyên âm, vì thế cũng chúng cũng thường là nhân tố quan trọng tạo nên diện mạo ngữ âm khác nhau giữa các ngôn ngữ. Tiếng Việt có một hệ thống phụ âm có đủ hai loại phụ âm là phụ âm đầu và phụ âm cuối (22 phụ âm đầu và 6 phụ âm cuối). 4.1. Phụ âm đầu Tiếng Việt có 22 phụ âm đầu, bao gồm: /b, m, f, v, t, t’, d, n, z, ʐ, s, ş, c, ʈ, ɲ, l, k, χ, ŋ, ɣ, h, ʔ/ Hệ thống phụ âm tiếng Việt tương đối phong phú nhưng tập trung nhiều về khu vực âm đầu lưỡi (âm cứng), khu vực âm mặt lưỡi (âm mềm) rất ít. Khuynh hướng của tiếng Nam Bộ và Bắc Bộ hiện nay là biến những phụ âm cứng, mạnh thành những phụ âm mềm và nhẹ hơn (tr → ch; s → x; v → dz; r → d). Tiếng Việt hiện đại không có phụ âm kép như các ngôn ngữ châu Âu hoặc như tiếng Khmer là một ngôn ngữ cùng họ với tiếng Việt. Phụ âm đầu tiếng Việt giữ một vai trò quan trọng trong việc khu biệt nghĩa của âm tiết. Cách viết tắt của tiếng Việt là cách viết tắt phụ âm đầu. Đặc trưng ngữ âm của phụ âm đầu tiếng Việt có một vai trò nhất định trong việc tạo nên ý nghĩa biểu trưng của âm tiết. Ví dụ: + Những âm tiết có phụ âm đầu /l/ (phụ âm xát, vang bên) biểu thị một cái gì đó mềm mại, nhẹ nhàng, lả lướt, lay động: (con) lươn, luồn lách, lươn lẹo, lung linh, lấp lánh, lấp ló, lập loè, lung lay, … + Những âm tiết có phụ âm đầu /đ/ (phụ âm tắc, ồn) biểu thị những động tác, hoạt động, trạng thái mạnh: đánh, đá, đạp, đẩy, đuổi, đục, đâm, đùng đùng, đằng đằng (sát khí), … + Những phụ âm có phụ âm đầu /ph/ (phụ âm xát, ồn) biểu thị những hoạt động, trạng thái có luồng hơi (chất lỏng) bốc ra: (thở) phì phò, phi pho, (hút thuốc) phì phèo, phun, phụt, phọt, …; hoặc như luồng hơi bốc lên: (nhảy) phốc, phi, phắng (biến mất), … Bảng hệ thống âm đầu tiếng Việt 93 Bảng ảng hệ thống âm đầu tiếng Việt Trong thơ văn, đểể tạo ấn ttượng đặc biệt về ngữ âm, các tác giả hay dùng ùng tập trung một phụ âm đầu nào đó (có ý thức ức hoặc vô thức) để tăng ccường sức diễn tả. Ví dụ: Đội trời đạp đất ở đời Họ Từ tên Hải vốn người ời Việt đông. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Nhưng có khi các phụụ âm đầu tr trùng nhau sẽ tạo cảm giác khó đọc. Xuân Xu Diệu trong Các nhà thơ cổổ điển Việt Nam, tập I từng cho hai câu thơ: “Phong lưu rất ất mực hồng quần, quần Xuân xanh xấp ấp xỉ tới tuần cập kkê.” của Nguyễn Du, Truyện Kiều, có bốn ốn chữ X trùng tr nhau kém hay, và câu thơ “Bách niên đa bbệnh đốc đăng đài” của Đỗ Phủ,, bài Đăng cao, có bốn chữ Đ nặng nề. So với phần vần thì sức ức gợi tả của phụ âm đầu có phần hạn chế hhơn. ơn. Vá ý nghĩa biểu trưng của ủa phụ âm đầu bị sự chi phối của phần vần. 4.2. Phụ âm cuối Tiếng Việt có 6 phụ âm ccuối /m, n, ŋ, p, t, k/. Ngoài ra còn có 2 bán n ng nguyên âm – w (u/o) và – j (i, y) cũng tham gia lààm âm cuối. Bảng ảng hệ thống âm cuối tiếng Việt Âm cuối giữ một vai tròò quan trọng đối với âm hưởng (dài hay ngắn; ắn; lan toả, ngân vang hay tắc nghẹn, khép kín) của ủa âm tiết và của câu văn, câu thơ (đặc ặc biệt khi âm tiết nằm ở vị trí chủ âm). Dựa vào cách kết thúc với ới âm cuối cuối, các âm tiết tiếng Việt được chia thành ành hai loại lớn: mở và khép. Trong mỗi ỗi loại lại có hai loại nhỏ hhơn. Như vậy ậy có 4 loại âm tiết như nh sau: (1) Những âm tiết kết thúc húc bằng một phụ âm vang (m, n, ŋ) được gọi làà những âm tiết nửa khép (half-closed syllable). 94 (2) Những âm tiết kết thúc bằng một phụ âm tắc (/p, t, k/) được gọi là những âm tiết khép (closed syllable). (3) Những âm tiết kết thúc bằng một bán nguyên âm (– w, – j) được gọi là những âm tiết nửa mở (half–open syllable). (4) Những âm tiết kết thúc bằng nguyên âm (không có âm cuối) được gọi là âm tiết mở (open syllable). Khi câu văn câu thơ có sự trùng điệp về loại âm tiết (phân loại theo âm hưởng như trên) thì nhạc tính của nó sẽ có một màu sắc đặc biệt, sức diễn tả lớn. Ví dụ, sự cộng hưởng của các phụ âm cuối vang mũi đậm đặc tạo sự lan toả, mênh mang, bay bổng trong khổ thơ sau: Em ơi, Ba Lan mùa tuyết tan Đường bạch dương sương trắng nắng tràn Anh đi, nghe tiếng người xưa vọng Một giọng thơ ngâm, một giọng đàn (Tố Hữu, Em ơi … Ba Lan) Và sự lặp lại của nhiều phụ âm cuối tắc (và thanh trắc) nói lên cái uất ức, nghẹn ngào, phẫn nộ: Hãy nghe tiếng của nghìn xác chết Chết thê thảm, chết một ngày bi thiết Hãy nghe tiếng của một nghìn cái xác Không chịu chết vạch trời kêu tội ác. (Tố Hữu, Thù muôn đời muôn kiếp không tan) 5. CÁC KHUÔN BIỂU TRƯNG NGỮ ÂM (SOUND SYMBOLISM) Giữa cơ cấu ngữ âm và nội dung ngữ nghĩa của nhiều đơn vị từ ngữ tiếng Việt (đặc biệt là từ láy) có sự tương ứng lý thú và chúng dường như được cấu tạo theo một khuôn nhất định (Cù Đình Tú: “khuôn ngữ âm – ngữ nghĩa”), mỗi khuôn như vậy có một kiểu nghĩa nhất định về hình ảnh, biểu cảm. Cấu trúc của một khuôn biểu trưng ngữ âm này thường gồm một loại vần hoặc một cặp vần. Ví dụ: Khuôn vần – ep biểu thị sự “giảm về thể tích”, “thu nhỏ lại, khép kín lại” (do độ mở hẹp của nguyên âm e và kết thúc khép của thanh trắc nhập): ép (lại), bẹp (xuống), nép, khép, xẹp, giẹp, lép, (cái) nẹp, lép kẹp, khép nép, … Khuôn vần – ê – a biểu thị “quá trình kéo dài từ chỗ này qua chỗ khác, từ lúc này sang lúc khác” (do sự thay đổi về độ mở từ hẹp của nguyên âm /e/ sang độ mở rộng của nguyên âm /a/): ê a, ề à, lê la, kề cà, rề rà, bê tha, … Mỗi khuôn cấu tạo như vậy tạo thành một biểu tượng ngữ âm. Một số khuôn biểu trưng ngữ âm đáng chú ý: + Khuôn vần – up biểu thị sự cố định về một điểm hoặc sự hạ thấp đột ngột (do phát âm tròn môi tụ về một điểm của nguyên âm /u/ và do kết thúc khép của thanh trắc nhập): úp, chụp, ụp, cúp, hụp, ngụp, thụp, … + Khuôn vần – um biểu thị sự thu lại, tụ lại một điểm (do phát âm tròn môi tụ về một điểm của nguyên âm /u/ và phụ âm cuối môi – môi /m/): chúm chím, túm tụm, khúm núm, xúm xít, bụm (miệng), chụm (đầu), … + Khuôn vần – ênh – ang biểu thị trạng thái kéo dài, mở rộng ra quá mức bình thường (do sự độ mở tăng từ nguyên âm hẹp /e/ sang nguyên âm rộng nhất /a/ và âm tiết kết thúc kéo 95 dài bằng các phụ âm cuối vang mũi): kềnh càng, nghênh ngang, nghềnh ngàng, thênh thang, lênh láng, dềnh dàng, huênh hoang, tuềnh toàng, … + Khuôn vần – o – e biểu thị quá trình cử động lặp lại, khi to khi nhỏ, khi thế này khi thế kia (do sự thay đổi phát âm từ nguyên âm tròn môi, hàng sau /o/ sang nguyên âm không tròn môi, hàng trước /e/, nhưng cùng độ mở của miệng): khò khè, nho nhoe, vo ve, trọ trẹ, ọ ẹ, ngo ngoe, cò kè, … BÀI TẬP 1. Đọc thành tiếng và cho biết nhận xét của anh (chị) về nhịp điệu, âm hưởng, nhạc tính của các câu văn sau: a/ Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối, ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa, chỉ căm tức rằng chưa xả thịt lột da nuốt gan uống máu quân thù. Dẫu cho trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, nghìn xác này gói trong da ngựa, ta cũng cam lòng. (Trần Hưng Đạo, Hịch tướng sĩ) b/ Ta thoát lên tiên cùng Thế Lữ, ta phiêu lưu trong trường tình cùng Lưu Trọng Lư, ta điên cuồng với Hàn Mặc Tử , Chế Lan Viên, ta đắm say cùng Xuân Diệu. Nhưng động tiên đã khép, tình yêu không bền, điên cuồng rồi tỉnh, say đắm vẫn bơ vơ. Ta ngơ ngẩn buồn trở về hồn ta cùng Huy Cận. (Hoài Thanh, Thi nhân Việt Nam) 2. Những âm tiết kết thúc dòng thơ trong hai khổ thơ sau có gì đặc biệt? Phân tích tác dụng biểu đạt của chúng: Hôm qua còn theo anh Đi ra đường quốc lộ Hôm nay đã chặt cành Đắp cho người dưới mộ (…) Khóc anh không nước mắt Mà lòng đau như thắt Gọi anh chửa thành lời Mà hàm răng dính chặt. (Hoàng Lộc, Viếng bạn) 3/ Cho biết ý nghĩa biểu trưng (có thể gợi ra) của phụ âm đầu r –. Minh hoạ bằng một số từ cụ thể. 4. Cho biết ý nghĩa biểu trưng của các khuôn vần sau đây và giải thích cơ sở ngữ âm tạo ra ý nghĩa biểu trưng đó: a/ Khuôn vần – it: ít, chít, nịt, khít, bít, bịt, (giữ) rịt, tít (mắt), (đông) nghịt, … b/ Khuôn vần – uc – ăc: ngúc ngắc, lúc lắc, trúc trắc, trục trặc, xúc xắc, ngục ngặc, vục vặc, khúc mắc,… 5/ Phân tích nhịp điệu của bài thơ sau và nêu tác dụng biểu đạt của nó: Giàu ba bữa, khó hai niêu, Yên phận là hơn hết mọi điều. Khát, uống chè mai, hơi ngọt ngọt, Sốt, kề hiên nguyệt, gió hiu hiu. Giang sơn tam bức là tranh vẽ, Phong cảnh tư mùa, ấy gấm thêu. Thong thả, hôm, khuya, nằm, sớm thức Muôn vàn đã đội đức trời Nghiêu. (Nguyễn Bình Khiêm, Không đề) 96 CHƯƠNG II GIÁ TRỊ BIỂU ĐẠT CỦA CÁC PHƯƠNG TIỆN TỪ VỰNG TIẾNG VIỆT I. MỘT SỐ LỚP TỪ PHÂN LOẠI THEO MÀU SẮC PHONG CÁCH Nếu phân loại theo màu sắc phong cách thì từ vựng của một ngôn ngữ được chia ra làm hai bộ phận là từ đa phong cách (polystylistic word) và từ đơn phong cách (monostylistic word). Sự phân loại này dựa vào màu sắc phong cách của từ ngữ, hay nói cách khác là dựa vào phạm vi sử dựng (giá trị sử dụng) của từ ngữ trong các phong cách chức năng ngôn ngữ. Giá trị sử dụng của từ ngữ trong các phong cách là một phẩm chất được hình thành theo truyền thống, theo con đường phân hoá chức năng. Sự phân hoá đó vừa dựa vào thói quen, tập quán nói năng của số đông, vừa dựa vào đặc tính cấu trúc – ngữ nghĩa vốn có của từ ngữ. Ví dụ: + Do nhân tố lịch sử: Sắc thái biểu cảm trung hoà Sắc thái biểu cảm xấu Bắc Bộ – Trung Bộ – Nam Bộ Bắc Kỳ – Trung Kỳ – Nam Kỳ Bắc Việt – Trung Việt – Nam Việt Bắc phần – Trung phần – Nam phần Nguyên nhân: Chữ “kỳ” xuất hiện lần đầu tiên từ năm 1834, dưới thời Minh Mạng. Lúc ấy, Minh Mạng chia Việt Nam thành ba “kỳ”: Nam Kỳ, Bắc Kỳ và Kinh Kỳ (Huế). Pháp chiếm Việt Nam, vơi chính sách chia để trị, vẫn duy trì chữ “kỳ” ấy, chỉ đổi Kinh Kỳ thành Trung Kỳ. + Do cấu trúc – ngữ nghĩa Từ ngữ Màu sắc Giá trị Màu sắc Giá trị biểu cảm gợi hình bình giá sử dụng sư trung hoà đa phong cách thầy chùa hài hước khẩu ngữ (Nam Bộ) ông trọc đầu khinh thị sư hổ mang khinh bỉ nhà sư trân trọng ngôn ngữ trang trọng hoà thượng trân trọng ngôn ngữ trang trọng hình ảnh hài đáng hổ thẹn hước xấu, phê phán khẩu ngữ thông tục khẩu ngữ Sự phân hoá từ ngữ về mặt phong cách chức năng phải dựa trên cơ sở có nhiều khả năng lựa chọn khác nhau (một nội dung có nhiều cách diễn đạt). Nếu không có nhiều khả năng lựa chọn thì sẽ xảy ra trường hợp từ ngữ bị “cưỡng bức về phong cách” (mang màu sắc biểu cảm, giá trị gợi hình hay thái độ đánh giá ở một phong cách này nhưng bị ép dùng sang 97 một phong cách khác). Ví dụ: “tù treo”, “án treo” (từ ngữ không chính xác, hình ảnh mang tính cường điệu khẩu ngữ, nhưng lại là thuật ngữ pháp lý !). Sự phân hoá từ ngữ về mặt phong cách chức năng thể hiện tính chất phong phú, đa dạng của từ vựng một dân tộc và thể hiện trình độ phát triển của một ngôn ngữ. Dấu hiệu về lượng (tần số xuất hiện trong các phong cách) là căn cứ quan trọng để phân chia từ ngữ về màu sắc phong cách. Trong các quyển từ điển tường giải cỡ lớn, màu sắc phong cách từ ngữ bao giờ cũng được ghi chú. Sự ghi chú này dựa vào trực giác của người biên soạn từ điển hoặc dựa vào số liệu thống kê. Sơ đồ sự phân hoá từ vựng tiếng Việt về phong cách chức năng T Ừ ĐA PHONG CÁCH 1. TỪ ĐA PHONG CÁCH (POLYSTYLISTIC WORD) Từ đa phong cách (từ trung hoà phong cách) là từ ngữ được dùng chung cho mọi phong cách ngôn ngữ. Từ đa phong cách là thành phần hạt nhân của từ vựng của một dân tộc và thường là bộ phận có lịch sử ra đời sớm nhất và gần gũi với bộ phận vốn từ cơ bản của một ngôn ngữ. Từ ngữ đa phong cách được phân bố trong các phạm vi sau đây: + Biểu thị sự vật: – Hiện tượng thiên nhiên: mây, gió, trời, đất, … – Bộ phận thuộc cơ thể con người: đầu, mình, chân, tay. … – Động vật: gà lợn, trâu, bò, .. . – Thực vật: cỏ, cây, khoai, sắn, . . . – Đồ vật trong nhà: bàn, ghế, giường, tủ,. . . – Đơn vị hành chính, tổ chức: thôn, xóm, trường, lớp,. . . + Biểu thị tính chất: – Màu sắc: xanh, đỏ, trắng, đen, .. . 98 – Mùi vị: thơm, hôi, mặn, chát,. . . – Kích thước: dài, ngắn, rộng, hẹp,. . . – Hình dáng: tròn, méo, cong, thẳng. . . . – Quy mô: to, nhỏ, thấp, cao,. . . – Phẩm chất: trẻ, già, tốt, xấu,. . . +Biểu thị hoạt động: – Vận động: đi, chạy, xuống, lên, . . . – Tồn tại: mất, còn, sống, chết,. . . – Hành động: đóng, mở, nghỉ, làm,. . . – Tình cảm: vui, buồn, sướng, khổ,. . . + Biểu thị trạng thái: – Thời gian: đã, sẽ, đang, . . . – Đồng thời: cũng, vẫn, cứ, với, . . . – Mức độ: rất, lắm, hơi, . . . + Biểu thị quan hệ: và, với, tuy, nhưng, … + Các quán ngữ: tóm lại, hơn nữa, vậy nên, cuối cùng, . . . Trong tiếng Việt, từ đa phong cách phần nhiều là từ đơn tiết, biểu thị những sự vật, hiện tượng, hoạt động, tính chất, trạng thái, quan hệ … cơ bản của thiên nhiên và đời sống xã hội. Sắc thái biểu cảm, giá trị gợi hình và màu sắc bình giá của từ ngữ đa phong cách ở tuyệt đại trường hợp đều là trung hoà và trung tính. Từ đa phong cách không bị hạn chế trong một phong cách nào và không gợi nhắc đến một phong cách ngôn ngữ cụ thể nào. 2. TỪ ĐƠN PHONG CÁCH (MONOSTYLISTIC WORD) Từ đơn phong cách (từ chuyên phong cách) là từ ngữ chỉ thích hợp cho một phong cách ngôn ngữ. Từ đơn phong cách mang đậm dấu ấn, đặc trưng của một phong cách, nên khi dùng sai phong cách sẽ gây cảm giác lạc lõng, “không ăn khớp”. Từ đơn phong cách tiếng Việt gồm có 6 loại: + Từ khẩu ngữ + Từ ngữ hành chính + Từ ngữ khoa học + Từ ngữ báo chí + Từ ngữ chính trị – xã hội + Từ ngữ thi ca (từ ngữ văn chương) 2.1. TỪ KHẨU NGỮ 2.1.1. Đặc điểm 99 Từ khẩu ngữ là từ ngữ chỉ chuyên dùng trong phong cách khẩu ngữ. Đây là bộ phận từ ngữ quen thuộc, gần gũi với người bản ngữ, được sử dụng thường xuyên trong lời nói sinh hoạt hằng ngày. Ví dụ: tụi bây, bọn nó, thầy, u, xấu hoắc, (đẹp) mê ly, gà bài, cắm sổ, nghe thiên hạ đồn, ối làng nước ơi, trời đất quỷ thần ơi, thấp như vịt, nhát như thỏ đế, cháy nhà ra mặt chuột,… Từ khẩu ngữ có những đặc điểm nổi bật sau: + Màu sắc biểu cảm đậm nét, thường là màu sắc biểu cảm âm tính (chê bai, mỉa mai, khinh thị, cười nhạo, …) + Mang đậm sắc thái đánh giá chủ quan của người nói + Cụ thể, hình ảnh thường + Có nhiều kiểu cấu tạo từ (ngữ) rất tự nhiên, vượt ra ngoài những quy tắc lôgic thông Ví dụ: xưa như củ tỏi (xưa như củ tó), đẹp mê ly rụng rời lá hẹ, nói một câu xanh rờn, chuyện nhỏ như con thỏ, ngất ngây con gà tây, cô ấy hơi bị hấp dẫn, ăn mắc hơi bị sành điệu,… xinh tởm, đẹp dã man, đẹp tàn bạo, … 2.1.2. Các kiểu loại tiêu biểu + Từ tượng hình Phong cách khẩu ngữ dùng nhiều từ tượng hình, phục vụ cho nhu cầu miêu tả hình ành. Ví dụ: Mồm miệng nhồm nhoàm; Chối ngoen ngoẻn; Lớn tồng ngồng; Người sồ sề; Vú vê thỗn thện; No phễnh bụng lên; … + Từ láy ba, láy tư Gần như là công cụ riêng của phong cách khẩu ngữ, phục vụ cho nhu cầu diễn đạt thiên về biểu thị mức độ cao để nhấn mạnh, khoa trương. Ví dụ: Người gì mà bé tí tì ti; Nói sát sàn sạt; Chưa gì đã hí ha hí hửng; Nhấp nha nhấp nhổm đòi về; … + Từ láy đôi biểu thị ý nghĩa khái quát (chức năng như từ đơn hoặc từ ghép đẳng lập trong ngôn ngữ đa phong cách) Ví dụ: Lá lẩu đầy sân; Hàng họ bán không chạy; Chẳng hay ho gì cả; Nói móc máy người khác; Suốt ngày kêu rêu, … + Từ ghép “dư”, biểu thị ý nghĩa khái quát và phủ định Có số lượng rất lớn. Ví dụ: dấu má, trò trống, mặt mũi, thuế má, ban bệ, chạy chọt, viết lách, hôn hít, đẻ đái, hóng hớt, gái gú, điếc đát, … + Từ ghép chính phụ, biểu thị mức độ cao Số lượng lớn, diễn tả tính chủ quan và sự cường điệu, gây ấn tượng của phong cách khẩu ngữ. Ví dụ: chậm rì, dài thòng, lùn tẹt (xịt), vàng khé, đỏ hoét, nhạt hoét, tối hù, cạn ngắc, dơ cảy, dày cui, … + Từ rút gọn Ví dụ: Nhà hắn vất lắm; Chưa làm bài kiểm; Được xã thanh cho mấy triệu; … + Từ tách rời ra và chen thêm những yếu tố khác vào. Ví dụ: học hành → học với hành, học với chả hành; chồng con → chồng với con + Từ lặp và láy lại. Ví dụ: đàn ông → đàn ông đàn ang; con gái → con gái con đứa 100 + Từ chuyển nghĩa Rất phong phú về số lượng và dạng thức. Ví dụ: Nó hay lép bép; Đồ dài lưng, nuôi tốn cơm; Gia đình nó hoàn cảnh lắm; Thằng đó chúa làm biếng; Giận sôi cả gan; Giờ mới vác mặt về ăn cơm; … + Từ ngữ có sắc thái đánh giá cực đại. Ví dụ: lo thắt ruột, chờ đỏ mắt, đánh sặc tiết, chạy bở hơi tai, chẻ xác ra, no đòn, cứng họng, (tức) sôi máu, (giận) tím mặt,... + Các quán ngữ, thành ngữ để đưa đẩy, rào đón. Ví dụ: của đáng tội, có đời thuở nhà ai, nói mạn phép, nói khí không phải, ..., thì đã đành là vậy, nó chết một nỗi (một cái) là..., đánh đùng một cái, ... Từ khẩu ngữ là bộ phận từ vựng quan trọng của hình thức giao tiếp trực tiếp bằng lời trong hoàn cảnh tự nhiên và là nguồn mạch sinh sôi nảy nở cho những sáng tạo từ ngữ văn chương. BÀI TẬP 1. Gạch dưới từ ngữ khẩu ngữ trong hai đoạn trích sau: a/ Gớm! Lại còn thế nữa cơ đấy. Đến luỵ như luỵ đò cũng còn chẳng ăn thua nữa là lại bó buộc. Có mà họ thì phế đi. Bao nhiêu đời chủ nhiệm rồi, đổ lên đổ xuống mãi rồi mới đậu đến thằng bố cháu nhà tôi. Nó hiền lành tốt nhịn... Dân ở đây họ đáo để lắm kia. Bằng lòng thì chén chú chén anh, không bằng lòng thì cứ đổ. (Nguyễn Thị Ngọc Tú, Buổi sáng) b/ Nào, thằng chó con, bố con mày lại sắp bỏ đi cho bằng hết đây. Dậy nào, dậy nào, cha thằng bố mày, dậy đi tè rồi lại vào kềnh không có nặng, bà không bế được. (Xuân Cang, Đêm hồng) 2. Chú thích nghĩa cho những từ ngữ khẩu ngữ sau đây: trà giật giật” ( … … ); “cơm bụi” ( … … ); “bò né” ( … … ). “đại gia” ( … … ), “thiếu gia” ( … … ), “chân dài ( … … ), “chảnh” ( … … ), “bèo” ( … … ), “khủng” ( … … ); “tám” ( … … ); “buôn dưa lê” ( … …. ), “chém gió” ( … … ), “gà tóc nâu” ( … …. ), “xe ôm” ( … …. ), “máu khô” ( … … ), “con nghẽo” ( … … ). (Theo Nguyễn Hưng Quốc) 3. Thay thế từ khẩu ngữ đùng không hợp lý trong câu văn sau: Cái nhẹ nhàng bay bướm của Thanh Tịnh không được đắc thế trong những truyện ngắn đá phong tục hay đá hoạt kê của ông. (Vũ Ngọc Phan, Nhà văn Việt Nam hiện đại, tr. 1198) 2.2. TỪ NGỮ HÀNH CHÍNH 2.2.1. Đặc điểm Từ ngữ hành chính là lớp từ ngữ chuyên dùng của phong cách hành chính. Ví dụ: bị cáo, nguyên cáo, tố tụng, chế tài, công văn, công hàm, công ước, hiệu lực, biên bản, sao lục, chiểu theo, đơn phương, ... Từ ngữ hành chính xuất hiện nhiều trong những văn bản pháp lý, ngoại giao, hành chính sự vụ. 101 Đại đa số từ ngữ hành chính là từ Hán Việt. Từ ngữ hành chính có tính chất chính xác, đơn nghĩa. Từ ngữ hành chính trung hoà về màu sắc biểu cảm (bộ phận chủ yếu) và màu sắc biểu cảm dương tính. Ví dụ: + Sắc thái biểu cảm trung hoà: biên bản, báo cáo, hợp đồng, quyết định, thi hành, đề nghị, … + Sắc thái biểu cảm dương tính: Ngài Thủ tướng, đồng chí Tổng Bí Thư, Quý vị đại biểu, trân trọng kính mời, đệ trình lên Uỷ ban Thường vụ Quốc hội, … Từ ngữ hành chính mang lại cho ngôn ngữ hành chính màu sắc trang trọng, trịnh trọng, nghiêm túc, thể thức hoá, thể chế hoá. 2.2.2. Các kiểu loại cơ bản 2.2.2.1. Tên gọi các đơn vị tổ chức, các chức danh hành chính + Uỷ ban nhân dân, Hội đồng nhân dân, Quốc hội, Sở Nội vụ, Bộ Quốc phòng, Uỷ ban Khoa học kỹ thuật, Văn phòng Chủ tịch nước, Tổng cục Du lịch, Vụ Tổ chức, Cục Quân khí,… + Chủ tịch Hội đồng Nhà nước, Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng, Thủ tướng, Bí thư Tỉnh uỷ, Vụ trưởng Vụ Kế hoạch Đầu tư, Cục trưởng Cục Khảo thí, Đại biểu Quốc hội, Tư lệnh Quân khu, Chuyên viên cao cấp, Nghiên cứu viên, Giảng viên chính, … 2.2.2.2. Tên gọi các đối tượng hành chính – pháp lý Đương sự, bị can, bị cáo, nguyên cáo, thủ phạm, tòng phạm, … 2.2.2.3. Tên gọi các loại văn bản hành chính Hiến pháp, luật, bộ luật, sắc lệnh, hiệp ước, hiệp định, tuyên bố, tuyên bố chung, nghị định, chỉ thị, thông cáo, thông tư, quy chế, quy định, nghị quyết, công văn, công hàm, hợp đồng, biên nhận, hoá đơn, biên bản, giấy chứng nhận, … 2.2.2.4. Từ ngữ chỉ các thể thức hành chính Kính gửi, đồng kính gửi, kính chuyển, chiếu (theo), căn cứ (vào), xét đề nghị, theo đề nghị, nay ban hành, chịu trách nhiệm thi hành, có hiệu lực, liên đới trách nhiệm,…. 2.3. TỪ NGỮ KHOA HỌC 2.3.1. Đặc điểm Từ ngữ khoa học là lớp từ chuyên dùng của phong cách ngôn ngữ khoa học, bao gồm thuật ngữ khoa học của từng ngành và các từ ngữ thể hiện cách diễn đạt đặc trưng của ngôn ngữ khoa học. Bộ phận chủ yếu của từ ngữ khoa học là các thuật ngữ gọi tên các khái niệm khoa học, phản ánh những thuộc tính bản chất và đặc trưng của đối tượng. Ví dụ: Văn học: văn học sử, văn học dân gian, văn học trung đại, thi pháp, song thất lục bát, thất ngôn bát cú, bi kịch, hài kịch, thoại kịch, ca kịch, nhân vật chính diện, môtíp (motif), phônclo (folklore), grô-tếch (grotesque – nghịch dị),… Ngôn ngữ học: âm vị (phoneme), âm tố, hình vị (morpheme), từ pháp, cú pháp, ngữ dụng học, ngôn ngữ học tri nhận, siêu ngôn ngữ (metalanguage), diễn ngôn (discourse), … Toán học: tích phân, vi phân, đạo hàm, hàm số, phương trình, nghiệm số, vô cực, tôpô,… 102 Sinh học: tế bào, nhiễm sắc thể, biến dị, di truyền, gien, gien trội, gien lặn, thuỷ tức, bộ có guốc, giáp xác, … Hoá học: bazơ, axít, oxy, nguyên tố, hoá trị, hợp chất, đơn chất, hoá vô cơ, xúc tác,… Từ ngữ khoa có có 3 đặc điểm cơ bản: + chính xác, đơn nghĩa; + trung hoà về sắc thái biểu cảm; + có tính quốc tế. Số lượng thuật ngữ khoa học trong tiếng Việt hiện nay rất lớn, khoảng 1 triệu đơn vị. Bên cạnh thuật ngữ khoa học, phong cách khoa học còn sử dụng các cụm từ thể hiện cách diễn đạt đặc thù của ngôn ngữ khoa học (“quán ngữ lập luận, diễn đạt”) như: "vì thế nên"; "kết quả là, hậu quả là"; "tương ứng với"; trong trường hợp này","vì những lý do khác", "với mục đích này"; "theo quan điểm này"; "trong quan hệ này";"trong bất cứ trường hợp nào"; "nói cách khác"; "cụ thể là"; "nghĩa là"; “chẳng hạn như" "từ đây suy ra"; cũng cần lưu ý"; "tuy nhiên dưới đây sẽ cho thấy"; "như đã thấy"; … Từ ngữ khoa học mang lại cho ngôn ngữ khoa học màu sắc trí thức, học thức, khách quan, chính xác. 2.3.2. Các kiểu loại tiêu biểu 2.3.2.1. Phân loại theo nguồn gốc a/ Từ ngữ khoa học có nguồn gốc Hán Việt Đại bộ phận từ ngữ khoa học là từ Hán Việt. b/ Từ ngữ khoa học có nguồn gốc từ các ngôn ngữ Ấn Âu Một bộ phận khá lớn thuật ngữ khoa học tiếng Việt vay mượn từ tiếng Pháp, tiếng Anh, tiếng Nga, … nhất là thuật ngữ của các ngành khoa học tự nhiên. Ví dụ: rôbốt (robot), magiê (magie), platin (platinum), điôxin (dioxin), êtylen (ethylene), gôtích (gothic), … Bộ phận từ ngữ này thể hiện tính quốc tế của thuật ngữ, nhưng lại gây nhiều vấn đề về chính tả (viết nguyên dạng hay phiên âm, chuyển tự, …). Ví dụ: hydro / hy-đrô/ hiđrô/ … c/ Từ ngữ khoa học có nguồn gốc thuần Việt Một số ít thuật ngữ khoa học tiếng Việt được xây dựng (‘cấu trúc lại”) từ nguồn từ thuần Việt. Nghĩa là chúng sử dụng cùng hình thức ngữ âm với từ ngữ đa phong cách, nhưng ý nghĩa được hiểu lại, định nghĩa lại từ góc độ khoa học. Ví dụ: + Hình học: điểm, đường thẳng, … + Sinh vật học: cá, động vật, … + Thiên văn học: sao, mặt trời, … + Tin học: chuột (mouse), mạng (net), lệnh (instruction),… Loại thuật ngữ này có thể gây nhầm lẫn giữa nghĩa phổ thông và nghĩa thuật ngữ. 2.3.2.2. Phân loại theo mức độ chuyên dụng a/ Từ ngữ khoa học thuần tuý (mức độ chuyên dụng cao): lôgarít (logarit), sin, côtang, véctơ (vector), đạo hàm, tích phân, vi phân, âm vị, hình vị, xác suất, ma trận, … 103 Đặc điểm: phạm vị giao tiếp hẹp, chỉ dùng trong lĩnh vực chuyên ngành; màu sắc khoa học rõ nét; tính chuyên môn cao. b/ Từ ngữ khoa học phổ thông hoá (mức độ chuyên dụng thấp): vitamin, kháng sinh, amiđan, hoại tử, sốt xuất huyết, viên màng não, anôphen, hiệu điện thế, công suất, ăngten, bán dẫn, độ pH, … Đặc điểm: phạm vi sử dụng rộng, dùng cả trong cuộc sống thường ngày, gần như trở thành từ đa phong cách; màu sắc khoa học mờ nhạt. Nguyên nhân: không có từ đối lập trong ngôn ngữ phổ thông. 2.4. TỪ NGỮ BÁO CHÍ 2.4.1. Đặc điểm Từ ngữ báo chí là lớp từ chuyên dùng trong phong cách báo chí, bao gồm các thuật ngữ báo và các từ ngữ thể hiện những cách diễn đạt đặc trưng của ngôn ngữ báo. Ví dụ : tin vắn, đặc phái viên, công tác viên, thư ký toà soạn, tít báo (headline), ... lò lửa chiến tranh, thảm hoạ hạt nhân, hội chứng chiến tranh vùng Vịnh, chảy máu chất xám, ... Từ ngữ báo chí thường có sắc thái gợi hình, cảm xúc và bình giá một cách rõ nét. Số lượng từ ngữ báo chí tiếng Việt phát triển nhanh trong khoảng 20, 30 năm gần đây khi báo chí dần dần tách khỏi « cái bóng » của phong cách chính luận. Từ ngữ báo chí thường có tính chất nhất thời, chỉ tồn tại trong một khoảng thời gian ngắn như một mốt trang sức thời thượng, rồi mất đi, nhường chỗ cho những cách nói mới hơn, hợp « thời trang » hơn. Từ ngữ báo chí mang lại cho phong cách báo chí màu sắc chuyên môn, biểu cảm. 2.4.2. Các kiểu loại tiêu biểu 2.4.2.1. Thuật ngữ nghề báo Phóng viên, nhà báo, biên tập viên, tổng biên tập, toà soạn, ban trị sự, người dẫn chương trình (MC), tạp chí truyền hình, hãng thông tấn, theo nguồn tin vừa nhận được, ... 2.4.2.2. Từ ngữ cấu tạo theo kiểu báo (mang sắc thái gợi hình, cảm xúc, bình giá đặc biệt) Leo thang chiến tranh, kiện tướng phân xanh, vua dầu hoả, cơn sốt thực phẩm đóng gói, thịt siêu sạch, mốt tóc siêu ngắn, ... 2.5. TỪ NGỮ CHÍNH TRỊ – XÃ HỘI 2.5.1. Đặc điểm Từ ngữ chính trị – xã hội là lớp từ ngữ chuyên dùng trong phong cách chính luận, phản ánh các khái niệm chính trị và xã hội dưới góc nhìn thế giới quan của một cộng đồng ngôn ngữ tại một thời điểm nào đó. Ví dụ: Người nhà quê bây giờ mở miệng ra là thấy đề nghị, yêu cầu, phê bình, cảnh cáo, thực dân, phát xít, phản động, xã hội chủ nghĩa, dân chủ với tân dân chủ nữa mới khổ thiên hạ chứ. (Nam Cao, Đôi mắt) 104 Từ ngữ chính trị – xã hội tiếng Việt chủ yếu là từ Hán Việt. Số lượng lớp từ này chưa được thống kê, nhưng ước chừng khoảng vài ngàn đơn vị và bùng nổ nhiều nhất sau Cách mạng tháng Tám. Từ ngữ chính trị – xã hội thường mang sắc thái biểu cảm trung hoà, không có tính chất gợi hình hay màu sắc bình giá chủ quan. Về sắc thái nghĩa, từ ngữ chính trị – xã hội có tính chất trừu tượng, khái quát. Từ ngữ chính trị – xã hội mang lại cho phong cách chính luận màu sắc bác học, khoa học, kinh điển, hàn lâm. Phần lớn các từ ngữ chính trị – xã hội có khuynh hướng trở thành từ ngữ văn hoá hoặc từ ngữ đa phong cách, vì chúng gắn bó rất mật thiết với đời sống sinh hoạt hằng ngày của quần chúng nhưng lại không có đơn vị đối lập trong ngôn ngữ phổ thông. 2.5.2. Các kiểu loại tiêu biểu 2.5.2.1. Từ ngữ chính trị – xã hội nói về sinh hoạt đoàn thể Hội nghị, hội thảo, đại hội, thảo luận, phê bình, tự phê bình, chất vấn, kiểm điểm, sơ kết, tổng kết, khai mạc, bế mạc, vận động, phát động, phong trào, cao trào, … 2.5.2.2. Từ ngữ chính trị – xã hội nói về các tầng lớp xã hội, danh hiệu xã hội Tư sản, vô sản, tiểu tư sản, công nhân, nông dân, trí thức cách mạng, nhân sĩ yêu nước, chiến sĩ thi đua, lao động tiên tiến, Anh hùng lao động, Nghệ sĩ Ưu tú, Nhà giáo Nhân dân, … 2.5.2.3. Từ ngữ chính trị – xã hội nói về phong trào chính trị và tổ chức chính trị – xã hội Ba dòng thác cách mạng, phong trào các nước không liên kết, khối ASEAN, đảng cộng sản, cánh tả, cánh hữu, Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO), Liên hợp quốc, Tổ chức Thương mại thế giới (WTO), Diễn đàn Hợp tác kinh tế châu Á – Thái Bình Dương (APEC),.. 2.5.2.4. Từ ngữ chính trị – xã hội nói về ý thức tư tưởng, đạo đức tác phong Tư tưởng dân tộc, chủ nghĩa cá nhân, tinh thần làm chủ tập thể, chủ nghĩa yêu nước, chủ nghĩa quốc tế vô sản, tiến bộ, phản động, đạo đức cách mạng, chí công vô tư, tham nhũng, … 2.5.2.5. Từ ngữ chính trị – xã hội nói về các biến đổi tình trạng xã hội Lạm phát, biến động thị trường, gia tăng dân số, khủng hoảng, thất nghiệp, … bãi công, đình công, mít tinh, biểu tình, tuần hành, … 2.5.2.6. Quán ngữ chính trị – xã hội dùng trong diễn đạt, lập luận Về cơ bản …, chủ yếu là .., căn bản là ..., 2.6. TỪ NGỮ VĂN CHƯƠNG 2.6.1. Đặc điểm Từ ngữ văn chương (từ ngữ thi ca) là những từ ngữ chuyên dùng trong thơ văn, nhất là trong thơ văn xưa, mang sắc thái ước lệ, cách điệu. Ví dụ: chàng, nàng, tiểu thư, điện hạ, giai nhân, tài tử, chinh phu, cô phụ, tao nhân, mặc khách, chim xanh, vườn hồng, ông tơ, bà nguyệt, kim ô, ngọc thỏ, … 105 Chàng ơi phụ thiếp làm chi Thiếp như cơm nguội đỡ khi đói lòng. (Ca dao) Người giai nhân bến đợi dưới cây già Tình du khách: thuyền qua không buộc chặt. (Xuân Diệu, Lời kỹ nữ) Từ văn chương tạo ra màu sắc nghệ thuật cho lời văn, câu thơ. Tuy nhiên nếu dùng nhiều từ văn chương sẽ tạo ra cảm giác màu mè, sáo, hoặc giả tạo, thiếu bản sắc cá nhân. Chiều trời bảng lảng bóng hoàng hôn, Tiếng ốc xa đưa vẳng trống đồn. Gác mái, ngư ông về viễn phố, Gõ sừng, mục tử lại cô thôn. Ngàn mai gió cuốn chim bay mỏi, Dặm liễu sương sa khách bước dồn. Kẻ chốn Chương Đài, người lữ thứ, Lấy ai mà kể nỗi hàn ôn? (Bà Huyện Thanh Quan, Cảnh chiều hôm) Khi từ ngữ văn chương bị cố tình chuyển dùng sang phong cách khẩu ngữ hoặc thơ văn trào phúng (theo kiểu “nhại” parody) thì chúng sẽ mang sắc thái chế giễu, vui đùa, … hoặc tạo ra một giọng văn hài hước (humour), châm biếm, … Ví dụ: Vị hôn thê của chàng đâu rồi mà đi thất tha thất thểu một mình thế? (Khẩu ngữ) Số lượng từ ngữ văn chương của một ngôn ngữ không nhiều (khoảng vài trăm từ). Theo thống kê của SV Nguyễn Vũ Phương Uyên (khoá 35, Khoa Ngữ văn, ĐHSP TP HCM), trong quyển “Từ điển tiếng Việt” Hoàng Phê (chủ biên), Trung tâm Từ điển học (Vietlex), NXB Đà Nẵng, 2009, có 707 từ ngữ văn chương (597 từ và 110 cụm từ cố định). Từ điển này có tất cả là 41.300 mục từ. Như vậy, tỷ lệ từ ngữ văn chương tiếng Việt trong tổng số từ ngữ chung là 1,71 %. Phần lớn từ ngữ văn chương là từ ngữ Hán Việt (khoảng 90%) và cũng phần lớn là từ ngữ cũ (358/707, tỷ lệ 50,64%). Một số ví dụ: Ma đưa lối, quỷ đem đường Lại tìm những chốn đoạn trường mà ni. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Ngất trời, sát khí mơ màng Đầy sông kình ngạc, chật đường giáp binh. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Trời xui mai trúc một cành Trời xui lan huệ yến anh kết nguyền. (Khuyết danh) Trong số những từ cũ, lại có thêm một số ít từ ít dùng như: chân mây, phù hoa, kiêu dũng, cửu nguyên, phiêu linh... Chúng ta chỉ hay bắt gặp chúng trong một số câu thơ cổ: 106 Thương thay trung nghĩa như ai Sa cơ một bước ra mười cửu nguyên. (Nhị độ mai) Hôm nay trời xuân bao tươi thắm. Dừng gót phiêu linh về thăm nhà. Chân bước trên đường đầy hoa đào rơi Tôi đã hình dung nét ai đang cười. (Lời bài hát. Hoàng Quý, Cô láng giềng) Ngày nay, thơ văn hiện đại có xu hướng “đời thường hoá” ngôn ngữ, nên từ ngữ văn chương ít được dùng. Ví dụ: Áo anh rách vai Quần tôi có vài mảnh vá Miệng cười buốt giá Chân không giày. (Chính Hữu, Đồng chí) Một mai anh chiến thắng trở về Đôi vai gầy và đôi mắt sâu Tóc đã điểm bạc, làn da nay rạm màu sương gió Bởi chiến tranh, bởi chiến tranh đâu phải trò đùa (Lời bài hát. Phạm Minh Tuấn, Mùa xuân) Từ thi ca là dấu ấn ngôn ngữ của một thời. 2.6.2. Các kiểu loại cơ bản 2.6.2.1. Phân loại theo nguồn gốc trích dẫn a/ Từ ngữ văn chương thông thường Là những từ ngữ văn chương được tạo ra theo cách thông thường (dùng từ Hán Việt, dùng ẩn dụ, hoán dụ, … thông thường ). Ví dụ: Rải rác biên cương mồ viễn xứ Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh Áo bào thay chiếu anh về đất Sông Mã gầm lên khúc độc hành… (Quang Dũng, Tây Tiến) b/ Từ ngữ văn chương là điển tích, điển cố Là loại từ văn chương gắn liền với các điển trong sách sử đời xưa. Loại từ ngữ văn chương này đậm màu sắc văn chương (thi ca) hơn và cũng khó hiểu hơn. Ví dụ: Con chim mỏ đỏ Cái lông nó nhỏ Cái mỏ nó huỳnh Nó kêu thục nữ ngoái lại cho quân tử nhìn Phải duyên quân tử kết, phải tình quân tử thương. (Ca dao Nam Bộ) Sự lòng ngỏ với băng nhân Tin sương đồn đại, xa gần xôn xao. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) 107 Băng nhân là người mối lái chuyện cưới hỏi, gả bán, từ một điển tích đời Tấn. 2.6.2.2. Phân loại theo hình thức cấu tạo Kết quả thống kê của Nguyễn Vũ Phương Uyên về từ ngữ văn chương phân loại theo hình thức cấu tạo: Hình thức cấu tạo Từ đơn Từ ghép Từ láy Số lượng 50 538 9 Tỷ lệ 7.07% 76,10% 1,27% Ví dụ cỗi, dường, hỡi, thay, ào… ảo mộng, ghi tạc, ví dầu… bẽ bàng, mịt mờ, mông mênh… Ví dụ: Bóng tà như giục cơn sầu Khách ! à lên ngựa, người còn nghé theo. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Bẽ bàng mây sớm đèn khuya Nửa tình, nửa cảnh như chia tấm lòng. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) 2.6.2.3. Phân loại theo từ loại a. Danh từ Xét về mặt từ loại, từ văn chương chủ yếu là danh từ với 393 từ (chiếm 65.6%, theo Nguyễn Vũ Phương Uyên). Ví dụ: nghìn xưa, phù vân, thiên kim, tờ mây, … Có thể xếp danh từ chỉ văn chương vào một số nhóm sau đây: + Nhóm danh từ/ danh ngữ dùng chỉ người: chàng, nàng, tình nhân, tình nương, lang quân, tiên ông, tiên nga, tì nữ, sơn nữ, chinh phu, chinh phụ, ý trung nhân (= người yêu),… Ví dụ: Chàng đi cho thiếp $i cùng Đói no thiếp chịu, lạnh lùng thiếp cam. (Ca dao) Trót lời nặng với lang quân Mượn con em nó Thúy Vân thay lời. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) + Nhóm danh từ/danh ngữ chỉ không gian: biển cả, bồng lai, buồng the, buồng thêu, cõi âm, cung nha, cung quế, cung thương, thư phòng… Ví dụ: Cung thương làu bậc ngũ âm Nghề riêng ăn đứt hồ cầm một trương. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Xót lòng cửa các buồng khuê Vỡ lòng, học lấy những nghề nghiệp hay. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) + Nhóm danh từ/danh ngữ chỉ thời gian: trăm năm, chiều hôm, chiều tà, tà dương, sớm trưa… Ví dụ: Đã nguyền hai chữ đồng tâm, 108 Trăm năm thề chẳng ôm cầm thuyền ai. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Đất bằng bỗng rấp chông gai Ai đem nhân ảnh nhuốm màu tà dương? (Nguyễn Gia Thiều, Cung oán ngâm) + Nhóm danh từ/danh ngữ chỉ khái niệm trừu tượng: ác mộng, cõi lòng, bể dâu, niềm riêng, nhân ảnh, giấc nồng, bóng câu… Ví dụ: Trải qua một cuộc bể dâu Những điều trông thấy mà đau đớn lòng (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Bóng câu thoáng bên mành mấy nỗi Những hương sầu phấn tủi bao xong? (Nguyễn Gia Thiều, Cung oán ngâm) + Nhóm danh từ/danh ngữ chỉ đồ vật, cây cối, động vật: áng, cát đằng, đỗ quyên, đuốc hoa, khổng tước, tơ… Ví dụ: Nghìn tầm nhờ bóng tùng quân Tuyết sương che chở cho thân cát đằng. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) + Nhóm danh từ/danh ngữ chỉ điển tích, điển cố: giấc hòe, giấc kê vàng, giấc Nam Kha, Tinh Vệ… Ví dụ: Tiếng sen sẽ động giấc hòe Bóng trăng đã xế hoa lê lại gần. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Tình thâm, bể thắm, lạ điều Nào hồn tinh vệ biết theo chốn nào? (Nguyễn Du, Truyện Kiều) + Nhóm danh từ chỉ thế giới tưởng tượng: tuyền đài, chín suối, cung quế, cung nga, dao trì, cửu truyền, kim ô, loan phượng… Ví dụ: Nợ tình chưa trả cho ai Khối tình mang xuống tuyền đài chưa tan. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Dầu anh lỗi đạo tình thâm Hồn về chín suối, xác cầm dương gian. (Ca dao) b. Động từ Có tổng cộng 105 từ văn chương là động từ. Ví dụ: báo ân, ghi tạc, hợp tan, tao phùng… Có thể xếp động từ vào một số nhóm sau đây: 109 + Nhóm động từ liên quan đến sự hợp – tan: biệt ly, chia phôi, kết tóc, kết nguyền, tao phùng, tao ngộ, tụ hội, … + Nhóm động từ chỉ hành động của con người: ái ân, cất bước, chở che, ghi tạc, giãi bày, tiêu dao, vẫy gọi… Ví dụ: Ông tơ ghét bỏ chi nhau Chưa vui sum họp đã sầu chia phôi. (Ca dao) Tiêu dao ngày tháng thong dong Bạn cùng trăng gió, vui cùng nước mây. (Khuyết danh) c. Tính từ Về tính từ có 72 trường hợp. Ví dụ: ai oán, khôn cùng, truân chuyên, vuông tròn,… Có thể phân thành một số nhóm nhỏ sau: + Nhóm tính từ chỉ tính chất của không gian: mịt mờ, mông mênh... + Nhóm tính từ liên quan đến trạng thái tâm lý: bẽ bàng, phiền muộn, u sầu, thảm sầu… + Nhóm tính từ liên quan đến phẩm chất, số phận của con người: kiêu hùng, kiêu dũng, bạc mệnh, bạc phận, đa truân, trong trắng... Ví dụ: Có chồng như cá ở ao Kẻ nam người bắc, biết bao thảm sầu. (Ca dao) Trách hồng nhan vô duyên bạc phận Duyên nợ ở gần sao không đặng xứng đôi. (Ca dao) d. Một số trường hợp khác Có tổng cộng 27 trường hợp từ văn chương không thuộc danh từ, động từ và tính từ. Trong có có 6 trường hợp cảm từ, 9 trường hợp kết từ, 9 trường hợp phụ từ, 2 trường hợp đại từ và 1 trường hợp duy nhất thuộc về trợ từ. Như: ới (cảm từ), ví (kết từ), khôn (phụ từ), tá (trợ từ)… Trông tin nhạn biết là đâu tá? Tâm tình này ai tả cho nên. (Khuyết danh) e. Ngữ cố định Lớp từ ngữ văn chương có 110 cụm từ cố định (so với số lượng từ là 597 từ). Trong số các cụm từ cố định thì thành ngữ chiếm một khối lượng tương đối lớn Ví dụ: – Ăn gió nằm sương – Chôn nhau cắt rốn – Hồng nhan bạc mệnh – Khuôn vàng thước ngọc – Mình hạc xương mai – Yểu điệu thục nữ Trong oó có một số thành ngữ chỉ điển tích, điển cố như: 110 – Cây quỳnh cành dao – Kết duyên Châu Trần – Kết duyên Tấn Trần Có thể dễ dàng bắt gặp các cụm từ này trong một số tác phẩm văn học như: Hung hăng chẳng hỏi chẳng tra Dang tay vùi liễu dập hoa tơi bời. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Hài văn lần bước dặm xanh Một vùng như thể cây quỳnh cây dao. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) 2.6.2.4. Phân loại theo ngữ nghĩa Trong vốn từ ngữ văn chương, từ đơn nghĩa chiếm đại đa số. Từ ngữ văn chương đa nghĩa có số lượng không nhiều. Ví dụ về từ đơn nghĩa: – Danh từ: + Lệ: nước mắt. + Buồng khuê: phòng riêng của phụ nữ con nhà quyền quý thời xưa. + Cầm sắt: cầm và sắt, tên hai thứ đàn cổ, hòa thanh với nhau; dùng để ví tình vợ chồng hòa hợp, gắn bó. + Lữ thứ: chỗ tạm nghỉ lại của người đi đường xa, thường dùng để chỉ nơi đất khách, quê người. – Động từ: + Báo ân: đền đáp công ơn. – Tính từ: + Ai oán: bi thương và oán hận [thường nói về âm thanh tiếng đàn, tiếng hát…của người có điều oan ức]. + Bẽ bàng: hổ thẹn và buồn tủi vì cảm thấy bị người ta chê cười. + Vuông tròn: tốt đẹp về mọi mặt [thường nói về việc sinh đẻ hay việc tình duyên]. + U tịch: vắng vẻ và tĩnh mịch. – Cụm từ cố định: + Cây quỳnh cành dao: ví người và cảnh tươi đẹp hài hòa, làm tôn giá trị của nhau lên. + Hồng nhan bạc mệnh: thân phận người con gái đẹp thường mỏng manh, không ra gì, theo quan niệm cũ. Ví dụ về từ đa nghĩa: Từ “châu” được dùng với hai nghĩa: Thứ nhất: ngọc trai Thứ hai: nước mắt Từ “cô phòng” được dùng với hai nghĩa: Thứ nhất: buồng riêng của một người sống cảnh cô đơn. Vd: “Nhớ em vắng vẻ cô phòng, Một mình vò võ đêm đông lạnh lùng.” (Ca dao). Thứ hai: cảnh cô đơn của người phụ nữ không chồng hoặc xa chồng. Từ “cố nhân” cũng được dùng với hai nghĩa: Thứ nhất: bạn cũ. Vd: gặp lại cố nhân. 111 Thứ hai: vợ hoặc chồng cũ, người yêu cũ. Vd: “Trách ai lấp nẻo sông Ngân, Làm cho đôi lứa cố nhân bặt đường.” (Ca dao). Từ “mày ngài” được dùng với hai nghĩa: Thứ nhất: tả lông mày đẹp của người phụ nữ, nhỏ, dài và cong như râu con ngài; cũng dùng để chỉ người con gái đẹp. Thứ hai: tả lông mày rậm của bậc trượng phu, to và cong như con tằm. Vd: “Râu hùm, hàm én, mày ngài, Vai năm tấc rộng, thân mười thước cao.” (Truyện Kiều). II. MỘT SỐ LỚP TỪ PHÂN LOẠI THEO SẮC THÁI TU TỪ Theo cách phân loại về sắc thái tu từ (có cách dùng bình thường hay cách dùng đặc biệt) thì từ ngữ của một ngôn ngữ được chia ra 2 nhóm: – Từ ngữ trung tính về sắc thái tu từ – Từ ngữ có đánh dấu về sắc thái tu từ: + Từ ngữ có sắc thái trang trọng + Từ ngữ có sắc thái kiểu cách + Từ ngữ có sắc thái thông tục 1.TỪ NGỮ TRANG TRỌNG 1.1. Đặc điểm Theo thống kê của SV Đỗ Cao Thắng (Khoá 35, Khoa Ngữ văn, ĐHSP TP Hồ Chí Minh), trong Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên), NXB Đà Nẵng – Trung tâm Từ điển học, 2006, có 207 từ ngữ được ghi chú là Trang trọng (trtr.). Lớp từ này gọi tên những sự vật, hiện tượng, hoạt động, trạng thái, tính chất được nói đến một cách trân trọng, thành kính thay cho cách nói thông thường. So sánh bốn cách diễn đạt sau đây: + Giáo hoàng Benedict XVI tuyên bố thôi chức. + Giáo hoàng Benedict XVI tuyên bố từ chức. + Giáo hoàng Benedict XVI tuyên bố thoái vị. + Giáo hoàng Benedict XVI tuyên bố thoái nhiệm. + Giáo hoàng Benedict XVI tuyên bố từ nhiệm. (VnEconomy Online, 12.02.2013) 1.2. Phân loại Xét theo đề tài, các mục từ trang trọng tập trung vào bốn loại sau đây: 1.2.1. Các mục từ nói về cái chết: *) Những từ chỉ các kiểu thức chết khác nhau: từ trần, lâm chung, mệnh chung, thăng hà (= băng hà), băng hà, tắt nghỉ, quy tiên, qua đời, lâm chung, khuất núi, thọ chung, tịch, tịch diệt, tuẫn nạn, tuẫn tiết, quá cố, tạ thế, yên nghỉ, nhắm mắt, viên tịch. *) Những mục từ nói đến thân thể người chết: linh cửu, thi hài, di hài, tử thi. *) Những mục từ nói về việc chôn cất và tưởng nhớ người chết: tang lễ, tống chung (= đưa tiễn người chết ra nghĩa trang), từ biệt, an táng, táng, mai táng, di táng, cất mộ, hợp táng. *) Những mục từ nói về vật chứa đựng người chết: quan tài, linh cửu. *) Những mục từ nói về hồn người chết: linh hồn, hương hồn. *) Nhưng mục từ nói về nới chôn cất người chết: nghĩa trang, mộ, mộ phần. 112 *) Những mục từ nói về việc tỏ lòng đổi với người chết: cúng lễ (= cúng bái), điếu văn, mặc niệm, nghiêng mình (= cúi đầu tưởng nhớ và kính phục). *) Những mục từ nói về vật người chết để lại: di cảo, di chúc, hậu duệ, di duệ. Nguyên nhân việc sử dụng các mục từ trên khi nói đến cái chết: Đối với người Việt, văn hóa tâm linh luôn được coi trọng. Người Việt là một trong những dân tộc rất xem trọng việc thờ cúng tổ tiên. Người Việt rất kiêng kỵ trong việc nói đến sự chết chóc. Khi giao tiếp trao đổi lẫn nhau về vẫn đề người chết, người Việt rất ý nhị, họ không dám nói trực tiếp mà dùng những từ ngữ có tính chất giảm nhẹ cũng như sắc thái tôn trọng đối với người được nói. Cho nên từ đó hình thành các từ ngữ đồng nghĩa nhưng khác nhau về sắc thái trang trọng dùng để thay thế cho những từ có sắc thái nặng nề như chết, ngủm, ngẻo, tắt thở…. Như vậy việc dùng các mục từ này thể hiện nét văn hóa giao tiếp của người Việt 1.2.2. Các mục từ thể hiện mối quan hệ giữa kẻ dưới với người trên (quan hệ tuổi tác, vai vế, địa vị): Ngôn ngữ tiếng Việt rất đa dạng trong cách xưng hô. Từ ngữ biểu thị mối quan hệ trên giữa bề trên và kẻ dưới cũng như mối quan hệ giữa người lớn kẻ nhỏ (tuổi tác, vai vế) với sắc thái trang trọng rất đa dạng và phong phú: bà nhạc, họa gia, chư tăng, chư ni, đồng bối, quý khách, đặc ân, đệ, trình, đệ trình, phúc trình, huấn dụ, kế mẫu, kế phụ, chính thất, mặt rồng, môn sinh, ngôi báu, ngự, nhà vua, nhạc phụ, nhạc gia, ông nhạc, phu nhân, phụ mẫu, thân mẫu, thân phụ, nghiêm đường (= cha), nghiêm phụ (= cha), lệnh bà, phụng chỉ, phụng mệnh, phụng sự, thánh chỉ, thỉnh, thỉnh cầu, thỉnh nguyện, bổ nhiệm, chuẩn y, hồi loan. Những từ này đa phần là từ Hán Việt, thể hiện sự kính nể đối với người có vai vế, tuổi tác, địa vị lớn hơn. Ví dụ: Kẻ hạ thần xin phụng mệnh. Thần xin thỉnh cầu với bệ hạ một điều. Các mục từ nói về mối quan hệ vai vế và tuổi tác có tần số xuất hiện cao trong ngôn ngữ nói đặc biệt là ngôn ngữ thời xưa, như nhạc mẫu, nhạc phụ, kế mẫu,… Hiện nay hầu như những từ này chỉ xuất hiện nhiều trong điện ảnh hay sân khấu cổ trang, rất hiếm khi xuất hiện trong ngôn ngữ giao tiếp hằng ngày. Dù có xuất hiện đi nữa, chúng cũng chỉ mang tính chất khách sáo hay nói vui trong giao giao tiếp. Ví dụ: Ông nhạc nhà tôi hôm nay đi vắng rồi. (Thái độ vừa có sự tôn trọng nhưng cũng có cái gì đó nói vui với người dược giao tiếp) 1.2.3. Các mục từ thể hiện các lễ nghi giao tiếp: Bao gồm các mục từ sau: biếu, cảm tạ, cáo biệt, cáo lỗi, cáo từ, chào đón, chào mừng, chiêu đãi, chúc thọ, đàm thoại, đáp từ, đón tiếp, hòa đàm, hiệu triệu, hội đàm, hội kiến, kết duyên, kết giao, khước từ, nhường lời, phúc đáp, phúc trình, tặng, tiếp kiến, tiếp tân, chấp thuận, chiêu đãi, hoan tống, ... 1.2.4. Các mục từ có nội dung ý nghĩa khác: Bao gồm các từ: bảo vật, bất tử, bế mạc, chuốc, cúng, dung nhan, đích thân, đóa (dùng cho hoa), hôn lễ, kế tự, lâm bệnh, lâm nguy, lưu nhiệm, môn sinh, nguyện, sứ mạng, tân hôn, tọa lạc, toàn quốc, tục danh, tuyên thệ, tuyển cử, ủy, văn bằng. 113 2.TỪ NGỮ KIỂU CÁCH 2.1. Đặc điểm Theo thống kê của SV Đỗ Cao Thắng (Khoá 35, Khoa Ngữ văn, ĐHSP TP Hồ Chí Minh), trong Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên), NXB Đà Nẵng – Trung tâm Từ điển học, 2006, có 47 từ ngữ được ghi chú là Kiểu cách (kc.). Từ ngữ kiểu cách là những từ ngữ mà khi dùng người nói cố làm ra vẻ trang trọng, lịch sự quá mức cần thiết, không hợp với địa vị của mình hoặc với bối cảnh giao tiếp. Ví dụ 1: Quân Hán lấy hết đất, Khúc Sở vang bốn bề. Trượng phu chí lớn cạn, Tiện thiếp sống làm chi. (Lời bài hát của Ngu Cơ hát vĩnh biệt Hạng Vương) Ví dụ 2: (Hai người bạn thân và là những người bình thường trong xã hội nói với nhau) Thật là hôm nay rồng đến nhà tôm! Ví dụ 3: + Vua Quang Trung mặc áo giáp thân chinh ra trận. (Cách dùng bình thường) + Tổng giám đốc thân chinh đi kiểm tra các công ty. (Cách dùng kiểu cách) Ví dụ 4: + Xin các ngài đại xá cho lời nói không phải. (Cách dùng kiểu cách, cũ) + Nó được ra tù trong đợt đại xá nhân ngày Quốc khánh. (Cách dùng bình thường, hiện nay) Sắc thái tu từ đặc trưng của từ ngữ kiểu cách là cầu kỳ, khách sáo, lịch sự, trang trọng không đúng cách. 2.2. Phân loại Lớp từ kiểu cách đa phần là từ Hán Việt. Đại đa số từ kiểu cách là từ, rất ít cụm từ cố định (như rồng đến nhà tôm). Xét theo đề tài, từ kiểu cách bao gồm những từ biểu thị cách xưng hô đối với người giao tiếp, từ thể hiện thái độ cảm xúc của cá nhân, từ biểu thị hoạt động của con người. 2.2.1. Từ xưng hô: quý quốc, quý quyến, tiểu đệ, tiện nữ, tiện thiếp, ái nữ, chư vị, tại hạ. 2.2..2. Từ bày tỏ cảm xúc, sự đánh giá: đa tạ, lượng thứ, thiển ý, thịnh tình, bái phục. Đây là những mục từ nói lên thái độ, tình cảm, cảm xúc của người nói về một sự việc nào đó và mang nét nghĩa cao hơn những từ ngữ thông thường một bậc. Ví dụ: So sánh hai ví dụ sau: + Cảm ơn sự nhiệt tình của các bạn. + Cảm ơn thịnh tình của các bạn. 2.2.3. Từ chỉ hoạt động của con người: chào đời, cống hiến, đại xá, hành khất, hỷ xả, ký thác, gửi, kiếu, lâm bồn, lãnh giáo, thân chinh, chỉ giáo, thỉnh giáo, thưởng ngoạn, cáo lui, ban khen, ban cấp. Ví dụ: So sánh hai ví dụ sau: 114 + Hôm nào mình định tới nhà xin bạn chỉ bảo cho vài lời. + Hôm nào mình định tới nhà xin bạn chỉ giáo cho vài lời. 3. TỪ NGỮ THÔNG TỤC 3.1. Đặc điểm Từ ngữ thông tục là từ ngữ có cách dùng quá tự nhiên, thô tục, mang màu sắc kém văn hoá, chỉ thông dụng trong những tầng lớp dưới của xã hội (dân hạ lưu) như tầng lớp lưu manh, trộm cắp, gái mại dâm, kẻ buôn gian bán lận, … Đặc trưng nổi bật của từ ngữ thông tục là màu sắc biểu cảm âm tính ở mức độ cao. 3.2. Phân loại Từ ngữ thông tục tuyệt đại đa số là từ thuần Việt và bao gồm các nhóm nhỏ sau đây: + Tiếng chửi, rủa, trách mách, xua đổi: mẹ kiếp, khỉ gió (Đồ khỉ gió!), tiên sư (Tiên sư nhà nó!) tườu (khỉ; Trò con tườu, chỉ làm mất thì giờ.), cuốn xéo (Cuốn xéo khỏi nhà tôi ngay!), … + Những từ chỉ các cơ quan sinh lý, bài tiết và các hoạt động sinh lý, bài tiết: trôn (đit; Miệng quan trôn trẻ), mông đít, té re (ỉa chảy; Ăn tiết canh, coi chừng có ngày té re),… + Từ gọi tên người, vật (hoặc loại người, vật) với ý coi thường, miệt thị: thằng cha (Thằng cha ấy cái bản mặt thấy ghét.), quả lừa (vố lừa bịp; Bị tụi nó cho ăn quả lừa.), thá (Cái thá mày thì làm nên trò trống gì!), quắn (lần; Chơi một quắn cho biết.), … + Từ chỉ hành động, động tác, trạng thái thể hiện với cách thức đặc biệt, hàm ý giễu cợt, mỉa mai: phá thối (phá quấy; Chuyên nghề phá thối người khác.), phắng (đi nhanh ra khỏi chỗ nào đó; Thôi phắng đi cho rảnh nợ!), phĩnh (Ăn no phĩnh bụng.), sặc gạch (Bị đánh cho sặc gạch.), táng (Táng cho mấy bạt tai, tá hoả tam tinh lên.), tế (mắng, chửi; Bị ông già tế cho một trận), thó (Kẻ gian thó mất chiếc ví.), tôm (bắt gọn; Chưa kịp lấy gì đã bị tôm cổ.),… + Từ chỉ tính chất, đặc điểm đánh giá ở mức độ cao, hàm ý chê bai, khinh bỉ: rẻ thối (Chợ ế, rau dưa bán rẻ thối.) thổ tả (Chiếc xe máy thổ tả.), tịt ngòi (Bị kê cho mấy câu, tịt ngòi luôn!), toi cơm (Nuôi nó chỉ tổ toi cơm.), tổ bố (Mang đôi ủng to tổ bố), tồng ngồng (Lớn tồng ngồng rồi mà còn ham chơi.), trọc hếu (Cái đầu trọc hếu.),… + Từ chỉ mức độ, cách thức với hàm ý châm biếm, hài hước: toé khói (Chạy toé khói), toé phở (Đường xa, đi bộ toé phở),… + Từ biểu thị ý phủ định thô lỗ, tục tằn: đếch (Đây đếch cần những thứ đó!) mốc xì (Có cái mốc xì gì đâu!), … + Thành ngữ: trơ thổ địa (trơ ra không nhúc nhích, phản ứng gì, hàm ý chê; Ngồi trơ thổ địa ra đó!), mèo đàng chó điếm (Thứ người mèo đàng chó điếm.), … III. MỘT SỐ LỚP TỪ (THEO CÁCH PHÂN LOẠI CỦA TỪ VỰNG HỌC) CÓ MÀU SẮC TU TỪ ĐẶC BIỆT 1. TỪ XƯNG HÔ 1.1. Khái niệm về từ xưng hô trong tiếng Việt Trong tiếng Việt, từ xưng hô bao gồm những đại từ nhân xưng và những từ lâm thời dùng để xưng hô. + Đại từ nhân xưng : Tôi, chúng tôi ... (ngôi 1) – Mày, chúng mày ... (ngôi 2) – Nó, chúng nó ... (ngôi 3) + Từ lâm thời dùng để xưng hô 115 – Cha, mẹ, ông, bà ... (quan hệ họ hàng, thân thuộc) – Chủ tịch, giám đốc ... (chức vụ) – Lan Anh, Đan Trường, Mỹ Tâm, … (tên riêng) – Đây, đằng ấy, ... (đại từ chỉ định) Ví dụ: – Thưa thầy, giá nhà con khỏe khoắn, thì nhà con chả dám kêu. Nhưng, thưa thầy, từ đây lên huyện, những chín cây lô mếch, sợ nhà con đi nắng thì cảm, rồi phải lại thì oan gia. – Đây không biết, mà đây cũng không nghe đâụ Vợ chồng thu xếp với nhau thế nào, đây mặc kệ!” (Nguyễn Công Hoan, Tinh thần thể dục) Khi xưng hô, trong tiếng Việt thường tồn tại những cặp từ hô ứng: tôi anh mày chú cháu em tao ông Có khi, người ta không sử dụng những cặp hô ứng thông thường và có cả trường hợp dùng từ ngoại quốc hoặc nói trống không. 1.2. Màu sắc tu từ của từ xưng hô trong tiếng Việt Đây là một vấn đề cực kỳ thú vị. 1.2.1. Màu sắc phong cách Chỉ riêng về chức năng, có những từ xưng hô mang màu sắc đa phong cách và những từ xưng hô mang màu sắc đơn phong cách Đa phong cách: Tôi, nó ... Đơn phong cách: – Khẩu ngữ : Tao – mày . . . – Khoa học : Chúng tôi (số ít) . . – Thơ ca : Mình – ta, chàng – thiếp, . . . – Hành chính : Chúng tôi (số ít), quý cơ quan . . . Nếu bước sang lĩnh vực những phong cách học xã hội – tâm lý của người dùng, ta sẽ bắt gặp những cách xưng hô vô cùng đa dạng : Người già: Lão, già này . . . (ngôi 1) Phụ nữ: Em (ngôi 1, kể cả đối với người lớn tuổi) . . . Địa phương: Bố đỏ, bậu, qua . . . Ví dụ: 116 Bậu nói với qua bậu không lang chạ Vỡ lở ra rồi đành dạ bậu chưa? (Ca dao Nam Bộ) Trí thức cũ: moa, toa . . . Nói chung, cách xưng hô của người Việt rất phong phú, đa dạng, linh hoạt, uyển chuyển. Ví dụ: Lão rót luôn bốn cốc, đều tăm tắp như vậy, không hề nhểu ra bàn một giọt rượu nào. – Trờí … ơi. Ông già róc rượu đẹp quá! Như nghệ sĩ biểu diễn ấy. Ông Huỳnh Tấn kêu lên. Ba Ngù vuốt cặp ria, đặt chai rượu xuống bàn: – Nói các đồng chí tha lỗi, chứ tôi khổ sở và hết nghiệp vì rượu mới chỉ học được cái trò này. Đã uống rượu thì phải biết rót rượu, sao đừng cho giọt phí giọt phạm nào rơi vãi xuống bàn. Cũng như người lính cầm súng, phải bắn bách phát bách trúng, bắn sao cho đừng trật một viên chớ để một thằng Tây nào chạy thoát! Anh Sáu tuyên truyền cười ha hả: – Bác Ba bữa nay xuất khẩu thành văn. Vô ban tuyên truyền công tác với tôi đi, cha nội! . . . Các đồng chí thấy chưa , ngán dân đất Chắc-băng này chưa? Rượu chưa vào mà lời châu ngọc đã tuôn ra rồi! Dì Tư Béo vừa cười múm mím vừa cắt chanh ra vắt rưới lên mấy con tôm càng nướng bóc vỏ. – Bà chủ uống với chúng tôi một ly cho vui. Ông Huỳnh Tấn hai tay bưng cốc rượu lên đưa sang mời dì Tư Béo. Dì Tư Béo lắc đầu quầy quậy: – Tôi xin vô phép các ông. Tôi không uống được mà. Để tôi đi lo cho các ông nồi cháo gà dằn bụng để buổi khuya đi đường. (Đoàn Giỏi, Đất rừng phương Nam) 1.2.2. Sắc thái biểu cảm Từ xưng hô với các cách xưng hô nhiều hình nhiều vẻ của tiếng Việt đã đáp ứng những yêu cầu tế nhị của sự giao tiếp xã hội phức tạp. Trong các hoạt động giao tiếp, sự thay đổi các cách xưng hô và các cặp từ hô ứng có giá trị đặc biệt quan trọng. Một thằng lính đứng trên bờ suối vọt miệng: – Súng nổ "mũng" này thì bữa nay thế nào cũng có khiêng về vài "con" nữa cho coi! – Nè, sao nói tụi nó uống nhầm thuốc độc rồi? – Biết đâu... Nói vậy chớ có khi tụi nó uống mà không chết. Khúc suối minh mông dài nhằng như vậy mà bỏ thuốc độc thì có ăn thua mẹ gì! Thằng biệt kích vừa nói xong câu ấy chợt nhớ có mặt Sứ, nó quay lại hầm hầm nhìn chị, giơ ngón tay lên dọa: – Ê, nói vậy chớ đừng có mừng nghe "em"! Thân "em" như con cá trê bị chặt ngạnh để trên thớt rồi... (Anh Đức, Hòn Đất) 117 Trong tiếng Việt, hầu như không có cách xưng hô mang sắc thái trung hòa về mặt biểu cảm. Từ xưng hô họ hàng thân tộc của tiếng Việt có sự phân biệt rõ ràng giữa bên nội và bên ngoại và trọng bên nội hơn bên ngoại. 1.3. Quy tắc xưng hô của người Việt Người Việt coi trọng tính lịch sự trong xưng hô. Cách xưng hô của người Việt phân biệt sự khác nhau về vai vế và tuổi tác. Phương châm xưng hô “xưng khiêm hô tôn”. Xưng hô khiêm nhường là nét đặc thù trong văn hóa giao tiếp của người Việt. Nhiều người nhận xét cách xưng hô của người Việt trong lĩnh vực hành chính – xã hội còn mang tính chất “gia đình hoá”. BÀI TẬP Phân tích sự thay đổi cách xưng hô trong hai trường hợp sau: a/ Khái Hưng, Nửa chừng xuân Bối cảnh đối thoại: Sau khi sống chung với Mai một thời gian mà không báo cho mẹ biết, Lộc về thăm mẹ với ý định xin mẹ cho phép được chính thức cưới Mai. “Chuyện gì thế con?” Lộc thưa: “Bẩm mẹ, mẹ có tha tội cho con thì con mới dám thưa.” “Con cứ nói.” Lộc cúi đầu nhìn xuống đất thì thầm: “Cô Mai...” Lộc bỗng ngừng lại. Bà Án hỏi: “Con Mai, có phải con bé nhà quê nó rủ rê, nó quyến rũ anh không?” Lộc mỉm cười: “Bẩm mẹ, nói con quyến rũ người ta thì đúng hơn?” “Ừ, thế sao?” “Bẩm mẹ, bây giờ cô ấy vẫn ở với con, cô ấy đã...” Bà Án đứng phắt dậy trỏ tay vào mặt con, mắng: “Thế thì mày giỏi thật...Mày dối tao, mày đánh lừa tao... mày đi thuê nhà riêng để ở với nó. Mày còn coi tao ra gì nữa, thằng kia?” b/ Thơ Hồ Xuân Hương Quả cau nho nhỏ miếng trầu hôi Này của Xuân Hương mới quệt rồi Có phải duyên nhau thì thắm lại Đừng xanh như lá bạc như vôi (Hồ Xuân Hương, Mời trầu) Khéo khéo đi đâu lũ ngẩn ngơ, Lại đây cho chị dạy làm thơ. Ong non ngứa nọc châm hoa rữa, Dê cỏn buồn sừng húc dậu thưa. (Hồ Xuân Hương, Mắng học trò dốt) 2. TỪ HÁN VIỆT 2.1. Khái niệm Từ Hán Việt là bộ phận từ vựng tiếng Việt vay mượn của tiếng Hán nhưng phát âm theo cách của người Việt Nam (theo ngữ âm tiếng Bắc Kinh, Trung Quốc thời nhà Đường). Ví dụ: thảo mộc, sơn lâm, hải đăng, hoàng tử, vận động, tập kích, diễn tập, tác chiến,… đơn thương độc mã, hậu sinh khả uý, hữu xạ tự nhiên hương, … 118 Từ Hán Việt chiếm khoảng 60 đến 70% kho từ vựng tiếng Việt và đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong giao tiếp của người Việt ở các lĩnh vực văn hoá, khoa học, chính luận, báo chí, văn chương. Có hai loại từ ngữ Hán Việt là (a) từ Hán Việt có từ thuần Việt tương đương, và (b) từ Hán Việt không có từ thuần Việt tương đương. Giữa từ Hán Việt và từ thuần Việt tương đương có sự khác nhau về màu sắc tu từ. 2.2. Sự khác nhau về màu sắc tu từ giữa từ Hán Việt và từ thuần Việt Có thể nói tới 4 sự khác nhau về màu sắc tu từ giữa từ Hán Việt và từ thuần Việt. 2.2.1. Sắc thái trang trọng Từ Hán Việt có sắc thái trang trọng, trịnh trọng, trang nghiêm; từ thuần Việt có sắc thái đời thường, dân dã. Ví dụ: phụ nữ ↔ đàn bà, nông dân ↔ dân cày, hy sinh ↔ chết, sinh ↔ đẻ, phế ↔ bỏ, tẩy ↔ rửa, … 2.2.2. Sắc thái tao nhã Từ Hán Việt có sắc thái tao nhã, thanh nhã, lịch sự; từ thuần Việt có sắc thái trung hoà, hoặc gây cảm giác thô tục, khiếm nhã, ... Ví dụ: viêm ↔ sưng, huyết ↔ máu, xuất huyết ↔ chảy máu, thổ huyết ↔ hộc máu, thi hài ↔ xác chết, thượng thổ hạ tả ↔ miệng nôn trôn tháo, mãn nguyệt khai hoa ↔ đẻ, ... Ví dụ 1: Từ anh Khương Hữu Dụng cầm bút hồi sinh thời cụ Phan Bội Châu đến em bé Trần Đăng Khoa đẻ ra sau ngày hòa bình lập lại, tất cả đều có mặt. (Chế Lan Viên, Lời tựa cho tuyển tập “Thơ chống Mỹ cứu nước 1965 – 1967”) [sinh] 2.2.3. Sắc thái khái quát và trừu tượng Rất nhiều từ Hán Việt, đặc biệt là thuật ngữ khoa học, có ý nghĩa khái quát hoá cao mà từ thuần Việt không có hoặc không có nghĩa tương đương. Về chính trị: độc lập, tự do, dân chủ, dân quyền,... Về ngoại giao: công hàm, lãnh sự, sứ quán, ... Về quân sự: tiến công, kháng chiến, du kích, ... Về toán học: đồng quy, tiếp tuyến, tích phân, ... Những thuật ngữ này có nội hàm lớn, tính khái quát cao, nếu dùng từ thuần Việt thì dài dòng. Từ Hán Việt có tính chất trừu tượng, tĩnh, gợi cho ta hình ảnh thế giới ý niệm im lìm, tĩnh tại... Từ thuần Việt gợi sắc thái sinh động, cụ thể của thế giới thực tại. 2.2.4. Sắc thái cổ kính Từ Hán Việt thường mang sắc thái cổ kính và không thông dụng (đơn phong cách), còn các từ thuần Việt mang tính hiện đại, thông dụng (đa phong cách). Ví dụ: tôn ông, huynh ông, phụ vương, ái phi, đồng môn, đồng tuế, ... Hoa thứ nhất có một mùi trinh bạch Xuân đầu mùa trong sạch vẻ ban sơ 119 Hương mới thấm bền ghi như thiết thạch Sương nguyên tiêu trời đất cũng chung mờ (Xuân Diệu, Tình thứ nhất) BÀI TẬP 1. Anh (chị) có đồng ý với ý kiến sau đây của nhà thơ Gơt (người Đức): “Sức mạnh của một ngôn ngữ không phải là vứt bỏ yếu tố ngoại lai mà là đồng hóa nó”? 2. Phân tích tác dụng biểu đạt của từ Hán Việt trong các ví dụ sau: a/ Ai nấy nửa tin nửa nghi. Họ cố nhớ lại cách bắt sấu của mấy người thợ hồi nào đến giờ. Bắt sấu bằng hai tay không quả là phi phàm, thế gian hi hữu. (Sơn Nam, Bắt sấu U Minh hạ) b/ “bộ đội” ↔ “lính”; “phi công” ↔ “giặc lái”; “văn nghệ sĩ” ↔ “bồi bút”; “nhân danh” ↔ “núp dưới tên/ núp dưới chiêu bài”. 3. Giải nghĩa các từ Hán Việt in đậm và cho biết sắc thái phong cách (cũ hay mới; thông dụng hay ít dùng; bình thường hay kiểu cách; bình dân hay bác học; …) của chúng: a/ Chất nhạc là yếu tố bổ sung của văn xuôi, nhưng là yếu tính của thơ văn xuôi. b/ Tóm lại, cùng với yêu cầu nhận thức sâu sắc, đầy đủ hơn về lằn ranh báo chí - văn học trong hoạt động sáng tạo của Tự lực văn đoàn, cần có sự minh định chuẩn xác, khoa học hơn về các khái niệm, thuật ngữ thường sử dụng trong nghiên cứu văn xuôi Tự lực văn đoàn. c/ Ngoài ra, có nhiều câu hỏi khác cũng cần được trả lời: Vị trí, vai trò của báo Phong hóa, Ngày nay đối với phát triển văn học và đối với các vấn đề thực tiễn xã hội? Diện mạo văn chương trên báo Phong hóa, Ngày nay trong sự phóng chiếu của tôn chỉ mục đích, mười điều tâm niệm? d/ Mức độ xã hội hóa văn học và các vấn đề xã hội qua các hoạt động của Tự lực văn đoàn trong đó có các sáng tác văn xuôi? Tinh thần khai phóng, thử nghiệm trong sáng tạo của các tác giả văn xuôi Tự lực văn đoàn tác động đến các sáng tạo văn học trong bối cảnh ngổn ngang, xô bồ, chưa ổn định bấy giờ như thế nào? e/ Sau chữ “nhưng” kia là thường một mệnh đề có ý nghĩa chiêu tuyết cho tác giả. 3. TỪ LÁY Từ láy là từ gồm hai tiếng trở lên, được cấu tạo bằng phương thức láy (lặp và đối ứng về ngữ âm). Nếu phân loại theo số lượng âm tiết, trong tiếng Việt có các loại từ láy sau: từ láy đôi, từ láy ba, từ láy tư. Ví dụ: nhí nhảnh, lập cập, cỏn còn con, sạch sành sanh, sát sàn sạt , tí tì ti, lúng ta lúng túng, đủng đà đủng đỉnh, hớt hơ hớt hải,… Từ láy đôi có hai loại: (1) Từ láy bộ phận: Từ láy trong đó có sự phối hợp của từng bộ phận âm tiết theo những quy tắc nhất định. a/ Láy âm đầu: chúm chím, cò kè, lúc nhúc, khù khờ, xộc xệch, … b/ Láy vần và thanh: lí nhí, lủng củng, lững thững, bâng khuâng, … (2) Từ láy hoàn toàn: Từ láy trong đó lặp lại hoàn toàn cùng một tiếng: xanh xanh, xinh xinh, đo đỏ, đèm đẹp, tôn tốt,… Từ láy trong tiếng Việt rất phong phú, đa dạng và đã tiến triển tới một trình độ phát triển cao hơn so với nhiều ngôn ngữ (như tiếng Hoa chỉ có từ láy toàn bộ). Tiếng Việt thế kỷ XIV, XV còn phổ biến là từ láy toàn bộ. Ví dụ: 120 Khát uống chè mai hơi ngọt ngọt Sốt kề hiên nguyệt gió hiu hiu (Nguyễn Trãi, QATT) Hương cách gác vân thu lạnh lạnh Thuyền kề bãi tuyết nguyệt chênh chênh (Nguyễn Trãi, QATT) Về sau, từ láy tiếng Việt mới chuyển sang hình thức từ láy bộ phận là chủ yếu như hiện nay. Chìm đáy nước cá lờ đờ lặn Lửng da trời nhạn ngẩn ngơ sa. (Nguyễn Gia Thiều, Cung oán ngâm khúc, thế kỷ XVIII) Đêm khuya lặng lẽ như tờ Nghênh ngang sao mọc, mịt mờ sương bay (Nguyễn Đình Chiểu, Lục Vân Tiên, thế kỷ XIX) Từ láy là lớp từ đặc trưng, thể hiện khuynh hướng thiên về gợi hình, biếu cảm của tiếng Việt. Các nhà khoa học đã tốn không ít giấy bút để bàn về từ láy của tiếng Việt. Từ láy góp phần làm cho sự diễn tả của tiếng Việt tinh tế, hình tượng, cảm xúc. Sự biểu đạt của từ láy nhiều khi phải miêu tả ra cả một trang giấy mới nói hết được. Con đường nhỏ nhỏ, gió xiêu xiêu Lả lả cành hoang nắng trở chiều Bữa ấy lòng ta nghe ý bạn Lần đầu rung động nỗi thương yêu (Xuân Diệu, Thơ duyên) Đau đớn bấy mẹ già ngồi khóc trẻ, ngọn đèn khuya leo lét trong lều; Não nùng thay vợ yếu chạy tìm chồng, cơn bóng xế dật dờ trước ngõ. (Nguyễn Đình Chiểu, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc) Từ láy được sử dụng nhiều và là công cụ không thể thiếu được trong miêu tả, biểu hiện của khẩu ngữ và ngôn ngữ văn chương. Từ láy khắc hoạ hình ảnh, tô đậm sắc thái biểu cảm, nhấn mạnh ý nghĩa biểu hiện, làm rõ màu sắc phong cách của hình thức biểu đạt. Ví dụ: Cảm thương cô gái đươn bao Nửa đêm thức dậy lao xao giã bàng. (Ca dao Nam Bộ) đây: Từ láy cón được vận dụng một cách đặc biệt như trong hình thức thơ Vĩ tam thanh sau Tiếng gà bên gối tẻ tè te, Bóng ác trông lên hé hẻ hè. Cây một chồi cao von vót vót, Hoa năm sắc nở lóe lòe loe. Chim tình bầu bạn kia kìa kịa, Ơn nghĩa vua tôi nhé nhẽ nhè. Danh lợi mặc người ti tí tị, Ngủ trưa chửa dậy khoẻ khoè khoe. (Vô danh, Ngẫu hứng) 121 BÀI TẬP Phân tích giá trị biểu đạt của từ láy trong các ví dụ sau: Chim hôm thoi thóp về rừng Đóa trà mi đã ngậm trăng nửa vành a/ (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Đứng tréo trông theo cảnh hắt heo Đường đi thiên thẹo, quán cheo leo. Lợp lều mái cỏ tranh xơ xác, Xỏ kẽ kèo tre đốt khẳng khiu. Ba chạc cạy xanh hình uốn éo, Một dòng nước biết cảnh leo teo... (Hồ Xuân Hương, Quán Khánh) b/ 4. THÀNH NGỮ Thành ngữ là cụm từ cố định về thành phần và cấu trúc, có ý nghĩa chung khác với tổng số ý nghĩa riêng của các thành tố trong thành phần của nó, được tái hiện dưới dạng có sẵn trong lời nói như từ. Ví dụ: gần đất xa trời, kề miệng lỗ, chết đuối vớ được cọc, vắt cổ chày ra nước, mãn nguyệt khai hoa, hậu sinh khả uý, tứ cố vô thân, dở dơi dở chuột, ngàn cân treo sợi tóc, miệng còn hơi sữa, … Thành ngữ có chức năng như từ (định danh, tạo câu) nhưng cách diễn tả hình tượng, biểu cảm hơn. Ví dụ, so sánh các nhóm câu sau đây: a2) Dáng điệu lừ đừ như ông từ vào đền. a ) Dáng điệu lừ đừ. 1 a3) Dáng điệu lừ đừ như tàu điện. b1) Con nít mà đòi khôn hơn người lớn. b2) Trứng đòi khôn hơn vịt. b3) Trứng đòi khôn hơn rận. c1) Nói với nó cũng vô ích. c2) Nói với nó cũng như nước đổ lá khoai. c3) Nói với nó cũng như nước đổ đầu vịt. c4) Nói với nó cũng như hốt cát vứt bụi tre. Thành ngữ phản ánh đời sống xã hội, văn hoá mang đặc trưng dân tộc và cách tri nhận thế giới đặc thù của một cộng đồng ngôn ngữ. Thành ngữ được sử dụng nhiều trong khẩu ngữ, ngôn ngữ văn chương, chính luận, báo chí. Thành ngữ làm cho lời văn, câu thơ trở nên hàm súc, cô đọng, lời ít ý nhiều. Ví dụ: Bề ngoài thơn thớt nói cười Mà trong nham hiểm giết người không dao (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Xét theo màu sắc phong cách, thành ngữ được chia ra hai loại là thành ngữ đa phong cách và thành ngữ đơn phong cách. Thành ngữ đa phong cách (trung hoà về phong cách): làm dâu trăm họ, sông cạn đá mòn, một lòng một dạ, nhường dạ cơm sẻ áo, ghi lòng tạc dạ, ... Thành ngữ đơn phong cách (thành ngữ chuyên phong cách): 122 + Thành ngữ khẩu ngữ: lúng túng như gà mắc đẻ, bẻ nạng chống trời, ruột để ngoài da, nhắm mắt xuôi tay, giật gấu vá vai, giấu đầu hở đuôi, dốt đặc cán mai,mồm miệng đỡ chân tay, … + Thành ngữ văn chương: chim sa cá lặn, chôn nhau cắt rốn, chồng loan vợ phượng, dùi mài kinh sử, động phòng hoa chúc, gác tía lầu son, quốc sắc thiên hương, say hoa đắm nguyệt, thế thái nhân tình, thế gia vọng tộc, trăng thanh gió mát, trướng rủ màn che, yểu điệu thục nữ,… Xét theo góc độ cấu tạo ngữ nghĩa, người ta chia thành ngữ ra các loại sau : + Thành ngữ so sánh: chậm như rùa, nhát như thỏ đế, lúng búng như ngậm hột thị, đủng đỉnh như chĩnh trôi sông, thin thít như thịt nấu đông, thẳng ruột ngựa, … + Thành ngữ ẩn dụ: chuột sa chĩnh gạo, chó có váy lĩnh, múa rìu qua mắt thợ, ăn vụng không biết chùi mép, vẽ đường cho hưou chạy, … + Thành ngữ hoán dụ: cò bay thẳng cánh, lên xe xuống ngựa, ăn trắng mặc trơn, dựng tóc gáy, … + Thành ngữ khoa trương: rán sành ra mỡ, đi guốc trong bụng, vắt chân lên cổ mà chạy, mặt cắt không giọt máu, mặt búng ra sữa, … Thành ngữ có thể được sử dụng nguyên vẹn hoặc biến đổi cho phù hợp với vần luật của câu thơ hoặc ngữ khí của câu văn. Ví dụ: Những là e ấp dùng dằng Rút dây sợ nữa động rừng lại thôi. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Thấy tình cảnh nhà bác, tôi thật ái ngại. Nhưng thôi, sông có khúc, người có lúc, mình cứ ăn ở hiền lành, rồi cũng có ngày trời mở cửa cho! (Ngô Tất Tố, Tắt đèn) Các nhà văn, nhà thơ, nhà hoạt động chính – xã hội cũng tạo nên những thành ngữ mới, làm phong phú kho từ vựng của tiếng Việt và cách diễn đạt của tiếng Việt. Ví dụ: Biết đâu chùa rách Phật vàng Ai hay trong quán ẩn tàng kim luân. (Nguyễn Đình Chiểu, Lục Vân Tiên) BÀI TẬP 1. Tìm nhanh 29 thành ngữ có trong ô chữ sau và phân loại chúng theo màu sắc phong cách: QUÂN TỬ NHẤT NGÔN SƠN THUỶ TÂM THẦN BẤT ĐỊNH LỆNH BIỆT THÀNH XUẤT VẠN CHUNG MÚA TAY TRONG BỊ NHƯ SINH BẤT VẠN SỰ NHƯ Ý TẠI NGÔN NGOẠI SƠN LI BIẾN SỰ KHỞI NHẤT CỬ LƯỠNG TIỆN CÔNG BÉ HẠT TIÊU BÌNH ĐẦU BẠC RĂNG LONG TÀI TỬ THƯỢNG LỘ BÌNH AN NAN ĐẤT NƯỚC NÓI MƯỢN BỘT DÀI LƯNG TỐN VẢI THƯA CHE MẮT THÁNH LƯỢC AN DÒNG HIỀN NHƯ BỤT HĂNG MẮT CÁ NÓI THẦY CƯ VĂN HAY CHỮ TỐT MÁU THẾ SẤU TƯỚNG TU LẠC TỰ LỰC TỰ CƯỜNG VỊT GIAN SINH NGHỀ TỬ NGHIỆP 123 2. Phân tích tác dụng biểu đạt của thành ngữ trong các câu thơ sau của Truyện Kiều: a/ Ra tuồng mèo mả gà đồng Ra tuồng lúng túng chẳng xong bề nào. b/ Tẻ vui bởi tại lòng này Hay là khổ tận đến ngày cam lai. 5. TỪ ĐỊA PHƯƠNG (DIALECT WORD) Từ địa phương là từ (ngữ) chỉ có trong một hoặc vài phương ngữ, không có trong ngôn ngữ toàn dân. Ví dụ: Ăn thì cúi trốc, kéo nôốc kêu làng. (Tục ngữ Trung Bộ) Sao lóng rày cô Ba Sứ không gội bông bưởi nữa? (Anh Đức, Hòn Đất) Hiện nay tiếng Việt có ba phương ngữ lớn là: phương ngữ Bắc Bộ, phương ngữ Trung Bộ và phương ngữ Nam Bộ. Từ địa phương là lớp từ sử dụng hạn chế ở một vài địa phương và chủ yếu sử dụng trong khẩu ngữ nên gây cản trở cho sự giao tiếp quốc gia và giao tiếp của ngôn ngữ văn hoá. Cái “gầu” thì gọi cái “đài”, Ra “sân” thì bảo ra ngoài cái “cươi’. “Chộ” tức là “thấy” em ơi, “Trụng” tức là “nhúng” đấy, đừng cười nghe em ! “Thích” chi thì bảo là “sèm’, Khi ai bảo “đọi” thì đem “bát” vào. “Cá quả” lại gọi “cá tràu”, “Vo trôốc” là bảo “gội đầu” đấy em ! (Nguyễn Bùi Vợi, Tiếng Nghệ) Về nguyên tắc, các phong cách ngôn ngữ sau đây không sử dụng từ địa phương (và cả ngữ âm địa phương): phong cách hành chính, phong cách khoa học, phong cách chính luận, phong cách báo chí (ngoài trừ đôi chỗ trên báo chí địa phương). Tuy nhiên trong văn chương, nếu từ ngữ địa phương được sử dụng hợp lý sẽ tạo sắc thái địa phương cho văn phong, ngôn ngữ, tính cách nhân vật và bối cảnh xảy ra của sự việc. Tục ngữ người Nga có câu: “Tình yêu có ngôn ngữ của riêng nó nhưng hôn nhân thì quay về tiếng nói địa phương”. Răng mà cứ theo tui hoài rứa Cái ông ni có dị chưa tề Sáng chiều trưa hai buổi đi về Đưa với đón làm răng không biết Ôi đôi mắt sao mà tha thiết Đừng nhìn làm ngượng bước chân tui Lá thơ tình ông gởi làm chi Thầy mạ biết rầy la tui chết Ông tán tỉnh làm chi không biết Tui như ma quỷ dưới âm ty Nói hoài lời hoa mỹ làm chi 124 Tui còn nhỏ chuyện tình răng biết được Tội tui lắm cách cho vài bước Đừng đi gần hai bóng chung đôi Xa xa cho kẻo bạn tui cười Mai vào lớp cả trường dị nghị Thôi được rồi đưa lá thơ đây Mai tan trường đợi ở gốc cây Tui sẽ tới trả lời cho biết. (Mường Mán, Đồng Khánh ngày xưa) Trong thơ Việt Nam hiện đại, Tố Hữu là một trong những nhà thơ sử dụng từ địa phướng đạt nhất trong nhiều bài thơ của mình. Trong văn xuôi Nam Bộ, các nhà văn như Hồ Biểu Chánh, Sơn Nam, Anh Đức, Đoàn Giỏi, Nguyễn Quang Sáng, Nguyễn Ngọc Tư, … đều rất có ý thức sử dụng từ địa phương để tạo ra sắc thái riêng biệt cho cuộc sống và con người của vùng đất mà họ miêu tả. Truyện và tiểu thuyết của các nhà văn miền Bắc như Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan, Nam Cao, Tô Hoài, Lê Lựu, … cũng sử dụng từ địa phương rất đắt để khắc hoạ tính cách nhân vật, bản sắc địa phương vùng Bắc Bộ. Những nhà văn đó đều là những bậc thầy của nghệ thuật sử dụng từ địa phương trong tác phẩm văn chương. BÀI TẬP Xác định từ ngữ địa phương trong các ví dụ sau và cho biết ý nghĩa biểu đạt của chúng: a/ Chèo ghe sợ sấu cắn chưn Xuống bưng sợ đỉa, lên rừng sợ ma. (Ca dao) b/ Anh về, em nắm vạt áo. em la làng Biểu anh bỏ chữ thương chữ nhớ lại giữa đàng cho em. (Ca dao) c/ Trên bờ suối bây giờ chỉ còn lại năm bảy tên lính vừa nấu cơm vừa coi chừng chị. Bọn chúng ngồi bên bếp lửa mới nhóm, ngó chị Sứ, kháo chuyện với nhau: – Tụi mình không dễ dầu gì kiếm được một con vợ ngộ như con nhỏ này đâu! – Ờ, đàn bà có nhan sắc mà theo Việt cộng, thiệt uổng! Sứ nghe chúng nó nói, lấy làm khó chịu mà hơi tức cười. Chị làm thinh, ngước mắt nhìn ra phía biển. (Anh Đức, Hòn Đất) d/ Biết tỏng rằng Cẩn là thằng em trai ngổ ngáo, bất trị, ham chơi, chẳng chịu học hành, nên mỗi khi các anh của Út Cẩn về thăm mẹ già thường hay khuyên răn Cẩn bớt chơi bời mà phải lo học hành để kiếm chút chữ nghĩa lận lưng sau này mới mong khấm khá. Mỗi lần như thế, Cẩn chỉ cười gằn rồi đánh trống lảng sang chuyện khác, rồi tìm cách xăm xê đến bên mẹ già . Bà Anna Phạm Thị Thân là chỗ dựa hiếu đễ che chắn cho Cẩn trước uy thế của các anh, nên mỗi khi như thế, Cẩn có cớ để kể công với mọi người trong gia đình: – Các anh đi hết. Tui phải lo thờ tự, chăm sóc mợ, thời gian, tiền bạc mô mà học. Nhà ni có mấy anh học cao là đủ. Tui như ri là được rồi. Tui có muốn làm quan mô… (Phan Bùi Bảo Thy, Thú vui của "bạo chúa miền Trung" Ngô Đình Cẩn, ANTG, 25/01/2013) 125 CHƯƠNG III GIÁ TRỊ BIỂU ĐẠT CỦA CÁC PHƯƠNG TIỆN NGỮ PHÁP TIẾNG VIỆT I. CÁC KIỂU CÂU PHÂN LOẠI THEO MÀU SẮC PHONG CÁCH 1. KIỂU CÂU ĐA PHONG CÁCH (POLYSTYLISTIC SENTENCE) 1.1. Khái niệm Kiểu câu đa phong cách (polystylistic sentence) là kiểu câu được dùng trong mọi phong cách ngôn ngữ. Kiểu câu đa phong cách (trung hoà phong cách) không bị hạn chế trong phạm vi sử dụng của một phong cách, không mang đặc trưng, sắc thái của một phong cách cụ thể và thường có sắc thái biểu cảm trung hoà. Ví dụ: Kiểu câu “Nếu C1 – V1 thì C2 – V2” và kiểu câu “Nếu V1 thì V2” . Nhìn chung, kiểu câu đa phong cách là những kiểu câu thông thường của một ngôn ngữ, có đầy đủ thành phần cấu trúc, sắp xếp các thành phần theo trật tự bình thường và không sử dụng các phép tu từ về cú pháp. “Các kiểu câu đa phong cách là cơ sở trong cấu trúc cú pháp của các phong cách. Đó là phần bất biến về mặt cú pháp của ngôn ngữ toàn dân. Vì thế, các kiểu câu này giữ một vị trí đặc biệt quan trọng trong hoạt động biểu đạt.” [Nguyễn Nguyên Trứ 1988, 92] 1.2. Các kiểu loại 1.2.1. Kiểu câu đơn có màu sắc đa phong cách Ví dụ: + Kiểu câu “C – V” + Kiểu câu “Tr, C – V” 1.2.2. Kiểu câu ghép có màu sắc đa phong cách Ví dụ: Kiểu câu “x C1 – V1, y C2 – V2” nói chung thích hợp cho mọi phong cách. 2. KIỂU CÂU ĐƠN PHONG CÁCH (MONOSTYLISTIC SENTENCE) Kiểu câu đơn phong cách (monostylistic sentence) là kiểu câu chỉ được dùng hạn chế trong một phong cách ngôn ngữ. Kiểu câu đơn phong cách (chuyên phong cách) mang dấu ấn đặc trưng của một phong cách và phục vụ đắc lực cho nhu cầu biểu đạt đặc thù của phong cách đó. 2.1. KIỂU CÂU KHẨU NGỮ Kiểu câu khẩu ngữ là kiểu câu chỉ chuyên dùng trong phong cách khẩu ngữ, mang sắc thái của cách diễn đạt khẩu ngữ. Một số kiểu câu khẩu ngữ thường dùng: + Kiểu câu “C – nó (họ/ người ta, …) – V” 126 Kiểu câu “C – nó (họ/ người ta) – V” (“láy chủ ngữ”; “chủ ngữ giả” – Nguyễn Văn Hiệp) là kiểu câu đặc trưng của khẩu ngữ, phục vụ cho cách diễn đạt có tính chất chêm xen, láy lại thành phần của khẩu ngữ và khuynh hướng ngữ pháp thiên về đề thuyết. Ví dụ: Cán bộ nó bảo người dân tộc thiểu số mình đừng trồng cây thuốc phiện nữa. (Khẩu ngữ) Vả lại, không nhân ngày giỗ bố, mà làm bữa tiệc cho thực linh đình, mời mọc cho thực đông khách, (…) thì thế gian họ cũng cười cho. (Nguyễn Công Hoan, Báo hiếu trả nghĩa cha) Phải, làm cô đầu lại có con, thì ai người ta nuôi báo cô. (Nguyễn Công Hoan, Người vợ lẽ bạn tôi) + Kiểu câu xưng hô “nói trống” (lược bỏ từ tự xưng của người nói, hoặc lược bỏ từ hô gọi người nói; hoặc cả hai) Ví dụ: Chị Dậu chờ cho tan cơn ồn ào, mới dám rón rén bước lại nói với lý trưởng – Thôi con lạy ông! Xin ông hãy tạm tha trói nhà con một lúc, để nhà con ký vào văn tự, con mới có tiền đóng sưu. Lý trưởng vẫn giận dữ: – Đừng lằng nhằng! Trói cũng ký được. Không phải tha. (Ngô Tất Tố, Tắt đèn) Kiểu câu “nói trống” có tác dụng biểu cảm và bình giá. Kiểu câu này khi dùng giữa những người ngang vai, thể hiện cách xưng hô tự nhiên, không khách sáo, có phần suồng sã; khi dùng giữa những người khác vai, diễn tả thái độ bề trên, hách dịch, coi thường. + Kiểu câu “C thì C – V” Tác dụng: nhấn mạnh chủ ngữ, có hàm ý điều kiện. Ví dụ: Tôi thì tôi đếch cần những hạng người như thế đó. + Kiểu câu “C gì mà V” Tác dụng: biểu lộ thái độ không đồng tình, sắc thái biểu cảm âm tính. Con gái gì mà ngủ chương đến tận nửa buổi chưa chán mắt. (Khẩu ngữ) Gớm mồm với miệng gì mà toang toang như ngỗng đực. (Nam Cao, Con mèo) + Kiểu câu “C – V thì (là) V” Tác dụng: nhấn mạnh đề tài ở vị ngữ. Ví dụ: Hắn học thì học thâu đêm suốt sáng nhưng thi rớt vẫn cứ rớt. (Khẩu ngữ) Tôi nói là nói người khác kia chứ nhà ông neo, tôi có trách gì ông ông đâu. (Ngô Tất Tố) BÀI TẬP 127 Xác định kiểu cấu trúc câu khẩu ngữ có trong các trường hợp sau: a/ Lão hàng phở nó trả có bảy hào một cái. (Nam Cao, Trăng sáng) b/ Những con chó nhà bà phó Thụ chúng dữ ghê gớm lắm. (Nam Cao, Một bữa no) 2.2. KIỂU CÂU HÀNH CHÍNH + Kiểu câu trải dải toàn bộ văn bản: Bộ trưởng Bộ … (Tổng Giám đốc Công ty …, Tổng Cục trưởng Tổng Cục, …) Căn cứ … ; Căn cứ … ; Căn cứ … ; Xét đề nghị … ; QUYẾT ĐỊNH Điều 1: (Nội dung quyết định) …. Điều 2: (Nhiệm vụ thực hiện; quyền lợi, nghĩa vụ liên quan) … Điều 3: (Trách nhiệm thực hiện) … Điều 4: (Hiệu lực của quyết định) … Địa điểm, ngày tháng năm (ban hành quyết định) Thẩm quyền ký, đóng dấu Nơi nhận – ... – ... – ... GIẤY GIỚI THIỆU Nhằm đáp ứng nhu cầu …., Công ty …. (Sở ….) trân trọng giới thiệu: Ông (Bà) …. Năm sinh ….. Thường trú (tạm trú) …. Là nhân viên (cán bộ, ...) của ..... Để ... Đến cơ quan (công ty ...) Rất mong quý cơ quan (công ty ...) ... nhằm giúp ông (bà) hoàn thành nhiệm vụ (công việc) được giao. Địa điểm, ngày tháng năm Thẩm quyền ký, đóng dấu 128 2.3. KIỂU CÂU KHOA HỌC + Kiểu câu chủ ngữ ẩn hoặc chủ ngữ phiếm chỉ Ví dụ: (Đề thi tuyển sinh vào lớp 10, môn Toán) (1) Một thửa ruộng hình chữ nhật có chiều rộng ngắn hơn chiều dài 45 m. Tính diện tích thửa ruộng, biết rằng nếu chiều dài giảm hai lần và chiều rộng tăng ba lần thì chu vi thửa ruộng không thay đổi. (2) Cho đường tròn (O; R) và điểm A nằm bên ngoài đường tròn. Kẻ tiếp tuyến AB và AC với đường tròn (B, C là các tiếp điểm). Chứng minh ABOC là tứ giác nội tiếp. 2.3. KIỂU CÂU CHÍNH LUẬN + Kiểu câu tuần hoàn 2.5. KIỂU CÂU BÁO CHÍ + Kiểu câu thông tin Theo nguồn tin vừa nhận được …, vào lúc …. tại … đã xảy ra …. Hiện vụ việc đang được cảnh sát (cơ quan có thẩm quyền …) tiếp tục điều tra … Thông tin chi tiết về … này chúng tôi sẽ cập nhật trong bản tin …. Ví dụ: Potts Point: Điều tra cái chết bất thường của một người đàn ông sau hoả hoạn Một người đàn ông 27 tuổi đã tử vong sau khi xảy ra hoả hoạn tại căn hộ tập thể của anh ở khu vực Potts Point hôm Chủ nhật vừa qua. Theo nguồn tin cảnh sát nhận được, vào khoảng 1.30pm hôm đó, người dân địa phương phát hiện hoả hoạn tại một căn hộ ở khu tập thể trên đường Greenknowe Avenue. Sau khi dập tắt lửa, các nhân viên cứu hoả phát hiện xác của người đàn ông này bên trong căn nhà. Nạn nhân ngay sau đó được đưa đi cấp cứu tại bệnh viện St Vincent's Hospital, nhưng tử vong tại bệnh viện sau đó không lâu. Một người phát ngôn của Cơ quan cứu hộ NSW cho biết có nhiều dấu hiệu đáng ngờ xung quanh cái chết của nan nhân, bởi theo điều tra sơ bộ của cảnh sát thì nạn nhân có thể đã bị tấn công trước khi xảy ra hoả hoạn. Hiện vụ việc đang được cảnh sát tiếp tục điều tra, xử lý. (Viet Times Online, Chủ nhật, 07 Tháng 10 2012 20:00) 2.6. KIỂU CÂU THI CA + Kiểu câu vắt dòng Xuân của đất trời nay mới đến Trong tôi xuân đến đã lâu rồi; Từ lúc yêu nhau, hoa nở mãi Trong vườn thơm ngát của hồn tôi. (Xuân Diệu, Nguyên đán) Một tối bầu trời đắm sắc mây, Cây tìm nghiêng xuống nhánh hoa gầy, Hoa nghiêng xuống cỏ, trong khi cỏ Nghiêng xuống làn rêu, một tối đầy. (Xuân Diệu, Với bàn tay ấy) 129 BÀI TẬP Gạch dưới câu thơ vắt dòng trong những đoạn thơ sau: Mây lưng chừng hàng Về ngang lưng núi. Ngàn cây nghiêm trang Mơ màng theo bụi Hoa dại trên đồi. (Xuân Diệu, Tiếng không lời) Yêu ngẩn ngơ rồi đau xót xa, Số anh là khổ, phận anh là Suốt đời nuốt lệ vào trong ngực, Đem ái tình dâng kẻ phụ ta. (Xuân Diệu, Muộn màng) Lẫn với đời quay, tôi cứ đi, Người ngoài không thấu giữa lòng si. Cũng như xa quá nên ta chỉ Thấy núi yên như một miếng bìa. (Xuân Diệu, Núi xa) II. MỘT SỐ LOẠI CÂU (THEO CÁCH PHÂN LOẠI CỦA NGỮ PHÁP HỌC) CÓ MÀU SẮC TU TỪ ĐẶC BIỆT 1. CÂU TỈNH LƯỢC (ELLIPTICAL SENTENCE) Câu tỉnh lược là loại câu không đầy đủ về thành phần cấu tạo nòng cốt (chủ ngữ, vị ngữ, bổ ngữ đối tượng). Những thành phần lâm thời bị lược đi đó, nhờ ngữ cảnh, người nghe (đọc) vẫn hiểu và khôi phục lại được. Câu tỉnh lược còn gọi là câu rút gọn. Ví dụ: Nước mấy trăm thu còn vậy Nguyệt bao nhiêu kiếp vẫn rày Ngoài chưng mọi chốn đều thông hết Bui một lòng người cực hiểm thay! (Nguyễn Trãi, Mạn thuật, bài số 4) Bọn gia nhân đốt đuốc, đập đầu con bò con. Anh tổng khậu [đầu bếp] vào nhà bếp thúc hối: – Nhớ chưa! Bàn thứ nhứt đầy chuối chát; bàn thứ nhì, khế chua; bàn thứ ba, bánh hỏi; bàn thứ tư, bánh tráng; bàn thứ năm, mắm nêm; bàn thứ sáu, muối tiêu. Mấy chỉ ở nhà bếp cười dòn: – Ðầy đủ hết rồi. Còn bàn thứ bảy? Anh tổng khậu nói: – Bàn thứ bảy thì dành riêng để uống rượu. Cứ khiêng lên sau, khi tôi ra lịnh... (Sơn Nam, Con trích ré) Nói chung, câu tỉnh lược có tác dụng làm cho lời nói ngắn gọn, thông tin nổi rõ ở những ở những thành tố cốt yếu. 130 Ví dụ: Lược chủ ngữ và vị ngữ thuần tuý cấu trúc ngữ pháp (Đó là …), câu chỉ còn bổ ngữ chỉ nội dung cần nhấn mạnh: Như thế người ta gọi là nửa đùa nửa thật. Một cách lấp liếm cái ý định của mình bằng cách nói toạc nó ra. (Nam Cao, Một bữa no) Tuy nhiên, tuỳ vào loại thành phần bị lược bỏ và trong những văn cảnh nhất định, câu tỉnh lược còn có những tác dụng tu từ, biểu cảm khác. Chẳng hạn, trong thơ, câu tỉnh lược chủ ngữ có tác dụng biểu thị tư tưởng, tình cảm, cảm xúc nói đến trong câu là của chung nhiều người, của số đông chứ không phải của tác giả hay của một cá nhân cụ thể nào (‘phi ngã”, “vô ngã”). Đây là đặc điểm chung của ngữ pháp thơ ca cổ điển, khác với thơ mới. Ví dụ so sánh hai đoạn thơ sau: Đêm qua ra đứng bờ ao, Trông cá, cá lặn, trông sao, sao mờ. Buồn trông con nhện chăng tơ, Nhện ơi nhện hỡi, nhện chờ mối ai ? Tôi muốn tắt nắng đi Cho màu đừng nhạt mất. Tôi muốn buộc gió lại Cho hương đừng bay đi. (Xuân Diệu, Vội vàng) (Ca dao) BÀI TẬP Hãy xác định thành phần bị tỉnh lược trong các câu văn lấy từ hai truyện ngắn “Dưới bòng hoàng lan” và “Hai lần chết” của Thạch Lam: Dưới bóng hoàng lan a/ Con đã ăn cơm chưa? – Dạ chưa. Con ở tàu về đây ngay. Nhưng con không thấy đói. b/ Thanh cười: – Có một tý đường đất, cần gì phải xe. Con đi bộ hàng ngày cũng được. c/ Bao giờ anh lên tỉnh? – Ngày mai thôi. d/ Bà cụ vẫn không thôi phẩy chiếc phất trần lên đầu giường: – Đã lâu không có ai nằm nên bụi bám đầy khắp cả. e/ Thanh lắng nghe: một tiếng cười sẽ đưa lên. Tiếng ai? Nghe quen quá mà Thanh không nhớ được. Hai lần chết a/ Cha Dung chẳng làm gì cả. Từ xưa đến nay vẫn thế. b/ Đây, áo mới của cô đây. Lấy ra mà thay, chứ ai lại ăn mặc rách rưới thế kia bao giờ. c/ Bây giờ là người nhà tao rồi thì phải làm. Mấy trăm bạc dẫn cưới, chứ tao có lấy không đâu. d/ Cô hãy còn mệt. Ngủ đi. e/ Nhưng đời nào ! Trời có mắt chứ ! Đã dễ mà chết được. 2. CÂU ĐẶC BIỆT (SPECIAL SENTENCE) Câu đặc biệt là loại câu một thành phần diễn đạt ý trọn vẹn mà ta không thể xác định thành phần chính của câu là chủ ngữ hay vị ngữ. Câu đặc biệt còn gọi là câu không phân định thành phần. Ví dụ: 131 Cây tre Việt Nam! Cây tre xanh, nhũn nhặn, ngay thẳng, thủy chung, can đảm. Cây tre mang những đức tính của người hiền là tượng trưng cao quý của dân tộc Việt Nam. (Thép Mới, Cây tre) Làng quê đang thức dậy. Một tiếng gà gáy xa. Một ánh sao mai chưa tắt. Một chân trời ửng đỏ phía xa. Một chút ánh sáng hồng trên mặt nước ruộng lúa lên đòng. (Nguyễn Trung Thành, Đường chúng ta đi) Câu đặc biệt có tác dụng bộc lộ cảm xúc, nhấn mạnh ý nghĩa tồn tại, xuất hiện của sự vật, hiện tượng, thay đổi mạch văn. Câu đặc biệt thường xuất hiện ở vị trí đầu hoặc cuối đoạn văn. Từ chiều, lại bắt đầu trở rét. Gió. Mưa. Não nùng. Đường vắng ngắt. Chưa đến 8 giờ mà đường đã vắng ngắt. Thỉnh thoảng, những chiếc xe cao-su kín mít như bưng, lép nhép chạy uể oải tia ra hai bên cánh gà hai dòng khói thuốc lá. (...) lối đi. Rồi anh run cầm cập, xếp thau, ôm đàn, cuốn chiếu, cầm gậy, đứng dậy, thong thả lần Gió. Mưa... Não nùng. (Nguyễn Công Hoan, Anh xẩm) Khi câu đặc biệt xuất hiện thành một dãy liên tiếp, trùng điệp về cấu trúc thì tác dụng biểu cảm – tu từ của nó được nhân lên gấp nhiều lần. Ví dụ : “Người ta xúm lại, túm ngang lưng nó. Nó không chạy. Nhưng nó vẫn nhai, trợn mắt lên để nuốt chửng. Rồi lại hấp tấp ngốn luôn miếng nữa. Chửi. Kêu. Đấm. Đá. Thụi. Bịch. Cẳng chân. Cẳng tay. Như mưa vào đầu. Như mưa vào lưng. Như mưa vào chân nó.” (Nguyễn Công Hoan. Bữa no đòn) Trong văn xuôi Việt Nam gần đây ở một số nhà văn trẻ có hiện tượng lạm dụng câu đặc biệt để « làm dáng ». 3. CÂU CHUYỂN ĐỔI TÌNH THÁI Câu chuyển đổi tình thái là loại câu vốn ở dạng tình thái này nhưng trong một ngữ cảnh nhất định lại được hiểu sang một dạng tình thái khác hoặc kiêm nhiệm thêm một dạng tình thái khác. Ví dụ (Câu nghi vấn – khẳng định): Ôi! Cái thuở lòng ta yêu Tổ quốc Hạnh phúc nào không hạnh phúc đầu tiên? (Chế Lan Viên, Tổ quốc bao giờ đẹp thế này chăng?) Yếu tố có tác dụng bổ sung (hoặc chuyển đổi) tình thái cho câu là ngữ điệu và hư từ. Một số kiểu câu chuyển đổi tình thái thường gặp: 132 + Câu nghi vấn – khẳng định + Câu nghi vấn – phủ định + Câu nghi vấn – cảm thán + Câu nghi vấn – cầu khiến + Câu khẳng định – nghi vấn 3.1. Câu nghi vấn – khẳng định Đây là loại câu có hình thức hỏi nhưng thực chất là nhằm khẳng định nội dung đưa ra trong câu. Ví dụ: Không biết có nơi nào nữa trên trái đất, quyền làm người được bảo vệ bằng nhiều máu đến vậy không? Giá như chúng ta minh họa lịch sử dân tộc thì có trang nào, dòng nào mà không phải vẽ thanh gươm tự vệ và tô đậm một màu máu? Máu thắm đượm rãnh cày ta gieo hạt giống, máu thấm đượm mảnh sân con ta nô đùa ngày bé, máu thắm đượm con đường nơi đó mẹ ta lau nước mắt ngày tiễn ta ra đi, máu thắm đượm bờ ao em ta ngồi giặt áo trên chiếc cầu nhỏ gập ghềnh... Ôi dân tộc ta từ trong máu lửa mà sinh ra, mà lớn lên. Từ trong máu lửa bốn nghìn năm chúng ta đứng dậy và cất tiếng nói. (Nguyễn Trung Thành, Đường chúng ta đi) 3.2. Câu nghi vấn – phủ định Đây là loại câu không có ý hỏi thực sự mà nhằm phủ định, thách thức. Ví dụ: + Vậy thì anh làm được gì tôi? (Khẩu ngữ) + Này ông chủ tịch ngụ cư, hãy liệu cái thần hồn! Mở tai ra mà nghe đây: Ông định hống hách với ai? (Nguyễn Khắc Trường, Mảnh đất lắm người nhiều ma) 3.3. Câu nghi vấn – cảm thán Đây là loại câu nhằm bộc lộ một cảm xúc, nỗi lòng, tâm trạng, … Ví dụ: Thuở trời đất nổi cơn gió bụi Khách má hồng nhiều nỗi truân chuyên Xanh kia thăm thẳm tầng trên Vì ai gây dựng cho nên nỗi này? (Đặng Trần Côn, Chinh phụ ngâm) 3.4. Câu nghi vấn – cầu khiến Đây là hình thức câu nghi vấn nhưng gián tiếp yêu cầu người nghe thực hiện một điều gì đó nhằm thể hiện sự lịch sự, tế nhị, hoặc hàm ý nhắc nhở, đe doạ. Ví dụ: + Này, mày có im không thì bảo? (Khẩu ngữ) + Cả các ông các bà nữa, về thôi đi chứ! Có gì mà xúm lại như thế này? (Nam Cao, Chí Phèo) 133 3.5. Câu khẳng định – nghi vấn Đây là loại câu nhằm “đay lại” lời người nói để tỏ rõ thái độ hoài nghi hay phản ứng bất bình của người nghe đối với nội dung đưa ra trong phát ngôn. Ví dụ: + Mọi người chỉ được ra vào trong khu vực giới hạn này (?). (Khẩu ngữ) 4. CÂU ĐẲNG THỨC Câu đẳng thức là loại câu có từ “là” làm vị ngữ (hay “hệ từ”), và hai vế của loại câu có thể chuyển đổi vị trí cho nhau. Ví dụ: + Nhiếp ảnh là món tôi ưa thích. → Món tôi ưa thích là nhiếp ảnh. Thông thường, trong câu đẳng thức, bộ phận đứng sau được nhấn mạnh. Các nhà thơ, nhà văn hay dùng câu đẳng thức để xây dựng hình tượng nghệ thuật, tạo ra sự mới lạ về diễn đạt. Ví dụ: Hay nói ầm ĩ Là con vịt bầu Hay hỏi đâu đâu Là con chó vện Hay chăng dây điện Là con nhện con Ăn no quay tròn Là cối xay lúa Mồm thở ra gió Là cái quạt hòm Không thèm cỏ non Là con trâu sắt … (Trần Đăng Khoa, Kể cho bé nghe) Mặt trời là trái tim anh Mặt trăng vành vạnh là tình của em Thức là ngày, ngủ là đêm Nghiêng nghiêng hai mái – hai miền quê xa (Nguyễn Duy, Bầu trời vuông) III. GIÁ TRỊ BIỂU ĐẠT CỦA CÂU XÉT THEO ĐỘ DÀI Xét theo số lượng âm tiết, người ta chia câu thành ba loại là câu ngắn, câu trung bình và câu dài. Trong đó có hai loại câu đáng chú ý là câu ngắn và câu dài, vì trường độ của chúng có những tác dụng tu từ – biểu cảm rõ nét. Thông thường, câu có độ dài dưới 10 âm tiết là loại câu ngắn. Còn câu trên 30 âm tiết là loại câu dài. Văn phong của mỗi dân tộc, mỗi thời đại, mỗi loại hình phong cách và từng cá nhân có sự khác nhau về xu hướng sử dụng câu dài hay ngắn. Trong trang Web của Học viện báo chí BBC có nêu một nhận xét về cách hành văn của người Việt Nam: «Có lẽ vì ảnh hưởng của văn chương lên văn hóa, tiếng Việt thường chuộng những câu dài, bóng bẩy, chen vào rất nhiều từ Hán Việt. » Và Học viện này có lời lời khuyên đối với ngôn ngữ đài phát thanh: «Bạn cần dùng những câu văn ngắn, theo ngôn ngữ đời thường, để thính giả có thể hiểu ngay.» 134 Nói chung, ngôn ngữ báo chí cần phải ngắn. Ngôn ngữ chính luận thường dài. 1. CÂU NGẮN «Câu ngắn thường có đặc điểm rõ ràng, sáng sủa, thích hợp với việc miêu tả những hoạt động, những sự kiện dồn dập cùng xuất hiện. Âm điệu của câu ngắn mang tính chất khẩn trương, mạnh mẽ. » [Bùi Tất Tươm chủ biên, 1995, 231] Ví dụ : Đi đầu quân. Đi đầu quân Tất cả cho tiền tuyến! Mau lên đi ! Hỡi các anh trai làng ! (Hoàng Việt, Lá xanh) Câu ngắn thích hợp cho việc khẳng định hay phủ định một ý kiến nào đó trong văn bản chính luận. Trong văn xuôi tiếng Việt, nhà văn Nguyễn Công Hoan và Chủ tịch Hồ Chí Minh là những người thích viết câu ngắn. 2. CÂU DÀI «Câu dài thường có cấu trúc phức tạp, bao gồm nhiều thành phần câu, thích hợp với việc miêu tả một khung cảnh rộng lớn, những suy tưởng, cảm xúc kéo dài, những độc thoại trữ tình tha thiết. » [Bùi Tất Tươm chủ biên, 1995, 231] Câu dài có sức tải lớn, dùng để diễn tả những lý lẽ cần được trình bày cụ thể. Vì vậy nó xuất hiện nhiều trong phong cách ngôn ngữ chính luận và phong cách ngôn ngữ khoa học. 135 PHẦN IV CÁC PHÉP TU TỪ CỦA TIẾNG VIỆT CHƯƠNG I CÁC PHÉP TU TỪ NGỮ ÂM Là những phép tu từ sử dụng chất liệu ngữ âm để tạo ra hiệu quả diễn đạt đặc biệt. Những phép tu từ ngữ âm thường được sử dụng: tượng thanh, điệp thanh, điệp âm, điệp vần, hài âm. I. TƯỢNG THANH (ONAMATOPOEIA) 1. Khái niệm Tượng thanh là phép tu từ mô phỏng âm thanh của thực tế bằng cách dùng những yếu tố ngữ âm có dáng vẻ tương tự. Gió đập cành tre khua lắc cắc Sóng dồn mặt nước vỗ long bong. (Hồ Xuân Hương, Hang cắc cớ) 2. Phân loại Có hai loại: tượng thanh trực tiếp và tượng thanh gián tiếp. 2.1. Tượng thanh trực tiếp Tượng thanh trực tiếp là cách thức biểu hiện âm thanh thực tế bằng từ tượng thanh. Từ tượng thanh là từ mô phỏng âm thanh, như: ầm ầm, loong coong, tí tách, cộp, bịch, bốp, ... Mỗi từ tượng thanh đều liên quan đến một âm thanh nhất định, như tiếng mưa rơi lộp bộp, tiếng trống thì thùng, tiếng đồng hỗ gõ tích tắc, tiếng lợn kêu eng éc. Cùng một âm thanh trong thực tế nhưng cách mô tả âm thanh đó lại khác nhau giữa các ngôn ngữ. L. Uspenski viết: “Hãy lấy một con vịt bình thường làm ví dụ người Nga chúng ta cho rằng con vịt này nó kêu kriskrja, còn theo người Pháp tiếng kêu của con vịt ấy phải là kuen – kuen” (3, 61 – 62) (Tất nhiên người Việt lại nghĩ con vịt ấy kêu cạc cạc). Ngay trong cùng một ngôn ngữ có thể có những từ tượng thanh khác nhau diễn đạt cùng một nội dung hay với những nội dung gần nhau. Chẳng hạn, trong tiếng Việt để diễn đạt tiếng kêu của gà có từ cục tác, tục tác; tiếng kêu của vịt: cạc cạc, quạc quạc; tiếng khóc trẻ con: oa oa, oe oe v.v… Trong tiếng Hán, từ tượng thanh còn gọi là từ tự thanh (từ giống với âm thanh), là từ loại đặc thù trong tiếng Hán, không thuộc thực từ cũng không thuộc hư từ. Trong tiếng Việt, từ tượng thanh rất phong phú (khoảng 700 từ) và được xếp vào từ loại tính từ. Từ tượng thanh làm cho việc biểu đạt ngôn ngữ thêm sinh động, hình tượng. 136 Đì đẹt ngoài sân tràng pháo chuột Om sòm trên vách bức tranh gà. Chí cha chí chát khua giầy dép Đen thủi đen thui cũng lượt là. (Tú Xương, Xuân) Xét về ngữ pháp, từ tượng thanh có thể dùng độc lập để tạo thành một câu đặc biệt. Róc rách! Róc rách! Nước luồn qua khóm trúc Lá rơi! Lá rơi! Xoay tròn nước cuốn trôi (Hoàng Việt, Nhạc rừng) Khi tham gia vào trong câu với những từ khác, từ tượng thanh có thể làm vị ngữ, bổ ngữ, định ngữ, trạng ngữ. Ví dụ: + Làm vị ngữ: Tiệc bày thưởng tướng, khao binh, Om thòm trống trận, rập rình nhạc quân. (Nguyễn Du. Truyện Kiều) + Làm bổ ngữ: Thằng Dần vục đầu vừa thổi vừa húp soàn soạt, Chị Dậu rón rén bưng lên một bát lớn đến chỗ chồng nằm. (Ngô Tất Tố, Tắt đèn) Từ tượng thanh thường dùng nhiều trong khẩu ngữ hoặc văn viết mang tính miêu tả. Ví dụ: Mưa đến rồi, lẹt đẹt … lẹt đẹt … mưa giáo đầu. Những giọt nước lăn xuống mái phên nứa: mưa thực rồi. Mưa ù xuống khiến cho mọi người không tưởng tượng được là mưa kéo đến chóng thế. Lúc nãy là mấy giọt lách tách, bây giờ là bao nhiêu nước tuôn rào rào. Nước xiên xuống, lao xuống, lao vào bụi cây. Lá đào, lá na, lá sói vẫy tai run rẩy. Con gà sống ướt lướt thướt ngật ngưỡng tìm chỗ trú. Mưa xuống sầm sập, giọt ngã, giọt bay, bụi nước tỏa trắng xóa. Trong nhà bỗng tối sầm, một mùi nồng ngai ngái, cái mùi xa lạ, man mác của những trận mưa mới đầu mùa. Mưa rào rào trên sân gạch. Mưa đồm độp trên phên nứa, đập bùng bùng vào lòng lá chuối. Tiếng giọt tranh đổ ồ ồ …. (Tồ Hoài, Mưa rào) Trong ngôn ngữ nghị luận hoặc thuyết minh thường không dùng loại từ này. 2.2. Tượng thanh gián tiếp Tượng thanh gián tiếp là cách thức mô phỏng, tái hiện âm thanh thực tế bằng một ấn tượng, biểu tượng âm thanh qua nhịp điệu, tiết tấu của câu thơ, câu văn. Ví dụ: Cúc cu! Cúc cu! Chim rừng ca trong nắng Im nghe! Im nghe! Ve rừng kêu liên miên Rừng hát gió lay trên cành biếc Lao xao! Rì rào! Dòng suối uốn quanh làn nước trôi trong xanh (Hoàng Việt, Nhạc rừng) 137 II. ĐIỆP THANH 1. Khái niệm Điệp thanh là phép tu từ tạo ra sự trùng điệp âm hưởng bằng cách lặp lại thanh điệu của âm tiết nhằm mục đích tăng sức biểu cảm cho câu thơ, câu văn. Ví dụ: Tài cao phận thấp chí khí uất, Giang hồ mê chơi quên quê hương. (Tàn Đà, Thăm mả cũ bên đường) 2. Phân loại 2.1. Điệp thanh bằng Đây là kiểu điệp thanh thường gặp. Nói chung, khi các tiếng có thanh bằng lặp lại thì diễn tả một cái gì đó bằng phẳng, êm ái, dàn trải, du dương, nhẹ nhàng, . . Ví dụ : Sương nương theo trăng ngừng lưng trời Tương tư nâng lòng lên chơi vơi. (Xuân Diệu, Nhị hồ) 2.1. Điệp thanh trắc Kiểu điệp thanh này ít gặp. Khi các tiếng có thanh trắc lặp lại thì diễn tả một cái gì đó khúc mắc, trắc trở, gập ghềnh, . . . Ví dụ : Gió lướt thướt kéo mình qua cỏ rối Vài miếng đêm u uất lẫn trong cành Mây theo chim về dãy núi xa xanh Từng đoàn lớp nhịp nhàng và lặng lẽ. (Xuân Diệu, Tương tư chiều) 2.3. Điệp cùng một thanh Trường hợp này rất hiếm gặp. Tuỳ theo thanh được điệp mà ý nghĩa của câu thơ (văn) sẽ mang âm điệu buồn bã, nặng nề, mệt nhọc, gập ghềnh, khúc khuỷu hoặc thanh thoát, bay bổng, … Ví dụ: Trời buồn làm gì trời rầu rầu, Anh yêu em xong anh đi đâu? Lắng tiếng gió suối thấy tiếng khóc, Một bụng một dạ một nặng nhọc. Ảo tưởng chỉ để khổ để tủi, Nghĩ mãi gỡ mãi lỗi vẫn lỗi. Thương thay cho em căm thay anh, Tình hoài càng ngày càng tầy đình. (Lê Ta, Tình hoài) III. ĐIỆP PHỤ ÂM ĐẦU 1. Khái niệm Điệp phụ âm đầu là phép tu từ tạo ra sự trùng điệp âm hưởng bằng cách lặp lại âm đầu của ấm tiết nhằm mục đích tăng tính tạo hình và biểu cảm cho câu thơ. Ví dụ: Những luồng run rẩy rung rinh lá 138 Đôi nhánh khô gầy xương mỏng manh (Xuân Diệu, Đây mùa thu tới) Phụ âm đầu, tự bản thân, có một giá trị tạo hình, biểu cảm nhất định do cơ cấu ngữ âm của nó. Cho nên giá trị tu từ của phép điệp âm do đặc tính ngữ âm của phụ âm được lặp lại. 2. Phân loại Có hai loại: + Trùng điệp phụ âm đầu + Điệp phụ âm đầu theo từng nhóm. 2.1. Trùng điệp phụ âm đầu Đây là kiểu điệp thường gặp. Có thể là dạng điệp liên tiếp hoặc điệp gián cách. Ví dụ: + Thông reo bờ suối rì rào Chim chiều chíu chít ai nào kêu ai (Tố Hữu, Tiếng hát đi đày) + Lưng dậu phất phơ màu khói nhạt Làn ao lóng lánh bóng trăng loe (Nguyễn Khuyến, Thu ẩm) 2.2. Điệp phụ âm đầu theo từng nhóm Đây là hình thức điệp rất hiếm gặp. Ví dụ: Nỗi niềm chi rứa, Huế ơi! Mà mưa xối xả trắng trời Thừa Thiên (Tố Hữu, Nước non ngàn dặm) IV. ĐIỆP VẦN 1. Khái niệm Điệp vần là phép tu từ tạo ra sự trùng điệp âm hưởng bằng cách lặp lại những âm tiết có phần vần giống nhau nhằm tăng sức biểu hiện và nhạc tính cho câu thơ. Lá bàng đang đỏ ngọn cây Sếu giang mang lạnh đang bay ngang trời Mùa đông còn hết em ơi Mà con én đã gọi người sang xuân! (Tố Hữu, Tiếng hát sang xuân) Điệp vần nhất thiết phải gắn với điệp nguyên âm, nhưng ngược lại thì không đúng. Theo luật thơ, kiểu điệp vần này được gọi là điệp « vần liền » (vần gieo trong nội bộ một câu thơ). Tố Hữu là nhà thơ rất hay dùng hình thức điệp vần liền với nhiều kiểu khác nhau. 2. Phân loại Có ba loại: (a) điệp vần móc xích, (b) điệp vần gián cách, và (c) điệp vần theo dãy 139 2.1. Điệp vần móc xích Là cách thức điệp hai vần kế tiếp, quyện vào nhau làm giàu âm hưởng cho câu thơ. Mấy chàng lính trẻ măng tơ Nghêu ngao gõ bát hát chờ cơm sôi. (Tố Hữu, Nước non ngàn dặm) 2.2. Điệp vần gián cách Là cách thức điệp hai vần cách quãng nhau qua một số âm tiết khác. Cách thức điệp vần này tạo sự hoà phối ngữ âm. Nắng chói sông Lô, hò ô tiếng hát Chuyến phà rào rạt bến nước Bình Ca (Tố Hữu, Ta đi tới) 2.3. Điệp vần theo dãy Là cách thức điệp vần đồng loạt nhiều âm tiết (từ ba âm tiết trở lên) trong cùng một câu thơ, câu văn. Cách điệp vần này nhằm nhấn mạnh, khắc sâu ấn tượng âm thanh mang tính tạo hình, biểu cảm. Cách điệp vần đồng loạt có thể phối hợp hai cách điệp vần vừa nói ở trên. Ví dụ : Một lũ xác xè xè, le te, đui què, bẹp dí Một thân hình ma quỷ Mỹ nằm queo... (Xuân Diệu) V. HÀI ÂM (EUPHONY) Hài âm là phép tu từ sử dụng tổng hợp các yếu tố ngữ âm nhằm tạo nên sự phù hợp giữa hiệu quả biểu hiện cảm xúc của hình tượng âm thanh với nội dung biểu hiện của câu thơ. Phép tu từ hài âm còn được gọi là hài thanh. Ví dụ Đưa người, ta không đưa qua sông Sao có tiếng sóng ở trong lòng Bóng chiều không thẳm, không vàng vọt Sao đầy hoàng hôn trong mắt trong? (Thâm Tâm, Tống biệt hành) Trong đoạn thơ này có điệp thanh (Đưa người, ta không đưa qua sông; Sao đầy hoàng hôn trong mắt trong?), điệp vần (tiếng sóng ở trong lòng; trong mắt trong), có tượng thanh gián tiếp (thanh điệu của các tiếng thay đổi lên xuống phù hợp với nỗi lòng lúc trầm buồn, lúc xốn xang, buồn lắng, suy tư). BÀI TẬP Xác định phép tu từ ngữ âm có trong các ví dụ sau và phân tích giá trị biểu đạt của phép tu từ đó: a/ Cả cuộc đời cha đi bộ đội Quà về cho mẹ là mái tóc pha sương 140 Và trên ngực những vết thương Cứ trở gió lại đau nhức nhối Chiếc ba lô gió sương đã gội Gia tài cha tặng mẹ… chỉ thế thôi (Đoàn Ngọc Thu, Muộn) b/ Dốc lên khúc khuỷu, dốc thăm thẳm Heo hút cồn mây, súng ngửi trời. Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống Nhà ai Pha Luông, mưa xa khơi (Quang Dũng, Tây Tiến) c/ Chân trời lui mãi lan lan rộng Hy vọng tràn lên đồng mênh mông... (Tố Hữu, Dưới trưa) d/ Lửa bập bùng, tiếng chày khua cắc cum cụp cùm cum Cúp cụp cum, cúp cụp cum cắc cum cụp cùm cum (Xuân Hồng, Tiếng chày trên sóc Bom Bo) e/ Đã thương thì thương cho chắc Bằng như trục trặc thì trục trặc cho luôn Đừng như con thỏ nọ đứng đầu truông Khi vui giỡn bóng, khi buồn ngắm trăng. (Ca dao) f/Vút ngựa vượt qua đèo, Rì rầm tiếng suối reo. Xuống đèo trời mới tối, Vằng vặc mảnh trăng treo. Ngựa mỏi đi bước một Người suy nghĩ vấn vương. Nhiều khi ý kiến lớn Vụt đến lúc đi đường. (Sóng Hồng, Đi họp) 141 CHƯƠNG II CÁC PHÉP TU TỪ TỪ VỰNG – NGỮ PHÁP Các phép tu từ từ vựng – ngữ pháp của tiếng Việt được chia làm 6 nhóm: Nhóm liên tưởng tương đồng Nhóm liên tưởng tương cận Các phép tu từ từ vựng – ngữ pháp Nhóm phái sinh Nhóm quy chiếu về diễn ngôn nguồn Nhóm trật tự cấu trúc khác thường Nhóm chuyển nghĩa cấu trúc Bảng tổng hợp các phép tu từ từ vựng – ngữ pháp 1 2 3 4 5 6 Nhóm TRẬT TỰ CẤU TRÚC KHÁC THƯỜNG điệp ngữ (repetition) điệp hư từ điệp cú pháp sóng đôi cú pháp (parallelism) đảo ngữ (inversion) tương phản (antithesis) 7 đảo đối Nhóm LIÊN TƯỞNG TƯƠNG ĐỒNG 1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 so sánh (simile) ẩn dụ (metaphor) ẩn dụ bổ sung nhân hoá (personification) vật hoá (reification) phúng dụ (allegory) định ngữ nghệ thuật (épithete artistique) Nhóm LIÊN TƯỞNG TƯƠNG CẬN hoán dụ (metonymy) cải dung (synecdoche) cải số cải danh Nhóm PHÁI SINH tượng trưng (symbolism) khoa trương (hyperbole) nói giảm (meiosis /litotes) uyển ngữ (litotes) nhã ngữ 1 2 3 4 5 6 Nhóm QUY CHIỀU VỀ DIỄN NGÔN NGUỒN 1 chơi chữ (pun) 2 nói lái (spoonerism) 3 dẫn ngữ (dụng điển) 4 nhại (parody) 5 tập Kiều nghịch ngữ (oxymoron + pardox) nghịch dụ (oxymoron) nghịch lý (paradox) đồng nghĩa kép liệt kê (enumeration) tăng cấp tiệm tiến (climax, climbing figure) tiến thoái (anticlimax) đột giáng im lặng (ellipsis) tách biệt cú pháp câu tuần hoàn (period) Nhóm CHUYỂN NGHĨA CẤU TRÚC 1 câu hỏi tu từ (rhetorical question) 2 nói mỉa (irony) 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 142 A. NHÓM LIÊN TƯỞNG TƯƠNG ĐỒNG I. SO SÁNH (SIMILE) 1. Khái niệm So sánh là đối chiếu hai đối tượng cùng có một dấu hiệu chung nào đấy nhằm diễn tả một cách hình ảnh đặc điểm của đối tượng định nói tới. Dù ai nói ngả nói nghiêng Lòng ta vẫn vững như kiềng ba chân. (Ca dao) 2. Cấu tạo Dạng đầy đủ: + có 2 vế: vế cần so sánh (A) và vế dùng so sánh (B) + 4 thành tố cấu tạo: (1) đối tượng so sánh; (2) cơ sở so sánh; (3) từ ngữ so sánh; (4) hình ảnh so sánh. Lòng ta vẫn vững / như CSSS TNSS ĐTSS kiềng ba chân. HASS B A Thành tố quan trọng nhất, không thể vắng mặt: hình ảnh so sánh (B). 3. Phân loại 3.1.Phân loại theo công thức so sánh 3.1.1. A như B (như là, giống như, tựa, tựa như, dường như, …) Thiếp như hoa đã lìa cành Chàng như con bướm lượn vành mà chơi. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Áo chàng đỏ tựa ráng pha Ngựa chàng sắc trắng như là tuyết in. (Đặng Trần Côn, Chinh phụ ngâm) 3.1.2. A bao nhiêu B bấy nhiêu Qua cầu ngả nón trông cầu Cầu bao nhiêu nhịp, dạ em sầu bấy nhiêu. (Ca dao) 3.1.3. A là B (*) Nhân dân là bể Văn nghệ là thuyền Thuyền xô sóng dậy Sóng đẩy thuyền lên (Tố Hữu, Lời đề từ tập Việt Bắc) Ghi chú : Một số tài liệu cho dạng « A là B » là ẩn dụ. 143 3.2.Phân loại theo độ đầy đủ về cấu trúc 3.2.1. So sánh có cấu trúc đầy đủ 3.2.2. So sánh tỉnh lược cấu trúc + Thiếu cơ sở so sánh: Công cha như núi Thái Sơn Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra. (Ca dao) + Thiếu từ ngữ so sánh Gái thương chồng đang đông buổi chợ, Trai thương vợ nắng quái chiều hôm. (Tục ngữ) 3.3.Phân loại theo vị trí của hai vế 3.3.1. Vế B đứng sau vế A (so sánh thuận) Công thức: A x B 3.3.2. Vế B đứng trước vế A (so sánh đảo) Công thức: x B, A Như chiếc đảo bốn bề chao mặt sóng Hồn tôi vang tiếng vọng cả hai miền. (Tế Hanh, Bài thơ tháng bảy) 3.4. Phân loại theo tương quan cụ thể – trừu tượng 3.4.1. So sánh cụ thể → cụ thể Quả cà chua như chiếc đèn lồng nhỏ xíu Thắp mùa đông ấm những đêm thâu. (Phạm Tiến Duật, Lửa đèn) 3.4.2. So sánh cụ thể → trừu tượng Tình ta như hàng cây Đã qua mùa bão gió Tình ta như dòng sông Đã yên mùa thác lũ (Xuân Quỳnh, Thơ tình cuối mùa thu) 3.4.3. So sánh trừu tượng → cụ thể Cỏ bờ đê rất lạ Xanh như là chiêm bao (Xuân Quỳnh, Thơ xuân viết cho con) Quả bắt đầu chín lự Ngọt như nỗi nhớ nhà. (Anh Thơ, Tiếng chim tu hú) 3.4.4. So sánh trừu tượng → trừu tượng 144 Anh nhớ em như đông về nhớ rét Tình yêu ta như cánh kiến hoa vàng Nghe xuân đến chim rừng lông trở biếc Tình yêu làm đất lạ hóa quê hương (Chế Lan Viên, Tiếng hát con tàu) 3.5. Phân loại theo quy mô 3.5.1. So sánh đơn giản 3.5.2. So sánh phức hợp: + So sánh với nhiều đối tượng cùng một lúc (trùng điệp so sánh): A như B1 B2 B3 . . Cuộc đời cũng đìu hiu như dặm khách Mà tình yêu như quán trọ bên đường Mái tranh tàng đỡ rét một đêm sương Vò nước lã mát xoàng đôi buổi nắng. ( Xuân Diệu, Chỉ ở lòng ta) + Về so sánh phát triển dài, cấu trúc phức tạp hoá: Cho đến ngôi sao xa ngoài khung cửa cũng đứng im, lóng lánh như một giọt nước mắt vui lặng lẽ của người vợ quê ta gặp chồng sau mười năm trời gian lao và cách biệt. (Nguyễn Trung Thành, Đường chúng ta đi) 4. Tác dụng + Tác dụng: Tác dụng chủ yếu: nhận thức. Cách nói ví von, hình ảnh thấm thía của phép so sánh giúp người nghe hiểu sâu sắc nội dung cần truyền đạt. So sánh còn tăng cường sức mạnh bình giá, thể hiện khả năng tạo hình, diễn cảm; nêu lên một cách tri giác mới mẻ về đối tượng. + Phạm vi sử dụng: Phép tu từ so sánh được dùng trong nhiều phong cách ngôn ngữ, đặc biệt trong phong cách khẩu ngữ và phong cách văn chương. 5. Lưu ý Phân biệt so sánh tu từ với so sánh logic: “Về mặt cấu trúc hình thức, so sánh tu từ và so sánh logic hoàn toàn giống nhau. Thí dụ : Tôi cao như anh. (logic) Tiếng suối trong như tiếng hát xa. (tu từ) Sự khác nhau nằm trong chiều sâu của hai kiểu so sánh này. Trong so sánh logic, A và B là những đối tượng cùng loại, cùng bản chất, còn trong so sánh tu từ, A và B là những đối tượng vốn không cùng loại, khác bản chất nhưng theo một 145 cách nhìn nào đó, người ta phát hiện một nét giống nhau, giữa chúng. Nét giống nhau ấy được gọi là hạt nhân nội dung của phép so sánh tu từ tương đồng. Chính thông qua hạt nhân này mà hai đối tượng A và B, vốn rất xa nhau, bỗng xích lại gần nhau mà soi tỏ cho nhau. Một so sánh tu từ có nhiều giá trị biểu đạt phải bảo đảm được sự thống nhất giữa hai tính chất đối lập: quen và lạ (A và B phải là những đối tượng quen biết của toàn dân tộc; còn nét giống nhau giữa chúng phải là điều phát hiện lần đầu của nhà văn). Cũng cần phân biệt tính tương đương và tính khái niệm của so sánh logic với tính khoa trương và tính hình tượng của so sánh tu từ.” [Nguyễn Nguyên Trứ 1988, 100-101] Nói gọn lại, so sánh tu từ học khác so sánh logic ở ba yếu tố cơ bản sau: + Tính hình tượng + Tính biểu cảm + Tính dị loại (không cùng loại) của sự vật. BÀI TẬP 1.Xác định cấu tạo của những so sánh tu từ có trong các ví dụ sau đây: a/ Mùa xuân về trên rẻo cao đã làm nở những thứ hoa chỉ thơm ban đêm, kín đáo như nụ cười tình của một cô gái Mèo. (Nguyên Ngọc, Rẻo cao) b/ Đừng viết những câu thơ khuôn mình theo văn phạm Như cây quá thẳng chim không về. (Chế Lan Viên, Sổ tay thơ) c/ Người giai nhân: bến đợi dưới cây già Tình du khách: thuyền qua không buộc chặt. (Xuân Diệu, Lời kỹ nữ) d/ Một giọng hát dân ca, ngân nga bát ngát như cánh cò trên đồng lúa miền Nam chạy tới chân trời, có lúc rụt rè e thẹn như khoé mắt người yêu mới gặp, có lúc tinh nghịch duyên dáng như những đôi chân nhỏ thoăn thoắt gánh lúa chạy trên những con đường làng trộn lẫn bóng tre và bóng nắng. (Nguyễn Trung Thành, Đường chúng ta đi) e/ Hồn anh như hoa cỏ may Một chiều gió cả bám đầy áo em. (Nguyễn Bính, Hoa cỏ may) f/ Lòng ta trống lắm, lòng ta sụp Như túp nhà không bốn vách xiêu (Xuân Diệu, Bên ấy bên này) 2. Phát hiện và phân tích những điểm đắc sắc (về cấu trúc, hính ảnh so sánh, ý nghĩa bình giá,...) của những so sánh tu từ trong những câu sau: a/ Cái đĩ ngượng quá, duỗi cổ ra, trợn mắt, nuốt vội mấy miếng cơm còn lại như một con gà con nuốt nhái. (Nam Cao, Một bữa no) b/ Trên kia, trăng nhởn nhơ như một cô gái non vừa mới có nhân tình. (Nam Cao, Trăng sáng) 146 c/ Hằng năm cứ vào cuối thu, lá ngoài đường rụng nhiều và trên không có những đám mây bàng bạc, lòng tôi lại nao nức những kỷ niệm hoang mang của buổi tựu trường. Tôi không thể nào quên được những cảm giác trong sáng ấy nảy nở trong lòng tôi như mấy cành hoa tươi mỉm cười giữa bầu trời quang đãng. (Thanh Tịnh, Tôi đi học) d/ Trời thì cay nghiệt như một bà già thiếu ăn ngay từ lúc còn thơ. (Nam Cao, Trẻ con không được ăn thịt chó) e/ Buổi diễn thuyết người đông như hội, Kỳ bình văn khách đến như mưa. (Thơ văn Đông kinh nghĩa thục) f/ Xuân là lúc gió về không định trước. Đông đang lạnh bỗng một hôm trở ngược, Mây bay đi để hở một khung trời Thế là xuân. Ngày chỉ ấm hơi hơi, Như được nắm một bàn tay son trẻ... (Xuân Diệu, Xuân không mùa) g/ Con người không có tình yêu Như trái đất này không có lá (Lâm Thị Mỹ Dạ, Như lá) h/ Mẹ! Cao - Lạng hoàn toàn giải phóng Tây bị chết bị bắt sống hàng đàn Vệ quốc quân chiếm lại các đồn Người đông như kiến, súng dày như củi. (Nông Quốc Chấn, Dọn về làng) i/ Còn Hồ Dzếnh là “giọng kể chân thật, từ tốn với rất nhiều thương cảm xót xa. Mỗi câu chuyện như một tiếng thở dài, như một niềm tự vấn day dứt khôn nguôi. (Trần Hữu Tá). k/ Buồn như giọt máu (Trịnh Công Sơn, Lặng lẽ nơi này) l/ Tựa một quan toà, cái dạ dày tuy lặng lẽ nhưng vẫn nêu lên những câu hỏi. (Tục ngữ Nga) m/ Lá phong đỏ như mối tình đượm lửa Hoa cúc vàng như nỗi nhớ day dưa Làn nước qua ánh mắt ai đưa Cơn gió đến bàn tay em vẫy (Tế Hanh, Bài thơ tình ở Hàng Châu) 3. Trong các ví dụ sau đây, đâu là so sánh tu từ, dâu là so sánh logic? a/ Lúc ở nhà mẹ cũng là cô giáo Khi tới trường, cô giáo như mẹ hiền. (Lời bài hát) b/ Chao ôi, có ai thích xòe đã nghe thấy cái tiếng thở dài ấy của bà mẹ Thái nó buồn hơn cả cái tiếng vật mình của cối nước giã gạo đêm. (Nguyễn Tuân, Xoè) c/ Anh và em cổ xưa như biển cả 147 Biển dịu dàng ru ngủ vỗ về ta Anh và em cổ xưa như nỗi khổ Tự ngàn đời ta muốn tránh cho xa (Evghenhi Evtushenko, Yên lặng, Người dịch: Bằng Việt) 3/ Những so sánh sau đây là đối tượng nghiên cứu từ vừng học hay của tu từ học? Mặt xanh như tàu lá Nhanh nhu sóc Chậm như rùa (sên) Tối như hũ nút Gan cóc tía II. ẨN DỤ (METAPHOR) 1. Khái niệm Ẩn dụ (so sánh ngầm, ví ngầm) là phép tu từ xây dựng cơ sở trên một phép so sánh tu từ được hiểu ngầm. Ai làm cho bướm lìa hoa Cho chim xanh nỡ bay qua vườn hồng. (Ca dao) Bướm, chim xanh → chàng trai Hoa → cô gái Vườn hồng → trái tim, tình cảm của người con gái. 2. Cấu tạo Chỉ có một vế B (hình ảnh so sánh), đối tượng muốn nói tới (vế A) vắng mặt, phải suy luận mới hiểu. Ẩn dụ tu từ biểu hiện kín đáo, ý vị hơn so sánh tu từ. 3. Phân loại 3.1. Căn cứ vào đặc điểm cụ thể hay trừu tượng của đối tượng so sánh và vật so sánh 3.1.1. Ẩn dụ cụ thể → cụ thể Có quán tình phụ cây đa Ba năm quán đổ cây đa vẫn còn. (Ca dao) 3.1.2. Ẩn dụ cụ thể → trừu tượng Gìn vàng giữ ngọc cho hay Cho đành lòng kẻ chân mây cuối trời. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Vàng, ngọc → thân thể, phẩm hạnh. 3.1.3. Ẩn dụ trừu tượng → cụ thể Ví dụ: 3.1.4. Ẩn dụ trừu tượng → trừu tượng Ví dụ: 148 3.2. Căn cứ vào nét tương đồng giữa đối tượng so sánh và vật so sánh [Cù Đình Tú 2001, 180-181] 3.2.1. Ẩn dụ hình thức 3.2.2. Ẩn dụ cấu trúc 3.2.3. Ẩn dụ chức năng 3.2.4. Ẩn dụ tính chất Tay bưng chén muối đĩa gừng, Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau. (Ca dao) 3.2.5. Ẩn dụ hoạt động Liệu bề đát được thì đươn Đừng gầy rồi bỏ thế thường cười chê. (Ca dao Nam Bộ) ... ... Kết quả phân loại là một hệ thống mở. 3.3. Căn cứ vào từ loại và chức năng của từ [Đinh Trọng Lạc 1999, 244-246] 3.3.1. Ẩn dụ định danh Là loại ẩn dụ cung cấp tên gọi mới cho từ vựng, còn gọi là ẩn dụ từ vựng (ẩn dụ chết – dead metaphor). Ví dụ: ruột bút, tay ghế, cổ lọ, má phanh, ... Quan điểm của giáo trình: Đây không phải là đối tượng nghiên cứu của Phong cách học. 3.3.2. Ẩn dụ nhận thức Là loại ẩn dụ chuyển nghĩa từ cách dùng cụ thể sang trừu tượng. Ví dụ: tâm hồn giá lạnh, tuổi xuân mơn mởn, dòng sông hiền hoà, lịch sử sang trang, thời gian lên tiếng, ... Loại ẩn dụ này còn gọi là ẩn dụ tri nhận (cognitive metaphor) hoặc ẩn dụ ý niệm (conceptual metaphor) hiện nay được nghiên cứu rất kỹ trong Ngôn ngữ học tri nhận (Cognitive linguistics). 3.3.3. Ẩn dụ hình tượng Là loại ẩn dụ tạo ra những từ ngữ đồng nghĩa hình tượng, biểu cảm trong sáng tạo của cá nhân nhà văn, nhà thơ. Ví dụ: Nàng rằng khoảng vắng đêm trường Vì hoa nên phải đánh đường tìm hoa. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) hoa → người tình hào hoa, phong nhã. Loại ẩn dụ này là đội tượng nghiên cứu chủ yếu của tu từ học truyền thống. 4. Tác dụng Ẩn dụ là cách định danh sự vật bằng hình ảnh, in đậm dấu vết chủ quan của người dùng. Quy luật biểu hiện của ẩn dụ là “lấy xa để nói gần, lấy vòng nói thẳng, lấy kín nói hở, lấy ít nói nhiều” (Lê Anh Hiền). Các ẩn dụ đẹp thường làm bùng nổ nhiều liên tưởng ngữ nghĩa kỳ thú cho người đọc, người nghe. Ví dụ: 149 Anh chị em thân mến, sau Đức Giáo hoàng vĩ đại Gioan Phaolô II, các Hồng y đã chọn tôi, một người làm công đơn sơ và khiêm nhường trong vườn nho của Chúa. (Hồng Y Ratzinger, Lời phát biểu nhậm chức Giáo hoàng) Ẩn dụ được dùng nhiều trong các phong cách ngôn ngữ văn chương, chính luận, báo chí, khẩu ngữ. Ví dụ trong văn chính luận: “Đặng Tiểu Bình không phải là Chu Ân Lai, tác phong của ông khác Chu Ân Lai, Chu Ân Lai chú ý sách lược, làm cho mình có thể dừng trên mặt nước, nhưng không thể thay đổi phương hướng chủ yếu của dòng nước chảy xiết. Đặng Tiểu Bình lại không thuận theo dòng nước xiết, mà là lập tức đắp đập ngăn dòng nước ấy lại.” (Pa-ra-xi Đa-nây-si, Đặng Tiểu Bình) Sức mạnh chủ yếu của ẩn dụ (ẩn dụ truyền thống) là biểu cảm. Ẩn dụ là một phép tu từ đặc biệt quan trọng trong diễn đạt (ẩn dụ tu từ) và trong nhận thức về thế giới (ẩn dụ tri nhận). 5. Lưu ý 5.1. Ẩn dụ từ vựng (ẩn dụ chết – dead metaphor) và ẩn dụ tu từ (ẩn dụ sống – live metaphor) + ruột bút, lòng sông, chân trời, tâm bão, ... + Đất nước Việt Nam chìm trong bóng đêm kéo dài hàng thế kỉ, bỗng bừng lên buổi bình minh của thời đại. (Lê Duẩn) 5.2. Ẩn dụ tu từ và ẩn dụ tri nhận (cognitive metaphor) BÀI TẬP 1. Gạch dưới những từ ngữ là ẩn dụ và cho biết dựa vào đâu để anh (chị) khẳng định được như vậy: a/ Nếu cuộc sống là bông hoa thì tình yêu là mật ngọt ở trong đó. (Vitor Huygo) b/ Hắn đã tới cái dốc bên kia của cuộc đời. (Nam Cao, Chí Phèo) c/ Bà lão, bị những lời tàn nhẫn ấy hắt vào mặt, quả nhiên không còn nói sao được nữa. (Nam Cao, Một bữa no) d/ Ta đẻ ra đời, sao khỏi những cơn đau? Hãy biết ơn vị muối của đời cho thơ chất mặn! (Chế Lan Viên, Tổ quốc bao giờ đẹp thế này chăng) e/ Thanh đi trở vào rất thong thả. Có cái gì dịu ngọt chăng tơ ở đâu đây, khiến chàng vương phải. Chàng đến trường kỷ ngồi ở bên đèn. (Thạch Lam, Dưới bóng hoàng lan) f/ Em tưởng nước giêng sâu em nối sợi dây gầu dài Ai ngờ nước giếng cạn, cứ tiếc hoài sợi dây! 150 (Ca dao) g/ Cơn bão nghiêng đêm Cây gãy cành bay lá Ta nắm tay em Qua đường cho khỏi ngã Cơn bão tạnh lâu rồi Hàng cây xanh thắm lại Nhưng em đã xa xôi Và cơn bão lòng ta thổi mãi (Tế Hanh, Bão) h/ Thà sống dưới chế độ độc tài sắt đá còn hơn sống trong vàng son của vô chính phủ. (Tục ngữ Na Uy) 2. Bài thơ sau đây có nhiều cách hiểu khác nhau, có một thời nó bị phê phán và bị cấm lưu hành. Theo anh (chị), từ ngữ nào trong bài thơ này là ẩn dụ, và ý nghĩa mà những từ ngữ đó muốn nói tới là gì? Khói bom lên trời thành một cái vòng đen Trên mặt đất lại sinh bao vòng trắng Tôi với bạn tôi đi trong yên lặng Cái yên lặng bình thường đến sau chiến tranh Có mất mát nào lớn bằng cái chết Khăn tang, vòng tròn như một số không Nhưng bạn ơi ở bên trong vòng trắng Là cái đầu bốc lửa ở bên trong. (Phạm Tiến Duật, Vòng trắng, 1/1974) III. ẨN DỤ BỔ SUNG (Ẩn dụ chuyển đổi cảm giác) 1. Khái niệm Là loại ẩn dụ lấy trạng thái cảm giác của giác quan này sang chỉ trạng thái cảm giác của một giác quan khác. Rằng anh có vợ hay chưa Mà anh ăn nói gió đưa ngọt ngào? (Ca dao) Vị giác → thích giác Này lắng nghe em khúc nhạc thơm Say người như rượu tối tân hôn. (Xuân Diệu, Huyền diệu) Khứu giác → thính giác 151 2. Tác dụng Là hình tượng nghệ thuật gợi nên những cảm giác lạ lùng thú vị vì như có thể cảm nhận được đối tượng một cách trực giác, cụ thể, có hình khối, màu sắc, mùi vị, âm thanh, trọng lượng, ... Ví dụ: Chiều chúa nhật buồn Nằm trong căn gác đìu hiu Ôi tiếng hát xanh xao của một buổi chiều Trời mưa, trời mưa không dứt Ô hay mình vẫn cô liêu (Trịnh Công Sơn, Lời buồn thánh) 3. Lưu ý Phân biệt ẩn dụ bổ sung tu từ với những ẩn dụ bổ sung từ vựng. Ví dụ ẩn dụ bổ sung từ vựng: Hôm nay thấy trời lạnh quá. (Khẩu ngữ) Thị giác → xúc giác IV. NHÂN HOÁ (PERSONIFICATION) 1. Khái niệm Nhân hoá là phép tu từ gán cho những đối tượng không phải người (loài vật, sự vật, hiện tượng, khái niệm trừu tượng) những thuộc tính, phẩm chất của con người. Ví dụ: Cứ thế, hai ba năm nay, rừng xà nu ưỡn tấm ngực lớn của mình ra che chở cho dân làng. (Nguyễn Trung Thành, Rừng xà-nu) 2. Phân loại 2.1. Theo đối tượng được nhân hoá Có 4 loại. 2.1.1. Nhân hoá loài vật Quốc phá, sơn hà tại Thành xuân, thảo mộc thâm Cảm thời, hoa tiễn lệ Hận biệt, điểu kinh tâm ( Đỗ Phủ, Xuân vọng) (Nước mất, còn sông núi, Thành xuân, cỏ um tùm Biệt ly lòng chim hãi Cám cảnh, lệ hoa tuôn (Tương Như dịch) 2.1.2. Nhân hoá đồ vật Cái trống trường em Mùa hè cũng nghỉ Suốt ba tháng liền Trống nằm ngẫm nghĩ (Thanh Hào, Cái trống trường em) 2.1.3. Nhân hoá sự vật 152 Trăng nằm sóng soãi trên cành liễu Đợi gió đông về để lả lơi (Hàn Mặc Tử, Bẽn lẽn) 2.1.4. Nhân hoá hiện tượng Tôi cô đơn, tôi góa vợ, buổi chiều ngã lên người tôi. ( Victor Huggo, Booz ngủ) 2.1.5. Nhân hoá khái niệm trừu tượng Chiều ba mươi, nợ hỏi tít mù, co cẳng đạp thằng Bần ra cửa Sáng mồng một, rượu say tuý luý, giơ tay bồng ông Phúc vào nhà. (Nguyễn Công Trứ, Câu đối Tết) Sắc đẹp và sự trinh bạch thì luôn cãi cọ nhau. (Tục ngữ Tây Ban Nha) 2.1.6. Nhân hoá một bộ phận cơ thể người Khi anh vắng, bàn tay em biết nhớ. (Xuân Quỳnh, “Bàn tay em”) 2.2. Theo cách thức nhân hoá Có 3 loại. 2.2.1. Khoác cho đối tượng những thuộc tính, phẩm chất của con người (miêu tả) Một buổi sáng hiền hoà, nó khẽ vươn mình và thở phào nhẹ nhõm bước ra mảnh vườn nhỏ trước nhà, khoan khoái ngắm nhìn những giọt sương vẫn còn cuộn mình trong kẽ lá ngủ ngon lành. (Bài làm cùa SV) 2.2.2. Cho đối tượng xưng hô, nói năng như người Buồn ơi chào mi (Tên tiểu thuyết "Bonjours Tristesse" của nữ nhà văn Pháp, Françoise Sagan) Con cút cụt đuôi ai nuôi mày lớn Dạ thưa bà, tôi lớn mình ên. (Ca dao Nam Bộ) Ghi chú : Mình ên : từ địa phương Nam Bộ, có nghĩa là “một mình”. 2.2.3. Coi đối tượng như người và tâm tình, trò chuyện với chúng (đối thoại) Núi cao chi lắm núi ơi Núi che mặt trời chẳng thấy người thương. (Ca dao) 3. Tác dụng M. Gooc-ky có lần nói về tác dụng của phép nhân hóa như sau: “Chúng ta thường đọc và thường nghe nói “Gió khóc gió rền rĩ, trăng chiếu mơ màng, sông thì thầm mấy khúc hùng ca xưa cũ, rừng cau mày, sóng muốn dịch đá đi, đá nhăn mặt chịu đòn nhưng không nhường sóng. Chiếc ghế càng cạc như vịt, chiếc ủng không muốn 153 leo lên chân, kính đổ mồ hơi, mặc dù kính làm gì có tuyến mồ hôi – tất cả những cái đó làm cho thiên nhiên dường như dễ hiểu hơn đối với chúng ta và chúng ta gọi đó là nhân hóa” Nhân hoá làm cho thế giới đồ vật, loài vật trở nên sinh động, gần gũi. Ví dụ: Con gà cục tác lá chanh, Con lợn ủn ỉn mua hành cho tôi. Con chó khóc đứng khóc ngồi, Mẹ ơi đi chợ mua tôi đồng riềng. (Ca dao) Phần lớn các nhân hoá đều nhuốm màu sắc biểu cảm. Nhân hoá là một trong những cách thức để biểu lộ tình cảm của con người. người: Nhân hoá có khi là một cách thức gửi gắm ngụ ý về những điều của thế giới loài Cơn gió xinh thì thào trong lá biếc, Phải chăng hờn vì nỗi phải bay đi? (Xuân Diệu, Vội vàng) Trong văn chính luận, nhân hoá làm cho cách diễn đạt sinh dộng, di dỏm hơn. Khi rượu vào thì sự khiêm tốn đội nón ra đi. (Tục ngữ Italy) Nhân hoá thường được sử dụng nhiều trong thơ văn thiếu nhi, văn phổ biến khoa học. Tô Hoài (“Dế Mèn phiêu lưu kỳ”) và Trần Đăng Khoa (“Góc sân và khoảng trời”) là hai tác giả sử dụng rất thành công phép nhân hoá trong văn chương tiếng Việt hiện đại. Phép nhân hoá của người Việt thiên về nhân hoá loài vật, sự vật, ít sử dụng loài nhân hoá khái niệm. BÀI TẬP Trong các ví dụ sau, từ ngữ nào được sử dụng theo cách nhân hoá? Xác định loại nhân hoá và phân tích tác dụng biểu đạt của chúng: a/ Những tàu chuối nằm ngửa, ưỡn cong lên, hứng lấy trăng xanh rười rượi như là ướt nước. Thỉnh thoảng bị gió lay lại giãy lên đành đạch như là hứng tình. (Nam Cao, Chí Phèo) b/ Cõi đời ơi khi tôi đã chết rồi, Thì trong vắng lặng của Người Chỉ một lời này còn lại: “Tôi đã từng yêu”. (Tagore, Những con chim bay lạc – 277) c/ Tôi, con đường quê nhỏ chạy lang thang, Kéo nỗi buồn không dạo khắp làng. Đến cuối thôn kia hơi cỏ vướng Hương đồng quyến rũ hát lên vang. (Tế Hanh, Lời con đường quê) d/ Khi vận rủi gõ cửa thì bạn bè đều ngủ cả. (Tục ngữ Ba Lan) e/ PHƯƠNG TRÌNH SUY NGHĨ DÙM CHÚNG TA 154 Nếu bạn không tin rằng một phương trình lại có thể tiên đoán giỏi hơn cả chúng ta, xin bạn hãy giải bài toán sau : Một người cha 32 tuổi, con trai ông ta được 5 tuổi. Trong bao nhiêu năm nữa tuổi của cha sẽ gấp mười lần tuổi con ? Gọi x là số năm phải tìm. Trong x năm, tuổi người cha sẽ là 32 + x và số tuổi con là 5 + x. Ta có phương trình : 32 + x = 10 (5+x) hay x = –2 “Trong 2 năm” có nghĩa là “đã hai năm”. Khi đặt phương trình, ta không ngờ được rằng trong tương lai tuổi của của cha sẽ không bao giờ gấp 10 lần tuổi con ; một tỉ số như vậy chỉ có thể tồn tại trong quá khứ. Phương trình đã tỏ ra chín chắn hơn chúng ta và đã vạch cho chúng ta thấy sai lầm của mình. (Y. Pérelman, Đại số vui) f/ Có ai thấy con gà mái, con gà mái kiếm thóc nơi đâu Mà sao con gà trống gáy, tiếng gáy khô khan buồn vấn than Lỡ làng bầy đàn, ly tan phũ phàng thân gà trống mang Cục ta cục tác... Cục ta cục tác... nhếch nhác nhếch nhác tội nghiệp gà con Thương con thương con biết sao cho tròn Thương con cho nên gà trống nuôi con Thương con thương con Cố sao cho tròn Thương con nuôi con héo hon mỏi mòn Rồi khi gà gáy ò ó o... Khô khan buồn oán than ò ó o Nghe như lời khóc than Buồn con gà mái, phụ nghĩa quên tình, chỉ sống cho mình ... (Lời bài hát. Trần Anh Khôi, Gà trống) g/ Một sớm lên đường Mẹ ra sau vườn Hỏi thăm trái bí Trên giàn còn xanh Một sớm bên hè Vườn sao vắng vẻ Này thôi bí nhé Lên đường cùng Mẹ Bí nằm bí ngủ đường xa Trên vai mẹ già bao nhiêu vốn liếng Nhớ tới một đời đã xới vun Hôm nay bỏ vườn với xóm thôn Chân Mẹ già sao run quá Qua sương trắng với máu hồng Một sớm đã về Dừng chân phố thị Mẹ ôm trái bí Mắt còn ngẩn ngơ Đường vắng bên lề Một thân rất nhỏ Mẹ mang trái bí Đi về chợ xa 155 Mẹ nhớ mái nhà Hàng cau sau hè Còn riêng trái bí Nhớ giàn đầy hoa Mẹ nhớ mái nhà Hàng cau sau hè Còn riêng trái bí Nhớ giàn đầy hoa (Lời bài hát. Trịnh Công Sơn, Bà mẹ Ô Lý) V. VẬT HOÁ (REIFICATION) 1. Khái niệm Vật hoá (reification) là một phép tu từ ngược lại với nhân hoá, trong đó người ta gán cho người những tính chất, đặc trưng của loài vật, sự vật, đồ vật. Ví dụ: Bị nó đốt cho mấy câu đau điếng. (Khẩu ngữ) Bà đồng một mớ đàn ông Đem bỏ vào lồng cho kiến nó tha Ba trăm một mụ đàn bà Mua về mà trải chiếu hoa cho ngồi. (Ca dao) 2. Phân loại Thường gặp 2 loại. 2.1. Biến người thành động vật, súc vật Đàn ông phải có bản lĩnh, lập trường, đừng để người ta dắt mũi. (Khẩu ngữ) 2.2. Biến người thành đồ vật Người tình ta để trên cơi Nắp vàng đậy lại để nơi giường thờ. Đêm qua ba bốn lần mơ Chiêm bao thì thấy, dậy sờ thì không. (Ca dao) 3. Tác dụng Tác dụng chủ yếu: biểu cảm. Vật hoá thường có tác dụng thể hiện sự khinh bỉ, mỉa mai, miệt thị cao độ của người nói đối với đối tượng (biến người thành vật, coi người như vật) nên thường được sử dụng trong khẩu ngữ thông tục, trong văn trào phúng, châm biếm, đả kích. Trong văn thơ cổ hoặc trong khẩu ngữ, vật hoá (dạng thức biến người thành đồ vật, hoặc con vật yêu quý) có khi chỉ thể hiện một sắc thái biểu cảm vui đùa, gần như trung hoà. BÀI TẬP 156 Xác định kiểu vật hoá và phân tích sắc thái biểu cảm của nó: a/ Con Cún thương của mẹ ơi! Ngoan đi nào, rồi mẹ cho con bú nhé! (Khẩu ngữ) b/ Gái chính chuyên lấy được chín chồng Vo viên bỏ lọ, gánh gồng đi chơi. Ai ngờ quang đứt, lọ rơi Bò ra lổm ngổm, chín nơi chín chồng. (Ca dao) c/ Tôi rùng mình nghĩ đội tôi là đội trọng điểm, nên cán bộ xã, hợp tác xã, vón cục cả về đây. Họ sẽ gõ cho ra chục tấn thóc còn tồn sổ. (Phùng Gia Lộc, Cái đêm hôm ấy... đêm gì?) VI. PHÚNG DỤ (ALLEGORY) 1. Khái niệm “Phúng dụ là một hệ thống ẩn dụ nhằm biểu đạt một vấn đề đạo đức, luân lý, xã hội nào đó có tính chất khuyên răn. Đó là sự miêu tả bằng một loạt hình ảnh, có khi bằng một câu chuyện cụ thể, để nói lên một ý niệm trừu tượng” [Cù Đình Tú & NTG 1982, 157] Lắm sãi không ai đóng cửa chùa. (Tục ngữ) Khi đền nhà con la, đừng nói gì liên quan đến đôi tai. (Tục ngữ Gia-mai-ca) Có thể coi phúng dụ là một dạng thức ẩn dụ nhưng với quy mô lớn hơn, không chỉ ở cấp độ câu, đoạn mà còn bao quát toàn bộ tác phẩm. Phúng dụ dựa trên cơ sở lối nói ngụ ý, bóng gió, biểu đạt một ý tưởng trừu tượng, khái quát bằng hình ảnh trực quan. Chẳng hạn câu Một cây làm chẳng nên non, ba cây chụm lại nên hòn núi cao diễn tả một triết lý về sự đoàn kết. 2. Cấu tạo + một hệ thống ẩn dụ (tạo thành một câu tục ngữ, bài ca dao, một truyện ngụ ngôn) Con cò chết rũ trên cây Bồ câu mở lịch xem ngày làm ma Cà cuống uống rượu la đà Bao nhiêu cóc nhái nhảy ra chia phần Chào mào thì đánh trống quân Chim chích mặc quần vác mõ đi rao. (Ca dao) + 2 tầng nghĩa (bề mặt: những hình ảnh miêu tả cụ thể; bề sâu: bài học triết lý nhân sinh, đạo đức, đối nhân xử thế, ...) + cách diễn tả: thâm thuý, thường có tính chất trào phúng. 3. Tác dụng Tác dụng chủ yếu: nhận thức. 157 Nội dung sâu xa của phúng dụ được gửi gắm dưới hình thức miêu tả và người đọc phải ngẫm nghĩ để giải mã lời khuyên, câu chuyện đó và nhận được một bài học thấm thía về triết lý nhân sinh, về xã hội, về lối sống, về quan niệm đạo đức, ... Mở cửa cho người vào thì ruồi muỗi cũng vào theo. (Tục ngữ Trung Quốc) Khi con lừa của ông quan toà chết, mọi người đều đi đưa đám; khi bản thân ông quan toà chết chẳng có ai đưa tang. (Tục ngữ A-rập) Phúng dụ thương được sử dụng trong ngôn ngữ văn chương và ngôn ngữ chính luận. BÀI TẬP Phân tích những từ ngữ cần thiết để chứng minh các ví dụ sau đây là phúng dụ: a/ Nếu bạn ở bên sông thì phải tử tế với cá sấu. (Tục ngữ Ấn Độ) b/ Với nhiều bàn tay, thuyền sẽ được chèo lên núi. (Tục ngữ Nhật Bản) c/ Người ta đốn cây để làm cán rìu. (Tục ngữ Ru-ma-ni) d/ Trong đầm gì đẹp bằng sen Lá xanh bông trắng lại chen nhị vàng Nhị vàng bông trắng lá xanh Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn. (Ca dao) VII. ĐỊNH NGỮ NGHỆ THUẬT (ÉPITHÈTE ARTISTIQUE) 1. Khái niệm Tên gọi khác: hình dung ngữ, tính ngữ nghệ thuật. Định ngữ nghệ thuật là loại định ngữ được xây dựng theo kiểu ẩn dụ (trong tương quan với danh từ trung tâm đứng trước của cụm danh từ). Tôi muốn viết những dòng thơ tươi xanh Vẫn nóng viết những dòng thơ lửa cháy. (Tố Hữu, Có thể nào yên ?) Hạ trắng (Tên một bản nhạc của Trịnh Công Sơn, 1961) Định ngữ nghệ thuật khác định ngữ thông thường về phương diện nội dung. Định ngữ thông thường chỉ có tác dụng miêu tả đặc điểm vốn có của một sự vật, hiện tượng, không đem lại hiệu quả thẩm mỹ. Định ngữ nghệ thuật miêu tả các đặc trưng của sự vật, hiện tượng từ góc nhìn chủ quan biểu cảm, hình tượng của người viết, tạo ra nột ấn tượng thẫm mỹ đặc biệt. So sánh : Định ngữ thông thường Cái màu vàng tơ của chuối ngự chợ Rồng Định ngữ nghệ thuật “Cái màu vàng giãy nảy” của chuối ngự chợ 158 Rồng (Nam Định) óng (Theo Nguyễn Tuân, Chuyện nghề) nõn chói lọi 2. Phân loại Dựa vào từ loại, người ta chia định ngữ nghệ thuật làm 3 loại. 2.1. Định ngữ là danh từ (cụm danh từ) Người lên ngựa, kẻ chia bào Rừng phong thu đã nhuốm màu quan san. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) 2.2. Định ngữ là tính từ (cụm tính từ) Ông Tú riêng giữa làng thơ ngồi hẳn một chiếu điều hoa nửa cạp hiện thực nửa cạp trữ tình. (Nguyễn Tuân) 2.3. Định ngữ là động từ (cụm động từ) Sống vững chãi bốn ngàn năm sừng sững Lưng đeo gươm, tay mềm mại bút hoa Trong và thật: sáng hai bờ suy tưởng Sống hiên ngang mà nhân ái chan hòa (Huy Cận, Ði trên mảnh đất này) Đây chùm mong nhớ, khóm yêu đương, Đây nụ mơ mòng đợi ánh sương, Đây lá bâng khuâng run trước gió; Đây em, cành thẹn lẩn cành thương. (Xuân Diệu, Dâng) 3. Tác dụng Sức mạnh của định ngữ nghệ thuật giống như ẩn dụ. Định ngữ nghệ thuật mang lại cho người đọc, người nghe cái nhìn mới lạ về đặc tính sự vật, và có giá trị tạo hình, biểu cảm. trở lại. Và sự sống đã đến rồi, nắng đã hồng rồi, sự sống hồng vàng và hy vọng tươi xanh đã (Chế Lan Viên, Chào mừng) Định ngữ nghệ thuật được dùng nhiều trong thơ, văn xuôi nghệ thuật. BÀI TẬP 1. Cho biết đâu là định ngữ nghệ thuật và chứng minh quan điểm của mình: a/ Một cái ngã tư đông đặc căm thù. (Nguyễn Tuân) b/ Nắng thơ dệt sáng trên tà áo, Lá nhỏ mừng vui phất cửa ngoài. (Huy Cận, Áo trắng) 159 c/ Dù là một chiếc hoa dại hoa vườn nhỏ nhặt Ở trong cõi không màu, ta vẫn thấy nó từ xa. (Chế Lan Viên, Các mùa hoa) d/ Trời vẫn xanh một màu xanh Quảng Trị Tận chân trời mây núi có chia đâu (Tế Hanh, Nói chuyện với sông Hiền Lương) 2. Viết một câu văn (hoặc một đoạn thơ) có sử dụng định ngữ nghệ thuật. 3. Từ in đậm trong đoạn thơ sau đây có phải là định ngữ nghệ thuật? Vì sao? a/ Ôi những cánh đồng quê chảy máu Dây thép gai đâm nát trời chiều Những đêm dài hành quân nung nấu Bỗng bồn chồn nhớ mắt người yêu. (Nguyễn Đình Thi, Đất nước) b/ Màu thời gian không xanh Màu thời gian tím ngát Hương thời gian không nồng Hương thời gian thanh thanh (Đoàn Phú Tứ, Màu thời gian) c/ Tôi yêu tha thiết con sông quê toi – một con sông đong đầy yêu thương của tình quê hương xứ sở. (Bài làm của SV) B. NHÓM LIÊN TƯỞNG TƯƠNG CẬN I. HOÁN DỤ (METONYMY) 1. Khái niệm Hoán dụ là phép tu từ dùng từ ngữ mang nghĩa này để diễn đạt thay cho một từ ngữ mang ý nghĩa khác có liên quan về mặt lôgic. Thế là gần ba tháng trời, những sự đóng góp chi tiêu của một gia đình năm miệng ăn, hết thảy trông vào hai bàn tay của người đàn bà con mọn. (Ngô Tất Tố, Tắt đèn) Thà rằng ăn bát cơm rau Còn hơn cá thịt nói nhau nặng lời. (Ca dao) 2. Cấu tạo Chỉ có một vế (B: cái dùng để thay thế). Còn cái được thay thế (A: cái cần nói tới) ẩn đi, phải suy luận mới biết. Đàn bà dễ có mấy tay Đời xưa mấy mặt, đời này mấy gan? (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Mối quan hệ giữa B và A: có thực, khách quan, lôgic (quan hệ tương cận). 3. Phân loại Có rất nhiều loại vì có rất nhiều kiểu tương quan lôgic. Thường các sách Phong cách học tiếng Việt chia hoán dụ từ 4 đến 8 loại. Một số kiểu hoán dụ thường gặp: 160 3.1. Hoán dụ bộ phận ↔ toàn thể Đầu xanh có tội tình gì Má hồng đến quá nửa thì chưa thôi. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Chú ý: phân biệt “bộ phận khả ly” và “bộ phận bất khả ly”. 3.2. Hoán dụ bộ phận cơ thể → chức năng, đặc điểm Tôi kể ngày xưa chuyện Mỵ Châu Trái tim lầm chỗ để trên đầu Nỏ thần vô ý trao tay giặc Nên nỗi cơ đồ đắm biển sâu ... (Tố Hữu, Tâm sự) 3.3. Hoán dụ vật sử dụng (đồ dùng, trang phục) → người sử dụng Những ngày tôi sống đây là những ngày đẹp nhất Ngày mỗi ngày áo trắng đến thăm tôi. (Chế Lan Viên) 3.4. Hoán dụ dấu hiệu, biểu hiện cụ thể → hành động, tính chất Mồ hôi mà đổ xuống đồng Lúa mọc trùng trùng sáng cả đồi nương. (Ca dao) 3.5. Hoán dụ vật chứa ↔ vật bị chứa (cải dung – synecdoche) Sải Gòn thức đêm đêm theo Hà Nội Nghe thủ đô đập giữa tim mình. (Giang Nam) 3.6. Hoán dụ số xác định ↔ số phiếm định (cải số) Học hành ba chữ lem nhem Thấy gái thì thèm như chửa thèm chua. (Ca dao) 3.7. Hoán dụ tên riêng → tính cách, đặc tính (cải danh) Một giọng văn rất Nguyễn Tuân. (Báo) Giọng nói đặc sệt chất Huế. (Khẩu ngữ) 3.8. Hoán dụ tác giả ↔ tác phẩm Giá đem lòng tôi đọc Nguyễn Du Có phải đã hiểu nhân dân mình thêm chút nữa? (Chế Lan Viên, Đọc Kiều) Cái ông Số đỏ ấy là một tay viết cự phách trong làng văn trào phúng Việt Nam. (Báo) 161 4. Tác dụng Tác dụng chủ yếu của hoán dụ là nhận thức. Hoán dụ khắc hoạ, nhấn mạnh một thuộc tính, dấu hiệu nổi bật, quan trọng, độc đáo nào đó (từ góc nhìn của người nói) về đối tượng miêu tả. Vì thế hoán dụ đem lại sự mới lạ về cách gọi tên, một nhận thức mới mẻ, mang nhiều ý nghĩa khám phá về đối tượng. Hoán dụ là một nhãn hiệu đặc tả về sự vật, hiện tượng. Tuỳ theo việc chọn lựa dấu hiệu, thuộc tính tích cực, trung tính hay tiêu cực của đối tượng miêu tả khi xây dựng phép hoán dụ mà sắc thái biểu cảm của hoán dụ sẽ là dương tính, trung hoà hay âm tính. So sánh: Này tóc quăn ơi! Lại đây tớ bảo! mũi tẹt Hoán dụ được sử dụng nhiều trong khẩu ngữ và ngôn ngữ văn chương. 5. Lưu ý 5.1. Phân biệt hoán dụ tu từ (metonymy) và hoán dụ từ vựng (lexical metonymy) Hoán dụ từ vựng (lexical metonymy) là một phương thức chuyển nghĩa của từ đa nghĩa dựa vào mối tương quan lôgic giữa hai sự vật, đối tượng. Nghĩa mới do hoán dụ từ vựng tạo ra hầu hết mọi người đều biết, đều hiểu và sử dụng. Nghĩa mới này cũng được ghi trong từ điển, trở thành vốn tài sản chung của cộng đồng ngôn ngữ. Hoán dụ từ vựng không có tính chất mới mẻ, sáng tạo, bất ngờ. + Cầm tay nhau biết nói gì hôm nay. → Đó là một tay ghi-ta cực giỏi. + Mùa xuân về, hoa khoe sắc nở. → Đã hai mươi mùa xuân trôi qua trên mái tóc xanh của nàng. Hoán dụ tu từ (metonymy) là một phép tu từ lâm thời chuyển đổi tên gọi của đối tượng này sang cho đối tượng khác dựa trên quan hệ lôgic giữa hai đối tượng. Đây là một sáng tạo mới, có tính chất cá nhân của người sử dụng ngôn ngữ gắn liền với một văn cảnh cụ thể. 5.2. Phân biệt ẩn dụ tu từ (metaphor) và hoán dụ tu từ (metonymy) + Ví dụ ẩn dụ tu từ: Súng nổ rung trời giận dữ Người lên như nước vỡ bờ Nước Việt Nam từ máu lửa Rũ bùn đứng dậy sáng loà. + Ví dụ hoán dụ tu từ: (Nguyễn Đình Thi, Đất nước) Sói không sợ chó chăn cừu mà sợ sợi dây xích của nó. (Tục ngữ Nga) Sợi dây xích → tình trạng bị giam cầm, mất tự do, nô lệ. Giống: chỉ có một vế: cái để biểu thị (B). Vế còn lại: cái được biểu thị (A) vắng mặt. Khác: quan hệ giữa B và A + Ẩn dụ: quan hệ tương đồng (giống nhau) + Hoán dụ: quan hệ tương cận (lôgic, khách quan, gần gũi, có thực). 162 II. CẢI DUNG (SYNECDOCHE) III. CẢI DANH IV. CẢI SỐ BÀI TẬP 1.Xác định kiểu hoán dụ có trong các câu sau đây và phân tích tác dụng biểu đạt: a/ Súng đẻ ra chính quyền. (Chính quyền đẻ ra từ đầu họng súng). (Mao Trạch Đông) b/ Một lời nói dối sám hối bảy ngày. (Tục ngữ) c/ Một ngày tựa mạn thuyền rồng Còn hơn cả kiếp nằm trong thuyền chài. (Ca dao) d/ Khi riêng tây, ta thấy mình xấu hổ Khi nhìn đời, mỗi lá tơ non Khi uống ngụm nước trong lưỡi ta không còn đắng chất thị thành Đời tươi mát như ao sen mùa hạ Anh em bốn bên mà ta ở giữa.. (Chế Lan Viên, Người thay đổi đời tôi – Người thay đổi thơ tôi) e/ Anh kia nhà dột cột xiêu Không đi lấy vợ, sợ nhiều miệng ăn. (Ca dao Nam Bộ) f/ Nếu nói với một viên chức nhà nước thì bạn phải nói bằng đồng rúp. (Tục ngữ Nga) g/ Người thiếu nụ cười trên môi thì không nên mở cửa tiệm buôn bán. (Tục ngữ Trung Quốc) h/ Nó sinh ra đã là một cô bé xấu xí nên mười bảy mùa tám tháng ba qua đi rồi mà nó vẫn chưa một lần được nhận một món quà đặc biệt hay sự quan tâm của một người bạn khác giới nào. (Bài viết của SV) i/ Xa nhau chỉ một mái chèo Mà đi trăm núi vạn đèo tới đây Xiết tay ôm chặt lấy tay Nói gì, nước mắt tràn đầy đôi môi. (Thanh Hải, Tám năm nay mới gặp nhau) 2. Trong các câu thơ sau đây, đâu là ẩn dụ từ vựng (hoặc hoán dụ từ vựng), và đâu là ẩn dụ tu từ (hoặc hoán dụ tu từ)? a/ Ngày ngày dòng người đi trong thương nhớ Kết tràng hoa dâng bảy mươi chín mùa xuân. (Viên Phương, Viếng lăng Bác) 163 b/ Sầu đong càng lắc càng đầy Ba thu dồn lại một ngày dài ghê. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) c/ Nắm thắt lưng địch (/lính Mỹ) mà đánh. (Nguyễn Chí Thanh) C. NHÓM PHÁI SINH (TỪ LIÊN TƯỞNG TƯƠNG ĐỒNG VÀ TƯƠNG CẬN) I. TƯỢNG TRƯNG (SYMBOLISM) 1. Khái niệm Tượng trưng là những ẩn dụ tu từ, hoán dụ tu từ có tính chất ước lệ xã hội. Ví dụ: bồ câu → hoà bình; búa liềm → liên minh công nông; Thành đồng Tổ quốc → miền Nam anh dũng, bất khuất. Cơ sở của tượng trưng là các ẩn dụ, hoán dụ được dùng đi dùng lại nhiều lần, trở nên quen thuộc. Nghĩa của tượng trưng mang tính tập thể, quen thuộc với nhiều người cùng chung một bối cảnh văn hoá. Khi tách khỏi văn cảnh, tượng trưng vẫn còn những giá trị nhất định vì đó là một “kiểu hình tượng hoá một đối tượng của xã hội” [Cù Đình Tú & NTG 1982, 166]. 2. Phân loại Có hai loại. 2.1. Tượng trưng là ẩn dụ Thương thay thân phận con rùa Lên đình đội hạc, xuống chùa đội bia. (Ca dao) con rùa → người nông dân thân phận thấp hèn, bị đày ải và cam chịu. 2.2. Tượng trưng là hoán d Ðứng lên, thân cỏ, thân rơm Búa liềm không sợ súng gươm bạo tàn ! (Tố Hữu, Ba mươi năm đời ta có Đảng) II. KHOA TRƯƠNG (HYPERBOLE) 1. Khái niệm Tên gọi khác: ngoa dụ, thậm xưng, nói quá, phóng đại, cường điệu, ngoa ngữ, nói ngoa. Khoa trương là phép tu từ phóng đại quy mô, tính chất, đặc điểm của đối tượng nhằm làm nổi rõ đặc trưng bản chất của đối tượng miêu tả, gây sự chú ý, tăng cường sức biểu cảm. Thương em chẳng biết để đâu Để quán quán đổ, để cầu cầu xiêu. (Ca dao) CÂY TRÀM VÀ CON NAI 164 Có một lần bác Ba Phi trèo lên một cây tràm lấy mật ong, bác rủi trật tay té bảy ngày mới tới đất. Cây cao quá xá! Khi rơi bác đói bụng quá, cứ ngày phải nấu cơm ăn hai bữa rồi lại té tiếp. Một bữa khác, trời nắng, bác xuống một cái bàu tắm, giặt áo phơi ngay trên gạc một con nai mà không hay. Bác ngủ một giấc, khi dậy thì thấy một tổ ong đóng dưới bắp chân. Ăn hết ổ ong mật đó đến nửa chừng, bác mới lấy áo mặc ra về. Con nai lúc đó mới vùng chạy và áo của bác phơi trên gạc nai cũng vừa khô. (Truyện Bác Ba Phi) 2. Cấu tạo Khoa trương được diễn tả bằng hình ảnh miêu tả có tính chất cường điệu, phóng đại. Khoa trương chỉ có một vế: vế hình ảnh miêu tả (B). Vế nội dung cần nói tới, cần nhấn mạnh (A) ẩn đi, phải ngẫm nghĩ mới hiểu. Khoa trương thường được biểu hiện qua hình thức so sánh phóng đại hoặc một sự miêu tả phi thực. 3. Phân loại Xét theo phương diện được phóng đại của đối tượng, chúng ta có các loại hai khoa trương cơ bản sau đây: 3.1. Khoa trương quy mô, kích thước của sự vật, hiện tượng Con rận bằng con ba ba Nửa đêm nó ngáy cả nhà thất kinh. Hàng xóm vác gậy đi rình Té ra con rận trong mình bò ra. (Ca dao) 3.2. Khoa trương tính chất, đặc điểm của sự vật, hiện tượng Nói ngọt lọt đến xương. (Tục ngữ) Nghe đồn bác mẹ anh hiền, Cắn cơm không bể, cắn tiền bể hai. (Ca dao) 4. Tác dụng Khoa trương có tác dụng nhận thức, tác dụng biểu cảm và gây ấn tượng. Cách diễn tả khác thường, nhiều khi rất vô lý của phép khoa trương gây sự chú ý, tạo ra sức hấp dẫn đặc biệt. Tên lửa của chúng tôi có thể bắn trúng mắt một con ruồi bay trong vũ trụ. (Nhikita Khrushôp, Tổng Bí thư ĐCS Liên Xô, trả lời phóng viên phương Tây, 1961) Khoa trương được dùng nhiều trong sử thi, anh hùng ca, thơ văn trữ tình, thơ văn châm biếm, trào phúng. Độc ác thay, trúc Nam Sơn không ghi hết tội, Dơ bẩn thay, nước Đông Hải không rửa sạch mùi! (Nguyễn Trãi, Bình Ngô đại cáo) 165 Khoa trương cũng hay được dùng trong khẩu ngữ tiếng Việt. Nghe hắn ninh sượng cả mặt. (Khẩu ngữ) Làm mửa mật vẫn không xong. (Khẩu ngữ) BÀI TẬP Phân tích ý nghĩa nhận thức và sắc thái biểu cảm của phép khoa trương trong các câu sau đây: a/ Rượu ngon cái cặn cũng ngon, Thương em bất luận chồng con mấy đời. (Ca dao) b/ Hoa thơm thơm lạ thơm lùng, Thơm gốc thơm rễ người trồng cũng thơm. (Ca dao) c/ Gặp nhau chưa kịp hỏi chào Nước mắt đã trào rơi xuống bỏng tay (Ca dao) d/ Bà già tuổi tám mươi tư Ngồi bên cửa số viết thư lấy chồng (Ca dao) e/ Đơn Hà thiêu mộc Phật Đơn Hà đốt Phật gỗ Viện chủ lạc tu mi Viện chủ rụng râu mày Nhất trường kỳ đặc sự Một trường hợp hiếm thấy Thiên hạ thiếu nhân tri Thiên hạ ít người hay (Vô danh) g/ ( Ngô Tất Tố dịch) Bắc phương hữu giai nhân Phương Bắc có người đẹp, Tuyệt thế nhi độc lập Đẹp tuyệt thế mà còn đơn chiếc, Nhất cố khuynh nhân thành Quay nhìn một lần làm nghiêng thành, Tái cổ khuynh nhân quốc Quay nhìn lần hai thì nghiêng nước. Ninh bất tri khuynh nhân thành dữ Thà là không biết cái đẹp khuynh thành khuynh nhân quốc khuynh quốc. Giai nhân nan tái đắc Người đẹp khó gặp đến hai lần. (Cổ thi) III. NÓI GIẢM (LITOTES, MEIOSIS) 1. Khái niệm Tên gọi khác: khiêm dụ, nói nhún. Nói giảm là phép tu từ dùng cách nói giảm nhẹ mức độ hoặc tính chất của sự vật, hiện tương để tránh gây ấn tượng không hay đối với người nghe hoặc để thể hiện sự khiêm tốn, nhún nhường. 166 Rộng thương cỏ nội hoa hèn Chút thân bèo bọt dám phiền mai sau. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Đây là lời Thuý Kiều nói với Từ Hải tự ví thân phân phận mình thấp kém, trôi nổi như cỏ nội hoa hèn, như bèo bọt rày đây mai đó. Nói giảm là phép tu từ ngược lại với khoa trương. 2. Cấu tạo Nói giảm thường được cấu tạo dựa trên ẩn dụ. 3. Phân loại 3.1. Nói giảm với đề tài tự nói về mình (khiêm ngữ) Loại nói giảm này rất phổ biến trong giao tiếp trước đây của người Á Đông. Nhiều từ ngữ trở thành công thức diễn đạt chung của xã hội (từ vựng hoá). Ví dụ: quả nhân 寡人 (người ít đức tốt), theo ngu ý 愚意 (ý của kẻ ngu dốt) của hạ thần, thiển ý (ý kiến nông cạn) của tôi, ... Thân lươn bao quản lấm đầu Chút lòng trinh bạch từ sau xin chừa. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Thân lươn: thân phận bị vùi dập phẩm tiết, mất hết tự do của Thuý Kiều (như con lươn sống trong bùn nhơ). Nghìn tầm nhờ bóng tùng quân, Tuyết sương che chở cho thân cát đằng. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Ghi chú: Đây là lời Vương ông nói với Mã Giám Sinh khi gửi gắm Kiều. Cát đằng: dây leo. Tùng quân: cây tùng. Tầm: đơn vị đo chiều dài thời xưa, bằng 8 thước. 3.2. Nói giảm với đề tài về người khác Con gái của anh vóc dáng cũng dễ nhìn đó chứ. (Khẩu ngữ) BÀI TẬP Gạch dưới những từ ngữ thể hiện phép nói giảm: […] Nhưng thần trộm nghĩ, làm cho dân được lợi thì không gì quan trọng hơn nghề nông; mở mang dân trí thì không gì lớn hơn việc giáo hóa. Lại không thể nói công thương không đủ để hưng lợi và mở mang trí tuệ! Thần trộm cho rằng: “Công” tất phải học máy móc, việc chế tạo do đó mới có thể phát triển, “Thương” thì hàng hoá xuất nhập khẩu phải được thông suốt, có thế việc buôn bán mới được mở mang. Thần trộm thấy về công nghệ nước ta, thì nghề thủ công chưa được khéo, việc buôn bán thì hàng hóa xuất ra nước ngoài bị cấm, cả công và thương đều chưa có thể mưu cầu lợi ích một cách nhanh chóng. Vậy, triều đình phải dần dần hướng dẫn, lợi dụng cơ hội để mở rộng ra, ngõ hầu làm cho dân chúng không chịu ở yên trong cảnh tạm bợ, được chăng hay chớ; tạo ra thói quen không chịu bó mình trong cảnh an nhàn, khiến cho công thương có cơ hưng thịnh vậy! Thần trộm thấy có điều đáng lo nữa là dân nước ta đông mà đất hoang hóa ở ven biển, ven núi chưa được khai khẩn, vẫn để nguyên như cũ. Bởi vậy, nếu quan ở địa phương bảo trợ họ, cổ vũ họ, thì không cần đợi đốc thúc gắt gao mà dân chúng sẽ nhanh chóng khai hoang vậy. […] Thần là kẻ bắt đầu học, mới tiến bộ, không biết kiêng dè, nói năng bộc trực trước đấng quân vương, lòng khôn xiết run sợ! (Vương Hữu Phu, Bài văn thi đậu đình nguyên. Theo Đào Tam Tỉnh, Tap chí Văn hoá Nghệ An, 11 Tháng 8 2011) 167 IV. UYỂN NGỮ (EUPHEMISM, DYSPHEMISM) 1. Khái niệm Uyển ngữ là phép tu từ dùng cách nói thanh tao, lịch sự, mềm mỏng, hình tượng thay cho cách gọi tên bình thường hoặc thô tục, khó nghe. một công cụ giết người → súng 2. Cấu tạo thị (B). Uyển ngữ dựa trên hoán dụ hoặc ẩn dụ. Uyển ngữ chỉ có một vế: vế cái dùng để biểu 3. Phân loại Căn cứ vào cách cấu tạo, uyển ngữ được Đinh Trọng Lạc chia làm 2 loại [Đinh Trong Lạc 2002, 71-72]: 3.1. Uyển ngữ lôgic (dựa trên hoán dụ) + Lấy đặc điểm để chỉ đối tượng đội quân tóc dài → phụ nữ; giới mày râu → giới đàn ông + Lấy tập hợp để chỉ bộ phận, lấy khái niệm rộng để chỉ khái niệm hẹp người bảo vệ trật tự đường phố → cảnh sát giao thông 3.2. Uyển ngữ hình tượng (dựa trên ẩn dụ hoặc hoán dụ mở rộng) Điện Biên Phủ trên không → Chiến thắng của Thủ đô Hà Nội đánh bại chiến dịch ném bom B52 của Mỹ năm 1972; Hòn ngọc Viễn Đông → Sài Gòn, ... 4. Tác dụng Tác dụng chủ yếu: biểu cảm. Uyển ngữ tạo ra cách diễn đạt, cách gọi tên mềm mại, uyển chuyển, tinh tế, văn chương. Uyển ngữ được dùng nhiều nhất trong ngôn ngữ văn chương, trong giao tiếp trang trọng, nghi thức. 5. Lưu ý Phân biệt uyển ngữ tu từ (uyển ngữ lời nói) với uyển ngữ từ vựng (uyển ngữ ngôn ngữ) Uyển ngữ tu từ Uyển ngữ từ vựng (mới mẻ, cá nhân, lâm thời) (có sẵn, thông dụng, phổ biến rộng rãi) Biết thân đến bước lạc loài Nhị đào thà bẻ cho người tình chung. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) [trinh tiết] vàng đen → than đá (dầu mỏ) phái yếu (đẹp) → phụ nữ cách mạng xanh → cách mạng kỹ thuật trong nông nghiệp. năng lượng xanh → năng lượng sinh học nhũ hoa → núm vú 168 V. NHÃ NGỮ 1. Khái niệm Tên gọi khác: khinh từ, nói tránh. Nhã ngữ là phép tu từ dùng những từ ngữ nhã nhặn, lịch sự thay thế cho những từ ngữ thô lỗ, khó nghe. Nhã ngữ là một biến thể của phép uyển ngữ. Ông lại nhìn trước nhìn sau lần nữa. Lần này kỹ càng hơn. Rồi cả quyết, ông vén một ống quần lên. Rồi rất sung sướng, rất hể hả, cũng rất hồi hộp nữa, ông làm cái việc giải thoát cho bong bóng... (Nam Cao) làm cái việc giải thoát cho bong bóng → đi tiểu (đái) Thuyền tình vừa ghé tới nơi Thì đà trâm gãy bình rơi bao giờ. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) trâm gãy bình rơi → chết 2. Cấu tạo Nhã ngữ được cấu tạo dựa trên hoán dụ (ví dụ 1) hoặc ẩn dụ (ví dụ 2). 3. Phân loại Xét theo đề tài, trong tiếng Việt, chúng ta thường gặp 2 loại nhã ngữ sau: 3.1. Nhã ngữ nói về cái chết Tiếng Việt rất phong phú loại nhã ngữ về đề tài cái chết. Kiếp hồng nhan có mong manh Nửa chừng xuân thoắt gãy cành thiên hương. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) 3.2. Nhã ngữ nói về hoạt động sinh lý, quan hệ nam nữ Tiếc thay một đóa trà mi Con ong đã tỏ đường đi lối về. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) 4. Lưu ý Phân biệt nhã ngữ tu từ và nhã ngữ từ vựng. Nhã ngữ từ vựng: nhà vệ sinh, toa-lét → chuồng (hố) xí, chuồng tiêu đại tiện (đi cầu, đi đồng) → ỉa, tiểu tiện (xả bầu tâm sự) → đái sản phẩm loại 2 (thứ phẩm) → sản phẩm xấu, kém chất lượng tham ô của công → ăn cắp tài sản của nhà nước tình hình chưa có công ăn việc làm → nạn thất nghiệp những tồn tại cần khắc phục → những thiếu sót, yếu kém 169 BÀI TẬP 1. Xác định từ ngữ thể hiện phép nhã ngữ và phân tích giá trị biểu đạt: Về đây nước trước bẻ hoa Vương tôn quý khách ắt là đua nhau. a/ (Nguyễn Du, Truyện Kiều) b/ Rải rác biên cương mồ viễn xứ Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh Áo bào thay chiếu anh về đất Sông Mã gầm lên khúc độc hành. (Quang Dũng, Tây Tiến) 2. Hãy điền vào những chỗ còn thiếu trong phần văn bản tiếp dưới : Phép nói giảm nói tránh được cấu tạo theo một số cách cơ bản sau đây: 1. Vay mượn từ ngữ của các ngôn ngữ khác vì các từ ngữ vay mượn ít có liên tưởng xấu, thô tục. Ví dụ, dùng từ ngữ Hán Việt thay cho từ ngữ thuần Việt như “thi hài” thay cho “xác chết”, “thổ huyết” thay cho “ … … ”, “lâm chung” thay cho “ … … ”, “thượng thổ hạ tả” thay cho “ … … … … … … ”. 2. Dùng phép hoán dụ. Chẳng hạn, trong hai câu thơ : Người nằm dưới đất ai ai đó, Giang hồ mê chơi quên quê hương. Tản Đà đã dùng cụm từ “nằm dưới đất” để chỉ người đã “ … ”. Hoặc khi Nguyễn Du nói về nghề nghiệp của Tú Bà và Mã Giám Sinh : Chung lưng mở một ngôi hàng Quanh năm buôn phấn bán hương đã lề. (Truyện Kiều) thì ông đã dùng cụm từ “buôn phấn bán hương” để nói tránh đi cái nghề kinh doanh “ … … … ”. 3. Dùng phép ẩn dụ. Ví dụ, trong hai câu thơ : Biết thân đến bước lạc loài Nhị đào thà bẻ cho người tình chung. (Truyện Kiều) Nguyễn Du đã dùng hình ảnh “nhị đào” để chỉ cái “trinh tiết” của nguời phụ nữ. Cùng một cách tương tự, Thúy Kiều tự ví mình là “cỏ nội hoa hèn” “bèo bọt” : Rộng thương cỏ nội hoa hèn, Chút thân bèo bọt dám phiền mai sau. (Truyện Kiều) để nói về thân phận “ … … ” và cảnh ngộ “ … … , … … ” của mình. 3. Chọn một trong hai yêu cầu sau để thực hiện: a/ So sánh sự giống nhau và khác nhau giữa ẩn dụ và hoán dụ. Minh hoạ bằng một số ví dụ cụ thể. b/ Nhã ngữ và khoa trương có điểm gì gần gũi nhau hay không? Nói rõ sự khác nhau giữa hai phép tu từ này. Minh hoạ bằng một số ví dụ cụ thể. D. NHÓM QUY CHIẾU VỀ DIỄN NGÔN NGUỒN 170 I. CHƠI CHỮ (PUN) 1. Khái niệm Tên gọi khác: lộng ngữ. Chơi chữ là phép tu từ sử dụng một cách độc đáo, sáng tạo chỗ giống nhau (gần giống nhau) về ngữ âm, chữ viết, ngữ nghĩa, ngữ pháp của từ ngữ để tạo ra lượng thông tin liên tưởng bất ngờ, thú vị. Ai đặt ra cái chữ quốc ngữ cũng đã tài tình lắm, chữ hiền chỉ hơn chữ hèn có một chữ i với một cái dấu mũ đó thôi. (Nam Cao, Sống mòn) 2. Cấu tạo Một phép chơi chữ phải có đủ hai bình diện: cấu trúc bề mặt và cấu trúc liên tưởng bề sâu. Cấu trúc bề mặt: thường phải có ít nhất 2 thành tố giống nhau (gần giống nhau, liên quan gần gũi với nhau) về ngữ âm, chữ viết, ngữ nghĩa, ngữ pháp được người nói (viết) sắp xếp khéo léo bên cạnh nhau. Cấu trúc liên tưởng bề sâu: những hàm ý, ngụ ý, ẩn ý kín đáo, sâu sắc, hoặc hài hước (humour) gợi ra từ sự giống nhau của các thành tố trên cấu trúc bề mặt. Thông tin liên tưởng và thông tin cấu trúc bề mặt trong phép chơi chữ là khác loại, hoàn toàn không liên quan gì với nhau. Mối liên hệ khác loại giữa hai loại thông tin càng xa thì sự bất ngờ, lý thú của phép chơi chữ càng lớn. 3. Phân loại Dựa vào chất liệu dùng tạo nên phép chơi chữ, Cù Đình Tú chia phép chơi chữ ra làm 3 loại, gồm 11 tiểu loại [Cù Đình Tú 2001, 207-208]. 3.1. Chơi chữ bằng phương tiện ngữ âm, chữ viết + Dùng từ đồng âm (gần âm) Ruồi đậu mâm xôi đậu Kiền bò đĩa thịt bò. (Câu đối) Có tài mà cậy chi tài Chữ tài liền với chữ tai một vần. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) + Dùng tiếng cùng phụ âm đầu Chạy chữa chai chân chẳng chịu chừa Chín chiều chua chát chán chê chưa? Cha chài chú chóp chơi chung chạ, Chẳng chính chuyên chi chớ chực chờ. (Khuyết danh, Trách người đa tình) + Dùng cách chiết tự (phân tích chữ) Duyên thiên (天) chưa thấy nhô đầu dọc (夫), Phận liễu (了) sao đà nảy nét ngang (子). (Hồ Xuân Hương, Không chồng mà chửa) 171 + Dùng cách phiên âm hài hước Wesmoreland (Oét-mo-len) –> Vét mỡ lợn, Vét mồ lên Marc Artheur (Mác Ác-thơ) –> Mặt ác tệ 3.2. Chơi chữ bằng phương tiện từ vựng – ngữ nghĩa + Dùng từ đồng nghĩa Đi tu Phật bắt ăn chay Thịt chó ăn được, thịt cầy thì không. (Ca dao) + Dùng từ (tiếng) thuần Việt và Hán Việt đồng nghĩa Con ngựa ô uống hồ nước mã Con gà vàng ăn hạt kê xanh. (Ca dao) + Dùng từ nhiều nghĩa Nhà văn, nhà báo, nhà giáo, nhà thơ, cả bốn nhà đều không nhà ở. (Thanh Tịnh) Làm bí thư hoài có … bí thơ? Rằng thơ với Đảng nặng duyên tơ Thuyền bơi có lái qua mưa gió Không lái thuyền trôi lạc bên bờ (Tố Hưu, Chuyện thơ) + Dùng từ cùng trường nghĩa Ngày xuân em đi chợ Hạ Mua con cá thu về chợ hãy còn đông. (Ca dao) Cạm bẫy người khéo căng nhỉ? Qua giông tố tưởng nên số đỏ, Số độc đắc văn chương vừa trúng thế! Nỡ dứt tình, không một tiếng vang. (Câu đối của Bùi Huy Phồn viếng Vũ Trọng Phụng) 3.3. Chơi chữ bằng phương tiện ngữ pháp + Dùng lối tách từ, ghép từ “Châm chích ngôn”, “Ca dao cạo” (Tên những chuyên mục trên báo Tuổi trẻ cười) + Thay đổi trật tự ngữ pháp Ngựa người và người ngựa (Nhan đề một truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan) Sinh sự thì sự sinh. (Khẩu ngữ) 3.4. Chơi chữ theo bố cục hình học Cụ già thong thả buông cần trúc Hồ rộng mênh mông mặt nước hồng 172 Muôn vạn đài hoa hương bát ngát Tuổi già vui thú với non sông. (Vô danh) 4. Tác dụng Tác dụng chủ yếu của phép chơi chữ là biểu cảm. Chơi chữ tạo ra sự hài hước (humour), vui đùa hoặc châm biếm, mỉa mai. Chơi chữ thường có giá trị lật ngược tình huống do những liên tưởng bất ngờ, độc đáo. Chơi chữ cũng có tác dụng nhận thức. Chơi chữ tạo ra những liên tưởng bất ngờ, kỳ thú, kích thich trí tuệ của người nghe (đọc), đem lại nhận thức mới mẻ về cơ cấu ngôn ngữ hoặc những vấn đề đời sống xã hội mà nó gợi ra. Chơi chữ được dùng nhiều trong khẩu ngữ, ngôn ngữ văn chương, báo chí. Người Việt Nam là một dân tộc thích chơi chữ và hay chơi chữ. Chơi chữ là một phép tu từ cực kỳ phong phú trong tiếng Việt. Đã có khá nhiều cuốn sách và luận án tiến sĩ viết về phép chơi chữ. BÀI TẬP 1. Xác định loại chơi chữ có trong các trường hợp sau: a/ Kìa ai dưới suối xương không nát Có lẽ nghìn thu tiếng vẫn còn. (Câu đối Nguyễn Khuyến viếng Tú Xương) b/ Anh đã Đứng trước biển Cù lao tràm kia rồi Những khoảng cách còn lại Xa vời lắm anh ơi! (Xuân Sách, Vịnh nhà văn Nguyễn Mạnh Tuấn) Từ trong hom giỏ chui ra Đã toan gánh vác sơn hà chị ơi Định đem cái lạt buộc người Khổ thay ông lão vịt trời phải chăn (Xuân Sách, Vịnh nhà văn Vũ Thị Thướng) c/ Cờ bạc là bác thằng bần Cửa nhà bán hết, tra chân vào cùm. (Ca dao) d/ Lúa tám gặt chín tháng mười Nồi tư mua năm quan sáu. (Câu đối) e/ Tết túng tiền tiêu, tính toán toan tìm tay tử tế. (Câu đối) f/ Lên phố Mia gặp cô hàng mật, cầm tay kẹo lại hỏi thăm đường Bà đồ Giang đi võng đòn tre, đến khóm trúc thở dài hí hóp. (Câu đối) 173 g/ Vì mày tao phải đánh tao Vì tao tao phải đánh cả tao lẫn mày. (Câu đố) 2. Xác định các tiếng (hoặc từ ngữ) sử dụng phép chơi chữ trong những câu đối của chuyện vui và sắp xếp chúng thành các loại sau : (a) Sử dụng tiếng (từ) đồng âm (b) Sử dụng tiếng (từ) đồng nghĩa (c) Sử dụng tiếng (từ) trái nghĩa (d) Sử dụng tiếng (từ) cùng trường từ vựng-ngữ nghĩa (e) Sử dụng cách đảo từ. VỪA ĐI ĐƯỜNG VỪA ĐỐI Năm 1985, năm kỷ niệm nhiều sự kiện lịch sử trọng đại, tỉnh uỷ Bình Trị Thiên tổ chức một cuộc họp mặt các văn nghệ sĩ từng gắn bó với mảnh đất khói lửa này. Trên chuyến xe ca lớn rời Hà Nội vào tham dự cuộc gặp gỡ ấy, người ta thấy có rất nhiều văn nghệ sĩ có tên tuổi như Thanh Tịnh, Xuân Thiều, Đào Hồng Cẩm, Phạm Ngọc Cảnh, Huy Thục, … Trên xe, mọi thứ chuyện tuôn ra, nổ dòn. Không hiểu bắt đầu từ đâu, hai “kỳ phùng địch thủ” – nhà thơ Thanh Tịnh và nhà văn Xuân Thiều – đã xoay sang chuyện câu đối. Bấy giờ, xe vào đến địa phận Thanh Hoá, Thanh Tịnh chợt nhớ tới một địa danh ở nơi này, liền ra vế đối: – Bố đợi con nơi cầu Bố. Xuân Thiều đối ngay: – Ông chờ mụ chốn cửa Ông. Xe đến Tĩnh Gia (Thanh Hoá), Xuân Thiều ra vế đối: – Qua chợ Cồng vang tiếng kẻng. Thanh Tịnh ứng khẩu tiếp “chiêu”: – Nhớ Hàng Trống vọng hồi chuông. Vào đến địa phận Nghệ Tĩnh, Xuân Thiều lại ra vế đối : – Cầu Cấm chẳng cấm cầu. Thanh Tịnh đáp : – Cửa Rào không rào cửa. Xuân Thiều ra tiếp: – Vô xứ Nghệ, ghé quán Hành, uống rượu gừng, nói “cà riềng cà tỏi”. Rất nhiều người tham gia đối, nhưng chỉ có câu của Thanh Tịnh là hay: – Đến chợ Voi, nhớ Kỳ Lừa, ăn thịt chó, tán “chuyện hươu chuyện vượn”. Đến Vinh (Nghệ An), trời tối đã lâu, khách sạn nào cũng chật ních người. Mãi đến 11 giờ đêm mới tìm được chỗ nghỉ tạm. Thanh Tịnh than: – Đến Vinh mới thấy nhục! Xuân Thiều thở dài phụ hoạ: – Vô Nghệ rõ mặt vàng! Sáng mai, ăn uống ở Bến Thuỷ. Ăn thì khá, nhưng trà thì quá dở. Thanh Tịnh phàn nàn: – Bến Thuỷ nước chẳng ngon. Xuân Thiều đối: – Thạch Hà sông không đẹp. Chợt họ thấy một người đàn bà dân tộc ăn bánh đa (bánh tráng) trong quán, Thanh Tịnh tủm tỉm : – Người thiểu số chén bánh đa. Xuân Thiều chờ cho Thanh Tịnh đi vệ sinh xong, mới đối: – Ông đại quan vừa đi tiểu. Câu chuyện về đối đáp cứ thế kéo dài vô tận, giúp vui cho chặng đường dài đỡ mệt. (Theo Ba Quang, Giao tiếp thông minh và tài ứng xử) 174 II. NÓI LÁI (SPOONERISM) 1. Khái niệm Nói lái là phép tu từ đánh tráo phụ âm đầu, phần vần, thanh điệu giữa các âm tiết để tạo nên những âm tiết khác có một nghĩa mới, bất ngờ, hiểm hóc. Nói lái là hình thức đặc biệt của phép chơi chữ. Con cá đối nằm trên cối đá, Con mèo đuôi cụt nằm mút đuôi kèo Anh mà đối được, dẫu nghèo em cũng ưng. (Hát đối đáp) Cơ sở của phép nói lái: Âm tiết trong tiếng Việt rất ổn định, ranh giới giữa các âm tiết rõ ràng, và ba bộ phận trong âm tiết tiếng Việt là phụ âm đầu, vần, thanh điệu dễ dàng di chuyển vị trí để kết hợp với những bộ phận tương ứng, tạo thành một âm tiết khác. 2. Cấu tạo Một phép nói lái có 2 thành tố: + tổ hợp âm tiết ban đầu + tổ hợp âm tiết mới được tạo ra thông qua nói lái (dựa trên tổ hợp âm tiết ban đầu). Nghĩa của tổ hợp âm tiết ban đầu và tổ hợp âm tiết mới khác nhau rất xa, tạo ra sự hài hước (humour), trào phúng hoặc những hàm ý thâm thuý, nghịch thường, cắc cớ. Thằng nhỏ ốm tong vác cái ống tôm. (Khẩu ngữ) Thầy giáo tháo giầy, tháo giáo án dán áo Nhà trường nhường trà, nhường cả hoa, nhòa cả hương. (Câu đối vui) 3. Phân loại 3.1. Dựa vào số lượng âm tiết: Có 3 kiểu cơ bản. 3.1.1. Lái đôi Trên trời rớt xuống cái mau co, đố là cái gì? (Câu đố) 3.1.1. Lái ba chà đồ nhôm → chôm đồ nhà; (món) gió đầu cành → (món) cánh đầu giò; Vũ Như Cẩn → vẫn như cũ, … 3.1.1. Lái tư mộc tồn bách diệp = cây còn trăm lá → con cầy tra (già) lắm 3.2. Dựa vào kiểu lái (của lái đôi): Có 6 cách. 3.2.1. Cách 1: Đổi vần, giữ nguyên phụ âm đầu và thanh điệu mèo cái → mài kéo, cưa ngọn → con ngựa, cháy chợ → chớ chạy 3.2.2. Cách 2: Đổi chỗ toàn bộ phụ âm đầu và vần, giữ nguyên thanh điệu Thủ tục đầu tiên là tiền đâu? 175 3.2.3. Cách 3: Đổi phụ âm đầu, giữ nguyên vần và thanh điệu bình định → đình bịnh, 3.2.4. Cách 4: Đổi vần và thanh điệu, giữ nguyên âm đầu bí mật → bật mí, 3.2.5. Cách 5: Đổi thanh điệu, giữ nguyên phụ âm đầu và vần bí mật → bị mất, đi tìm → đì tim 3.2.6. Cách 6: Đổi âm chính, giữ nguyên phụ âm đầu, thanh điệu và âm cuối Đương cơn nắng cực chửa mưa tè (Hồ Xuân Hương, Tát nước) Trong 5 cách lái này, cách 2, cách 6 phổ biến ở miền Bắc, cách 1 và cách 4, cách 6 phổ biến ở miền Trung, cách 3 và cách 5 chỉ phổ biến ở miền Nam. Người miền Nam khi nói lái thường biến âm của âm tiết theo kiểu phát âm của Nam Bộ: đơn giản như đang giỡn, cao đẳng → đau cẳng, trâu cái → trái cau 4. Tác dụng Nói lái có tác dụng chủ yếu là biểu cảm nhằm tạo sự đùa vui, hài hước (humour) hoặc châm biếm, mỉa mai, đả kích. Trong khá nhiều trường hợp, nói lái có ý nghĩa tục tĩu. Một đôi khi phép nói lái cũng gợi ý cho chúng ta những nhận thức mới, bất ngờ, đáng suy ngẫm về sự vật, hiện tượng hoặc những vấn đề đặt ra trong cuộc sống. Hiện đại thì hại điện; Đấu tranh rồi tránh đâu? Nói lái được sử dụng nhiều trong câu đố, truyện cười, thơ văn trào phúng, châm biếm, trong tiểu phẩm báo chí. Nói lái cũng là một phương tiện để truyền đi những thông tin “mật” được mã hoá theo kiểu thức dân gian: Cam sành nhỏ lá thanh ương Ngọt mật thanh đường nhắm lớ bớ anh Thanh ương là tuổi mong chờ Một mai nhái lặn chà quơ, quơ chà. (Ca dao Nam Bộ) BÀI TẬP 1. Xác định cách nói lái có trong các trường hợp sau: a/ Quán sứ sao mà cảnh vắng teo Hỏi thăm sư cụ đáo nơi neo? Chày kình, tiểu để suông không đấm, Tràng hạt, vải lần đếm lại đeo. (Hồ Xuân Hương, Chùa Quán Sứ) b/ Dòng châu lai láng, đĩa dầu chong Công khó đợi chờ, biết có không? Nhắc bạn thêm thương người nhạn bắc Trông đời ngao ngán giữa trời đông. (Khuyết danh) 176 2. Giải đáp các câu đố có sử dụng phép nói lái: a/ Cây chi hình dáng xinh xinh, Hễ cà thì nhột cùng mình người ta. b/ Bằng trang điếu thuốc, Ngủ ngày nó ngáy ton ton. c/ Ai mua gì mà mãi tới lui Thử hỏi làm vui, gì bán? d/ Ông khoe ông sống dài lâu Rày ai thấy mặt ông đâu trong nhà? III. DẪN NGỮ 1. Khái niệm Tên gọi khác: dụng điển. Dẫn ngữ là phép tu từ dùng thành ngữ, tục ngữ, danh ngôn, điển cố, câu văn thơ nổi tiếng vào lời nói, bài viết nhằm nâng cao hiệu lực biểu đạt tư tưởng, tình cảm và tăng sức hấp dẫn, thuyết phục. Chúng ta chỉ có thể xây dựng chủ nghĩa xã hội bằng cách tǎng gia sản xuất và thực hành tiết kiệm. Sản xuất mà không tiết kiệm thì khác nào gió vào nhà trống. (Hồ Chí Minh, Xây dựng những con người của chủ nghĩa xã hội, 1961) Trước sau nào thấy bóng người, Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Nguồn: Khứ niên kim nhật thử môn trung, Nhân diện đào hoa tương ánh hồng. Nhân diện bất tri hà xứ khứ? Đào hoa y cựu tiếu đông phong. (Thôi Hộ, Đề Đô thành nam trang) (Năm ngoái, trong cổng này, mặt người và hoa đào màu hồng ánh lẫn nhau, năm nay, mặt người không biết ở chốn nào, chỉ còn hoa đào vẫn cười với gió đông như cũ. Đề thơ ở trại phía nam Đô thành). 2. Phân loại 2.1. Dựa theo loại phương tiện dẫn ngữ 2.1.1. Dẫn thành ngữ Phong trần mài một lưỡi gươm Những phường giá áo túi cơm sá gì. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) 2.1.2. Dẫn tục ngữ Nhưng thói đời, tre già măng mọc, có bao giờ hết những thằng du côn? Năm Thọ vừa đi, lại có Bình Chức ở đâu lần về. (Nam Cao, Chí Phèo) 2.1.3. Dẫn danh ngôn 177 Chắc không ít bạn đã từng nghe câu châm ngôn nổi tiếng của người phương Tây “Mất tiền là mất ít, mất danh dự là mất nhiều, mất niềm tin là mất tất cả”. Thật đúng vậy, niềm tin là nguồn gốc của mọi thành công trong cuộc sống... (Bài làm của sinh viên) 2.1.4. Dẫn điển cố Thiếp như con én lạc đàn Phải cung rày đã sợ làn cây cong. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Nguồn: kinh cung chi điểu (con chim sợ cung). Thành ngữ "kinh cung chi điểu" có trong điển tích Chiến quốc sách. Canh Luy đứng trước Ngụy Vương, giương cung không có tên, giả bắn một phát, con chim nhạn rơi xuống. Canh Luy giải thích với vua rằng: "Sở dĩ như vậy là vì con chim này bị thương, vết thương chưa lành và lòng khiếp sợ chưa tan, cho nên thấy giương cung lên là sợ hãi". Nghĩa bóng: Bị nạn hụt một lần thì e ngại, sợ hãi, hoảng hốt. Vầng trăng ai xẻ làm đôi Nửa in gối chiếc, nửa soi dặm trường. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Nguồn: Thùy bả kim bôi phân lưỡng đoạn Bán trầm thủy để, bán phù không. (Cổ thi) (Ai cầm chén vàng chia ra hai nửa/ Nửa chìm đáy nước, nửa trôi trên không) 2.1.5. Dẫn văn thơ Quê hương tôi có cây bầu cây nhị Tiếng đàn kêu tích tịch tình tang… Có cô Tấm náu mình trong quả thị Có người em may túi đựng ba gang. (Nguyễn Bính, Bài thơ quê hương) 2.2. Dựa theo cách thức dẫn ngữ 2.2.1. Dẫn nguyên văn 2.2.2. Dẫn không nguyên văn (dẫn ý; dẫn có thay đổi, thêm bớt) 3. Tác dụng Dẫn ngữ có tác dụng nhận thức và tác dụng biểu cảm. Dẫn ngữ vừa tăng tính hàm súc vừa tăng tính diễn cảm cho lời nói. Các phương tiện dẫn ngữ tự nó đã có một hàm lượng ngữ nghĩa phong phú, sâu sắc, có thể gợi lên trong độc giả những liên tưởng đa dạng, nhiều chiều về lịch sử, văn hoá, truyền thống, vì thế dẫn ngữ tạo chiều sâu và sức nặng đáng kể cho lời nói, bài viết. Dẫn ngữ được sử dụng nhiều trong phong cách ngôn ngữ văn chương, chính luận, báo chí, khoa học. BÀI TẬP 1. Cho biết loại dẫn ngữ được sử dụng trong các ví dụ sau: a/ Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa...” mẹ thường hay kể 178 Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc Tóc mẹ thì bới sau đầu Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn Cái kèo, cái cột thành tên Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng (Nguyễn Khoa Điềm, Đất nước) b/ Nhìn về quê mẹ xa xăm Lòng ta – chỗ ướt mẹ nằm đêm mưa ... c/ (Nguyễn Duy, Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa) Tôi vỗ về: – Thôi! Lụt thì lụt cả làng, em ạ! Em nói xem, so với tổng sản phải nộp, nhà ta thiếu bao nhiêu? – Một tạ mười hai cân, em đã trình bày với anh Nhà đội trưởng rồi. Thực tế mò được hạt nào đã ăn hết hạt nấy. […] – Phải mềm mỏng, em ạ! Khéo bán khéo mua thua người khéo nói! Gia đình mình, con cái mình còn ăn đời ở kiếp nơi đây. (Phù Gia Lộc, Cái đêm hôm ấy... đêm gì?) 2. Viết một câu văn có sử dụng phép dẫn ngữ. IV. NHẠI (PARODY) 1. Khái niệm Thuật ngữ “nhại” (parody), trong nghiên cứu ngữ văn học, được hiểu với ba nghĩa: + một thủ pháp nghệ thuật (“giễu nhại”) + một thể văn + một phép tu từ Trong phạm vi bộ môn Phong cách học, nhại được hiểu là phép tu từ bắt chước một cách hài hước (humour) từ ngữ, câu văn, văn bản, phong cách ngôn ngữ của một tác giả nào đó nhằm mục đích chế giễu, châm biếm, đùa vui, ... Nhại trong giáo trình này được hiểu là nhại về ngôn ngữ và phong cách ngôn ngữ. Ví dụ: Văn bản gốc Làm thi sĩ nghĩa là ru với gió Mơ theo trăng và vơ vẩn cùng mây Để linh hồn ràng buộc bởi muôn dây Hay chia sẻ bởi trăm tình yêu mến Đây là quán tha hồ muôn khách đến Đây là bình thu hợp trí muôn hương Đây là vườn chim nhả hạt mười phương Hoa mật ngọt chen giao cùng trái độc... (Xuân Diệu, Cảm xúc) Nhại Nếu "thi sĩ nghĩa là ru với gió, Mơ theo trăng và vơ vẩn cùng mây", Ðể tâm hồn treo ngược ở cành cây Hay lả lướt đìu hiu cùng ngọn liễu; Nếu thi sĩ nghĩa là nhăn với mếu, Nghĩa là van Thượng đế rủ lòng thương, Hồn bơ vơ lạc lõng ở mười phương, Khóc rả rích như ve sầu tháng hạ; (Sóng Hồng, Là thi sĩ) 2. Phân loại 2.1. Xét theo yếu tố được nhại Gồm có nhại từ, ngữ, câu văn, cấu trúc câu văn, cấu trúc đoạn văn, văn bản, phong cách ngôn ngữ, ... Ví dụ (nhại thể thơ và giọng thơ): 179 Văn bản gốc Thuở trời đất nổi cơn gió bụi Khách má hồng nhiều nỗi truân chuyên Xanh kia thăm thẳm tầng trên Vì ai gây dựng cho nên nỗi này (Đặng Trần Côn, Chinh phụ ngâm) Nhại Thưở trời đất nổi cơn sùng ngoại Nói cái gì cũng khoái đô la Hàng tây chèn ép hàng ta Hàng ngoại có dởm cũng là mốt chơi (Vô danh, Nhại Chinh phụ ngâm) 2.2. Xét theo tương quan phong cách nhại 2.2.1. Đối tượng thấp được trình bày bằng phong cách cao (burlesque) Ví dụ: 2.2.1. Đối tượng cao được trình bày bằng phong cách thấp (travesti) Ví dụ: 2.3. Xét theo mục đích nhại Gồm có nhại hài hước, nhại đùa vui, nhại phê phán, nhại châm biếm, nhại đả kích, ... Ví dụ: + nhại hài hước Văn bản gốc Nhại TIẾNG THU GIỜ THI Em không nghe mùa thu Dưới trăng mờ thổn thức? Em không nghe rạo rực Hình ảnh kẻ chinh phu Trong lòng người cô phụ? Em không nghe rừng thu, Lá thu kêu xào xạc, Con nai vàng ngơ ngác Đạp lên lá vàng khô? (Lưu Trọng Lư) Em không nghe giờ thi Dưới hộc bàn thổn thức Em không nghe rạo rực Hình ảnh kẻ đi thi Luôn nhìn …thầy giám thị Em không nghe giờ thi Tiếng phao kêu xào xạc Em nai nào ngơ ngác “Đạp lên mấy bài thi (Vô danh) + nhại phê phán Văn bản gốc Nhà nàng ở cạnh nhà tôi Cách nhau cái dậu mùng tơi xanh rờn Hai người sống giữa cô đơn Nàng như cũng có nỗi buồn giống tôi Giá đừng có dậu mùng tơi Thế nào tôi cũng sang chơi thăm nàng Tôi chiêm bao rất nhẹ nhàng Có con bướm trắng vừa sang bên này… Bướm ơi, bướm hãy vào đây Cho tôi hỏi nhỏ câu này chút thôi ... Bỗng dưng tôi thấy bồi hồi Tôi buồn tự hỏi: hay tôi yêu nàng? (Nguyễn Bính, Người hàng xóm) Nhại Nhà hàng ở cạnh trường tôi Cách nhau cái cổng quét vôi xanh rờn Nhà trường sống giữa cô đơn Nhà hàng đâu có nỗi buồn giống tôi Giá đừng nghèo rớt mùng tơi Thế nào tôi cũng sang chơi nhà hàng Tôi lên lớp giảng nhẹ nhàng Xập xình tiếng nhạc vọng sang bên này Tiếng cười giỡn cũng vào đây Gặp ai tôi hỏi câu này chút coi Ở đâu có chuyện nực cười Nhà trường sao nỡ sánh đôi nhà hàng? (Vô danh) 180 BÀI TẬP 1. Anh (chị) hãy nhại câu tục ngữ sau đây để viết một câu văn nói về nghề thầy giáo hoặc một nghề nghiệp khác mà anh chị cảm thấy thích hợp: Một luật sư giỏi thì am hiểu luật pháp, một luật sư thông minh thì am hiểu quan toà. (The good lawyer knows the law, the clever lawyer knows the judge.) (Tục ngữ Mỹ) 2. Sáng tác một bài thơ hoặc bài hát bằng cách nhại một bài thơ hoặc một bài hát nào đó mà anh (chị) ưa thích. V. TẬP KIỀU 1. Khái niệm Tên gọi khác: lẩy Kiều. Hữu Đạt phân biệt tập Kiều và lẩy Kiều Tập Kiều là phép tu từ vay mượn, sao phỏng lời, ý hoặc cách diễn đạt của tác phẩm Truyện Kiều vào câu văn, câu thơ, lời nói để tạo một sắc thái diễn đạt đặc biệt. Tập Kiều là một hình thức dẫn ngữ của riêng tiếng Việt và người Việt Nam. Nỗi niềm xưa nghĩ mà thương Dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòng. (Tố Hữu, Kính gửi cụ Nguyễn Du) So sánh: Tiếc thay chút nghĩa cũ càng, Dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòng. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Tập Kiều là một hình thức đặc biệt của nhại. 2. Phân loại Có 5 kiểu tập Kiều thường gặp. 2.1. Mượn nguyên văn (từng câu, cặp câu) 2.2. Mượn ý Tôi xa quê hương đã năm mươi năm rồi. Thường tình người ta xa nhà, lúc trở về thì mừng mừng, tủi tủi. Nhưng tôi không buồn, không tủi... Quê hương nghĩa nặng tình sâu Năm mươi năm ấy biết bao nhiêu tình. (Hồ Chí Minh, Bài nói chuyện khi về thăm quê, 1957) So sánh: Những là rày ước mai ao Mười lăm năm ấy biết bao nhiêu tình. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) 2.3. Mô phỏng cách diễn đạt Có tiền mà cậy chi tiền Có tiền như Mỹ cũng phiền lắm thay. (Hồ Chí Minh) So sánh: 181 Có tài mà cậy chi tài Chữ tài liền với chữ tai một vần. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) 2.4. Lắp ghép các câu thơ Kiều Trên vì nước, dưới vì nhà, Lòng này ai tỏ cho ta hỡi lòng Nhìn càng lã chã giọt hồng, Nỗi lòng ai ở trong lòng mà ra… (Thơ vịnh Cái ống máng) So sánh: + Trên vì nước, dưới vì nhà Một là đắc hiếu, hai là đắc trung. + Tức gan riêng giận trời già Lòng này ai tỏ cho ta hỡi lòng. + Nhìn càng lã chã giọt hồng Rỉ tai, nàng mới giải lòng thấp cao + Tẩy trần vui chén thong dong Nỗi lòng ai ở trong lòng mà ra. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) 2.5. Vận dụng thơ Kiều vào cảnh ngộ, tình huống đặc biệt Chuyện vui Một anh học trò quanh năm ở tỉnh, nhân ngày xuân cao hứng về vùng quê chơi. Đi qua bãi cỏ thấy mấy cô thôn nữ chăn bò đang cười đùa vui vẻ, anh chàng liền sấn đến kiếm chuyện làm quen. Một cô trong bọn lên tiếng ngay: Trông chừng thấy một văn nhân… Rồi cô bỏ lửng. Anh học trò hí hửng, vuốt lại vạt áo đứng ngóng câu tiếp theo. Chợt một cô khác cất giọng: … Mày râu nhẵn nhụi áo quần bảnh bao Những tưởng mình được là Kim Trọng, đã tấp tểnh mừng thầm, ai ngờ lại bị coi là Mã Giám sinh, anh học trò vừa thẹn vừa tức. Anh ta bèn đòi đố Kiều (môn sở trường của anh ta bấy lâu nay) với các cô thôn nữ. Một cô nhanh nhẩu: “Chúng em quê mùa dốt nát đâu dám khoe tài. Biết anh giỏi Kiều, xin nhờ anh đọc một câu Kiều bảo con bò đang đi chỗ này đứng lại xem nào". Anh học trò chột dạ, đánh liều đọc: Tần ngần đứng suốt giờ lâu, Dạo quanh chợt thấy mái sau có nhà. Anh ta cố ý đọc to chữ đứng. Con bò vẫn tiếp tục đi. Một cô liền nói: – Thôi, anh chả bảo được nó đâu, để em bảo dùm cho. Đoạn, cô ngâm: Họ Chung có kẻ lại già Cũng trong nha dịch lại là từ tâm Cô đọc to và kéo dài tiếng họ (họ: tiếng vùng quê dùng để bảo trâu bò đứng lại), quả nhiên con bò đứng lại ngay. Kế đó một cô thách: – Bây giờ lại đố anh bảo được con bò rẽ sang bên phải đấy. 182 Anh chàng muốn gỡ thẹn, liền đọc luôn: Nàng rằng phận gái chữ tòng, Chàng đi thiếp cũng một lòng xin đi. Anh nhấn mạnh cả hai tiếng đi, con bò đi thật nhưng lại đủng đỉnh đi thẳng chứ không rẽ sang bên phải. Anh chạy theo đọc lại lần nữa, nó cũng chẳng nghe cho. Chợt nhớ ra một câu khác, tin chắc lần này thế nào cũng có kết quả, anh dõng dạc ngâm: Dẽ cho để thiếp bán mình chuộc cha (Dẽ = rẽ theo phát âm miền Bắc) Anh kéo dài tiếng dẽ. Con bò vẫn chậm rãi đi thẳng đường. Các cô ôm bụng cười. Anh chàng tiu nghỉu, mặt chín dừ. Bấy giờ một cô trong bọn mới đọc: Một vùng cỏ mọc xanh rì, Nước ngâm trong vắt thấy gì nữa đâu Cô nhấn mạnh tiếng vắt (tiếng vùng địa phương để bảo trâu bò rẽ sang bên phải), quả nhiên con bò ngoan ngoãn rẽ sang phải. (Theo Lãng Nhân, Thú chơi chữ) 3. Tác dụng Tập Kiều có Tác dụng biểu cảm, diễn cảm: + Tạo màu sắc Kiều, không khí Kiều. + Tạo sự giao hoà, đồng cảm giữa người nói và người nghe trong cùng một mã giao tiếp ngôn ngữ – văn hoá chung là tác phẩm Truyện Kiều. + Tạo sự thông hiểu, thấu đạt dễ dàng về vấn đề trình bày trên cơ sở liên tưởng với vốn hiểu biết về Truyện Kiều. Tập Kiều là được sử dụng phổ biến ở địa phương miền Bắc trong lời nói thường ngày, trong thơ văn. Chủ tịch Hồ Chí Minh là một người rất thích tập Kiều, lẩy Kiều. BÀI TẬP 1. Xác định câu thơ tập Kiều và nêu câu thơ nguyên văn tương ứng trong Truyện Kiều: a/ Nhân tình nhắm mắt chưa xong Biết ai hậu thế khóc cùng Tố Như? Mai sau dù có bao giờ Câu thơ thưở trước đâu ngờ hôm nay … (Tố Hữu, Kính gửi cụ Nguyễn Du) b/ Bây giờ mới gặp nhau đây Mà lòng đã chắc những ngày thanh niên! (Hồ Chí Minh, Diễn văn đón Tổng thống Xu-cê Tu-rê, Cộng hoà Ghi-nê) 2. Điền vào những chỗ còn thiếu trong câu chuyện vui sau: Xưa, có một cô thiếu nữ ăn nói bặt thiệp, mở quán nước bên đường để kén chồng. các cậu khóa anh đồ nghe tin kéo đến rất đông, ai cũng muốn khoe tài để mong được người đẹp chú ý; nhưng đã bao ngày vẫn chưa có ai địch lại mồm mép của giai nhân. Nghề đời vỏ quýt dày tất có móng tay nhọn. 183 Một hôm, một nho sinh vào quán nghỉ chân. Cô gái quen như mọi lần, lại giở cái giọng “đàn chị” ra để trêu chọc, nhưng anh chàng đối đáp không kém phần cứng cỏi. Cuối cùng, cô bèn đọc một câu tập Kiều: ... ... ... …mắt tinh đời! Anh hùng đoán giữa trần ai mới già Cô nhấn mạnh ba tiếng ... ... ..., nghỉ một lát rồi mới nối ba tiếng sau. Lối đọc này mang hàm ý: “Khen cho con đấy, con ạ!”. Nho sinh hiểu ý, đọc ngay một câu cũng trong Kiều: ... ... ... …mới thấy đây Mà lòng đã chắc những ngày một hai Lúc đọc anh ta dằn mạnh ba tiếng ... ... ... , cũng nghỉ một tí mới đọc tiếp ba tiếng sau, khiến cho câu thơ có nghĩa là: “Hỗn với tôi thì tôi vả cho bây giờ!” Thấy nho sinh trả lời hóm hỉnh như vậy, cô gái vừa phục vừa thẹn, mắt đỏ ửng lên và lặng thinh ngồi mân mê tà áo… (Theo Lãng Nhân, Thú chơi chữ) E. NHÓM TRẬT TỰ CẤU TRÚC KHÁC THƯỜNG I. ĐIỆP NGỮ (REPETITION) 1. Khái niệm Tên gọi khác: điệp từ ngữ, phép trùng điệp, phép lặp. Điệp ngữ là phép tu từ dùng cách lặp lại nhiều lần một từ, ngữ nào đó để nhấn mạnh ý, tăng cường sức biểu đạt. Tre giữ làng, giữ nước, giữ mái nhà tranh, giữ đồng lúa chín. Tre hy sinh để bảo vệ con người. (Thép Mới, Cây tre) Điệp ngữ là cách lặp lại từ, ngữ với dụng ý nghệ thuật. Cần phân biệt điệp ngữ với phép lặp (để liên kết) và lỗi lặp. Điệp ngữ dựa trên cơ sở quy luật tâm lý: cái gì lặp lại nhiều lần sẽ gây được chú ý, tạo ấn tượng mạnh. 2. Phân loại 2.1. Căn cứ vào cấu trúc của yếu tố lặp lại 2.1.1. Điệp từ Người ta đi cấy lấy công Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề Trông trời, trông đất, trông mây Trông mưa, trông nắng, trông ngày, trông đêm Trông cho chân cứng đá mềm Trời yên biển lặng mới yên tấm lòng. (Ca dao) 2.1.2. Điệp ngữ Ngày em phá nhiều bom nổ chậm Đêm nằm mơ nói mớ vang nhà 184 Chuyện kể từ nỗi nhớ sâu xa Thương em, thương em, thương em biết mấy. (Phạm Tiến Duật, Gửi em, cô thanh niên xung phong) 2.1.3. Điệp câu Giận thì giận mà thương thì thương Giận thì giận mà thương thì thương Anh sai đường thì em không chịu nổi Anh yêu ơi xin đừng có giận vội Mà trước tiên anh phải tự trách mình Anh cứ nhủ rằng em không thương Em đo lường thì rất cặn kẽ Chính thương anh nên em bàn với mẹ Phải ngăn anh không đi chuyến ngược Lường Giận thì giận mà thương thì thương Giận thì giận mà thương thì thương. (Hò ví dặm Nghệ Tĩnh, Giận mà thương) Giáo trình này không xem loại điệp cú pháp và điệp kiểu phô diễn là điệp ngữ. Chúng được xếp vào phép điệp cú pháp. 2.2. Căn cứ vào vị trí của yếu tố được lặp lại 2.2.1. Điệp đầu Đã nghe nước chảy lên non Ðã nghe đất chuyển thành con sông dài Ðã nghe gió ngày mai thổi lại Ðã nghe hồn thời đại bay cao... (Tố Hữu, Ba mươi năm đời ta có Đảng) 2.2.2. Điệp giữa Cam ba lần ra trái Bưởi ba lần ra hoa (Trần Hữu Thung, Thăm lúa) 2.2.3. Điệp cuối Cái con vợ bé trơ tráo lạ! Nó chẳng biết làm gì cả. Nó hát những câu tục tằn. Nó uống rượu tựa đàn ông, hút thuốc tựa đàn ông, búi tóc ngược, mặc quần áo trắng tựa đàn ông. (Nam Cao, Dì Hảo) 2.3. Căn cứ vào cách thức lặp lại 2.3.1. Điệp nối tiếp Hôm nay dưới bến xuôi đò Thương nhau qua cửa tò vò nhìn nhau. Anh đi đấy, anh về đâu? Cánh buồm nâu, cánh buồm nâu, cánh buồm... (Nguyễn Bính, Không đề) 2.3.2. Điệp cách quãng Khi sao phong gấm rủ là, Giờ sao tan tác như hoa giữa đường. Mặt sao dày gió dạn sương, Thân sao bướm chán ong chường bấy thân! (Nguyễn Du, Truyện Kiều) 2.3.3. Điệp liên hoàn 185 Những bấy lâu nay luống nhắn nhe, Nhắn nhe toan những sự gùn ghè. Gùn ghè nhưng vẫn còn chưa dám, Chưa dám cho nên phải rụt rè. (Hồ Xuân Hương, Trách Chiêu Hổ) 2.4. Căn cứ vào chức năng của yếu tố lặp lại 2.4.1. Điệp chủ ngữ Tre xung phong vào xe tăng, đại bác. Tre giữ làng, giữ nước, giữ mái nhà tranh, giữ đồng lúa chín! Tre hi sinh để bảo vệ con người. Tre anh hùng lao động! Tre anh hùng chiến đấu! (Thép Mới, Cây tre Việt Nam) 2.4.2. Điệp vị ngữ Trời xanh đây là của chúng ta Núi rừng đây là của chúng ta Những cánh đồng thơm mát Những ngả đường bát ngát Những dòng sông đỏ nặng phù sa (Nguyễn Đình Thi, Đất nước) 2.4.3. Điệp bổ ngữ (Xem ví dụ Nam Cao, Dì Hảo) 2.4.3. Điệp trạng ngữ Lâu nay, thằng Xăm gây cho chúng lòng cuồng tín cao độ. Lâu nay, thằng Xăm là tiếng reo hò thúc giục chúng xông vào tội ác. (Anh Đức, Hòn Đất) 2.4.4. Điệp hô ngữ: Chao ôi! Mong nhớ! Ôi mong nhớ! Một cánh chim thu lạc cuối ngàn (Chế Lan Viên, Xuân) Ngoài ra còn có các loại điệp ngữ khác như: điệp định ngữ, điệp cụm chủ – vị,... 3. Tác dụng “Điệp ngữ có tác dụng gia tăng lượng nghĩa, nhấn mạnh ý tưởng, khắc sâu ấn tượng. Điệp ngữ còn có tác dụng liên kết, tăng cường văn khí và điều hoà âm luật.” [Nguyễn Nguyên Trứ 1988, 108] Điệp ngữ được dùng nhiều trong phong cách ngôn ngữ chính luận và phong cách ngôn ngữ văn chương. BÀI TẬP 1. Xác định loại điệp ngữ và phân tích tác dụng biểu đạt: a/ Tre, anh hùng lao động! Tre, anh hùng chiến đấu. (Thép Mới, Cây tre) b/ Học, học nữa, học mãi. 186 (Lê nin) c/ Cô ta còn trẻ, còn con nhỏ, còn mẹ, còn nhiều cái ràng buộc với sự sống. (Anh Đức, Hòn Đất) d/ Cùng trông lại mà cùng chẳng thấy, Thấy xanh xanh những mấy ngàn dâu. Ngàn dâu xanh ngắt một màu, Lòng chàng ý thiếp ai sầu hơn ai? (Đặng Trần Côn, Chinh phụ ngâm (Đoàn Thị Điểm dịch)) e/ f/ Những lúc say sưa cũng muốn chừa, Muốn chừa nhưng tính lại hay ưa. Hay ưa nên nỗi không chừa được. Chừa được nhưng mà cũng chẳng chừa. (Nguyễn Khuyến, Chừa rượu) Khăn thương nhớ ai, Khăn rơi xuống đất. Khăn thương nhớ ai, Khăn vắt trên vai. Đèn thương nhớ ai, Mà đèn không tắt. Mắt thương nhớ ai, Mà mắt không yên. (Ca dao) g/ Anh đã tìm em rất lâu, rất lâu Cô gái ở Thạch Kim Thạch Nhọn Khăn xanh, khăn xanh phơi đầy lán sớm Sách giấy mở tung trắng cả rừng chiều (Phạm Tiến Duật, Gửi em cô thanh niên xung phong) 2. Biến đổi thành câu có điệp ngữ: Đối với gan vàng dạ sắt của đồng bào, toàn thể quốc dân, Tổ quốc và chính phủ không bao giờ quên. 3. Bài thơ sau đây có sử dụng phép điệp ngữ hay không? Anh em đừng nghĩ tết tôi nghèo, Tiền bạc trong kho, chửa lĩnh tiêu. Rượu cúc nhắn đem, hàng biếng quẩy Trà sen mượn hỏi, giá còn kiêu. Bánh đường sắp gói, e nồm chảy, Giò lụa toan làm, sợ nắng thiu. Thôi thế thì thôi, đành tết khác, Anh em đừng nghĩ tết tôi nghèo. (Tú Xương, Cảm Tết) 4. So sánh cách sử dụng điệp ngữ trong hai văn bản sau đây và cho biết cách sử dụng trong văn bản nào hay hơn, nghệ thuật hơn? Vì sao? a/ Khắp nơi, trên những đường tôi đi, Tôi đã nghe xao xuyến, rầm rì: Ngói mới, Trên những đường tôi dạo, tôi qua Tôi đã nghe nhiều, những khúc ca: 187 Ngói mới. Dù đi nhanh, dù đứng lại nhìn, Trong lòng tôi sắc hãy còn in: Ngói mới. Trong buổi chiều hồng, trong mai xanh, Mắt tôi giở những trang tốt lành: Ngói mới. Giữa khu phố cũ, hoặc ven hồ Trên những vườn hoang, trên ngoại ô: Ngói mới. Cất lên trên ruộng, chạy băng đồng, Chen với lùm cây, soi xuống sông: Ngói mới. Ôi ngàn vạn ngói, nói xôn xao Như đất ta vui bỗng vọt trào Ngói mới! Ôi ngàn muôn sức lực Trải ra thành rộng, dựng thành cao! Quên sao được lúa thì con gái Xanh thẫm, dày, chen, gợn đến trời, Bỗng nở như hoa vừng ngói đỏ Lúa toan vượt ngói, ngói càng tươi. Mái nhà máy mới, mái nhà thương, Mái chợ xum xuê, lại mái trường; Ngói mới trăm nơi cùng cửa sổ Xây lên không khí những toà gương. Tôi đi trên đất nước thân yêu, Không biết bao nhiêu, chỉ biết nhiều: Ngói mới. Muốn trùm hạnh phúc dưới trời xanh, Có lẽ tôi cũng hoá thành: Ngói mới. (Xuân Diệu, Ngói mới, 9-1959) b/ Có một bài ca không bao giờ quên là lời đất nước tôi chẳng phút bình yên Có một bài ca không bao giờ quên là lời mẹ ru con đêm đêm Bài ca tôi không quên tôi không quên tháng ngày vất vả Bài ca tôi không quên tôi không quên gót mòn hành quân hối hà Làm bạn cùng trăng và ôm súng ngắm sao khuya Có một bài ca không bao giờ quên là mẹ dõi bước con bạc tóc thời gian Có một bài ca không bao giờ quên là rừng lạnh sương đêm trăng suông 188 Bài ca tôi không quên tôi không quên những người đã ngã Bài ca tôi không quên tôi không quên gửi trọn đời cho tất cả Là đồng đội tôi còn ôm súng giữ biên cương Nhưng giờ đây có giây phút bình yên Sao tôi quên sao tôi quên Bài ca tôi đã hát với quê hương với bạn bè với cả cuộc đời Tôi không thể nào quên .. tôi không thể nào quên … (Phạm Minh Tuấn, Bài ca không quên) II. ĐIỆP HƯ TỪ 1. Khái niệm Điệp hư từ là một hình thức đặc biệt của điệp ngữ, trong đó hư từ (liên từ, giới từ, phụ từ, ...) được lặp lại nhằm nhấn mạnh, tăng cường sức biểu đạt. Ví dụ: + Và anh, và tôi, và cả họ đều là nạn nhân của thói quan liêu. (Theo Lê Đức Trọng) + Cái mũi thì vừa ngắn, vừa to, vừa đỏ, vừa sần sùi như vỏ cam sành, bành bạnh muốn chen lẫn nhau với những cái môi cũng cố to cho không thua cái mũi ... (Nam Cao, Chí Phèo) Câu văn nhấn mạnh vào sự kéo theo đồng thời của nhiều đặc tính xấu về ngoại hình của Thị Nở qua liên từ “vừa”. Điệp hư từ thường gắn liền với điệp cú pháp. 2. Phân loại 2.1. Điệp liên từ Chỉ trong một ngày một đêm thôi mà trái tim Quyên đã đập lên bao nhiều lần vì lo âu, vì thương mến, vì sung sướng và hồi hộp. (Anh Đức, Hòn Đất) 2.2. Điệp giới từ Có lẽ rồi anh cũng kiếm cách về đây [Bảo Lộc, Lâm Đồng], làm đồn điền và xa lánh những chen đua vô ích. Tìm một hạnh phúc nào nhỏ nhất cho vừa với đời mình. Làm một căn nhà sàn với bàn ghế bằng những gốc thông ráp lại, sống rất gần với gỗ với cây với núi rừng với đất. (Trịnh Công Sơn, Thư gửi Ngô Vũ Dao Ánh) 2.3. Điệp phụ từ Phong cảnh vẫn y nguyên, gian nhà vẫn tịch mịch và bà chàng vẫn tóc bạc phơ và hiền từ. (Thạch Lam, Dưới bóng hoàng lan) 189 2.4. Điệp quán từ Quán từ (như mạo từ): Từ dùng phụ vào danh từ ở một số ngôn ngữ để phân biệt giống, số, tính xác định và tính không xác định. [Hoàng Phê 2006, 612] Trước Nam Cao có một Vũ Trọng Phụng tả chân sắc sảo, một Nguyễn Công Hoan trào phúng đôi khi pha chút kịch hề, một Thạch Lam trầm lặng, tinh tế, một Tô Hoài thiên về những nét sinh hoạt phong tục. Đến lượt mình, Nam Cao đã góp vào một phong cách truyện ngắn riêng, một chất giọng riêng không trùng lặp với ai. (Lâm Kim Ngân, Đặc điểm câu văn xuôi nghệ thuật trong hai truyện ngắn “Trăng sáng” và “Một bữa no” của Nam Cao) 3. Tác dụng Điệp hư từ nhấn mạnh vào ý nghĩa ngữ pháp mà hư từ đó biểu đạt. BÀI TẬP Xác định từ ngữ thể hiện phép điệp hư từ và phân tích tác dụng biểu đạt: a/ Kế hoạch của Ngạn đề ra vừa táo bạo, vừa chắc ăn, khiến cho ai cũng vừa thích thú vừa hồi hộp. (Anh Đức, Hòn Đất) b/ Ta muốn ôm Cả sự sống mới bắt đầu mơn mởn: Ta muốn riết mây đưa và gió lượn, Ta muốn say cánh bướm với tình yêu, Ta muốn thâu trong một cái hôn nhiều Và non nước, và cây, và cỏ rạng, Cho chếnh choáng mùi thơm, cho đã đầy ánh sáng, Cho no nê thanh sắc của thời tươi; – Hỡi xuân hồng, ta muốn cắn vào ngươi! (Xuân Diệu, Vội vàng) c/ Tôi đã là con của vạn nhà Là em của vạn kiếp phôi pha Là anh của vạn đầu em nhỏ Không áo cơm, cù bất cù bơ... (Tố Hữu, Từ ấy) III. ĐIỆP CÚ PHÁP 1. Khái niệm Tên gọi khác: lặp cú pháp, điệp cú pháp, lặp cấu trúc, điệp cấu trúc, điệp kiểu câu. Điệp cú pháp là phép tu từ lặp lại cấu trúc của một cụm từ, một câu, một nhóm câu nhằm mục đích nhấn mạnh nội dung biểu đạt và tạo nhịp điệu, âm hưởng cho câu văn, câu thơ. Nếu là chim, tôi sẽ là loài bồ câu trắng Nếu là hoa, tôi sẽ là một đóa hướng dương Nếu là mây, tôi sẽ là một vầng mây ấm Nếu là người, tôi sẽ chết cho quê hương (Trương Quốc Khánh, Tự nguyện) Cấu trúc lặp lại: Nếu là A, tôi sẽ B. 190 Cần phân biệt điệp cú pháp có dụng ý tu từ với hiện tượng trùng lặp cấu trúc ngẫu nhiên trong một đoạn văn. Dấu hiệu để nhận ra phép điệp cú pháp là ở chỗ, ngoài phần có chung về cấu trúc, còn có chung một chủ đề, và láy lại một số từ nhất định. [Cú Đình Tú & NTG 1982, 212]. Cũng cần chú ý là trong phép điệp cú pháp có thể có sự sai biệt đôi chút về một vài thành phần cú pháp nhưng không quan trọng lắm. Đế quốc Mỹ nhất định phải cút khỏi nước ta. Tổ quốc ta nhất định sẽ thống nhất. Đồng bào Nam Bắc nhất định sẽ sum họp một nhà. (Hồ Chí Minh, Di chúc) (1) CN – nhất định VN + BN (2) CN nhất định VN (3) CN nhất định VN + BN 2. Phân loại Xét theo kiểu cấu trúc được lặp lại, phép điệp cú pháp được chia làm 3 loại. 2.1. Điệp cấu trúc cụm từ Thị đánh con lớn, chửi con nhỏ, quăng cái chổi, đá cái thúng, và càu nhàu trống không. (Nam Cao, Trăng sáng) Cấu trúc lặp lại: V – B. 2.2. Điệp cấu trúc câu Tôi sẽ lại nơi tôi hằng mơ ước Tôi sẽ về sông nước của quê hương Tôi sẽ về sông nước của tình thương… (Tế Hanh, Nhớ con sông quê hương) Cấu trúc lặp lại: C sẽ V – B Đừng nói tất cả những gì anh biết, đừng tin mọi điều anh nghe, và đừng làm tất cả những gì mà anh có thể. (Tục ngữ Bồ Đào Nha) Cấu trúc lặp lại: đừng V1 tất cả (mọi) D anh V2 2.3. Điệp cấu trúc nhóm câu Tên gọi khác: điệp kiểu phô diễn. Buồn trông cửa bể chiều hôm Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa? Buồn trông ngọn nước mới sa Hoa trôi man mác biết là về đâu? Buồn trông nội cỏ dầu dầu Chân mây mặt đất một màu xanh xanh. Buồn trông gió cuốn mặt duềnh Ẩm âm tiếng sóng kêu quanh ghế ngồi. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Cấu trúc lặp lại: Câu lục: Buồn trông D [tâm trạng] 191 Câu bát: C – V [ngoại cảnh] 3. Tác dụng Phép điệp cú pháp vừa triển khai được ý một cách hoàn chỉnh, vừa làm cho người nghe dễ nhớ, dễ thuộc. Nhịp điệu và âm hưởng câu văn nhờ sự trùng điệp mà trở nên mạnh mẽ, hùng hồn. Người người thi đua Ngành ngành thi đua Ngày ngày thi đua Ta nhất định thắng. Địch nhất định thua. (Hồ Chí Minh, Thơ chúc Tết 1949) Tác dụng chủ yếu của phép điệp cú pháp là nhận thức (nhấn mạnh thông tin). Điệp cú pháp được dùng nhiều trong ngôn ngữ chính luận và ngôn ngữ văn chương. BÀI TẬP 1. Nêu kiểu điệp cú pháp trong các câu sau: a/ Hai nước Việt – Trung sơn thủy tương liên, văn hóa tương đồng, lý tưởng tương thông, vận mệnh tương quan. (Hồ Cẩm Đào) b/ Một dân tộc đã gan góc chống ách nô lệ của Pháp hơn 80 năm nay, một dân tộc đã gan góc đứng về phe Đồng Minh chống phát xít mấy năm nay, dân tộc đó phải được tự do! Dân tộc đó phải được độc lập! (Hồ Chí Minh, Tuyên ngôn độc lập) c/ Trên tấm thân đó cái gì cũng mịn màng, từ mái tóc rủ gần tới gót chân, từ khuôn mặt tái đi vì đau đớn, từ bộ ngực căng căng sau lần áo lụa đen mỏng. (Anh Đức, Hòn Đất) 2. Theo anh (chị) kiểu trùng điệp (với những từ in đậm) trong đoạn văn sau đây có phải là một kiểu điệp cú pháp? Tôi vẫn có niềm tin và hy vọng, rằng một ngày kia hội nghề nghiệp sẽ thực sự nơi tựa lưng cho những người cầm bút. Chắc phải chờ cho đến khi miếng bánh [quỹ phúc lợi, tiền ngân sách] đã được chia hết. Nhưng để có sự tin tưởng đó thì hiện tại tôi phải nên tránh xa cái sự Dối Trá lộng lẫy huy hoàng trơn lì bóng nhẫy trường kỳ lưu cữu này. (Y Ban, Thư ngỏ gửi ông Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam và 14 vị Uỷ viên BCH, 2013) IV. SÓNG ĐÔI CÚ PHÁP (PARALLELISM) 1. Khái niệm Tên gọi khác: đối, đối ngữ, đối ngẫu, sóng đôi cấu trúc. Sóng đôi cú pháp là phép tu từ dựa vào phép điệp cú pháp nhưng có sự sóng đôi từng cặp với nhau, có thể sóng đối bộ phận câu, hay sóng đôi câu. Không! Chúng ta thà hy sinh tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ. Hỡi đồng bào! Chúng ta phải đứng lên! 192 Bất kỳ đàn ông, đàn bà, bất kỳ người già, người trẻ, không chia tôn giáo, đảng phái, dân tộc. Hễ là người Việt Nam thì phải đứng lên đánh thực dân Pháp để cứu Tổ quốc. (Hồ Chí Minh, Lời kêu gọi toàn quốc káng chiến) Sông của quê hương, sông của tuổi trẻ Sông của miền Nam nước Việt thân yêu Khi bờ tre ríu rít tiếng chim kêu Khi mặt nước chập chờn con cá nhảy Bạn bè tôi tụm năm tụm bảy Bầy chim non bơi lội trên sông Tôi dang tay ôm nước vào lòng Sông mở nước ôm tôi vào dạ (Tế Hanh, Nhớ con sông quê hương) Sóng đôi cú pháp là một hình thức đặc biệt của điệp cú pháp. Đây là hình thức sắp xếp song song các kết cấu cú pháp có cùng chức năng và cùng cấu tạo ngữ pháp. Hình thức song song ngữ pháp này kéo theo sự đối ứng về ngữ nghĩa, thanh điệu, tạo nên tính chất nhịp nhàng, khúc chiết của câu văn, phù hợp với ngữ cảm và tư duy người Việt. 2. Lịch sử hình thành và phát triển Sóng đôi cú pháp (parallelism, parallelisme) là thủ pháp có mặt ở tất cả các ngôn ngữ trên thế giới. Ở Việt Nam, phép sóng đôi cú pháp được sử dụng khá phổ biến trong thành ngữ, đặc biệt trong tục ngữ. Đầu voi đuôi chuột Gần đất xa trời Con nhà lính, tính nhà quan (Thành ngữ) Con hư tại mẹ, cháu hư tại bà. Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài. Thương nhau củ ấu cũng tròn, ghét nhau quả bồ hòn cũng méo. (Tục ngữ) Trong Truyện Kiều, Nguyễn Du đã sử dụng phép sóng đôi cú pháp để tạo nên hình thức tiểu đối nổi tiếng cho thơ lục bát. + Làn thu thủy, nét xuân sơn, Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh. + Một hai nghiêng nước nghiêng thành, Sắc đành đòi một, tài đành họa hai. + Người quốc sắc, kẻ thiên tài Tình trong như đã... mặt ngoài còn e... (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Trong văn học trung đại Việt Nam nói chung, phép sóng đôi cú pháp là một thủ pháp đặc trưng của văn biền ngẫu và đối liên (câu đối). Trong văn biền ngẫu (biền: hai con ngựa chạy song song với nhau; ngẫu: chẵn đôi) và đối liên, phép sóng đôi cú pháp phải gắn liền với đối ý, đối lời và đối thanh. Giơ tay với thử trời cao thấp Xoạc cẳng đo xem đất ngắn dài 193 (Hồ Xuân Hương, Vịnh cảnh trượt chân ngã) Trong thơ văn Việt Nam giữa và cuối thế kỷ XX, phép sóng đôi cú pháp vẫn còn được sử dụng nhưng ngày càng ít đi. Những người học thức kiến văn chưa được một nắm, nhân cách giá trị chẳng đáng là bao, mới lom-lem những học thuyết ông Mạnh (Montesquieu), ông Lư (Rousseau) bập bẹ những cách ngôn họ Trang, họ Liệt, thì đã nghiễm nhiên tự lập thành một đấng văn-hào, tựxưng khai-hóa quốc dân, mà không ngó lại tự mình đã khai hóa hay chưa; thôi thì bài diễn văn chất đống, sách du ký đầy thùng, thôi thì tán xằng tán nhảm, nói bậy, nói càn, không còn có nghĩa lý chính đáng chi nữa. (Ngô Đức Kế, Luận chính học cùng tà thuyết, 1924) Chủ tịch Hồ Chí Minh là một trong những tác giả hiện đại hay sử dụng phép sóng đôi cú pháp để tạo ra những câu văn mang hơi hưởng của truyền thống, cấu trúc cân đối hài hoà. Hồ Chí Minh cũng hay sử dụng phép sóng đôi cú pháp để tạo nên hàng loạt câu châm ngôn, khẩu hiệu: Vì lợi ích mười năm trồng cây, vì lợi ích trăm năm trồng người. Trung với nước, hiếu với dân, nhiệm vụ nào cũng hoàn thành, khó khăn nào cũng vượt qua, kẻ thù nào cũng đánh thắng. Những câu châm ngôn, khẩu hiệu đó dễ nhớ, dễ thuộc, dễ truyền, thâm nhập mạnh mẽ trong lòng quần chúng. 3. Tác dụng Phép sóng đôi có tác dụng nhấn mạnh, bổ sung ý cho hoàn chỉnh, thể hiện cảm xúc, tạo sự nhịp nhàng, cân đối cho lời văn, đúc kết chân lý trong những khuôn hình câu vững chắc, mang vẻ đẹp, tính vĩnh viễn của cấu trúc cân đối. Phép sóng đôi cú pháp được dùng nhiều trong ngôn ngữ văn chương và ngôn ngữ chính luận. BÀI TẬP Xác định kiểu điệp cú pháp (hoặc sóng đôi cú pháp) trong các ví dụ sau và phân tích tác dụng biểu đạt của chúng: a/ Thơ : tình là gốc, lời là cành, thanh âm là lá, ý là quả. (Bạch Cư Dị) b/ Tăm tăm tình bạn Chếnh choáng tình đời Líu lưỡi tình người Nôn nao thân phận… (Phùng Quán, Say) c/ Buổi sáng em lên rẫy Thấy bóng cây Kơ nia Bóng ngả che ngực em Về nhớ anh, không ngủ… Buổi chiều mẹ lên rẫy Thấy bóng cây Kơ nia Bóng tròn che lưng mẹ Về nhớ anh mẹ khóc... Em hỏi cây Kơ nia: 194 – Gió mày thổi về đâu? – Về phương mặt trời mọc, Mẹ hỏi cây Kơ nia: – Rễ mày uống nước đâu? – Uống nước nguồn miền Bắc. Con giun sống nhờ đất Chim phí sống nhờ rừng Em và mẹ nhớ anh Uống theo nguồn miền Bắc Như bóng cây Kơ nia Như gió cây Kơ nia. (Dân ca Hrê, Ngọc Anh phỏng dịch) Lòng em như quán bán hàng, Dừng chân cho khách qua đàng mà thôi Lòng anh như mảng bè trôi, Chỉ về một bến, chỉ xuôi một chiều d/ Lòng anh như biển sóng cồn Chứa muôn con nước, ngàn con sông dài Lòng em như cánh lá khoai Đổ bao nhiêu nước ra ngoài bấy nhiêu Lòng anh như hoa hướng dương, Trăm nghìn đổ lại một phương mặt trời Lòng em như cái con thoi, Thay bao nhiêu suốt mà thoi vẫn lành. (Nguyễn Bính, Hai lòng) V. ĐẢO NGỮ (INVERSION) 1. Khái niệm Tên gọi khác: đảo trí. Đảo ngữ là phép tu từ thay đổi trật tự thông thường của các thành phần trong câu nhằm nhấn mạnh ý nghĩa, tăng cường sức biểu cảm. Trật tự thông thường của các thành phần trong câu tiêng Việt là: Trạng ngữ – chủ ngữ – vị ngữ – bổ ngữ. Trật tự thông thường này mang sắc thái trung hoà. Thay đổi trật tự này với dụng ý nghệ thuật, sẽ tạo sắc thái tu từ. Thật vĩ đại cái trầm lặng đầy tin tưởng của những con người. (Thép Mới) Huy hoàng trăng rộng, nguy nga gió Xanh biếc trời cao, bạc đất bằng. (Xuân Diệu, Buồn trăng) 2. Phân loại Căn cứ vào chức vụ ngữ pháp của thành phần được đảo, người ta chia đảo ngữ làm 3 loại. 195 2.1. Đảo vị ngữ Thánh thót tàu tiêu mấy hạt mưa Khen ai khéo vẽ cảnh tiêu sơ Xanh om cổ thụ tròn xoe tán Trắng xoá tràng giang phẳng lặng tờ. (Bà Huyện Thanh Quan, Tức cảnh chiều thu) 2.2. Đảo bổ ngữ Những cuộc vui ấy chị còn nhớ rành rành. (*) (Ngô Tất Tố) Ông Tú riêng giữa làng thơ ngồi hẳn một chiếu điều hoa nửa cạp hiện thực nửa cạp trữ tình. (Nguyễn Tuân) 2.3. Đảo định ngữ Thuyền về nước lại sầu trăm ngả Củi một cành khô lạc mấy dòng. (*) (Huy Cận, Tràng giang) 3. Tác dụng Đảo ngữ có tác dụng nhấn mạnh vào thành phần được đưa lên trước. Thông tin của thành phần đảo trở thành ấn tượng nổi bật của câu văn, dòng thơ. Giá trị tạo hình, biểu cảm của thành phần đảo được khắc sâu. Lom khom dưới núi tiều vài chú Lác đác bên sông chợ mấy nhà. (Bà Huyện Thanh Quan, Qua đèo Ngang) Đau đớn thay phận đàn bà Lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Tác dụng chủ yếu của đảo ngữ là nhận thức và gây ấn tượng. «Đảo ngữ làm nổi bật các tiêu điểm thông báo của câu» « tạo thành các biến thể cú pháp lệch chuẩn làm giàu thêm khả năng biểu đạt của tiếng Việt» [Bùi Tất Tươm chủ biên 1995, 252] Đảo ngữ được dùng nhiều nhất trong thơ và gần như là một kiểu cú pháp đặc trưng, không thể thiếu được của thơ. BÀI TẬP Cho biết loại đảo ngữ và nêu tác dụng biểu đạt của chúng: a/ Từ những năm đau thương chiến đấu Ðã ngời lên nét mặt quê hương Từ gốc lúa bờ tre hồn hậu Ðã bật lên những tiếng căm hờn (Nguyễn Đình Thi, Đất nước) b/ Trên xe chễm chệ ngồi một người đàn bà phấn son loè loẹt. (Dựa theo Nguyễn Công Hoan) 196 VI. TƯƠNG PHẢN (ANTITHESIS) 1. Khái niệm Tên gọi khác: đối ngữ, đối chọi, phản ngữ, phản đề. Tương phản là phép tu từ sắp xếp bên cạnh nhau một cặp từ ngữ biểu thị hai tính chất, sự vật, hiện tượng trái ngược, đối lập nhau nhằm làm nổi rõ đặc điểm của đối tượng diễn đạt. Cùng trong một tiếng tơ đồng Người ngoài cười nụ, người trong khóc thầm. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) 2. Cấu tạo + Cấu trúc: gồm 2 vế A ↔ B + Phương tiện diễn đạt: từ ngữ trái nghĩa (trái nghĩa từ điển hoặc trái nghĩa lâm thời) + Ý nghĩa: hai vế đối chiếu, soi tỏ cho nhau làm nổi rõ tính chất tương phản, nảy sinh lượng thông tin bổ sung qua đối chiếu. 3. Phân loại 3.1. Tương phản trong cùng một sự vật, hiện tượng Trường Sơn đông nắng, tây mưa Ai chưa đến đó, như chưa rõ mình. (Tố Hữu, Nước non ngàn dặm) 3.2. Tương phản giữa các sự vật, hiện tượng Phượng những tiếc cao, diều hãy lượn Hoa thì hay héo, cỏ thường tươi. (Nguyễn Trãi, Quốc âm thi tập) 4. Tác dụng Tác dụng chủ yếu: nhận thức. Tương phản khẳng định đặc điểm của đối tượng một cách đậm nét. Đây là cách miêu tả đặc điểm của đối tượng thông qua thế đối lập. Đôi mắt thâm quầng này là do những lúc thức khi người ta ngủ, khóc khi người ta cười, thương khi người ta ghét ... (Nguyễn Huy Tưởng, Vũ Như Tô) Tương phản cũng là một thủ pháp cơ bản của văn chương, nghệ thuật. Phép tương phản được sử dụng nhiều trong ngôn ngữ văn chương, báo chí, chính luận. đại. Mỗi tôn giáo bắt đầu từ một động lực giải phóng nhưng kết thúc là một nhà tù vĩ (Tagore) Upanixat cách xa chúng ta về thời gian nhưng lại gần gũi chúng ta về tư tưởng. (Radha Krisnhan, Ấn Độ) BÀI TẬP 197 Gạch dưới từ ngữ thể hiện phép tương phản và nêu tác dụng biểu đạt: a/ Ai ơi bưng bát cơm đầy Dẻo thơm một hạt, đắng cay muôn phần. (Ca dao) b/ Hôm qua còn theo anh Đi ra đường quốc lộ Hôm nay đã chặt cành Đắp cho người dưới mộ (Hoàng Lộc, Viếng bạn) c/ Đất đen tạo ra bánh mì trắng. (Tục ngữ Na Uy) d/ Khi tiền lên tiếng thì sự thật im lặng. (Tục ngữ Nga) e/ Cha mẹ tốt, hôn nhân hạnh phúc; con cái tốt, đám tang linh đình. (Tục ngữ Trung Quốc) f/ Hồ Chí Minh, tên giả, ngày sinh giả, ngày mất giả, chỉ có lòng yêu Tổ quốc là có thật”. (Lời một nhà báo nước ngoài) VII. ĐẢO ĐỐI 1. Khái niệm Đảo đối là một phép tu từ vừa sử dụng cách thức đảo cấu trúc vừa sử dụng cách thức đối chọi về ý nghĩa. Công thức cấu tạo của đảo đối là: A → B & B → A. Ví dụ: Người ngựa ngựa người (Nhan đề một truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan) Bao nhiêu sầu, ôi sầu biết bao nhiêu Khi yêu tình, khi theo mãi tình yêu! (Xuân Diệu, Yêu mến) Chồng đánh bạc thì vợ đánh bài Chồng hai ba vợ, vợ hai ba chồng. (Ca dao) Đinh Trọng Lạc xem đảo đối là một biến thể của phép sóng đôi cú pháp. 2. Tác dụng Phép đảo đối có tác dụng nhấn mạnh mối tương về ý nghĩa giữa hai vế cấu trúc, tạo ra một vẻ đẹp về sự hài hoà giữa hình thức và nội dung biểu đạt. Trong thực tế sử dụng, hai vế cấu trúc của phép đảo đối có thể có sự khác biệt chút ít về cấu tạo. Ví dụ: Thi đua là yêu nước, yêu nước phải thi đua. (Hồ Chí Minh) 198 Dân tộc ta, nhân dân ta, non sông đất nước ta đã sinh ra Hồ Chủ tịch, người anh hùng dân tộc vĩ đại, và chính Người đã làm rạng rỡ dân tộc ta, nhân dân ta và non sông đất nước ta. (BCH Trung ương Đảng Lao động Việt Nam, Điếu văn Hổ Chủ tịch) VIII. NGHỊCH NGỮ 1. Khái niệm Tên gọi khác: nghịch dụ, nghịch hợp, nghịch lý. Nghịch ngữ là phép tu từ kết hợp hai từ ngữ, hai bộ phận câu bề ngoài có vẻ mâu thuẫn nhưng bên trong chứa đựng một hạt nhân hợp lý về nhận thức – triết lý. Hài nhi tóc bạc (Nhan đề quyển sách của Thích Tâm Thiện, NXB Thành phố Hố Chí Minh, 1998) Nơi hầm tối lại là nơi sáng nhất Nơi con nhìn ra sức mạnh Việt Nam. (Dương Hương Ly, Đất quê ta mênh mông) Một ly whisky thì tốt; hai ly thì quá nhiều; ba ly thì quá ít. (Tục ngữ Scotland) Nghịch ngữ là trường hợp đặc biệt của phép tương phản. 2. Cấu tạo Gồm hai bộ phận ngữ nghĩa mâu thuẫn nhau, phủ định nhau, và ý nghĩa hàm ẩn rút ra từ cách nói mâu thuẫn đó. A><B ↓ H A và B có thể là: + hai bộ phận của một cụm từ: hài nhi >< tóc bạc + hoặc hai bộ phận của một cụm chủ – vị: nơi hầm tối >< lại là nơi sáng nhất + hoặc hai vế câu của một câu ghép: hai ly thì quá nhiều >< ba ly thì quá ít 3. Phân loại Dựa vào cấu trúc, người ta chia nghịch ngữ làm 2 loại. 3.1. Nghịch dụ (nghịch hợp – oxymoron) Là loại nghịch ngữ cụm từ (cụm từ chính phụ hoặc cụm từ liên hợp). Anh khoác balô về Ðất trời dồn chật lại Em tái nhợt niềm vui Như trăng mọc ban ngày (Lê Thị Mây, Những mùa trăng mong chờ) Đây là bà Phán, một phụ nữ đã thủ tiết với hai đời chồng, một bậc mẹ hiền, có công với làng thể thao! 199 (Vũ Trọng Phụng, Số đỏ) Rồi y sẽ chết mà chưa làm gì cả, chết mà chưa sống! (Nam Cao, Sống mòn) 3.2. Nghịch lý (paradox) Là loại nghịch ngữ mệnh đề (mệnh đề đơn hoặc mệnh đề ghép). Loại nghịch ngữ này thường được giới thiệu trong từ điển lý luận văn học. Thợ ngoã ở nhà tranh, hàng săng chết bó chiếu. (Tục ngữ) Yêu cổ nhân là làm như cổ nhân – cũng có nghĩa là làm khác cổ nhân – tái tục nỗ lực sáng tạo của các cụ. (Lê Đạt, Dịch Tỳ bà hành) Kiến thức ít đi Trí tuệ tăng lên. (Nhan đề bài báo về học thuyết giáo dục mới của Nga, Báo Tuổi trẻ Chủ nhật, số 44/2000) 4. Tác dụng Nghịch ngữ có tác dụng nhận thức, biểu cảm và gây ấn tượng. Giá trị nhận thức là một đặc điểm biểu đạt nổi bật và đáng chú ý nhất của nghịch ngữ. Một nghịch ngữ đúng nghĩa bao giờ cũng đem lại cho chúng ta điều gì đó mới mẻ, thâm thuý về nhận thức. Bài học triết lý mang tính cách ngôn, châm ngôn mà nghịch ngữ mang lại được xây dựng trên cơ sở nhận thức lại các mâu thuẫn chứa đựng trong nghịch ngữ, tìm ra cái hạt nhân hợp lý sâu xa ẩn chứa đằng sau đó. Nghịch ngữ giúp chúng ta hiểu sâu sắc vấn đề, tiếp cận chân lý ở một trình độ cao hơn bình thường. Nghịch ngữ đem lại cho ngôn từ chiều sâu tư tưởng và sự đa thanh về giọng điệu. Nghịch ngữ giúp con người nhìn nhận vấn đề một cách toàn diện hơn từ nhiều hệ quy chiếu khác nhau. Giá trị biểu cảm nổi rõ nhất của nghịch ngữ là yếu tố hài (yếu tố gây cười). Cơ sở của yếu tố hài là các mâu thuẫn mang trong mình nghịch ngữ. Tiếng cười của nghịch ngữ có thể là tiếng cười mang sắc thái hài hước (humour), vui đùa nhẹ nhàng, cũng có thể là tiếng cười mang sắc thái mỉa mai, châm biếm (chất trào lộng). Đó là tiếng cười của nghịch ngữ khi những mâu thuẫn, đối lập đặt bên cạnh nhau biểu thị sự lố lăng, kệch cỡm, quái dị. Kết cấu của những cái nghịch thường, mâu thuẫn mà thống nhất biện chứng cùng nhau cũng đem lại cho tiếng cười của nghịch ngữ một sắc thái hài hước (humour) triết lý thâm thuý. Đó là tiếng cười khi chúng ta đột nhiên bật lên thú vị, sảng khoái vì giác ngộ chân lý của vấn đề. Xét theo lý thuyết thông tin, nghịch ngữ là một kết hợp có xác suất dự đoán thấp (gần bằng không) nên sẽ có hiệu quả thông tin cao (gần ở mức tối đa). Nói chung, một kết hợp nghịch thường luôn tạo ra một ấn tượng mạnh mẽ và sự chú ý đặc biệt. Những nghịch ngữ đặc sắc luôn khắc sâu vào trí nhớ của con người. Nhiều người thích dùng nghịch ngữ vì yêu cái ấn tượng mạnh mẽ do nó gây ra. Đó là ấn tượng của cái đẹp khác lạ, độc đáo. Nói theo ngôn ngữ phê bình hiện đại, nghịch ngữ chính là sự “lạ hoá”, sự phá vỡ trật tự thông thường, quen thuộc, chống lại cái sáo mòn, cái mặc nhiên thừa nhận. Nghịch ngữ thức tỉnh sự tự ý thức. Nghịch ngữ hay xuất hiện khi người ta nói viết về các đề tài với các thể loại sau đây: 200 + Nghị luận về các vấn đề chính trị, xã hội, triết học, nghệ thuật,... + Trào phúng, châm biếm các vấn đề thời sự, xã hội, đạo đức, ... + Bàn luận về các đề tài có tính chất vĩnh cửu của con người, đời người, vũ trụ, v.v. BÀI TẬP Xác định kiểu nghịch ngữ và phân tích ý nghĩa hàm ẩn rút ra từ những nghịch ngữ đó: a/ Nhà văn cổ điển Việt Nam Một cậu bé ở tuổi 70 Có nét mặt mệt mỏi của con rùa già từng trải (Evghenhi Evtushenko, Nhà văn cổ điển Việt Nam (Tặng cụ Nguyễn Tuân)) b/ Ngọn súng trường ta ơi, ngọn súng rất nhân tình. (Chế Lan Viên, Đế quốc Mỹ là kẻ thù riêng của mỗi trái tim ta, 1963) c/ Thương cho roi cho vọt, ghét cho ngọt cho bùi. (Tục ngữ) d/ Đôi mắt em là tổ quốc những ánh chớp và nước mắt, Sự im lặng biết nói (Octavio Paz. Đôi mắt em) f/ Tình ca không lời (Tên một tập thơ của Paul Verlaine) g/ Dù nó là con cháu địa chủ, nhưng con hứa với ông bà nông dân cố gắng nuôi dạy nó thành người nghèo khổ. (Dương Hướng, Bến không chồng) h/ Hạnh phúc đang còn, tình yêu đã mất. (Xuân Quỳnh, Những năm tháng không yên) i/ Trên bia mồ của nhiều người đáng lẽ phải sửa lại là: Chết lúc ba mươi tuổi, chôn lúc sáu mươi tuổi. (Lời một nhà văn Pháp) k/ Sầu đong càng lắc càng đầy Ba thu đồn lại một ngày dài ghê. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) l/ Không ai có thể tắm hai lần trong một dòng sông. (Heraclite, Triết gia Hy Lạp) m/ Đôi mắt băn khoăn của em buồn Đôi mắt em muốn nhìn vào tâm tưởng của anh Như trăng kia muốn vào sâu biển cả Anh đã để cuộc đời mình trần trụi dưới mắt em Anh không giấu em một điều gì Ấy thế mà em không biết gì tất cả về anh. (Tagore, Thơ Dâng, bài 28) 201 IX. ĐỒNG NGHĨA KÉP 1. Khái niệm Đồng nghĩa kép là phép tu từ dùng (trong một ngữ cảnh hẹp) một loạt từ ngữ đồng nghĩa hoặc gần nghĩa cùng nói về một đối tượng để nhấn mạnh, làm nổi rõ một vấn đề diễn đạt. Đặt nghệ thuật ra ngoài xã hội ... cho nghệ thuật có tính chất thiêng liêng, thần bí là phi lý, là nguỵ biện và – thưa ông Thiếu Sơn – đó là gian trá. (Hải Triều, Nghệ thuật vị nghệ thuật hay Nghệ thuật vị nhân sinh) Mẹ ta lòng đói dạ sầu Đường trơn mưa lạnh mái đầu bạc phơ (Hoàng Cầm, Bên kia sông Đuống) 2. Tác dụng Đồng nghĩa kép giúp triển khai đầy đủ nội dung một vấn đề từ nhiều phương diện. Cách diễn đạt tập trung của đồng nghĩa kép làm tăng hiệu quả diễn đạt hơn cách diễn đạt riêng lẻ. Tác dụng diễn đạt của đồng nghĩa kép gần giống với phép điệp ngữ. Từ ngày cô đi lấy chồng Gớm sao có một quãng đồng mà xa Bờ rào cây bưởi không hoa Qua bên nhà thấy bên nhà vắng teo. Lợn không nuôi, đặc ao bèo Giầu không dây chẳng buồn leo vào giàn Giếng thời mưa ngập nước tràn Ba gian đầy cả ba gian nắng chiều. (Nguyễn Bính, Qua nhà) Tác dụng của đồng nghĩa kép là nhận thức và biểu cảm. Đồng nghĩa kép được dùng nhiều trong phong cách chính luận (đặc biệt là văn hùng biện), ngôn ngữ nghệ thuật. BÀI TẬP Những từ ngữ in đậm sau đây có phải là đồng nghĩa kép hay không? Vì sao? a/ Phàm cái gì chống lại tinh thần dân tộc, độc lập và thống nhất phải thẳng cánh đập tan. Phàm cái gì trái khoa học phản tiến bộ phải kiên quyết bài trừ. Phàm cái gì phản đại chúng xa đại chúng, phải nhất luật san phẳng. (Trường Chinh, Ba nguyên tắc của cuộc vận động tân văn hoá Việt Nam lúc này) b/ Mắt nghẹn nhìn thâu dạ; Môi khô hết níu lời... Chân rời, tay muốn rã... Kẻ khuất... kẻ trông vời... (Xuân Diệu, Viễn khách) 202 X. LIỆT KÊ (ENUMERATION) 1. Khái niệm Liệt kê là phép tu từ kể ra một loạt đối tượng cùng loại để nhấn mạnh tính chất phong phú, đa dạng hoặc bề bộn, phức tạp của sự vật, hiện tượng đang nói tới. Người nhà quê bây giờ mở miệng ra là thấy đề nghị, yêu cầu, phê bình, cảnh cáo, thực dân, phát xít, phản động, xã hội chủ nghĩa, dân chủ với tân dân chủ nữa mới khổ thiên hạ chứ. (Nam Cao, Đôi mắt) Cần phân biệt liệt kê tu từ và liệt kê thông thường (liệt kê lôgic). Giữa các thành tố của sự liệt kê có thể được sắp xếp theo một trình tự nào đó. 2. Phân loại Có 2 loại. 2.1. Liệt kê không theo cặp Nước đầy và nước mới thì cua cá cũng tấp nập xuôi ngược, thế là bao nhiêu cò, sếu, vạc, cốc, le, sâm cầm, vịt trời, bồ nông, mòng, két ở các bãi sông xơ xác tận đâu cũng bay cả về vùng nước mới để kiếm mồi. (Tô Hoài, Dế Mèn phiêu lưu ký) 2.2. Liệt kê theo cặp Cái ái tình của các cụ thì chỉ là sự hôn nhân, nhưng đối với ta thì trăm hình muôn trạng: cái tình say đắm, cái tình thoáng qua, cái tình gần gụi, cái tình xa xôi, cái tình chân thật, cái tình ảo mộng, cái tình ngây thơ, cái tình già dặn, cái tình giây phút, cái tình nghìn thu. (Lưu Trọng Lư) 3. Tác dụng Liệt kê nhấn mạnh tính chất phong phú, đa dạng, phức tạp của vấn đề nói tới, làm nổi rõ ấn tượng thẩm mỹ, gây chú ý, tạo hiệu quả diễn đạt cao hơn bình thường. Mợ à, tôi quét nhà, thông cống, dời gạch, chở ngói, xây nền, đắp tường, cày ruộng, bừa đất, gieo mạ, cấy lúa, xây dựng cơ đồ cho nhà mợ. (Ngô Thừa Ân, Tây du ký – Lời Trư Bát Giới nói với vợ) Liệt kê làm tăng tính chất nhịp nhàng, cân đối cho lời văn. Phép liệt kê thường gắn liền với phép điệp cú pháp. tượng: Liệt kê có khi được sử dụng như một thủ pháp “đặc tả” về đặc trưng sự vật, hiện Thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ Cây nêu, tràng pháo, bánh chưng xanh. (Câu đối) Phép liệt kê được sử dụng nhiều trong văn nghệ thuật, văn chính luận. BÀI TẬP 1. Phân tích tác dụng biểu đạt của phép liệt kê trong các ví dụ sau: 203 a/ Riêng ở người ngài, sự oai vệ cũng đã quá đầy đủ rồi, thế mà đằng sau đằng trước, bên phải, bên trái, còn bày la liệt những thứ khiến người yếu bóng vía phải rùng mình: thanh quất, súng lục, súng trường, gươm, giáo, bát xà mâu, kích,... (Nguyễn Công Hoan, Bước đường cùng: Chương 8) b/ Sân bay Tân Sơn Nhất ngổn ngang nhà trại, kho tàng, đường bay, sân bãi, ụ súng, bao cát, kẽm gai ... cũng khuất dần đi trong cái ồn ào, rối rít, mù mịt đất, bụi, khói xăng ấy. (Nguyễn Tuân) c/ Lòng yêu nước của Tố Hữu trước hết là lòng yêu những người của đất nước, những người nông dân chịu thương chịu khó, làm nhiều mà nói ít, hiền lành mà anh dũng, giản dị mà trung hậu, bền gan bền chí, rất dễ vui, ngay trong kháng chiến gian khổ. (Nguyễn Đình Thi, Thơ Tố Hữu đi vào thực tế quần chúng, Văn nghệ số 77, 1955) 2. Liệt kê trong đoạn văn sau đây là liệt kê tu từ hay liệt kê lôgic? Cán bộ giảng dạy đại học có thể chia làm ba loại: một là giảng rất rõ ràng, rành mạch những chân lý giản đơn, muôn thủa, ai cũng biết cả rồi. Nghĩa là bài giảng không làm cho sinh viên khôn thêm lên một tý nào. Hai là diễn đạt quá tối tăm rắc rối, không ai hiểu gì cả, kể cả người giảng cũng không hiểu mình nói gì. Đây là loại không thích nói những điều thông thường ai cũng biết, nhưng những điều mới lạ, độc đáo lại không nghĩ ra, bèn dùng lối khoe chữ nghĩa rắc rối, khoe đọc sách này sách khác, tiếng Tây tiếng Tầu đủ cả, tung ra một mớ hoả mù khái niệm có vẻ uyên bác, cao siêu, thực chất đầu óc rỗng không. Loại một tuy tầm thường, nhưng đứng đắn. Loại hai phải gọi đích danh là lừa bịp, là bất lương trong giới đại học. Còn loại ba là những thầy giáo thực sự giỏi và trung thực. Họ truyền đạt cho học trò một cách dễ hiểu những điều mới lạ, sâu sắc. Họ thực sự là những nhà khoa học, đồng thời là những nhà sư phạm lương thiện. Họ nghĩ ra nhiều điều mới mẻ sâu sắc và hiểu rõ những điều mới mẻ sâu sắc ấy, nên có cách diễn đạt cho học trò hiểu được. (Nguyễn Đăng Mạnh) XI. TĂNG CẤP 1. Khái niệm Tên gọi khác: tăng tiến, tiệm tiến và tiệm thoái. Tăng cấp là phép tu từ sắp xếp các thành tố ngữ nghĩa xoay quanh một nội dung theo trình tự tăng dần hoặc hoặc giảm dần để tạo ấn tượng đặc biệt về cách diễn đạt và nhấn mạnh vấn đề trình bày. Ai có súng dùng súng. Ai có gươm dùng gươm, không có gươm thì dùng cuốc, thuổng, gậy gộc. Ai cũng phải ra sức chống thực dân Pháp cứu nước. (Hồ Chí Minh, Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến) Tính năng của vũ khí: súng ← gươm ← cuốc ← thuổng ← gậy gộc Quyết tâm kháng chiến: tương đối cao → cao → rất cao → cực kỳ cao → đặc biệt cao (thà hy sinh tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, không chịu làm nô lệ) Tăng cấp là một hình thức đặc biệt của phép liệt kê. 2. Cấu tạo Một phép tăng cấp phải gồm các thành tố ngữ nghĩa (từ, cụm từ) sắp xếp xoay quanh nội dung trình bày và có 2 lớp nghĩa: Lớp nghĩa bề mặt: tăng dần hoặc giảm dần (thường lên đến đỉnh điểm – climax) Lớp nghĩa hàm ẩn: tăng dần. 204 Người ta sẽ khinh y, vợ y sẽ khinh y, chính y sẽ khinh y. (Nam Cao, Sống mòn) Độ xa cách: người ta → vợ → Mức độ khinh: tương đối cao → rất cao → chính y tuyệt đối cao 3. Phân loại Căn cứ vào hướng tăng tiến của các thành tố nghĩa trên bề mặt, phép tăng cấp được chia làm 2 loại. 3.1. Tiệm tiến (tiến từ từ; climax, climbing figure) Nếu bánh mì trong lò bị hỏng, bạn mất một tuần; nếu mùa màng thất bát, bạn mất một năm; nếu hôn nhân bất hạnh, bạn mất một đời. (Tục ngữ E–xtô–ni–a) 3.2. Tiệm thoái (lui từ từ; anticlimax) Cưới nàng anh toan dẫn voi Anh sợ quốc cấm nên voi không bàn Dẫn trâu sợ họ máu hàn Dẫn bò sợ họ nhà nàng co gân Miễn là có thú bốn chân Dẫn con chuột béo mời dân mời làng... (Ca dao) 4. Tác dụng Phép tăng cấp tạo nên một ấn tượng đặc biệt về cách diễn đạt nghệ thuật. Thông qua sự tăng tiến, nội dung trình bày được nhấn mạnh, khắc sâu. Trong phép tăng cấp, tiêu điểm thông báo của lời văn rơi vào đỉnh điểm của sự tăng tiến. Phép tăng tiến, tuỳ theo từng trường hợp, nghiêng về tác dụng nhận thức hay tác dụng biểu cảm. Phép tăng cấp được sử dụng nhiều trong ngôn ngữ nghệ thuật và ngôn ngữ chính luận. BÀI TẬP Xác định kiểu loại của phép tăng cấp trong những trường hợp sau và phân tích tác dụng biểu đạt của chúng: a/ Người ta nói sáu mươi tuổi thì tính năm, bẩy mươi tính tháng, tám mươi tính ngày... Tôi muốn sống lâu để xem thời thế ra sao. (Nguyễn Khải) b/ Ôi Việt Nam, xứ sở lạ lùng Ðến em thơ cũng hóa những anh hùng Ðến ong dại cũng luyện thành chiến sĩ Và hoa trái cũng biến thành vũ khí! (Tố Hữu, Êmily, con ...) c/ Một con thuyền cô quạnh, hai ba khách văn chương, bốn mái chèo khoả nước, năm cánh buồm gió căng, đi qua sáu bãi bảy bến, nếm đủ tám lận đận, chín lênh đênh, thật đáng tiếc mười phần vì đã đến muộn. 205 Trải qua mười năm đèn sách, theo học chín tám ngôi trường, phớt lờ bảy loại tình cảm, sáu loại thèm muốn, nghiền ngẫm hết ngũ kinh tứ thư, đi thi ba lần hai lượt, hôm nay nhất thiết phải đậu. (Câu đối của một chàng tú tài đi thi trễ) d/ Một ít nắng, vài ba sương mỏng thắm, Mấy cành xanh, năm bảy sắc yêu yêu Thế là xuân. Tôi không hỏi chi nhiều. (Xuân Diệu, Xuân không mùa) e/ Cưới em có cánh con gà Có dăm sợi bún, có vài hạt xôi Cưới em còn nữa anh ơi Có một dĩa đậu, hai môi rau cần Có xa dịch lại cho gần Nhà em thách cưới có ngần ấy thôi Hay là nặng lắm anh ơi Ðể em bớt lại một môi rau cần? (Ca dao) XII. ĐỘT GIÁNG 1. Khái niệm Đột giáng là phép tu từ sắp xếp các thành phần ngữ nghĩa hạ thấp xuống đột ngột, bất ngờ ở cuối mạch trình bày nhằm nhấn mạnh, gây chú ý, tạo ấn tượng đặc biệt. Mừng ông nay mới đẻ con trai, Thực giống con nhà chẳng giống ai, Mong cho chóng lớn mà ăn cướp ... Cướp lấy khôi nguyên kẻo nữa hoài! (Nguyễn Quý Tân, Mừng bạn đẻ con trai) Sơ đồ: 1 1 2 3 4 Đột giáng là một hình thức đặc biệt của phép liệt kê. Trong phép đột giáng, nếu nội dung trình bày ở phần đầu là dương tính (tích cực) thì nội dung của chi tiết cuối sẽ là âm tính (tiêu cực), và ngược lại. Ví dụ (kết thúc âm tính): Bắt chước ai ta chúc mấy lời: Chúc cho khắp hết ở trong đời. Vua, quan, sĩ, thứ, người muôn nước, Sao được cho ra cái giống người. (Tú Xương, Chúc Tết) Về hình thức trình bày, trước chi tiết cuối cùng của phép đột giáng, ở phần lớn trường hợp, người ta có thể dùng dấu ba chấm. 206 2. Tác dụng Do được xây dựng theo một trình tự không bình thường, tạo sự chuyển đổi bất ngở, nên phép đột giáng có tác dụng nhấn mạnh, xoáy sâu vào nội dung của chi tiết hụt hẫng ở cuối. Phép đột giáng vừa có tác dụng nhận thức vừa có tác dụng biểu cảm. Tiếng cười do phép đột giáng gây ra thường hồn nhiên, sảng khoái. Phép đột giáng cũng bắt người đọc, người nghe phải nhận thức lại, suy nghĩ lại về vấn đề trình bày. Đột giáng thường được sử dụng trong văn thơ trào lộng, châm biếm. Một trà, một rượu, một đàn bà Ba cái lăng nhăng nó quấy ta Chừa được cái gì hay cái nấy Có chăng chừa rượu với chừa trà! (Tú Xương, Ba cái lăng nhăng) BÀI TẬP Các bài thơ, đoạn văn sau đây có sử dụng phép đột giáng hay không? Vì sao? a/ Lạy trời lạy Phật lạy vua Cho tôi sức khoẻ tôi xua con ruồi. (Ca dao) b/ Làm trai cho đáng sức trai, Khom lưng cố sức gánh ... hai hạt vừng. (Ca dao) c/ KHEN VÀ CHÊ Hồi còn giữ chức Viện phó Viện văn học, nhà phê bình Hoài Thanh phân công cho một cán bộ trong viện có học vị phó tiến sĩ làm báo cáo về tình hình văn học của một năm. Sau khi đọc bản báo cáo mấy chục trang vừa nộp của anh phó tiến sĩ, Hoài Thanh nhận xét: « Bài viết của anh có nhiều điểm đúng và nhiều điểm mới. Nhưng những điểm đúng thì người ta đã ... nói, còn những điểm mới thì lại ... sai.” d/ Kìa hội thăng bình tiếng pháo reo Bao nhiêu cờ kéo với đèn treo. Bà quan tênh nghếch xem bơi trải, Thằng bé lom khom nghé hát chèo. Cậy sức cây đu nhiều chị nhún, Tham tiền cột mỡ lắm anh leo. Khen ai khéo vẽ trò vui thế, Vui thế bao nhiêu nhục bấy nhiêu! (Nguyễn Khuyến, Hội Tây) XIII. IM LẶNG (ELLIPSIS) 1. Khái niệm Tên gọi khác: phép lặng, nói lửng, phép treo, ẩn ngữ, mặc ngữ, tỉnh lược. Im lặng là phép tu từ cố ý ngừng lời hoặc lược bớt một từ ngữ cần có trong lời nói để thể hiện những dụng ý diễn đạt đặc biệt. 207 Em nghe họ nói phong phanh Hình như họ biết chúng mình … với nhau. (Nguyễn Bính, Chờ nhau) Hôm qua em hứa anh rằng… Sao nay em lại khăng khăng bảo là… Tưởng em yêu thật hóa ra… Cũng vì anh quá thật thà cho nên… (Nguyễn Nhật Ánh, Chấm chấm chấm) Chỗ ngừng lời hoặc lướt bớt lời của phép im lặng trong văn bản thường thể hiện bằng dấu chấm lửng (...). 2. Phân loại Căn cứ vào kiểu yếu tố bỏ trống, người ta chia phép im lặng làm 2 loại. 2.1. Im lặng là sự ngừng lời (với dụng ý nghệ thuật) Nhiều tác giả phong cách học còn lẫn lộn sự ngừng lời thông thường trong giao tiếp (vì những lý do về vật lý, thể lực, ...) với sự dừng lời có dụng ý nghệ thuật (nhằm tạo sự chú ý, tạo sự bất ngờ, nhằm nhấn mạnh, ...). Chỉ có sự dừng lời kiểu thứ hai mới thuộc phép im lặng. Hắn xông lại gần, đảo ngược mắt giơ tay lên nửa chừng: – Bẩm không ạ, bẩm thật là không say. Con đến xin cụ cho con đi ở tù mà nếu không được thì... thì... thưa cụ... Hắn móc đủ mọi túi, để tìm một cái gì, hắn giơ ra: đó là một con dao nhỏ, nhưng rất sắc. Hắn nghiến răng nói tiếp: – Vâng, bẩm cụ không được thì con phải đâm chết dăm ba thằng, rồi cụ bắt con giải huyện. (Nam Cao, Chí Phèo) 2.2. Im lặng là sự lược lời (với dụng ý nghệ thuật) Thực chất đây là kiểu nói lửng (nói nửa chừng, không hết ý, để cho người nghe tự hiểu). Kiểu thứ hai này là dạng điển hình cho phép im lặng. Quan điểm của các tác giả về kiểu thứ hai này cũng khá thống nhất. Người quốc sắc, kẻ thiên tài, Tình trong như đã ... mặt ngoài còn e ... (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Sống ở dương gian đánh chén phè Thác về âm phủ cắp ke ke Diêm Vương phán hỏi rằng chi đó Be! (Phạm Thái) 3. Tác dụng Phép im lặng chủ yếu thực hiện tác dụng biểu cảm. Sự ngừng lời, lược lời trong phép im lặng thường thể hiện sự ngẹn ngào, xúc động, sự e thẹn hoặc báo hiệu một sự đe doạ, một lời ám chỉ (allusion), ... Gạo trắng, nước trong, mến cảnh lại càng thêm mến cả ... Cát lầm gió bụi, lo đời đâu đấy hãy lo cho ... 208 (Giai thoại câu đối giữa Lê Thánh Tông và cô gái vo gạo ở bến sông) Phép im lặng được dùng nhiều trong văn chương, báo chí, khẩu ngữ. Kiểu thơ tiệt hạ (cắt bỏ phần tiếp sau) và thơ yết hậu (để trống phần sau) là hai kiểu thơ chuyên dùng phép im lặng (dạng lược bớt lời). Thơ tiệt hạ: Thác bức rèm châu chợt thấy mà ... Chẳng hay người ngọc có hay đà ... Nét thu gợn sóng hình như thể ... Cung nguyệt quang mây nhác ngỡ là .... Khuôn khổ ra chiều người ở chốn ... Nết na xem phải thói con nhà ... Dở dang nhắn gửi xin thời hãy ... Tình ngắn , tình dài chút nữa ta ... (Vô danh) Thơ yết hậu: Hôm qua trời tối tới chơi đây Đánh phải địa thần mấy cẳng tay Khi tỉnh thì nào ai có dám… Say! (Nguyễn Công Trứ) BÀI TẬP 1. Xác định kiểu loại phép im lặng và phân tích tác dụng biểu đạt: a/ Ai ơi, chèo chống tôi sang Kẻo trời trưa trật, lỡ làng tôi ra Còn nhiều qua lại lại qua, Gíup cho nhau nữa để mà... (Nguyễn Du, Thơ gửi cô lái đò) b/ CHUYỆN VỢ CHỒNG Vợ: Sáng sớm ra đi, tối ngủ khì Có chồng như thế có mà chi Mình ơi! Thức dậy chiều em tí Đi! Chồng: Hôm nay lao động suốt cả ngày Mỏi hết bắp đùi, mỏi cả vai Chuyện đó cho anh xin khất lại Mai! (An Trường Mai) c/ Thấy gái hồng nhan bỗng chốc mà ... Hỏi thăm cô ấy chửa hay đà ... Hình dung yểu điệu in như thể ... Diện mạo phương phi ngó tưởng là ... Ăn mặc ra tuồng người ở chốn ... Nói năng phải lẽ giống con nhà ... Ước gì ta được mà ta để ... Ta để đem về để nữa ta ... 209 ( Nguyễn Quý Tân, Gái hồng nhan) 2. Trong các ví dụ sau đây có sử dụng phép im lặng hay không? Vì sao? a/ Anh Sáu tuyên truyền lại lôi ra một tờ giấy khổ nhỏ in chữ chì, còn thơm phức mùi mực ty-phô, dán vào vách ngang tầm mắt người ngồi ở bàn. Lão Ba Ngù lẩm nhẩm đánh vần: – Khờ. . . ông . . . không, đờ. . i đi . . . Khô.ng đi lính chờ. . . o ... cho... Không đi lính cho giặc! (Đoàn Giỏi, Đất rừng phương Nam) b/ Nếu không có ngày ba mươi tháng Tư Em vẫn như thuở nào, sợ tay mình lấm đất Sẽ không biết tự khuyên mình những lời khuyên nghiêm khắc Không một lần dám sống hy sinh Và giữa dòng người cuộc sống gấp bon chen Em đâu biết tin một ai, một điều gì tuyệt đối Em sẽ đến với tình yêu bằng nửa trái tim yếu đuối Còn nửa kia, đành giữ lại để... nghi ngờ Em sẽ không hề nghĩ đến mầm cây khi nhìn những giọt mưa Có thể rồi sẽ quên cả màu của lúa Quên bài địa lý quê hương, những miền nào đất đen đất đỏ Sẽ nhọc nhằn khi định nghĩa chữ "dòng kênh" Sẽ… rất nhiều, anh hiểu phải không anh ? Ngày tháng trước em là con ốc nhỏ Con ốc đa nghi cuộn mình trong lớp vỏ Sống vô tình mà ngỡ sống thông minh. (Đinh Thị Thu Vân, Nếu không có ngày 30 – 4) c/ Việc Mỹ ném bom nguyên tử xuống Nhật Bản thực ra không cần thiết nữa. Đây chính là Mỹ muốn đánh tín hiệu cho Liên Xô, rằng nếu không dừng lại thì tôi sẽ… (Lời của Hồ Chí Minh. Hoàng Tùng, Hồi ký) d/ Tuy gần bằng tuổi vợ tôi, nhưng là hàng cháu họ, nên Hoa vẫn bác bác, cháu cháu ngon ơ. – Bác có ngan, gà gì để cho cháu vài cân. Giá mấy cũng được, cháu không quản. – Còn có vài ba con, phải để hôm sau bà... Tôi lừ mắt chặn lại câu nói hớ, khiến vợ tôi im bặt. Chả là vì mẹ đẻ ra tôi yếu lắm rồi. Cụ đã bảy mươi lăm tuổi, lại phù nề mặt mũi vàng ủng như quả thị rụng. Ai cũng bảo khó qua cái đầu mùa Đông này. Vì vậy gia đình tôi đã lo chuẩn bị ngầm, phòng sau khi cụ về cõi. Cái gì vợ tôi cũng bảo dành để hôm sau bà... thành quen miệng. Cau cũng phơi kỹ bỏ be để hôm sau, thậm chí bọt bẹt được đồng rau nào cũng dồn mua ván đóng sẵn áo quan để hôm sau... (Phùng Gia Lộc, Cái đêm hôm ấy... đêm gì?) XIV. TÁCH BIỆT CÚ PHÁP 1. Khái niệm Tách biệt cú pháp là phép tu từ tách một bộ phận của câu ở phía trước (hoặc phía sau) thành một câu độc lập để nhấn mạnh hoặc tạo sắc thái biểu cảm đặc biệt. Tên gọi khác: tách câu, tách biệt. Sáng hôm sau, Điền ngồi viết. Giữa tiếng con khóc, tiếng vợ gắt gỏng. Và cả tiếng chửi bới của một người láng giếng ban đêm mất gà. (Nam Cao, Trăng sáng) 210 Xét trong nội bộ câu, biện pháp tách câu là “cố ý vi phạm chuẩn mực cú pháp”. Những câu như thế không thể đứng độc lập. Tuy nhiên, trong văn bản, sự tồn tại của chúng là hoàn toàn hợp lý. Thành phần khuyết trong câu tách biệt dường như đã được giải thích bằng sự có mặt của nó ở câu trước đó mà nó có quan hệ tất yếu về ngữ nghĩa. Câu tách biệt thường có cấu tạo khá giống nhau. Nó có thể là một từ, một cụm danh từ, cụm động từ hoặc cụm tính từ được tách ra từ một câu. Tách biệt cú pháp là dạng thức thường thấy trong văn xuôi của nhiều tác giả. 2. Phân loại 2.1. Tách thành phần trạng ngữ Ruột bà đau quằn quại. Ăn một tí gì vào cũng đau không chịu được. Luôn nửa tháng trời như vậy. (Nam Cao, Một bữa no) Trong ví dụ trên, Nam Cao tách thành phần trạng ngữ chỉ thời gian nhằm nhấn mạnh đến “nửa tháng” bị hành hạ, quằn quại trong cơn đau từ cái ngày bà lão được ăn no. 2.2. Tách thành phần giải thích ngữ Như thế người ta gọi là nửa đùa nửa thật. Một cách lấp liếm cái ý định của mình bằng cách nói toạc nó ra. (Nam Cao, Một bữa no) 2.3.Tách thành phần bổ ngữ Có khi bà lại khóc lóc, hờ con. Nghe rợn cả người. (Nam Cao, Một bữa no) Thành phần bổ ngữ của câu được nhà văn tách ra thành một câu độc lập đứng riêng biệt bên cạnh các câu khác nhằm nhấn mạnh tính chất nào đó (cách thức, đối tượng, mức độ, phạm vi, phương hướng, …) của sự kiện mà tác giả đang bàn đến. 2.4. Tách thành phần vị ngữ Kể thì cũng là một ý hay. Như thế, tránh được cả cái nạn huých khuỷu tay vào ngực nhau để tranh một cái vé đi xe lửa. Tránh được cả cái nạn ngồi lên đùi người khác và để người khác ngồi lên đùi mình. (Nam Cao, Trăng sáng) 2.5. Tách vế câu Nuôi cháu bảy năm trời, mãi cho đến khi nó đã mười hai, bà cho nó đi làm con nuôi người ta lấy mười đồng. Thì cải mả cho bố nó đã mất tám đồng rồi. (Nam Cao, Một bữa no) 3. Tác dụng Sau một loạt câu văn bình thường, câu tách biệt xuất hiện có tác dụng thay đổi nhịp điệu một cách đột ngột. Nhịp văn trở nên nhanh gấp, tác động vào tâm lý của người tiếp nhận. Phép tách biệt cú pháp giúp làm nên sự đa dạng, linh hoạt về nhịp văn, tạo được hứng thú cho người đọc. Câu tách biệt của thường là câu ngắn. Những câu tách biệt ngắn tạo nên nhịp kể nhanh và tạo nên những khoảng trống cho liên tưởng của người đọc. Độ nén của cấu trúc ngắn và tối giản cũng tựa như những nét mực tàu phác họa cho bức tranh. Phép tu từ tách biệt câu khắc phục được tính đơn điệu trong cấu trúc cú pháp, trong nhịp điệu văn xuôi. Các câu tách biệt 211 vừa góp phần chi tiết hóa, đặc tả hiện thực, vừa tránh chỉ sử dụng câu cấu trúc bình thường làm phai nhạt “gia vị” của tác phẩm. BÀI TẬP Xác định loại tách biệt cú pháp và nêu tác dụng biểu đạt: a/ Còn sống trong cái gia đình này mãi, giữa những lo lắng nhỏ nhen này mãi, lòng Điền sẽ cạn. Cạn luôn cả nguồn thơ quý báu, mà Điền vẫn ao ước có ngày lại khơi. (Nam Cao, Trăng sáng) b/ Như vậy, tất cả già dặn lắm mới tốn chừng đồng bạc. Nghĩa là tiêu quá đằng kia hai hào. (Nam Cao, Trăng sáng) XV. CÂU TUẦN HOÀN (PERIOD, PERIODIC SENTENCE) 1. Khái niệm Tên gọi khác: trường cú. Một câu dài, thường xuyên phức tạp, được đánh dấu bởi cấu trúc treo, trong đó nghĩa của câu không hoàn chỉnh trước khi đến từ cuối cùng – thường với một đỉnh điểm của cảm xúc. Đây là một loại câu với những mệnh đề sóng đôi, dùng trong ngôn ngữ trang trọng. Mười năm nay bao nhiêu triệu cặp mắt mong chờ lo âu chăm chú nhìn về phía chúng ta từ khắp nơi trên trái đất, chăm chú theo dõi ta, từ cái thuở ta còn len lỏi trong rừng đêm bốn bề giặc bủa ; những đôi mắt nặng trĩu chịu đựng và lo chờ, bạc xám như lớp tro phù hòn than vùi trên khuôn mặt đen bóng của châu Phi ; những đôi mắt sôi nổi từ phía châu Mỹ Latinh ; những đôi mắt trầm ngâm của châu Á, long lanh của châu Âu ; những đôi mắt xao động sóng gió từ vô số hòn đảo trên châu Đại dương rộng lớn. (*) (Nguyễn Trung Thành, Đường chúng ta đi) Nói về độ dài và cấu trúc của câu tuần hoàn, Phan Ngọc viết: “những trường cú (période) Latinh thường dàn ra đến ba trăm chữ với mọi ý phụ, cách nối, tôn ty làm người đọc kiệt sức.” (Phan Ngọc, Sự tiếp xúc của văn hoá Việt Nam với Pháp) 2. Tác dụng Trường cú có tác dụng triển khai đầy đủ nội dung trình bày, nhấn mạnh ý tưởng; tạo sự nhịp nhàng, cân đối về cấu trúc và tạo âm hưởng mạnh mẽ và sắc thái trang trọng cho lời văn. Trường cú được sử dụng nhiều trong văn chính luận bác học. Khi chính-học đang quang minh, thì tà thuyết không có chỗ nào xen vào được; tàthuyết lưu-hành trong nước như gió lướt cỏ, như nước vỡ đê; không ai ngăn cản, thì thường vào lúc chính-học đã suy đồi, mà nhất là lúc việc đời biến cải, việc nước đổi thay, quốc thị mơ màng, nhân tâm bỡ-ngỡ, nền cũ đã đổ, nhà mới chưa thành bậc hiền nhân quân-tử thì kín tiếng dấu tăm, nằm co ở nơi thảo dã, mà bọn bỉ-phu tục tử thì khua chuông gõ mõ, nhảy-nhót ở trên vũ đài; lúc ấy chính là lúc tà thuyết thừa cơ mà lấn lướt chính-học. (Ngô Đức Kế, Luận chính học cùng tà thuyết, 1924) 212 Nguyễn Nguyễn Trứ: « Câu văn tuần hoàn (période) với cấu trúc nguy nga, có chiều dài, chiều rộng, lẫn chiều cao, chiều sâu chứa đựng một nội dung phức tạp trong một hình thức sáng rõ, hài hòa là tài sản riêng của phong cách chính luận. » [Nguyễn Nguyên Trứ 1988] F. NHÓM CHUYỂN NGHĨA CẤU TRÚC I. CÂU HỎI TU TỪ (RHETICAL QUESTION) 1. Khái niệm (*) Tên gọi khác: câu nghi vấn tu từ, vấn ngữ, câu hỏi hùng biện, câu chuyển đổi tình thái . Câu hỏi tu từ là loại câu trên bề mặt ở dạng thức hỏi nhưng ý nghĩa đích thực không nhằm tìm kiếm câu trả lời mà để thực hiện những mục đích về biểu cảm, nhận thức hoặc lập luận. Áo mặc sao qua khỏi đầu? (Tục ngữ) Bông huệ trắng và bức tường cũng trắng Sao bóng hoa trên tường lại đen? Anh và em đếu không ai có lỗi Mà sao ta khó gặp nhau? (Bế Kiến Quốc, Bông huệ trắng) Trong câu hỏi tu từ, ý nghĩa nghi vấn không phải là quan trọng; ý nghĩa tình thái hàm ẩn mới là ý nghĩa mà người nói (viết) muốn đạt đến, hướng đến. 2. Phân loại 2.1.1. Căn cứ cấu trúc ngữ nghĩa Có 3 loại cơ bản: + Câu nghi vấn – khẳng định Vợ Điền thế nào chả hơn Điền trong cái môn lo liệu việc nhà? (Nam Cao, Trăng sáng) + Câu nghi vấn – phủ định Núi cao bởi có đất bồi Núi chê đất thấp, núi ngồi ở đâu? Trăm dòng sông đổ biển sâu Biển chê sông nhỏ, biển đâu nước còn? (Tố Hữu. Tiếng ru) + Câu nghi vấn – cảm thán Nàng là tuyết hay da nàng tuyết điểm? Nàng là hương hay nhan sắc lên hương? Mắt ngời châu rung ánh sóng nghê thường, Lệ tích lại sắp tuôn thành đũa ngọc. (Bích Khê, Tranh loã thể) 2.1.2. Căn cứ vào tính chất có hay không có câu trả lời 213 + Câu hỏi tu từ không có câu trả lời (kích vấn) Trăng khoe trăng tỏ hơn đèn Cớ sao trăng phải chịu luồn đám mây? Đèn khoe đèn tỏ hơn trăng Đèn ra trước gió còn chăng hỡi đèn? (Ca dao) + Câu hỏi tu từ có câu trả lời (đề vấn) Thường gặp trong văn chính luận khi người nói (viết) đặt ra câu hỏi để thu hút sự chú ý của người nghe (đọc), sau đó tự trả lời để tiếp tục phần trình bày. Hỡi sông Hồng tiếng hát bốn nghìn năm! Tổ quốc bao giờ đẹp thế này chăng? – Chưa đâu! Và ngay cả trong những ngày đẹp nhất Khi Nguyễn Trãi làm thơ và đánh giặc, Nguyễn Du viết Kiều, đất nước hóa thành văn, Khi Nguyễn Huệ cưỡi voi vào cửa Bắc. Hưng Đạo diệt quân Nguyên trên sóng Bạch Đằng... Những ngày tôi sống đây là ngày đẹp hơn tất cả Dù mai sau đời muôn vạn lần hơn … (Chế Lan Viên, Tổ quốc bao giờ đẹp thế này chăng) 3. Tác dụng Câu hỏi tu từ là một hình thức diễn đạt tinh tế, khơi dậy ở người đọc những suy tưởng, những cảm xúc mà với cách diễn đạt bình thường sẽ ngủ yên trong tiềm thức. Vì sao ngày một thanh tân? Vì sao người lại mến thân hơn nhiều? Vì sao cuộc sống ta yêu Mỗi giây mỗi phút, sớm chiều thiết tha? Vì sao mỗi hạt mưa sa Mỗi tia nắng rọi cũng là tình chung? Xuân vui ca múa mọi vùng Bắc Nam đâu cũng anh hùng vì sao? (Tố Hữu, Tiếng hát sang xuân, 1966) Trong văn lập luận, câu hỏi tu từ dồn đối phương vào chân tường, bắt họ phải công nhận những lý lẽ, sự thật không thể chối cãi được. Câu hỏi tu từ cũng là phương tiện tạo ra sự giao tiếp gần gũi, thân thiết giữa người nói và người nghe, thay đổi mạch văn, tạo sự đồng cảm nghệ thuật. Không nhất thiết bức tranh nào cũng trình bày những hình ảnh công nông. Một bông hồng rung rinh dưới ánh mặt trời trong sương sớm sao lại không được xem là nghệ thuật vị nhân sinh? (Lời đồng chí Lê Duẩn trao đổi với hoạ sĩ Huỳnh Văn Gấm) Câu hỏi tu từ (dạng đề vấn) thường đứng đầu bài văn, đoạn văn. Người ta hay dùng câu hỏi tu từ (dạng kích vấn) để kết thúc một bài văn nhất là bài văn hùng biện. Tôi chỉ là một cây kim bé nhỏ Mà vạn vật là muôn đá nam châm 214 Nếu hương đêm say dậy với trăng rằm Sao lại trách người thơ tình lơi lả? (Xuân Diệu, Cảm xúc) Nguyên Hồng đã sống hơn sáu mươi năm, đã viết hơn bốn mươi năm, ai biết được ông đã đổ ra bao nhiêu nước mắt cho đời và cho nghệ thuật? Bây giờ nằm dưới ba thước đất, nguồn nước mắt ấy, liệu có bao giờ khô cạn được chăng? (Nguyễn Đăng Mạnh, Thương tiếc nhà văn Nguyên Hồng) 4. Lưu ý Hình thức gọi là “hỏi vặn”, “hỏi kháy” trong khẩu ngữ có thể xem là một dạng câu hỏi tu từ. Ví dụ: Anh cứ đòi cái người ta không có là nghĩa làm sao! Cụ Hồ không có con gái mà anh cứ đòi làm rể ông Cụ có được không? (Khẩu ngữ) BÀI TẬP Đọc đoạn văn sau đây, sau đó gạch dưới những câu hỏi tu từ và nêu tác dụng biểu đạt của chúng: a/ Nếu người ta không phải ăn thì đời sẽ giản dị biết bao? (Nam Cao, Một bữa no) b/ Tôi đã chứng kiến nhiều đám tang của văn nghệ sĩ ở trụ sở 51 Trần Hưng Đạo. Có lẽ sau đám tang Lưu Quang Vũ - Xuân Quỳnh thì đám tang Xuân Diệu là đông và xúc động nhất: cả một rừng người và một rừng những vòng hoa màu. Rất nhiều người khóc. Những ai đến viếng ông chắc họ đều hơn một lần đọc và thuộc ít nhiều thơ ông. Biết đâu những câu thơ tình của ông từng là nhịp cầu tình yêu cho bao đôi lứa? Trong đám tang đó, duy nhất có một bó hoa trắng (màu hoa chỉ sự trinh trắng, thường dùng trong đám tang của người chưa lấy vợ lấy chồng hoặc trẻ em) rất đẹp - giống như hoa tết dùng cho sinh nhật bây giờ, là của đạo diễn Bạch Diệp đến viếng. Tôi đi bên xe tang cạnh nhà thơ Hoàng Trung Thông lúc này cũng đang im lặng nhưng mắt thì đỏ hoe. Chúng tôi nhìn màu trắng của hoa - những bông hoa từ chính người đàn bà danh chính là vợ duy nhất của ông dầu họ sống chung với nhau trong một quãng thời gian không dài; và đưa mắt cho nhau, ngậm ngùi ngẫm nghĩ về ông mà thương ông khôn xiết. Tôi chợt nghĩ: liệu trong bấy nhiêu thành quả lao động đồ sộ mà ông để lại cho đời có bao nhiêu phần trăm là kết quả của một sự lao động để mà lãng quên nỗi bất hạnh về giới tính của mình? (Tôn Phương Lan, Một góc nhìn Xuân Diệu, Văn hoá Nghệ An, 11/02/2012) c/ Một lần một cán bộ Miền Nam, chị R. ra thăm Miền Bắc và đến chào anh Ba [Lê Duẩn]. Trong câu chuyện, chị ấy nói: – Anh Ba này, tôi thấy dân Miền Bắc sao họ keo kiệt bủn xỉn quá, không rộng rãi như đồng bào Miền Nam. Lê Duẩn liền hỏi: – Chị là người Việt Nam hay là người Khơ-me? R. hỏi: – Sao anh Ba hỏi lạ vậy? Em là người Việt Nam. – Tôi hỏi là vì nếu chị là người Việt Nam thì không cha chị thì ông chị, không ông chị thì ông cố chị và nhiều lắm là trên ông cố chị một hai đời đều là người Miền Bắc vào Nam cả. Sao chị lại chửi ông cha chị? Tôi nói cho chị biết, của cải quý nhất của người đàn bà là gì? Là con, nhất là con trai. Thế mà nhiều bà mẹ Miền Bắc vì sự nghiệp giải phóng Miền Nam mà cho con đi Miền Nam, 215 người một con, người hai con, người ba con, người nhiều hơn, có bao nhiêu con trai cho đi hết, mà biết đi thì hy sinh tại chiến trường là cái chắc. Thế chị bảo những bà mẹ ấy keo kiệt bủn xỉn à? Còn dân Miền Nam? Khi tôi ở Miền Nam, khu 7 thiếu quân, kêu thanh niên từ khu 8, khu 9 lên rất khó vì họ sợ gian khổ và hy sinh. Còn chị biết vì sao mà dân Miền Bắc keo kiệt không? Vì đồng bào Miền Bắc còn khổ lắm. Đất ít người đông, thiên tai năm nào cũng năm lần bảy lượt, làm cật lực chưa chắc đã thu hoạch được, chưa chắc đã đủ ăn. Vì vậy họ phải tính toán chi li từng hạt gạo, từng đồng xu. (Trần Quỳnh, Hồi ký) II. NÓI MỈA (IRONY) 1. Khái niệm Tên gọi khác: mỉa mai, biếm dụ, phản ngữ. Nói mỉa là phép tu từ dùng cách nói mà ý nghĩa đánh giá đích thực ngược hẳn với ý nghĩa bề mặt của phát ngôn. Lớp này học giỏi quá nhỉ?! (Lớp này học rất tệ.) (Khẩu ngữ) Chuột chù chê khỉ rằng hôi Khỉ mới trả lời: “Cả họ mày thơm!” (Ca dao) Nói mỉa là phép tu từ ngược lại với nhã ngữ. 2. Cấu tạo Nói mỉa có hai tầng ý nghĩa: ý nghĩa bề mặt, ý nghĩa đích thực. Nói mỉa là phép tu từ biểu thị sự phản đối, phủ định, châm biếm, mỉa mia dưới bề ngoài (dưới “mặt nạ” (chữ dùng của Lại Nguyên Ân [Lại Nguyên Ân 2004, 202]) khẳng định, tán dương, ca ngợi. Sự mâu thuẫn, đối lập giữa hai bề mặt ngữ nghĩa càng lớn thì sức mỉa mai càng mạnh mẽ. Cơ sở để hiểu phép nói mỉa là dựa vào ngữ cảnh, tình huống giao tiếp, giọng điệu phát ngôn, những cử chỉ phi ngôn ngữ, ... 3. Tác dụng Nói mỉa là một phương thức biểu thị sự hài hước (humour), trào phúng dí dỏm, thâm thuý, ý vị. Lươn ngắn mà chê chạch dài Thờn bơn méo miệng chê trai lệch mồm. (Ca dao) “Lối nói ngược của mỉa mai như nén sức mạnh của phản đối lại để cho nó bùng lên mạnh mẽ trong ý thức người tiếp nhận, nhưng lại tạo được một bề ngoài “mát mẻ”, “dí dỏm”, “nhẹ nhàng” [Lê Bá Hán – Trần Đình Sử – Nguyễn Khắc Phi 2011, 196] Nói mỉa được sử dụng nhiều trong khẩu ngữ và thơ văn châm biếm, trào phúng. ÔN TẬP 1. Trả lời các câu hỏi sau đây: a/ Nêu những điểm khác nhau giữa phong cách hành chính và phong cách chính luận. 216 b/ Tính biểu cảm và tính chính xác về biểu đạt được thể hiện như thế nào trong các phong cách ngôn ngữ? c/ Phân tích các đặc trưng sau đây của phong cách báo chí: + Tính thời sự + Tính hấp dẫn + Tính đại chúng d/ So sánh sự giống nhau và khác nhau giữa ẩn dụ và hoán dụ. Minh hoạ bằng một số ví dụ cụ thể. e/ Trình bày những hiểu biết của anh (chị) về sự thể hiện của tính khách quan và tính khuôn mẫu trong các phong cách chức năng của tiếng Việt. 2. Phân tích các câu sau đây từ góc độ tu từ: a/ Con gặp lại nhân dân như nai về suối cũ Cỏ đón giêng hai, chim én gặp mùa Như đứa trẻ thơ đói lòng gặp sữa Chiếc nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa. (Chế Lan Viên, Tiếng hát con tàu) b/ Và này đây ánh sáng chớp hàng mi Mỗi buổi sáng thần Vui hằng gõ cửa Tháng giêng ngon như một cặp môi gần Tôi sung sướng. Nhưng vội vàng một nửa (Xuân Diệu, Vội vàng) c/ Lá liễu dài như một nét mi. (Xuân Diệu, Nhị hồ) d/ Trăm năm đành lỗi hẹn hò Cây đa bến cũ con đò khác đưa. (Ca dao) e/ Ơi con chim chiền chiện Hót chi mà vang trời Từng giọt long lanh rơi Tôi đưa tay tôi hứng (Thanh Hải, Mùa xuân nho nhỏ) f/ Trừ độc trừ tham trừ bạo ngược Có nhân có trí có anh hùng. (Nguyễn Trãi, Quốc âm thi tập) g/ Khách cũng như con cá, qua ba ngày là bốc mùi thối. (Tục ngữ La-tinh) h/ Tôi là con nai bị chiều đánh lưới Không biết đi đâu, đứng sầu bóng tối (Xuân Diệu, Khi chiều giăng lưới) i / Âm nhạc dầu sao chăng đi nữa vẫn chưa phải là một ngôn ngữ đại đồng. Cần phải dùng dây cung của lời nói để bắn mũi tên âm thanh vào lòng người” ( tức là phải dẫn giải) (Romain Rolland) k/ Viết đôi lời về Bùi Giáng không bằng đọc thơ Bùi Giáng. Đọc Bùi Giáng không bằng giao du với Bùi Giáng. Giao du với Bùi Giáng không bằng sống như Bùi Giáng. Mà sống như Bùi Giang thì thật vui mà thật khó vậy”. (Bùi Văn Nam Sơn) 217 l/ Lá phong đỏ như mối tình đượm lửa Hoa cúc vàng như nỗi nhớ day dưa Làn nước qua ánh mắt ai đưa Cơn gió đến bàn tay em vẫy (Tế Hanh, Bài thơ tình ở Hàng Châu) m/ Bà già tuổi tám mươi hai Nằm trong quan tài hát ví thợ sơn (Ca dao) n/ Cả cánh đồng vắng lặng Trắng màu chuông chuông nhà thờ (Chế Lan Viên, Bút ký đồng chiêm trũng) o/ Ðêm nằm than thở, thở than Gối ơi hỡi gối, bạn lan đâu rồi? (Ca dao) p/ Ðây những tháp gầy mòn vì mong đợi Những đền xưa đổ nát dưới thời gian Những sông vắng lê mình trong bóng tối Những tượng đài lở lói rỉ rên than. (Chế Lan Viên) q/ Ðứt tay một chút chẳng đau Xa nhau một chút như dao cắt lòng. (Ca dao) t/ Nhác trông thấy bóng anh đây Ăn chín lạng hạt ớt thấy ngọt ngay như đường. (Ca dao) r/ Thâm nghiêm kín cổng cao tường Cạn dòng lá thắm, dứt đường chim xanh. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) s/ Người đàn ông yêu với cái đầu, người đàn bà suy nghĩ bằng con tim. (Tục ngữ Pháp) t/ Con tim có lý lẽ riêng của nó mà lý trí không thể hiểu. (Blaise Pascal) v/ Nếu người đi săn trở về và chỉ mang theo nấm, đừng hỏi anh ta về chuyện đi săn. (Tục ngữ Gha-na) u/ Cái vòng đen của rặng tre làng Bằng bỗng vụt hiện lên trước mặt, tối tăm và dày đặc. Tâm buồn rầu nhìn thấu cả cuộc đời nàng, cuộc đời cô hàng xén từ tuổi trẻ đến tuổi già toàn khó nhọc và lo sợ, ngày nọ dệt ngày kia như tấm vải thô sơ. (Thạch Lam, Cô hàng xén) x/ Lũ chúng ta ngủ trong giường chiếu hẹp Giấc mơ con đè nát cuộc đời con Hạnh phúc đựng trong một tà áo đẹp Một mái nhà yên rủ bóng xuống tâm hồn. (Chế Lan Viên, Người đi tìm hình của nước) y/ Từ ấy trong tôi bừng nắng hạ Mặt trời chân lý chói qua tim 218 Hồn tôi là một vườn hoa lá Rất đậm hương và rộn tiếng chim... (Tố Hữu, Từ ấy) z/ Bạn có thê mất một tuần để biết một người, một tháng để thân một người, một năm để yêu một người, nhưng phải mất một đời để quên một người. (Danh ngôn) 3. Thay thế từ ngữ ở cột B sang đúng chỗ cho những từ ngữ in hoa ở cột A và cho biết khi thay thế như vậy anh (chị) đã thực hiện phép tu từ gì ? A B Chồng ta NGHÈO KHỔ ta thương, ăn cơm đứng Chồng người GIÀU SANG PHÚ QUÝ mặc người. ăn cơm nằm Tôi kể ngày xưa chuyện Mỵ Châu những con đê vỡ, những nạn đói TÌNH CẢM lầm chỗ để trên TRÍ TUỆ. các mùa vàng năm tấn, bảy tấn Nhận của quá khứ những SỰ TÀN PHÁ, KIỆT QUỆ ta áo rách đã làm nên CUỘC SỐNG ẤM NO. áo gấm xông hương ÍT thì miệng thì kín NHIỀU miệng hở đầu Ra thế ! To gan hơn béo bụng trái tim Anh hùng đâu cứ phải ĐÀN ÔNG. chín Làm ruộng RẤT DỄ DÀNG một Nuôi tằm RẤT KHÓ KHĂN. mày râu 4. Đặt câu văn (thơ) có sử dụng phép tu từ: a/ Nhân hoá b/ Ẩn dụ c/ Uyển ngữ (Nói giảm nói tránh) 5. Định nghĩa và lấy ví dụ minh hoạ cho các phép tu từ sau: a/ Thậm xưng (Nói quá) b) Tăng cấp c/ Câu hỏi tu từ d/ Im lặng (Mặc ngữ) 6. Viết đoạn văn có sử dụng các phép tu từ sau: a/ Hoán dụ b/ Chơi chữ c/ Tăng cấp d/ Đột giáng 219 TÀI LIỆU THAM KHẢO Bùi Tất Tươm (Chủ biên) – Nguyễn Văn Bằng – Hoàng Xuân Tâm – Nguyễn Thị Quy – Hoàng Diệu Minh 1995, Giáo trình tiếng Việt, Nxb Giáo dục. Cao Hữu Công – Mai Tổ Lân 2000, Nghệ thuật thơ Đường (Trần Đình Sử – Lê Tẩm dịch), Nxb Văn học. Cao Xuân Hạo – Hoàng Dũng 2004, Từ điển thuật ngữ Ngôn ngữ học đối chiếu, Nxb Khoa học Xã hội. Cù Đình Tú 1994, Phong cách học và đặc điểm tu từ tiếng Việt. Nxb Giáo dục. Cù Đình Tú 2001, Phong cách học và đặc điểm tu từ tiếng Việt. Nxb Giáo dục. Cù Đình Tú – Lê Anh Hiền – Nguyễn Thái Hoà – Võ Bình 1982, Phong cách học tiếng Việt, Nxb Giáo dục. Đinh Trọng Lạc 1999, Phong cách học tiếng Việt, Nxb Giáo dục. Đinh Trọng Lạc 2001, 99 phương tiện tu từ và biện pháp tu từ tiếng Việt, Nxb Giáo dục. Đinh Trọng Lạc 1994, Phong cách học văn bản, Nxb Giáo dục. Đinh Trọng Lạc 1998, 300 bài tập Phong cách học tiếng Việt, Nxb Giáo dục. Hoàng Phê chủ biên 2006, Từ điển tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng – Trung tâm Từ điển học. Lại Nguyên Ân 2004, 150 thuật ngữ văn học, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội. Lê Bá Hán – Trần Đình Sử – Nguyễn Khắc Phi (đồng Chủ biên) 2004, Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Giáo dục. Lê Đức Trọng 1993, Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh. Nguyễn Nguyên Trứ 1988, Đề cương bài giảng về Phong cách học, Trường Đại học Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh, Niên khoá 1988-1989. Nguyễn Phan Cảnh 1987, Ngôn ngữ thơ, Nxb ĐH&THCN. Nguyễn Thái Hòa 1997, Dẫn luận Phong cách học, Nxb Giáo dục. Nguyễn Thái Hoà 2004, Từ điển tu từ – thi pháp – phong cách học, Nxb Giáo dục. Phan Ngọc 2003, Tìm hiểu Phong cách ngôn ngữ Nguyễn Du trong truyện Kiều. Nxb Thanh niên. Phan Ngọc 1995, Cách giải thích văn học bằng ngôn ngữ học. Nxb Trẻ. Phan Ngọc 2000, Thử xét văn hóa – văn học bằng ngôn ngữ học. Nxb Thanh niên. Trần Đình Sử 2002, Thi pháp truyện Kiều, Nxb Giáo dục. Võ Bình – Lê Anh Hiền 1983, Phong cách học – thực hành tiếng Việt. Nxb Giáo dục. Vũ Khắc Xuyên 1990, Từ ngữ bình dân Hoa Kỳ, Nxb Thông tin. Xuân Diệu 1981, Các nhà thơ cổ điển Việt Nam (Tập I), Nxb Văn học. Xuân Diệu 1987, Các nhà thơ cổ điển Việt Nam (Tập II), Nxb Văn học. R. E. Asher (Editor-in-Chief) 1994, The Encyclopedia of Language and Linguistics, Volume 1–10, Pergamon Press. 220 Arisrotle 1987, On Poetry and Style (Translated, with an Introduction by G.M.A. Grube). Edward J. Gordon 1964, American Literature, Ginn and company. Edward J. Gordon 1964, Understanding Literature, Ginn and company. Gerald Levin 1966, A Brief Handbook of Rhetoric, The University of Akron. Katie Wales 2001, A dictionary of stylistics (Second edition), Longman. Paul Simpson 2004, Stylistics, Routledge English Language Introductions. Nguyễn Trung Tánh 1997, Dẫn luận văn học (An Introduction to Literary Study), NXB Thành phố Hồ Chí Minh. 陈望道 2002, «修辞学发凡»,上海教育出本社. 黄建霖 (主编) 1995, «汉语修辞格鉴赏辞典», 东南大学出版社. 黎運漢–張維耿 2000, «現代漢語修辭學», 商務印書館. 張志公 1999, «修辭概要», 三聯書店 (香港). 戴维–克里斯特尔 2002, «现大语言学词典» (沈家煊译), 商务印书馆. 谭永祥 1996, «修辞新格»,暨南大学出版社. 陆谷孙(主编)1995, «英汉大词典» The English – Chinese Dictionary (Unabridged), 上卷 &下卷, 上海译文出版社. 于天合–俞长江 1990, «审美修辞原理», 文化艺术出版社. Tiểu luận khoa học của sinh viên: Lâm Kim Ngân 2012, Đặc điểm câu văn xuôi nghệ thuật trong hai truyện ngắn “Trăng sáng” và “Một bữa no” của Nam Cao, Tiểu luận Phong cách học, ĐHSP TP Hồ Chí Minh. Phạm Thị Hồng Phương 2012, Phép điệp trong tiểu thuất Hòn đất của Anh Đức, Tiểu luận Phong cách học, ĐHSP TP Hồ Chí Minh. Đỗ Cao Thắng 2012, Khảo sát lớp từ trang trọng và lớp từ kiểu cách trong Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên), Tiểu luận Phong cách học, ĐHSP TP Hồ Chí Minh. Nguyễn Vũ Phương Uyên 2012, Khảo sát lớp từ ngữ văn chương trong Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên), Tiểu luận Phong cách học, ĐHSP TP Hồ Chí Minh. 221