Zamek Królewski w Niepołomicach
Nie wiadomo, kiedy Kazimierz Wielki zaczął i kiedy ukończył budowę zamku. Zapewne jednak pierwsze budowle stały tu już co najmniej w 1349 r., ponieważ w tym roku król wydał datowany z Niepołomic dokument, który podpisało kilku świadków. Trudno przypuścić, aby król sygnował ważny akt w jakimś nieprzystosowanym do tego celu budynku, tym bardziej, że niewiele lat później kronikarz Janko z Czarnkowa temu właśnie królowi przypisał budowę zamku w Niepołomicach. Zresztą w rok później została wzmiankowana osada o tej nazwie, a także król ufundował wówczas kościół. Był to najprawdopodobniej zamek obronny, spełniający równocześnie rolę bazy myśliwskiej dla króla, który stąd czynił wyprawy na polowania do pobliskiej Puszczy Niepołomickiej.
Na podstawie zachowanych resztek gotyckich murów z XIV w. na poziomie piwnic oraz parteru można wnioskować, że zamek w zasadzie był murowany i składał się z dwóch parterowych skrzydeł: południowego, z przewyższającą go od zachodu wieżyczką obronną, i wschodniego. Wieża północno-wschodnia miała charakter donżonu, czyli ostatniego punktu ewentualnej obrony, w jej piwnicach znajdowała się bowiem studnia i nie posiadała schodów, co utrudniało ewentualnym najeźdźcom jej opanowanie. W niej też mieściła się kaplica pod wezwaniem Najświętszej Panny Marii. Skrzydło wschodnie spełniało zapewne funkcje gospodarcze i mieszkalne dla służby, skrzydło południowe zajmował dwór królewski.
W takim zasadniczo stanie gotycki zamek przerwał do początku XVI w., do czasów króla Zygmunta I Starego. W okresie panowania Władysława Jagiełły i jego następców pełnił on rolę królewskiego zameczku myśliwskiego i administracyjnego, podczas licznych pobytów kolejnych królów. Tu odbywały się bowiem często zjazdy koronne i sądy nadworne. Przy zamku musiała rozwinąć się osada, spełniająca rolę zajezdną dla licznych gości, którzy przyjeżdżali tutaj w okresie pobytów królów, ale nie stanowili ich ścisłej świty.
Według M. Kozery, król Zygmunt I Stary w okresie 1506-1531 wzniósł zamek właściwie od nowa (północne i zachodnie skrzydło, ale na planie zamku gotyckiego z XIV w.). Prace prowadził włoski królewski architekt Bartolomeo Berrecci. Trudno przypuszczać, iż Zygmunt I Stary, utrzymujący bardzo liczny i wystawny dwór, mający liczne międzynarodowe kontakty dyplomatyczne, zadowalał się przymitywnymi warunkami w ciasnym zameczku, tym bardziej, że wraz z żoną, Boną, również bardzo wymagającą, często w nim przebywał.. Zresztą z inicjatywy królowej Bony na południe od zamku założono obszerne, włoskie ogrody, nazwane później jej imieniem.
A więc to Zygmunt I Stary wystawił dwupiętrowy zamek w stylu renesansowym, którego rzut i założenie zachowały się do dnia dzisiejszego. Przed 1550 r. miał miejsce pożar. Strawił on niedawno zbudowany zamek, a prawie całkowicie przepalił ściany skrzydeł wschodniego i północnego, które prawie do fundamentów trzeba było rozbierać. Odbudowano go w latach 1551-1571 na tym samym rzucie i w tym samym architektonicznym wyrazie zewnętrznym.
Użytkownikami gotowego zamku byli Braniccy, którzy pod koniec jego budowy objęli funkcję starostów niegrodowych i jako tacy administrowali zamkiem. Jego rola znacznie zmniejszyła się po przeniesieniu stolicy państwa do Warszawy. Aż do rozbiorów nie ulegał on większym przekształceniom. Przeprowadzano tylko remonty bieżące oraz naprawy po zniszczeniach podczas najazdu Szwedów w latach 1655-1657.
W 1772 r. zamek przeszedł pod panowanie austriackie. Prawdopodobnie na skutek daleko posuniętego zniszczenia władze wojskowe około 1785 r., obniżyły go o jedno piętro, założyły dach mansardowy, a osłabione mury podparły szkarpami. Wówczas też elewacji zachodniej nadano wygląd klasycystyczny, zmieniając układ i kształt okien.
Wojsko stosunkowo krótko użytkowało zamek jako koszary. W ciągu XIX w. mieściły się w nim różne instytucje administracyjne dominium niepołomickiego, szpital, kwatery oraz pomieszczenia gospodarcze i wiele innych. Większe zmiany w wyglądzie zamku zaszły dopiero w latach 1928-1929. Po II wojnie światowej zamek zajmowali różni użytkownicy. Prace wokół niego ograniczały się głównie do ekspertyz projektów konserwatorskich, koncepcyjnych i innych, które wniosły wiele nowych wiadomości o historii, konstrukcji zamku i tym podobnych, ale sam zamek niewiele na tym korzystał.
W 1986 r. zamek został wpisany do rejestru zabytków województwa krakowskiego. 12 marca 1991 r. wojewoda krakowski przekazał obiekt gminie Niepołomice, która stała się prawną właścicielką budynku oraz trzyhektarowej powierzchni dawnego parku. Gminie udało się przekwaterować wszystkich dotychczasowych użytkowników zamku oraz zapewnić podstawowe fundusze własne, a w 1995 r. również ze strony Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa na kapitalny remont budynku, przy pełnym uwzględnieniu wymogów konserwatorskich. Do 1996 r. odnowiono i częściowo zrekonstruowano fasadę zachodnią. Na dziedzińcu odnowiono krużganki, odwodniono dziedziniec, odgruzowano i zabezpieczono piwnice oraz przeprowadzono konserwacjęlub rekonstrukcję ich sklepień.
W 1997 r. Rada Miejska powołała Fundację Zamek Królewski w Niepołomicach, która w rok później przejęła od gminy w nieodpłatne użytkowanie zamek wraz z otaczającymi go terenami zielonymi. Fundacja postawiła sobie za cel “utrzymanie i zachowanie odrestaurowanego Zamku Królewskiego w Niepołomicach i jego otoczenia dla przyszłych pokoleń”. Fundacja mogła zdobywać środki na swoje utrzymanie, dalszą odbudowę i renowację zamku oraz na wszechstronną działalność. Po piętnastoletnim okresie gruntownej restauracji zamku, w 2007 r. zakończono jego odbudowę i przywracanie wyglądu, zbliżonego do dawnej świetności.
Obecnie w Zamku odbywają się koncerty, wystawy, wydarzenia kulturalne ale także imprezy o charakterze komercyjnym, takie jak wesela, bankiety, studniówki i konferencje. Te ostatnie odbywają się w mogącej pomieścić około 250 osób Sali Konferencyjnej imienia Lecha Wałęsy. Dodatkowo, w poddaszu Zamku znajduje się trzygwiazdkowy hotel, mogący pomieścić 55 osób.
Największą atrakcją Zamku Królewskiego jest kolekcja Czartoryskich zbiorów malarstwa i rzeźby europejskiej Muzeum Narodowego. Wystawione w salach Zamku Królewskiego w Niepołomicach ponad sto obrazów i rzeźb składa się na bogaty przegląd europejskiej sztuki, podzielony według tematów na cztery części: Antyk i Biblia, Wokół Nowego Testamentu, Ludzie i obyczaje oraz Natura.
Jednak przede wszystkim, Zamek \’żyje\’. Stanowi siedzibę nie tylko Fundacji Zamek Królewski, ale także Muzeum Niepołomickiego oraz restauracji “Królowa Bona”.
Źródło: “Wokół Niepołomic i Puszczy Niepołomickiej”, Julian Zinkow