Katarzy
Katarzy (katarowie; gr. katharos – czysty) to wspólne określenie kilku średniowiecznych sekt działających na terenie Francji, Niemiec i Włoch, które nawoływały do odnowy chrześcijaństwa, kładąc nacisk na czystość moralną i doktrynalną swoich członków. Wśród nich najwięcej zwolenników uzyskali francuscy albigensi (nazwa ruchu pochodzi od miejscowości Albi, ich głównego ośrodka), stąd często nazwy „katarzy” i „albigensi” są używane zamiennie, chociaż nie wszyscy katarzy byli albigensami.
Pierwsi katarzy pojawili się w XI w. na terenie Bułgarii, skąd rozprzestrzenili się na tereny zachodnich Niemiec, Flandrii, północnych Włoch oraz południowej Francji (obecna Langwedocja). Ich rozkwit datuje się na XII-XIII w. Pozyskiwali zwolenników wśród różnych warstw społecznych. Sami określali siebie jako dobrych chrześcijan, dobrych ludzi.
Doktryna katarów nawiązywała do gnostycyzmu i manicheizmu. Byli bowiem wyznawcami dualizmu – świat materialny, stworzony przez szatana (bądź złego Boga), uznawali za siedlisko zła i przeciwstawiali mu duszę, którą uznawali za wcielenie dobra. Zadaniem człowieka było zatem wyzwolenie duszy od diabelskiego ciała i połączenie się z „dobrym” Bogiem. Aby tego dokonać, należało praktykować ascezę, surowe posty (wśród katarów panował zakaz spożywania mięsa, sera i jajek) i wstrzemięźliwość seksualną.
Katarzy odrzucali bóstwo Chrystusa, katolickie sakramenty (m.in. chrzest, uznając wyłącznie tzw. „chrzest duchowy” przez nałożenie rąk), nabożeństwa oraz wiarę w Sąd Ostateczny i zmartwychwstanie ciał, przyjmując w zamian ideę reinkarnacji. W ogniu ich krytyki znalazł się także Stary Testament, który uważali za dzieło szatana. Wypowiadali się przeciwko Kościołowi katolickiemu jako organizacji, zarzucając duchowieństwu zepsucie moralne. W swoich wspólnotach dzielili się na „wierzących” oraz „doskonałych” (łac. perfecti); „doskonali” byli Ci, którzy przeszli obrzęd inicjacji i żyli w skrajnej ascezie, nie zawierając również związków małżeńskich. Ideałem było prowadzenie tak pokutnego życia, że nie przyjmowano żadnych pokarmów, tylko pito zimną wodę (endura). Kto umarł w endurze, był bożym męczennikiem, świętym, a jego dusza szła po śmierci wprost do Królestwa Bożego.
Katarzy spotkali się z surowymi represjami ze strony Kościoła katolickiego, który w 1215 r. na Soborze Laterańskim IV uznał ich za heretyków. Byli ścigani przez inkwizycję. Przeciwko albigensom zorganizowano także krucjatę, trwającą od 1209 do 1229 r. Symboliczną datą ich klęski jest 1244 r., kiedy padła twierdza katarska w Montségur w pobliżu Pirenejów. Spalono wówczas 200 „doskonałych”, a reszta albigensów uciekła do Włoch, gdzie prześladowania nie były aż tak dotkliwe. Ostatecznie herezja zanikła na początku XV w.
Waldensi
Waldensi to ruch religijno-społeczny, zainicjowany ok. 1170 r. przez Piotra Valdesa, bogatego kupca z Lyonu w południowej Francji. Jego członkowie, rekrutujący się ze średnich i niższych warstw społecznych, głosili naukę o dobrowolnym ubóstwie i pokucie jako ideale życia chrześcijańskiego, a za podstawę doktryny przyjęli wyłącznie Pismo Święte. Odrzucili przy tym wiele katolickich przepisów kultowych i sakramentów. Atakowali również zaangażowanie papieża i całego Kościoła w sprawy ziemskie oraz występowali przeciwko czci relikwii, świętych i obrazów, a także odpustom.
Za głoszenie kazań bez zgody Kościoła rzymskiego, krytykę duchownych oraz postulaty reformy waldensi zostali dwukrotnie – w 1184 r. i w 1215 r. – ekskomunikowani, a następnie ścigani przez inkwizycję. Wprowadzili innowacje doktrynalne i liturgiczne. Mieli swoją własną hierarchię kościelną, która jednak strukturalnie przypominała katolicką. Pod względem organizacyjnym waldensi, podobnie jak katarowie, dzielili się na zwykłych wierzących (credentes) i doskonałych (perfecti).
Najwięcej zwolenników waldensi znaleźli we Włoszech, Niemczech, Czechach i na Śląsku. Wielu z nich w czasach reformacji przyjęło kalwińskie wyznanie wiary. Obecnie ich gminy można spotkać na północy Włoch i w Szwajcarii. Są uważani za protestantów.
