Teoría política feminista

As teorías políticas feministas caracterízanse por realizar un tratamento dos problemas políticos e filosóficos dende unha perspectiva feminista. Dentro do feminismo distínguense dúas teses: unha descritiva e outra normativa. A descritiva sostén que se dá unha situación desigual entre homes e mulleres. A normativa sostén que esta situación debería mudar. Está distinción pódese corresponder cos dous obxectivos principais do feminismo:

1. diagnosticar as fontes e as formas da desigualdade de xénero e
2. propoñer principios ou políticas que revertan esta situación.

Debido á pluralidade de propostas e enfoques cos que se afrontan estás dúas cuestións, sería máis axeitado falar de feminismos debido ás diverxencias entre distintas posturas.

Para estruturar esta entrada propiamente ao redor da teoría política, reduciremos o conxunto de enfoques achegándonos ás propostas centradas en incluír un exame do Estado, centrado en:

1. no seu papel na reprodución da desigualdade de xénero e
2. no seu potencial para corrixir esta situación.

A teoría política feminista fai un esforzo por incluír nas teorías políticas tradicionais unha perspectiva de xénero, explicitando así a existencia das desigualdades que abranguen este eido.

Correntes feministas

Feminismo liberal

O nacemento do feminismo liberal dáse na primeira onda do movemento no século XIX, manténdose (con transformacións) na actualidade. O liberalismo coloca a liberdade no foco do debate, o feminismo liberal baseándose nesta doutrina focalízao na liberdade das mulleres, sendo o Estado o garante deste principio.

Existen diferentes concepcións do que se considera a liberdade; este problema do liberalismo tradúcese no propio feminismo, por tanto existirán distintos posicionamentos, en moitos casos opostos entre si. O tipo máis tradicional na literatura feminista é o que interpreta a liberdade no que respecta á autonomía das mulleres, baseándose na libre elección e na independencia política, sendo copartícipe e fundamentado na igualdade de oportunidades para o bo funcionamento do mesmo.

Outro elemento de grande interese é a falta de distinción que establecen entre o eido privado e o público. Isto vese non só no pasado con Mary Wolltonescraft na súa defensa da igualdade legal, pondo o foco na herdanza e na propiedade, pero mantendo en certa medida a distinción entre o ámbito público e o privado, sendo neste segundo onde se albisca a conformación dun constructo social do xénero, pero sen politizalo, como pode ser o que logo traerá a colación o feminismo radical co lema “o persoal é político”. No caso do presente, exemplos como o de Martha Nussbaum, na súa perspectiva das capacidades, falará do eido público como campo de batalla feminista.

Susan Moller Okin, unha das autoras máis influentes do feminismo liberal, fai unha rehabilitación da teoría da xustiza de Rawls, propoñendo que se aplique non só á estrutura básica da sociedade, senón tamén ao funcionamento interno da familia, que segundo ela, debería ser considerada unha institución. Isto atangue en particular ao que Rawls chama “principio da diferenza”, que permite a desigualdade na medida na que non cause dano. Okin achegou neste sentido políticas a prol de protexer as mulleres no eido familiar, dedicadas por exemplo á distribución equitativa en caso de divorcio ou programas de educación cívica.

Un exemplo neste mesmo senso é o de Iris M. Young. Esta autora critica a teoría da xustiza de Rawls ao soster que ao deseñar os principios de xustiza deixa de lado cuestións que atanguen ás desigualdades de xénero. Esta autora sostén que é necesario aplicar á estrutura familiar os principios de xustiza así como o principio de diferenza, ademais de promover políticas públicas dirixidas a eliminar as desigualdades dentro do ámbito familiar. O problema dentro desta concepción reside en que cuestións deben ser incluídas, así por exemplo a pesar de que a prostitución ou a xestación subrogada poidan ser entendidas como prexudiciais para as mulleres, esta postura defenderá a súa regulación, posto que as mulleres deben poder decidir libremente.

En xeral, o traballo actual do feminismo liberal é analizar ata que punto pode ter éxito o enfoque feminista da teoría da xustiza de Rawls, puramente político, ou se é mellor enmarcarse nun liberalismo máis amplo.

Feminismo socialista e marxista

O proxecto igualitario que defende o socialismo parece complexo de implantar sen ter en conta a metade da humanidade, de aí o interese histórico desta corrente política polo feminismo.

Os socialistas utópicos foron os primeiros en ter en conta a situación da muller. O punto de partida do seu pensamento era a miserable situación económica e social na que vivía a clase traballadora. Propoñían a volta a pequenas comunidades nas que puidese existir unha certa autoxestión e  o desenvolvemento da cooperación dos seres humanos nun réxime de igualdade, que afectase tamén aos sexos. A crítica principal que recibiron os utópicos foi por non ter criticado suficientemente a división sexual do traballo.

Nesta corrente do pensamento socialista as teses de Fourier tiveron moito impacto. Sostiña que a situación das mulleres era o indicador clave do nivel de progreso. Tampouco hai que esquecer a Flora Tristán, quen no seu traballo Unión Obrera (1843) sostivo que todas as desgrazas do mundo viñan dadas polo esquecemento que historicamente se tivo das mulleres e os seus dereitos. Nos seus proxectos de reforma, a educación das mulleres resulta crucial para o progreso das clases traballadoras, inda que, iso si, debido á influencia que como nais, fillas e esposas teñen sobre os varóns. Para Tristán as mulleres sono todo na vida do obreiro, o que non deixa de supoñer unha acrítica asunción da división sexual do traballo.

Sant-Simon e Owen propuxeron a idea de que o poder espiritual dos varóns tíñase esgotado e a salvación da sociedade soamente podía proceder do lado feminino. A maior e máis específica achega do socialismo utópico reside na importancia que lle deron á transformación da institución familiar. Consideraron o celibato e o matrimonio indisoluble como institucións represoras e causa da inxustiza e infelicidade.

Partimos das premisas básicas do marxismo socialista para entender a loita feminista. Entendemos unha posición constructivista segundo a cal comprendemos que a natureza humana constitúese socialmente o que significa que é un produto das forzas sociais que remite contra a opresión capitalista.

Diferenciamos, por unha banda, o feminismo marxista se entendemos que a opresión das mulleres vén dada pola sociedade de clases. Por outro lado, distinguimos se somos feministas socialistas, que este clasismo preséntase vinculado co patriarcado, engadindo deste xeito, outra premisa.

Dende unha análise antropolóxica, Friedrich Engels na súa obra The Origin of the Family, Private Property and the State (1884) comenta que nas sociedades primitivas se ben existía xa unha división do traballo sexualmente categorizado, poderíamos atopar un nivel básico de igualdade que foi eliminado coa aparición das relacións económico-capitalistas. Fala incluso dun certo matriarcado referido a herdanza da propiedade pola liña materna. A agricultura supuxo a introdución do comercio e con isto a posibilidade de acumulación do capital por parte dos homes posibilitando a dominación do home sobre a muller a través da posesión de riquezas.

As feministas marxistas aplican a análise de Marx referente ao capitalismo e explican así a realidade da dicotomía explotador/explotado. A opresión das mulleres é resultado da sociedade de clases que á súa vez é un produto do capitalismo e polo tanto só se supera se se supera o sistema capitalista.

A división sexual do traballo subordina ás mulleres ao home xa que a idea do patriarcado implica que para que exista traballo produtivo (homes nas fábricas) ten que haber traballo reprodutivo (mulleres pechadas na casa que proporcionan sustento aos homes). Deste xeito, as mulleres atópanse dobremente explotadas e convírtense nun sustento do traballo produtivo e do capitalismo que as oprime. Historicamente, este traballo non foi considerado como tal e polo tanto foi adscrito como non remunerado. Esta última idea resulta unha crítica ao traballo de Marx polas feministas marxistas por non estar incluído nos seus escritos aínda que presenta a tese fundamental do sistema económico como sustento da subordinación das mulleres, o cal recollen.

Inessa Armand, a primeira dirixente do Departamento da Muller na Revolución Rusa de 1917, fixo a seguinte observación: “Se a liberación da muller é impensable sen o comunismo, o comunismo é tamén impensable sen a liberación da muller”. Esta afirmación é un perfecto resumo do problema con que se atopan as primeiras feministas no seo do comunismo. Como se relacionan a loita polo socialismo e a loita pola liberación da muller? É posible unha sen a outra?

Esta idea de transversalidade, que será recuperada nos nosos días polo feminismo de 3º onda, foi motivo de longos debates. En xeral o feminismo marxista caracterízase por darlle relevancia a ambas cuestións pero non está claro se unha hase de subordinar á outra en tempo e recursos. O mellor exemplo atopámolo en Aleksandra Kollontai que será protagonista de primeira orde e sufrirá esta dicotomía na súa propia vida: lealtad ao partido comunista ou á liberación das mulleres? cal de ambas revolucións é máis urxente?

Finalmente ela se decantará por darlle prioridad á emancipación feminista fronte á revolución criticando a Clara Zetkin que lle daba prioridade á revolución obreira.

Os marxistas clásicos defenden unha postura conservadora ou “paleo” en tanto que promocionan unha sociedade pre-capitalista na que as mulleres disfrutarían de certo poder normativo. Se argumenta que a situación das mulleres como suxeitos discriminados orixinase na configuración do sistema capitalista. A opresión sería exercida polo empresario que explota aos proletarios forzandoos a unhas xornadas de traballo que precisan das mulleres para atender o fogar, a crianza etc.

Este relato foi defendido sobre todo por varóns mais tamén por mulleres. No entanto, é cuestionable e algunhas autoras inciden nesta problemática. Autoras feministas de corte marxista tamén argumentan en contra este tipo de concepcións así como en contra dalgúns postulados orixinais do marxismo.

Feminismo radical e da dominación

O feminismo radical é unha perspectiva feminista que persegue un reordenamento radical da sociedade na cal a dominación ou supremacía masculina sexa eliminada dos contextos sociais e económicos.

As feministas radicais ven unha sociedade fundamentalmente patriarcal na cal os homes oprimen e dominan as mulleres. Buscan, desta maneira, a abolición do patriarcado para a “liberación de todas dunha sociedade inxusta desafiando as normas e institucións sociais existentes”. Isto por suposto oponse á obxectivación sexual das mulleres, por medio da sensibilización social de temas como a violación e a violencia casa ás mulleres e loitando contra os roles de xénero.

O feminismo radical temperán orixinouse ou consolidouse no 1960 dentro da segunda onda do feminismo, considerando o patriarcado como un “fenómeno transhistórico” anterior ou máis profundo que outras maneiras de opresión, considerándoo non só a forma máis antiga e universal, senón a máis primaria.

As feministas radicais sitúan a raíz e causa da opresión ás mulleres nas relacións de xénero patriarcais.

Teoría e ideoloxía

As feministas radicais afirman que a sociedade é un patriarcado no cal os homes son os opresores e as mulleres, as oprimidas. Propoñen a opresión ás mulleres como a forma máis fundamental de opresión, existente dende o inicio da humanidade.

A teoría feminista radical establece que é debido ao patriarcado ao que as mulleres téñense vistas como “o outro”, “o distinto” á norma masculina e sistematicamente oprimidas e marxinadas. Ademais, tamén afirman que os homes como clase vense beneficiados desta situación. A teoría patriarcal non é xeralmente definida como a creencia de que os homes sempre se benefician das mulleres. Porén, mantén que o elemento primordial do patriarcado é a relación de dominación, onde unha parte é dominada e explotada para o beneficio da outra. As feministas radicais opinan que os homes, como clase, utilizan utilizan os sistemas sociais e diversos métodos para manter ás mulleres reprimidas. É por isto polo que esta teoría busca a abolición do patriarcado, mudando as normas e institucións sociais existentes; e cre que a eliminación do patriarcado suporá a liberación da sociedade dunha situación inxusta.

A influencia da teoría política feminista radical no movemento da liberación das mulleres foi considerable. A co-fundadora do grupo feminista radical Redstockings, Ellen Willis, escribiu en 1984 que “as feministas conseguiron que a política sexual fose recoñecida como unha cuestión pública”. Tamén, o vocabulario feminista creado na segunda onda axudou a legalizar o aborto nos Estados Unidos. A influencia do feminismo radical pode verse na adopción de cuestións na National Organization for Women (NOW), un grupo feminista que tivérase previamente centrado enteiramente en cuestións de tipo económico.

Movemento

A ideoloxía do feminismo radical en Estados Unidos desenrolouse como un compoñente do movemento da liberación da muller. Medrou influenciado co movemento dos dereitos civís que tivo auxe na década dos 60. Moitas das mulleres que formaron parte do feminismo radical contaron cunha experiencia previa dentro da reivindicación radical contra o racismo. Cronoloxicamente pode considerarse dentro do movemento da segunda onda do feminismo. As pioneiras desta segunda onda máis coñecidas son S. Firestone, K. Sarachild, Ti-Grace Atkinson, Carol Hanisch, J. Brown. Moitos grupos locais de mulleres na década dos 60, como UCLA Woman’s Liberation Front, ofreceron niveis de debate sobre as distintas correntes ideolóxicas do feminismo.

A raíz da discriminación e da opresión cara a poboación racializada, xurdiu unha motivación para realizar unha protesta semellante sobre a situación das mulleres. Deste xeito, centráronse nunha ampla variedade de dereitos nos que se inclúen o aborto, independenza económica, trato igualitario ante a lei…

Nos 60, o feminismo radical xurdiu de forma simultánea co feminismo liberal e as discusións das clases traballadoras. Primeiro nos Estados Unidos, segundo en Reino Unido e, por último, Australia. Desta forma, púxose de manifesto que a opresión non pertencía só a grupos da clase media.

En liña con isto, xeráronse unha serie de grupos de intelectuais, traballadores e mulleres de clase media; que comezaron a compartir as súas experiencias, xerándonse discusións nas que as mulleres se decataron da opresión que sufrían. Así pois, comezou a súa afiliación política. En base a ditas discusións, as mulleres chegaron á conclusión de que pór fin ao patriarcado era o paso definitivo para unha sociedade libre.

O feminismo que emerxeu destas discusións,focalizouse na liberación das mulleres, co propósito de reivindicar que estas tiveran o mesmo poder que os homes; aclamando que son dominadas polo patriarcado en función dos intereses dos homes.

Acción

O feminismo radical non é só un movemento ideolóxico e teórico, as feministas radicais tamén tomaron acción directa. En 1968 protestaron contra Miss América baixo o pretexto de criticar as ideas sexistas de beleza e as expectativas socias. Pese a que non se quemou ningún suxetador dito día, esta protesta é famosa pola frase de “bra-bunner”. En 1970 máis dunha centena de feministas estiveron 11 horas sentadas fronte a Ladies Home Journal. Ditas mulleres demandaron que o editor fora suplantado por unha muller editora. Ditos feitos tiveron gran repercusión nos medios de comunicación.

Organizacións sociais e obxectivos

As feministas radicais formaron pequenos grupos activistas ou asociacións comunitarias en torno aos obxectivos perseguidos. Moitas feministas radicais en Australia, participaron nunha serie de grupos que construíron grupos de mulleres. Na metade da década dos 80, moitos dos grupos orixinais ou pioneiros disolvéronse, e o feminismo radical aproximouse ás organizacións universitarias. Deste xeito, non é concebíbel a existencia do feminismo radical sen ter en conta o activismo estudantil e a colaboración das mulleres da clase traballadora. Algunhas das demandas eran:

• Dereitos sobre a cuestión reprodutiva destacando: aborto, crianza d@s fill@s, coidados etc.
• Acabar coa organización da cultura sexual: abolir roles de xénero tradicionais, revisar conceptos de masculinidade e feminidade etc. Nesta liña, aliáronse con outras correntes feministas.

Feminismo radical lésbico

As lesbianas radicais distínguense doutras feministas radicais polas súas raíces ideolóxicas no lesbianismo político. As lesbianas radicais ven o lesbianismo como un acto de resistencia contra a institución política da heterosexualidade, a cal consideran que é violenta e opresiva cara ás mulleres.

Durante o Movemento de Liberación da Muller da década de 1970, as mulleres heterosexuais que estaban dentro do movemento foron desafiadas sobre a base de que a súa identidade sexual, perpetuaba os sistemas patriarcais que estaban intentando desfacer. As lesbianas radicais criticaron o movemento de liberación das mulleres por non criticar a "opresión psicolóxica" da heteronormatividade, que cren que é "a base sexual das institucións sociais". Argumentaron que as relacións de amor heterosexuais perpetúan as relacións de poder patriarcais a través da "dominación persoal" e, polo tanto, contradín directamente os valores e obxectivos do movemento. Consideran que o movemento de liberación das Mulleres nunca terá éxito sen desafiar a heteronormatividade.

As lesbianas radicais cren que o lesbianismo ameaza activamente os sistemas patriarcais de poder. Definían as lesbianas non só polas súas preferencias sexuais, senón tamén pola súa liberación e independencia dos homes. As lesbianas libéranse da dominación masculina ao desconectarse deles non só no sexual, senón tamén financeiramente e emocionalmente.

Rexeitar as normas de xénero, sexo e sexualidade é fundamental para o feminismo lésbico radical. O lesbianismo como acto político representa unha capacidade para crear identidade a partir de todos os aspectos da condición humana, tanto masculina como feminina. Simultaneamente rexeita as identidades sociais que son impostas aos corpos pola cultura. As lesbianas radicais crían que a identidade lesbiana era unha identidade imposta pola muller, o que significa que debería definirse por e con referencia ás mulleres, e non en relación cos homes.

Feminismo da diferenza e éticas do coidado

O feminismo da diferenza afirma que a fonte da opresión das mulleres reside principalmente na minusvaloración das cualidades ou virtudes especificamente femininas nunha sociedade dominada polos homes. Salienta o valor da feminidade e a diferenza das mulleres fronte aos homes. Dito sexa de paso, o feminismo chamado cultural pretende xerar unha contracultura que pugne por revalorizar o feminino. En contraposición co da diferenza, este último polo xeral céntrase no ámbito político.

Carol Gilligan desenvolve unha ética do coidado no seu traballo In a Different Voice (1982), no que critica o modelo psicolóxico do desenvolvemento moral de Lawrence Kohlberg. Considéra insuficiente que a etapa máis alta do desenvolvemento moral sexa o pensamento imparcial e orientado á xustiza. No estudo de Kohlberg as mulleres acadaban un estadio moral máis baixa. Segundo Gilligan, estes resultados son debidos a un razoamento moral distinto, en función duns valores propiamente femininos, os cales deben ser revalorizados fronte aos masculinos.

Existe pois, unha contraposición entre dúas perspectivas morais distintas: a da xustiza, propia da masculinidades e identificada coa separación e coa busca de principios universalizables; e a do coidado, propia da feminidade, identificada co apego e coa parcialidade froito das relacións afectivas.

Nel Noddings e Sara Ruddick desenvolveron o enfoque da ética do coidado e ampliaron as súas ideas ó ámbito político. Noddings aposta por unha ética baseada no coidado natural, establecendo a relación madre-fillo coma exemplo fundamental. Argumenta que nas políticas sociais cuxo obxectivo sexa abordar a falta de vivenda, a educación e as enfermidades mentais, debe primar unha perspectiva moral do coidado. Ruddick enfatiza o seu estudo no impacto que tería o pensamento materno en certas decisións políticas, coma a toma de decisións acerca de se ir á guerra.

Finalmente, Eva Feder Kittay formula unha crítica ás teorías liberais e do contrato social da lexitimidade e da igualdade política. Razoa que ditas teorías ignoraron as necesidades de quen coidan a persoas dependentes. Avoga por reformas substanciais nas políticas de benestar social, familiares e médicas, e no coidado de persoas dependentes.

Feminismo posmoderno

O feminismo posmoderno nace no seo da tradición filosófica continental durante a terceira onda do feminismo da man dunha serie de autoras francesas, especialmente Hélène Cixous, Luce Irigaray e Julia Kristeva.

Estas autoras recuperan as ideas de Derrida, Lacan e da psicanálise, poñendo o seu foco de atención na idea de que a linguaxe e os sistemas de significado estruturan os nosos procesos de pensamento e a nosa experiencia. Así, enmarcanse dentro dunha crítica da razón ilustrada como mecanismo para acadar a realidade material á que, segundo as posmodernas, non temos acceso mais que a través da linguaxe e o pensamento. Deste modo, estas feministas sosteñen que a linguaxe se crea e reproduce en contextos culturais de dominación.

Dentro das correntes máis actuais, no chamado post-estruturlismo, Judith Butler ataca as teorías esencialistas, falando de identidades nómades, fronte aquelas fixas. Deste modo formula novos xeitos de habitabilidade dos corpos, no paradoxo que se crea entre a capacidade de acción do individuo e a súa formación e a dependencia con respecto ao poder. A fin é a desnaturalización de termos coma sexo, xénero ou desexo.

Problemáticas actuais

A xestación subrogada, a prostitución e a doazón de óvulos

Existen conflitos entre diferentes posicións feministas, concretamente entre o feminismo liberal e os feminismos radicais e marxistas. Estas tres actividades -xestación subrogada, prostitución e doazón de óvulos- teñen consecuencias cara ás mulleres que poden ser consideradas positivas ou negativas segundo a posición que asumamos.

O feminismo liberal asume un argumento que sería tal que:

1. As mulleres son propietarias dos seus corpos.
2. Se x é propietario de y, x pode facer o que quera con y (se e só se non afecta á liberdade doutros individuos).

├ As mulleres poden facer o que queiran cos seus corpos (se e só se non afecta á liberdade doutros individuos).

Pola contra, este argumento é rexeitado por feminismos posteriores como o radical, o marxista ou o posmoderno porque as condicións en que se dan as escollas non son xustas e, polo tanto, condicionadas pola estrutura económica ou política.

En canto á xestación subrogada -actividade remunerada ou altruísta na que unha muller permite a xestación dun feto no seu útero que pertence xeneticamente como legalmente a outros proxenitores- tense discutido a liberdade con que as mulleres escollen permitir o desenvolvemento do feto no seu útero. As posicións feministas radicais cuestionan a liberdade de tal práctica, afirmando a existencia de estruturas ideolóxicas que fan que sexan as mulleres máis desfavorecidas as que se presten á xestación subrogada, sendo a meirande parte dos casos mulleres pobres de países cuxa regulación é dubidosa.

En canto á prostitución -actividade na que unha muller (e menormente homes) permite relacións sexuais con outro/s axente/s por unha certa cantidade de diñeiro-as posicións radicais afirman que non só a súa regulación reforzaría a propia estrutura patriarcal, senón que a trata e a escravitude sexual viríase branqueada neste suposto. Polo tanto, a súa regulación ou non segue a ter un trato desfavorábel cara ás mulleres maiormente, e a escolla de ser prostituta segue a ser condicionada pola posición económica e social na que se estea.

En canto á doazón de óvulos -actividade na que unha muller se somete a un procedemento hormonal para a extracción dun número de óvulos para a súa posterior fertilización para aquelas parellas que queiran ter descendencia- o sometemento a tales procedementos químicos ten severas consecuencias a longo prazo como cancro de mama, cancro de útero, ... que, malia exporse como unha actividade altruísta, seguen a ser as mulleres en situacións desfavorábels e de precariedade económica as que se someten para a extracción de óvulos.

Pola contra, as posicións liberais seguen sen aceptar o condicionamento que sofren as mulleres pobres ao seguir no suposto de autopropiedade, como cando os traballadores aceptan contratos precarios ao poderen escoller entre aceptar o contrato ou non.

Véxase tamén

Bibliografía

• Benhabib, Seyla (1992). Situating the Self: Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics (en inglés). Nova York: Routledge. ISBN 978-0415905473. 
• Boehr, Amy, ed. (2004). Varieties of Feminist Liberalism. Col. Feminist Constructions (en inglés). Totowa, NJ: Rowman & Littlefield. ISBN 978-0742512030. 
• Butler, Judith (1999). Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity (en inglés) (2ª ed.). Nova York: Routledge. ASIN B01181VO5Y. 
• Butler, Judith (2004). Undoing Gender (en inglés). Nova York: Routledge. ISBN 978-0415969239. 
• Collins, Patricia Hill (2005). Black Sexual Politics: African Americans, Gender, and the New Racism (en inglés). Nova York: Routledge. ISBN 978-0415951500. 
• Crenshaw, Kimberlé (2003). "Demarginalizing the Intersection of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Antidiscrimination Doctrine, Feminist Theory, and Antiracist Politics". En Wing, Adrien Katherine. Critical Race Feminism: A Reader (en inglés). Nova York: New York University Press. 
• Engels, Friedich (1984). The Origin of the Family, Private Property and the State (en inglés). (edición orixinal de 1884). Chicago: Charles H. Kerr & Co. 
• Federicci, Silvia (2004). Caliban and the Witch: Women, the Body and Primitive Accumulation (en inglés). Brooklyn, NY: Autonomedia. ISBN 978-1570270598. 
• Fraser, Nancy (1996). Justice Interruptus: Critical Reflections on the “Postsocialist” Condition (en inglés). Nova York: Routledge. ASIN B01FKTOXTY. 
• Gilligan, Carol (1982). In a Different Voice: Psychological Theory and Women’s Development (en inglés). Cambridge, MA: Harvard University Press. 
• Habermas, Jürgen (1995). Moral Consciousness and Communicative Action (en inglés). Cambridge, MA: MIT Press. 
• Hartley, Christie; Watson, Lori (2010). "Is a Feminist Political Liberalism Possible?". Journal of Ethics and Social Philosophy 5 (1): 1–21. doi:10.26556/jesp.v5i1. 
• Irigaray, Luce (2001). Democracy Begins Between Two (en inglés). Nova York: Routledge. ISBN 978-0415918176. 
• Jaggar, Alison M. (1988). Feminist Politics and Human Nature (en inglés). Totowa, NJ: Rowman & Littlefield. 
• Kittay, Eva Feder (1998). Love’s Labor: Essays on Women, Equality, and Dependency. Col. Thinking Gender (en inglés). Nova York: Routledge. ISBN 978-0415904131. 
• Kolontái, Alejandra (2015). Autobiografía de una mujer sexualmente emancipada y otros textos sobre el amor (en castelán). Madrid: Horas y Horas. ISBN 978-84-96004-62-7. 
• MacKinnon, Catharine A. (1989). Toward a Feminist Theory of the State (en inglés). Cambridge, MA.: Harvard University Press. ASIN B01K2QR6Z8. 
• Mill, John Stuart (1989). "The Subjection of Women". En Collini, Stefan. On Liberty and Other Writings (en inglés). (edición orixinal de 1869). Cambridge (R.U.): Cambridge University Press. 
• Noddings, Nel (2002). Starting at Home: Caring and Social Policy (en inglés). Berkeley, CA.: University of California Press. 
• Nussbaum, Martha (2000). Sex and Social Justice (en inglés). Nova York: Oxford University Press. ISBN 978-0195112108. 
• Okin, Susan Moller (1989). Justice, Gender, and the Family (en inglés). Nova York: Basic Books. 
• Rawls, J. (1971). A Theory of Justice (en inglés). (revisada en 1999). Cambridge, Massachusetts: Belknap Press. ISBN 978-0674880108. 
• Rawls, John (1997). "The Idea of Public Reason Revisited". Chicago Law Review (Chicago) (64 (3)): 765–807. 
• Rawls, J. (1999). Freeman, Samuel, ed. Collected Papers (en inglés). Cambridge, Massachusetts: Belknap Press of Harvard University Press. 
• Ruddick, Sara (1989). Maternal Thinking: Toward a Politics of Peace (en inglés). Boston: Beacon Press. ASIN B01K2OG0XO. 
• Tong, Rosemarie Putnam (1998). Feminist Thought: A More Comprehensive Introduction (en inglés) (2ª ed.). Boulder, CO: Westview. 
• Tristán, Flora (2005). La Unión Obrera (en castelán). Barcelona: De Barris. 
• Wollstonecraft, Mary (1992). A Vindication of the Rights of Woman (en inglés). (edición orixinal 1792). Nova York: Penguin Books Ltd. ASIN B01K0TGMFW.