Zabawa po pierwsze zwiększa orientację w świecie oraz ćwiczy umiejętności, sprzyja rozwojowi myślenia, wiedzy, spostrzegania, oraz poszczególnych czynności czynnościowych. Po drugie uczy kierowania, planowania, rozwija zdolności organizacyjne, wzbogaca osobowość dziecka. Po trzecie rozwija sferę emocjonalną życia, pogłębiając ją. Po czwarte stanowi jeden z najlepszych środków psychoterapeutycznych i często bywa stosowana jako metoda oddziaływania na dzieci z różnymi trudnościami i zaburzeniami rozwoju. Zabawa ma duże znaczenie dla rozwoju psychicznego i uspołecznienia dzieci. W jej toku kształtują się uczucia społeczne, dzieci przyswajają sobie normy, których następnie przestrzegają.

Przyjmując za punkt wyjścia definicję podaną przez J. Huizingę można wyłonić pięć cech odróżniających zabawę od innych form aktywności człowieka:

1. zabawa jest działaniem swobodnym, podjętym dobrowolnie, z własnej woli nie pod przymusem, czy na skutek zewnętrznych poleceń;
2. zabawa jest działaniem bezinteresownym, dokonywana jest dla zadowolenia, jakie mieści się w samym jej dokonaniu;
3. zabawa odbywa się w określonym – często fikcyjnym miejscu i czasie, cechuje ją odrębność i jednocześnie ograniczoność przestrzenno –czasowa;
4. w zabawie występuje element napięcia, oznacza to pojawienie się u bawiącego silnych emocji, dużego zaangażowania w to co się dzieje, osobistego stosunku do wykonywanych czynności;
5. zabawa jest ujęta w normy, rządzą nią pewne reguły, tworzy ona pewien porządek. Zabawa jest działaniem wykonywanym dla własnej przyjemności, a opartym na udziale wyobraźni, tworzącej nową rzeczywistość.

Motywem zabawy nie jest osiąganie ważnych lub użytecznych rezultatów, ani nawet samo działanie, ale przeżycie pewnych ważnych dla dziecka stron rzeczywistości, których inaczej nie jest ono w stanie przeżyć. Dobra zabawa jest dziecku potrzebna jak jedzenie, ubranie, sen. Sprawia dziecku radość, a jednocześnie uczy i rozwija. Podstawowym jej warunkiem są: odpowiednie miejsce, czas i dobrze dobrane zabawki, dobrane do wieku, możliwości i zainteresowań dziecka, ładne, kolorowe, cieszące wzrok, wzmagające pomysłowość i twórczy wysiłek dziecka, a oprócz tego naturalne zainteresowanie i zaangażowanie.

RODZAJE ZABAW:

• Zabawa samotna, w której dziecko bawi się oddzielnymi zabawkami samo, nawet w obecności innych dzieci. Rozmawia z nimi, lecz nie nawiązuje kontaktu w odniesieniu do czynności zabawowych.

• Zabawa równoległa, kiedy dzieci bawią się obok siebie, a nie ze sobą. Posługują się niekiedy tymi samymi zabawkami, brak jednak między nimi współdziałania.

• Zabawa wspólna, podczas której dzieci bawią się razem , wymieniają zabawki, pożyczają je sobie, dzielą się uwagami. Nie ma jednak działania. Nie występuje podział ról. Każde dziecko bawi się według własnych zainteresowań i chęci.

• Zabawa zespołowa, w której czynności i role są podzielone, dziecko bawi się w grupie zorganizowanej do wspólnej zabawy. Jedno lub więcej dzieci kierując, pobudza aktywność całej grupy. Zainteresowanie zabawami wspólnymi i zespołowymi wzrasta z wiekiem dzieci i zależy od warunków, w jakich one się wychowują.

• Zabawy w „rolę” rozwijają zdolności naśladowania, pomysłowość wyobraźnię, umiejętność kojarzenia wiadomości i faktów, logicznego rozumowania, przerzucania się myślą od przeszłości i przyszłości do teraźniejszości i przyszłości, stanowią wdzięczne pole do własnych twórczych pomysłów dziecka. W zabawach tych dziecko wciela się w różne postacie: jest mamą, tatą, lekarzem, policjantem, żołn9ierzem, kierowcą, a nawet psiakiem lub zajączkiem. Przybrane role odtwarza wiernie, lecz również wzbogaca i rozbudowuje według własnych pomysłów.

• Zabawy o zabarwieniu dydaktycznym mają na celu naukę. Niezbędne są dla rozwoju umysłowego, kształcą umiejętności spostrzegania, zapamiętywania, wyciągania wniosków, zapoznają z pewnymi pojęciami, np. wielkością, liczbą itp.

TERAPEUTYCZNA FUNKCJA ZABAWY

Pojęcie terapii jest wieloznaczne. Określamy tak sposób pracy z dziećmi mający na celu rozładowanie wewnętrznych konfliktów, frustracji i napięć o charakterze emocjonalnym. Spostrzegając zachowania dziecka, zewnętrznie obserwowalne, próbujemy poznać przyczyny tego zachowania i to zarówno świadomego, jak i nieświadomego. Dopiero poznanie rzeczywistych przyczyn zachowań czy trudności dziecka pozwala nam na określoną działalność terapeutyczną.

Tak więc rozumienie dziecka, jego zachowań, pozwala na dobór określonej strategii pracy terapeutycznej. We współczesnej pedagogice przedszkolnej postrzegamy dziecko uczestniczące w procesie edukacyjnym, jako swoisty układ dynamiczny, poznawczy i transgresyjny. W warunkach „układu dynamicznego” rozwijającego się dziecka – zewnętrzne zachowania się, czasami agresja, są rezultatem wewnętrznych konfliktów i napięć emocjonalnych. W przypadku „układu poznawczego’ – źródłem zachowań zewnętrznych dziecka są dopływające do niego informacje , ale tylko te, które mają dlań znaczenie, powodują jego aktywność. W przypadku zaś „układu transgresyjnego” – uznajemy, że atrybutem rozwijającego się dziecka jest akt twórczy i jego aktualizacja należy do podstawowych powinności edukacyjnych nauczyciela.

Terapia jest więc swoistym sposobem leczenia czy eliminacji napięć i zaburzeń o charakterze emocjonalnym. We współczesnej pedagogice przedszkolnej uznaje się, że podstawowym źródłem napięć czy zaburzeń emocjonalnych wymagających działalności terapeutycznej są określone rozbieżności. Pojęcie rozbieżności jest tutaj pojęciem kluczowym. Każde dziecko rozpoczynające aktywność zabawową w przedszkolu ma, najczęściej intuicyjnie odczuwane, oczekiwanie pod adresem przedszkola, nauczycieli, rówieśników. Jeżeli te oczekiwania nie są urzeczywistniane, wówczas manifestują się na zewnątrz w postaci określonych zachowań. Są to najczęściej zachowania agresywne, bierność, apatia, upór itp. Wizerunek dynamiczny rozwijającego się dziecka zakłada konieczność poznawania ewentualnych rozbieżności między oczekiwaniami dziecka a rzeczywistością przedszkolną. 

Wizerunek poznawczy rozwijającego się dziecka zakłada, że atrybutem aktywności dzieci uczestniczących w zabawie jest ciekawość poznawcza świata. Powinnością więc edukacyjną nauczyciela jest nie tylko zaspakajanie tej ciekawości, ale nade wszystko jej rozwijanie. Ewentualna rozbieżność między potrzebami poznawczymi dziecka  a możliwościami ich urzeczywistnienia powoduje określone zaburzenia emocjonalne typu; bierność, znudzenie itp. Działalność terapeutyczna sprowadza się w tym przypadku do czynności poznawania potrzeb i zainteresowań poznawczych dzieci, przy wykorzystaniu rozmowy indywidualnej i metod pośrednich, a przede wszystkim rysunku czy ekspresji motorycznej. Wizerunek transgresyjny zakłada spostrzeganie każdego dziecka jako „układu twórczego”. Oznacza to, także w ocenie nauczycieli, że każdy rezultat aktywności dziecka w sensie intencjonalnym jest dla niego nowy. Wszystkie obiekty wytwarzane przez dziecko odzwierciedlają cechy jego osobowości. Tak więc działanie dziecka w świecie obiektów przez nie wytworzonych, noszących znamię jego osobowości, to istnienie w świecie prawdziwie ludzkim i aktualizacja tego wizerunku w procesie edukacyjnym ma także walory terapeutyczne. 

Rozwijające się dziecko postrzega świat. Wszystko, co dziecko spostrzega [obiekty, sytuacje, zachowania ludzi, międzyludzkie interakcje werbalne itp.] jest dla niego źródłem informacji o świecie. Swoje przeżycia i doznania w kontakcie ze światem zewnętrznym dziecko wyraża w różny sposób. Potrzeba wyrażania swoich doznań jest immanentną właściwością rozwijającego się dziecka. Sposób wyrażania tych doświadczeń jest zróżnicowany; werbalny i pozawerbalny, zabawowy, plastyczny, a także w interakcjach społecznych z nauczycielem i rówieśnikami. Brak możliwości pełnego wyrażania swoich doświadczeń prowadzi do zaburzeń o charakterze emocjonalnym. Zaburzenia te wymagają terapii. Działalność terapeutyczna ma tutaj charakter swoisty. Sprowadza się właściwie do czynności tworzenia dzieciom warunków, w których mogłyby wyrażać swoje doświadczenia poznawcze i społeczne w sposób nieskrępowany i odpowiadających ich uzdolnieniom i potrzebom. W zabawie dziecko wyraża siebie i rozładowuje napięcia emocjonalne. Stąd zabawa, szczególnie spontaniczna, ma walory terapeutyczne. Prowadzi ona do względnej równowagi  w zachowaniach dziecka ze światem zewnętrznym i tym samym powoduje zaspokajanie potrzeb i oczekiwań dzieci. Stąd też zabawa jest jedną z podstawowych technik czy strategii pracy terapeutycznej z dzieckiem przedszkolnym.

Ważnym elementem pracy terapeutycznej w przedszkolu jest także rozmowa indywidualna z dzieckiem. Nauczyciel spostrzegając bierność, apatię czy wewnętrzne zamknięcie się dziecka, próbuje w warunkach wzajemnego zaufania poznać przyczyny takiego a nie innego zachowania się dziecka. To zaś z kolei pozwoli nauczycielowi na zorganizowanie zabawy, w której dziecko odczułoby wspólną radość tworzenia czegoś nowego i tym samym zapomniałoby o chwilowych upokorzeniach czy nie spełnionych oczekiwaniach.

Ważnym sposobem pracy terapeutycznej jest organizowanie zabawy czy inscenizacji na podstawie tekstu literackiego. Słuchając tekstu literackiego, odczytanego w sposób wyrazisty, dziecko przenosi się w inny świat, inne sytuacje i zapomina o chwilowych niepowodzeniach, braku spełnienia własnych oczekiwań, zatem udział w zbiorowym kontakcie z tekstem literackim ma także walory terapeutyczne. Walory te będą zwiększały się wówczas, gdy dzieci podejmą wspólną próbę zorganizowania sytuacji, która była przez autora odzwierciedlona w danym tekście. Tworzenie inscenizacji prowadzi do zadowolenia dzieci ze wspólnego organizowania własnej aktywności zabawowej.

Można zapewne wyróżnić wiele sposobów organizacji aktywności dzieci w przedszkolu, które mają także charakter pracy terapeutycznej. W tym znaczeniu aktywność plastyczna dziecka, motoryczno-artystyczna, odgrywa dużą rolę w tworzeniu dobrego samopoczucia dziecka w grupie rówieśniczej. Pierwszym językiem dziecka jest język sztuki. Dziecko spostrzega świat, spostrzega różne sytuacje, niejednokrotnie odbiegające od jego oczekiwań, i naturalną potrzebą jest chęć ich wyrażenia. Czyni to przede wszystkim w zabawie, ale także w wielu przypadkach w twórczości plastycznej. Tak więc interpretacja rysunków dziecka jest źródłem poznawania jego wewnętrznego stanu emocjonalnego, a także jest sposobem „wyrzucenia z siebie” tego, co powoduje napięcie emocjonalne i tym samym prowadzi do wewnętrznej równowagi.

Tadeusz Tomaszewski w książce pt. Ślady i wzorce sformułował wiele poglądów i ocen dotyczących psychologii współczesnej, umożliwiających postawienie podstawowego obecnie dylematu pedagogicznego: pedagogika oparta na śladach czy pedagogika oparta na oczekiwaniach. Pedagogika oparta na śladach, najczęściej typu pamięciowego, eksponuje percepcyjno-odtwórczy charakter aktywności dziecka, a także tzw. realizacyjną funkcję programu [przerabianie kolejnych haseł programowych, eksponuje także zasady i metody nauczania czy organizowania aktywności dzieci, sprawdzanie osiągnięć dziecka itp. Pedagogika oparta na oczekiwaniach zakłada, że powinnością edukacyjną nauczyciela jest stymulowanie, wspieranie, inicjowanie rozwoju potrzeb i oczekiwań dziecięcych związanych z poznawaniem świata, potrzebą aktywności oraz próbą urzeczywistniania tych oczekiwań w aktywności zabawowej dzieci.
Pedagogika ta zakłada także tzw. percepcyjno-innowacyjny charakter aktywności dzieci oraz interpretacyjną funkcję programu [nauczyciel ma interpretować, wykorzystywać program w interesie rozwijającego się dziecka]. Propaguje nie metody czy zasady nauczania, ale metody wspierania aktywności edukacyjnej dziecka, wreszcie zastępuje dość często sformalizowane metody kontroli i oceny osiągnięć dziecka czynnością wartościowania jego wysiłku edukacyjnego.

Pedagogika przedszkolna powinna być oparta na pedagogice oczekiwań dziecięcych. Brak zaspokojenia oczekiwań dziecięcych czy też rozbieżność między aspiracjami a rzeczywistością powodują określone zachowania obronne-bierność, apatię, upór, agresję dzieci itp. Te zachowania spostrzegane przez nauczycieli w procesie edukacyjnym interpretujemy jako reakcję na brak zaspokojenia przez przedszkole potrzeb i oczekiwań dzieci. W związku z tym do podstawowych elementów procesu terapeutycznego należą: obserwacja aktywności werbalnej dzieci, a przede wszystkim niewerbalnej, interpretacja spontanicznych wytworów własnej aktywności dzieci, w tym aktywności zabawowej, rozmowa indywidualna z dzieckiem w warunkach wzajemnego zaufania, na temat jego problemów i oczekiwań. Wszystko to razem stanowi podstawę do zindywidualizowanego postępowania terapeutycznego, eliminującego stany lękowe, zagrożenia czy nieświadomie przejmowane zachowania obronne.
   
Wszystkie współczesne koncepcje edukacyjne eksponują w swoich podstawowych założeniach działalność twórczą dzieci jako warunek ich własnego rozwoju. Koncepcje te uznają także, że tworzenie w grupie przedszkolnej odpowiedniego klimatu społecznego umożliwia twórczość, co jest zarazem działalnością terapeutyczną. To jest zadanie podstawowe. Na przykład: w systemie waldorfowskim zastosowano swoistą technikę terapeutyczną godną, moim zdaniem popularyzacji w polskich przedszkolach. Dzieci przychodzą do przedszkola na godzinę 8.00. Nauczycielka zaprasza je do sali, stojąc w drzwiach wita się z każdym dzieckiem przez podanie ręki. Gest ten oprócz zwyczaju, uważany jest za pierwszą formę kontaktu z dzieckiem. Zawiera informację dla dziecka : Jestem Ci życzliwa. Nauczyciel zaś wyczuwa, jaki jest nastrój i samopoczucie dziecka. Następnie dzieci siadają w kręgu i rozmawiają między sobą. Po chwili rozpoczynają się tzw. śpiewanki inscenizowane – nauczycielka śpiewa, gra oraz próbuje inscenizować treść piosenek. Wszystko to razem ma służyć tzw. wewnętrznemu wyciszeniu się dzieci, prowadzi w konsekwencji do podniesienia się poziomu zaufania między dziećmi i nauczycielem oraz w obrębie grupy rówieśniczej. Zaufanie rodzi otwarcie, co z kolei eliminuje wewnętrzne konflikty, napięcia emocjonalne, a zatem jest rezultatem swoiście rozumianej działalności terapeutycznej.

Działalność terapeutyczna w przedstawionym rozumieniu jest nie tylko ważnym elementem współczesnej pedagogiki przedszkolnej, ale nade wszystko powinna być moim zdaniem, treścią praktycznej działalności nauczycieli. Nasze zachowania werbalne, a przede wszystkim niewerbalne – gesty, mimika, sposób poruszania się, formy kontaktu z dzieckiem, zewnętrzna powierzchowność itp. –mają istotne walory terapeutyczne. Mogą rodzić napięcie, a więc wzmagać stopień zaburzenia emocjonalnego, mogą też rodzić zaufanie i otwarcie dzieci, a zatem mogą pełnić istotne funkcje terapeutyczne. Na koniec jeszcze jedna refleksja – praca pedagogiczna jest pracą z innym człowiekiem, dzieckiem. Stąd ogromne znaczenie terapeutyczne ma – najogólniej rzecz biorąc – osobowość nauczyciela.

W konkluzji – problem działalności terapeutycznej jest niezwykle złożonym zagadnieniem, a doprawdy tak mało poznanym. W kształceniu nauczycieli istotny jest nie tylko wyuczony repertuar technik edukacyjnych, ale nade wszystko szeroko rozumiane doświadczenie społeczne w kontaktach z innymi ludźmi. To będzie miało istotny wpływ na poziom rozwoju wewnętrznych przeżyć i doznań, jednym słowem bogactwa wewnętrznego, a to z kolei może mieć wpływ na stopniowy rozwój terapeutycznej osobowości nauczyciela, organizującego dzieciom aktywność zabawową.

Autor: mgr Hanna Pospiech