Co to jest upodobnienie
Upodobnienie fonetyczne to zmiana w sposobie wymawiania głosek spowodowana sąsiedztwem innych głosek. Np. inaczej zapisujemy wyraz trzeba, a inaczej go wymawiamy (tszeba). Powodem jest nasz aparat mowy, który ułatwia sobie pracę i zamiast wymawiania głoski bezdźwięcznej t, a zaraz po niej dźwięcznej rz, od razu całość traktuje jak grupę bezdźwięczną tsz.
Aby sprawdzić, że rzeczywiście łatwiej artykułować wyrazy, jeśli zachodzą w nich upodobnienia, wystarczy wymówić bardzo starannie głoski pogrubione w wyrazach: przestrzeń, przytrzymać, kwiaciarnia, podtrucie. Znacznie łatwiej będzie powiedzieć: pszestszeń, pszytszymać, kfiaciarnia, pottrucie.
Nazwa „upodobnienia” wzięła się stąd, że sąsiadujące ze sobą głoski upodabniają się do siebie pod względem dźwięczności. Należy pamiętać, że część głosek dźwięcznych ma swoje bezdźwięczne odpowiedniki. Posiadanie tej wiedzy umożliwia prawidłową analizę upodobnień fonetycznych. Na istnienie upodobnień mają wpływ spółgłoski.
b – p, d – t, dz – c, dź – ć, dż – cz, g – k, w – f, z – s, ż – sz, ź – ś
Przykład analizy wyrazu „przedział”
podział na litery: p – r – z – e – d – z – i – a – ł
podział na głoski: p – rz – e – dzi – a – ł
po upodobnieniu: p – sz – e – dzi – a – ł (rz upodobniło się do bezdźwięcznego p i straciło dźwięczność, wymawiane jest jako bezdźwięczne sz)
Przykład analizy wyrazu „także”
podział na litery: t – a – k – ż – e
podział na głoski: t – a – k – ż – e
po upodobnieniu: t – a – g – ż – e (bezdźwięczne k upodobniło się do sąsiedniego dźwięcznego ż i również wymawiane jest dźwięcznie jako g)
Rodzaje upodobnień
1. Pod względem dźwięczności wyróżnia się udźwięcznienia i ubezdźwięcznienia.
Udźwięcznienie – głoska bezdźwięczna zyskuje dźwięczność pod wpływem sąsiedztwa innej głoski dźwięcznej, np. prośba (ś+b) – wymowa proźba, jakże (k+ż) – wymowa jagże.
Ubezdźwięcznienie – głoska dźwięczna traci dźwięczność pod wpływem sąsiedztwa innej głoski bezdźwięcznej, np. wkładka (d+k) – wymowa wkłatka, odstęp (d+s) – wymowa otstęp.
2. Pod względem lokalizacji wyróżnia się upodobnienia wewnątrzwyrazowe lub międzywyrazowe.
Upodobnienia wewnątrzwyrazowe zachodzą pod wpływem sąsiedztwa głosek jednego wyrazu, np. ważka (ż+k) – wymowa waszka, wszystko (w+sz) – wymowa fszystko.
Upodobnienia międzywyrazowe zachodzą na styku dwóch wyrazów w przypadku szybkiej ich wymowy. Zachodzą np. gdy jeden wyraz kończy się głoską dźwięczną, a następny zaczyna – bezdźwięczną. Tutaj swój udział mogą mieć samogłoski.
Porównaj
brat Kasi – t+k – obie głoski są bezdźwięczne, wymowa pozostaje zgodna z pisownią
brat Piotra – t+p – obie głoski są bezdźwięczne, wymowa pozostaje zgodna z pisownią
ale
brat Adama – t+a – przy szybkiej wymowie t zyska dźwięczność, wymowa – brad Adama
brat Basi – t+b – przy szybkiej wymowie t zyska dźwięczność, wymowa – brad Basi
3. Pod względem kierunku wyróżnia się upodobnienia wsteczne i postępowe.
W przypadku upodobnienia wstecznego druga głoska narzuca swoją dźwięczność lub bezdźwięczność głosce wcześniejszej, np. wiązka – k działa na poprzedzającą ją głoskę z, wymowa – wiąska.
W upodobnieniu postępowym pierwsza głoska narzuca swoją dźwięczność lub bezdźwięczność kolejnej głosce, np. krzywda – k działa na następującą po niej głoskę rz, wymowa – kszywda.
4. Jeśli wyraz kończy się głoską dźwięczną (wróg, wąż, trud, staw), a po jego wymówieniu następuje dłuższa przerwa lub kończy on wypowiedź, głoskę tę wymawia się bezdźwięcznie (wrók, wąsz, trut, staf). Zjawisko to nazywane jest ubezdźwięcznieniem na końcu wyrazu lub utratą dźwięczności w wygłosie.
Warto wiedzieć
Upodobnienia mogą też dotyczyć miękkości, np. w wyrazie zdzierać dź narzuci swą miękkość głosce z – wymowa: ździerać.
