Stanisław Leszczyński urodził się 20 października 1677 r. we Lwowie jako syn Rafała Leszczyńskiego, podskarbiego wielkiego koronnego i starosty generalnego Wielkopolski, oraz Anny Jabłonowskiej, córki Stanisława, kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego. W latach 1704–1709 i 1735–1736 był królem Polski; książę Lotaryngii i Baru.
Kształcił się w protestanckim gimnazjum akademickim w Lesznie. Znał dobrze łacinę, język włoski, niemiecki i francuski. W latach 1695–1696 podróżował po Austrii, Włoszech, Francji, Holandii i Niemczech. Dzięki małżeństwu zawartemu w maju 1698 r. z Katarzyną z Opalińskich stał się jednym z najzamożniejszych w Polsce magnatów. Miał dwie córki: Annę i Marię, przyszłą żonę Ludwika XV.
Początkowo razem ze swoim ojcem byli stronnikami Augusta II. W 1697 r. Stanisław został podczaszym koronnym, a dwa lata później wojewodą poznańskim. Po śmierci ojca w 1703 r. stanął jednak na czele wielkopolskiej antysaskiej opozycji. Popierał plan detronizacji Augusta II i osadzenia na tronie Jakuba Sobieskiego, najstarszego syna króla Jana III.
Był zwolennikiem sojuszu ze Szwedami i współorganizatorem wrogiej wobec Augusta II konfederacji wielkopolskiej, którą 16 lutego 1704 r., dwa dni po ogłoszeniu bezkrólewia w Rzeczypospolitej, przekształcono na zjeździe w Warszawie w konfederacje generalną. W kwietniu 1704 r. pertraktował jako delegat konfederacji warszawskiej z królem Szwecji Karolem XII w Lidzbarku Warmińskim zabiegając o gwarancję nienaruszalności granic oraz wycofanie wojsk szwedzkich z Polski po wyborze nowego króla. Spotkanie z zaowocowało nieoczekiwanie wysunięciem przez Karola XII Stanisława Leszczyńskiego jako kandydata do tronu polskiego. Do elekcji doszło 12 lipca 1704 r. we wsi Wola pod Warszawą. Wkrótce Sasi wkroczyli do Wielkopolski, grabiąc i niszcząc dobra Leszczyńskiego.
Podporządkowany politycznie Karolowi XII i pozbawiony własnej siły militarnej, Leszczyński nie cieszył się szerokim poparciem ze strony społeczeństwa. Nie miał również większego wpływu na przebieg wojny, chociaż starał się przeciwdziałać łupieniu kraju przez Szwedów.
4 października 1705 r. w kolegiacie św. Jana w Warszawie został koronowany na króla Polski, a 28 listopada zawarł traktat przyjaźni ze Szwecją, oddając jej Rzeczpospolitą w pełną zależność. Rządy Leszczyńskiego były związane ściśle z sukcesami oręża szwedzkiego. Zostały utwierdzone w 1706 r. po wkroczeniu Szwedów do Saksonii. Po podpisaniu we wrześniu traktatu pokojowego w Altranstädt, August II zrzekł się korony polskiej, a Stanisław Leszczyński stał się jedynym polskim królem.
Leszczyński dążył do zjednoczenia zwalczających się obozów i pojednania ze stronnikami Sasa. Zabiegi te zostały jednak udaremnione przez szwedzkiego monarchę, który zabronił zwołania sejmu pacyfikacyjnego oraz godzenia się na ustępstwa na rzecz dotychczasowych przeciwników. Brak popularności u szlachty, która winiła króla za zdzierstwa szwedzkie w Polsce, a także akcja cara Rosji Piotra I, protektora antyszwedzkiej konfederacji sandomierskiej, sprawiły, że próby podporządkowania całego kraju zakończyły się niepowodzeniem.
Niepowodzeniem zakończyły się również plany przyłączenia Ukrainy zadnieprzańskiej i wyprawa Karola XII przeciwko Rosji. Po druzgocącej klęsce Szwedów pod Połtawą 8 lipca 1709 r. Leszczyński został opuszczony przez większość swoich zwolenników i zmuszony do wyjazdu z Polski. Schronił się w Szczecinie, a następnie wyjechał do Szwecji, skąd kierował ruchem antysaskim, zwłaszcza w Wielkopolsce.
W lipcu 1710 r. Karol XII powierzył Leszczyńskiemu naczelne dowództwo nad wojskami szwedzkimi na Pomorzu Zachodnim. Jednak zamiast walczyć, polski król prowadził pertraktacje z wysłannikami Augusta II, zrzekając się na mocy układu zawartego w Ribnitz 5 grudnia 1712 r. wszelkich praw do korony polskiej, a także zobowiązując się do wydania oryginału aktu abdykacji Wettyna z 1706 r.
Aby uzyskać akceptację tego porozumienia przez króla szwedzkiego, Leszczyński udał się do Turcji, gdzie przebywał Karol XII. Jego projekt abdykacyjny został jednak odrzucony przez Karola, a on sam stał się w rękach polityków tureckich pomocnym narzędziem w planie opanowania przez Portę Ukrainy. W maju 1714 r. opuścił Turcję i zamieszkał w ofiarowanym mu przez Karola XII księstwie Dwóch Mostów w Nadrenii. Po śmierci szwedzkiego króla Leszczyński przeniósł się w 1719 r. do Wissemburga w Alzacji. Poprawę sytuacji przyniosło mu małżeństwo jego córki Marii z królem Francji Ludwikiem XV zawarte w 1725 r. Nową siedzibą króla-wygnańca stał się zamek w Chambord.
Po śmierci Augusta II odżyły jego nadzieje na odzyskanie korony polskiej. W tym celu Leszczyński udał się w przebraniu kupca do Polski. 8 września 1733 r. przybył potajemnie do Warszawy, gdzie ukrył się w ambasadzie francuskiej. Dzięki protekcji dyplomacji francuskiej i wzrostowi popularności w kraju został ponownie wybrany na króla Polski w czasie elekcji 12 września 1733 r.
Interwencja zbrojna Rosji i elekcja Augusta III zmusiły Leszczyńskiego do schronienia się w Gdańsku. Oblegany od lutego 1734 r. przez wojska rosyjskie, pozbawiony pomocy francuskiej, wobec nieuchronnej kapitulacji Gdańska uciekł pod koniec czerwca przebrany za chłopa do Królewca. U króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I podtrzymywał opór przeciwko Augustowi III. W Polsce, w obronie Leszczyńskiego zawiązała się konfederacja w Dzikowie. Nie wierząc w jej powodzenie, a także straciwszy nadzieję na pomoc Szwecji, Francji, Turcji i Prus, Leszczyński zdecydował się 27 stycznia 1736 r. na abdykację. Opuścił Królewiec i powrócił do Francji.
W 1736 r. dożywotnio otrzymał księstwa Lotaryngii i Baru, które po jego śmierci miały zostać włączone do Francji. Osiadł w nich wraz z żoną w następnym roku. Zakres jego władzy został ograniczony na rzecz Francji, w rzeczywistości rządy sprawował wyłącznie nominalnie. Spotkał się z chłodnym i nieufnym przyjęciem mieszkańców tych księstw, jednak zyskał szybko ich sympatię, tworząc sieć magazynów zbożowych i powołując liczne fundacje dobroczynne.
Prowadził intensywną działalność budowlaną, czego przykładem są pałace i parki w Luneville, Chanteheux, Malgrange i Commercy. Z jego inicjatywy w Nancy powstał jeden z najokazalszych w Europie zespołów urbanistyczno-architektonicznych, zwieńczony placem Królewskim. Na dworze w Luneville gościli czołowi przedstawiciele wczesnego oświecenia, m.in. Monteskiusz i Wolter oraz Stanisław Konarski. Założona przez Leszczyńskiego Akademia Stanisławowska w Nancy cieszyła się sławą, a z utworzonej w Luneville Szkoły Kadetów rekrutowali się późniejsi polscy oficerowie i działacze polityczni. Inną ważną placówką powstałą dzięki Leszczyńskiemu była publiczna biblioteka w Nancy, oddana do użytku w 1750 r.
W okresie lotaryńskim nastąpił rozkwit pisarskiej twórczości Leszczyńskiego. W 1749 r. wydał „Głos wolny wolność ubezpieczający”. Opowiadał się za przeprowadzeniem w Polsce reform: m.in. domagał się wykluczenia cudzoziemców z ubiegania się o tron polski, ograniczenia liberum veto i tym samym uniemożliwienie nagminnego zrywania sejmów, objęcia chłopów ochroną prawną ze strony państwa, reformy wojska i systemu podatkowego, a także usprawnienia władzy centralnej poprzez utworzenie kolegialnych rad ministerialnych.
Obok dzieł politycznych w jego dorobku pisarskim znalazły się również rozprawy moralno-filozoficzne i religijne, które zostały wydane zbiorowo jako „Oeuvres du philosophe bienfaisant – Dzieła dobroczynnego filozofa” w 1764 r. Sam również malował oraz rysował.
Zmarł 23 lutego 1766 r. w Luneville, w wyniku rozległych poparzeń. Kiedy odkładał fajkę, którą palił w fotelu obok kominka, od iskier zajęło się ubranie króla. Został pochowany w wybudowanym przez siebie kościele Notre-Dame-de-Bon-Secours (Matki Boskiej Miłosiernej) w Nancy.
akr/
