Srpskohrvatski jezik
| srpskohrvatski jezik | |
|---|---|
| srpskohrvatski • hrvatskosrpski srpskohrvatski • hrvatskosrpski | |
| Govori se u |  Srbija  Hrvatska  BiH  Crna Gora |
| Region | jugoistočna Evropa |
Broj govornika | 21 miliona [1] (2011) |
indoevropski
| |
| ćirilica latinica | |
| Zvanični status | |
Službeni jezik u | |
Priznati manjinski jezik u | |
| Jezički kodovi | |
| ISO 639-1 | sh (укинут 2000) |
| ISO 639-3 | hbs – uključujući kodPojedinačni kodovi: srp – srpski jezikhrv – hrvatski jezikbos – bošnjački jezikcnr – crnogorski jezik |
 Područja gde je srpskohrvatski jezik većinski (2005) | |
Srpskohrvatski jezik (prema ISO klasifikaciji srpskohrvatski makrojezik)[2] je višeznačni lingvistički termin, koji se prema različitim klasifikacijama južnoslovenskih jezika koristio za označavanje posebnog dijasistemskog ili makrojezičkog sklopa, u koji pored srpskog i hrvatskog jezika spadaju i današnji bošnjački i crnogorski jezik. Termin je skovan u 19. veku, a usvojili su ga lingvisti koji su se zalagali za stvaranje jedinstvenog književnog jezika na srpsko-hrvatskim prostorima.[3]
Tokom znatnog dela 20. veka, pojam srpskohrvatski jezik (odnosno hrvatskosrpski jezik) upotrebljavan je kao naziv za zvanični jezik u bivšoj Jugoslaviji i njenim federalnim jedinicama: Srbiji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori. Tokom tog razdoblja, zajedničke jezičke osobine su u pomenutim sredinama promovisane ne samo iz lingvističkih, već i iz političkih razloga, uz umanjivanje i zanemarivanje značajnih jezičkih razlika, što je nakon gubljenja političke podrške u vreme raspada Jugoslavije dovelo do korenitog redefinisanja jezičkih odnosa u svim državama-naslednicama. U savremenoj lingvistici postoje različita gledišta o prirodi srpsko-hrvatsko-bošnjačko-crnogorskog dijasistema, koji neki lingvisti smatraju pluricentričnim jezikom sa četiri standardizovana varijeteta, dok ga drugi klasifikuju kao makrojezik, koji je sastoji od četiri srodna, ali posebna jezika.
Pitanje o definisanju ovog lingvističkog pojma je bilo predmet brojnih rasprava, kako stručnih tako i političkih. Nakon gubitka zvaničnog ISO statusa i ukidanja posebnog "sh" koda 2000. godine,[4] došlo je do ozvaničenja posebnih ISO kodova za srpski i hrvatski, odnosno bošnjački i crnogorski jezik, a novi ISO kod hbs je u međuvremenu definisan kao srpsko-hrvatski makrojezik, s tim što novopriznati kajkavski jezik nije uključen u tu makrojezičku grupu, tako da se zvanična ISO definicija srpsko-hrvatskog makrojezika po tom osnovu razlikuje od tradicionalnog poimanja srpskohrvatskog jezika.
Na dijametralno suprotnim pozicijama su predstavnici srbistike, koji tvrde „da srpskohrvatski jezik nije ništa drugo nego preimenovani srpski (vukovski) književni jezik…“.[5] Oni tvrde da: „Termin srpskohrvatski nije lingvistički utemeljen” i da „predstavlja preimenovani srpski jezik i u srbistici ga treba zadržati samo u podsećanju na vreme dominacije političkih nad lingvističkim kriterijumima“.[6]„Ovaj novi naziv vukovskog jezika, ne samo da je etnolingvistički sporan, nego predstavlja i terminološki nonsens“.[7]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Prve zamisli o stvaranju jedinstvenog književnog jezika, koji bi služio kao zajednički jezik svih Srba i svih Hrvata, javile su se tokom prve polovine 19. veka među južnoslovenskim književnicima u tadašnjem Austrijskom carstvu. Od samog početka, među zagovornicima takvih zamisli postojala su različita mišljenja o opsegu i nazivu budućeg zajedničkog jezika. Na drugoj strani, postojale su brojne nedoumice o prirodi čitavog poduhvata, koji je zadirao u osetljiva etnička i politička pitanja. Posebnu pažnju na tok i razvoj ovog poduhvata obraćale su austrijske vlasti, koje su promovisale politiku austroslavizma. Jedan od glavnih zagovornika te politike, koja je podrazumevala ne samo političko, već i kulturno vezivanje Slovena za bečki dvor, bio je slovenački slavista Jernej Kopitar koji je zahvaljujući svojim visokim položajima u državnoj upravi vršio znatan uticaj na razvoj kulturnog života među Južnim Slovenima u Austrijskom carstvu.
Ključni korak ka stvaranju zajedničkog književnog jezika učinjen je 1850. godine, sklapanjem Bečkog književnog dogovora od strane osmorice književnika (pet Hrvata, dva Srbina i jedan Slovenac). Srpski učesnici u sklapanju ovog dogovora su bili Vuk Stefanović Karadžić i Đura Daničić.[8] Ovaj dogovor je bio plod raznih kompromisa, te je stoga sročen na uopšten način, bez zadiranja u ključna pitanja kao što su opseg i naziv zajedničkog jezika.[9] Ove neodređenosti su dovele do različitih tumačenja i rasprava, koje su vođene tokom čitave druge polovine 19. veka, da bi početkom 20. veka, u vreme zaoštravanja političke krize, dobile dodatnu političku težinu.
Od samog početka, postojale su određene razlike između srpske i hrvatske literalne forme iako su obe bazirane na štokavskom narečju, odnosno na istočno-hercegovačkom dijalektu. U isto vreme, postavilo se pitanje o statusu književnog stvaralaštva na drugim narečjima i dijalektima. Tim povodom je dolazilo do čestih razmimoilaženja između pobornika jezičke unifikacije, koji su se zalagali za ubrzanu izgradnju i promovisanje zajedničke jezičke norme, i pobornika lokalnih jezičkih tradicija, koji su se zalagali za policentrični razvoj jezika i književnosti.
Tokom 20. veka, promovisani su različiti koncepti zajedničkog jezika, te je tako zvanični jezik u Kraljevini Jugoslaviji nazivan "srpsko-hrvatsko-slovenački" dok je kasnije u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji nazivan "srpskohrvatskim" ili "hrvatskosrpskim". Nakon raspada Jugoslavije, koncept zajedničkog jezika je izgubio političku podršku, tako da je u srpskoj i hrvatskoj sredini došlo do povratka na prethodno stanje, koje je podrazumevalo postojanje posebnih jezika, srpskog i hrvatskog. Krajem 20. veka, novoproglašeni bošnjački jezik je postao zvanična norma među etničkim Bošnjacima, a isto se početkom 21. veka dogodilo i sa novoproglašenim crnogorskim jezikom, koji je postao zvanična norma među etničkim Crnogorcima.
Pitanje opsega[uredi | uredi izvor]
| Južnoslovenski jezici, narečja i izgovori |
|---|
| Standardni jezici |
| Narečja |
| Izgovori |
| Istočnoštokavski dijalekti |
| Zapadnoštokavski dijalekti |
| Lokalni govori, sociolekti, žargon i ostalo |
Već tokom 19. veka, pred srpske i hrvatske lingviste koji su se zalagali za stvaranje jedinstvenog književnog jezika zasnovanog na štokavskom narečju, postavila su se tri posebna pitanja, od kojih se prvo odnosilo na status čakavskog, drugo na status kajkavskog, a treće na odnos prema slovenačkom jeziku. Pošto celovitost srpsko-hrvatskog jezičkog sklopa u smislu obuhvatanja svih Hrvata nije mogla biti ostvarena bez uključivanja ne samo čakavskog, već i kajkavskog, tim povodom se prešlo preko lingvističkih pokazatelja, koji su svedočili da je kajkavski znatno bliži slovenačkom no štokavskom.[10]
Korak dalje je učinjen nakon stvaranja Jugoslavije (1918), kada je izvršen pokušaj uslovnog uključivanja slovenačkog jezika u zajednički "srpsko-hrvatsko-slovenački" sklop, uz pozivanje na prethodno uključivanje kajkavskog u srpsko-hrvatski sklop. Već prilikom donošenja Vidovdanskog ustava (1921) u članu 3. je zvanično propisano: "Službeni jezik Kraljevine je srpsko-hrvatski-slovenački". Ista odredba je zadržana i u Ustavu Kraljevine Jugoslavije iz 1931. godine.[11] Iako je ova zamisao nakon Drugog svetskog rata napuštena, pitanje o postojanju ili nepostojanju lingvističkih razloga za istovremeno uključivanje kajkavskog, a isključivanje slovenačkog, postalo je glavni kamen spoticanja u raspravama o opsegu jezika i kriterijumima za njegovo definisanje.
Na pitanje, zbog čega se kajkavski uključuje, a slovenački isključuje iz zajedničkog jezičkog sklopa, pobornici zajedničkog jezika nikada nisu uspevali da pruže odgovor koji bi bio zasnovan na lingvističkim kriterijumima, tako da je to pitanje zaobiđeno i prilikom donošenja Deklaracije o zajedničkom jeziku (2017). Među pobornicima zajedničkog srpsko-hrvatsko-bošnjačko-crnogorskog jezika postroji struja koja se zalaže za svođenje jezičkog opsega na štokavsko narečje, što se u hrvatskoj sredini doživljava kao pokušaj razbijanja hrvatskog jezičkog korpusa, koji uključuje čakavski i kajkavski. Sva ova pitanja su predmet čestih rasprava, ne samo među lingvistima, već i u široj javnosti.[12]
Osobine jezika[uredi | uredi izvor]
Poput ostalih južnoslovenskih jezika, srpskohrvatski ima prostu fonologiju od pet samoglasnika i dvadeset i pet suglasnika. Gramatika se razvila prvobitno iz praslovenskog jezika sa kompleksnim promenama zadržavši sistem od sedam padeža po kojim se menjaju imenice, pridevi, zamenice i brojevi. Glagoli se menjaju po vremenima. Srpskohrvatski jezik toleriše različit raspored istih reči mada uobičajen raspored je subjekat, predikat i objekat. Može biti pisan na srpskoj ćirilici ili Gajevoj latinici sa trideset slova sa odgovarajućim glasovima. Ortografija je veoma fonemična u svim normama.
Nazivi jezika u federalnim jedinicama bivše Jugoslavije[uredi | uredi izvor]
Srpskohrvatski jezik je imao različite nazive u federalnim jedinicama bivše SFRJ:
- SR Srbija: srpskohrvatski
- SR Hrvatska: srpskohrvatski ili hrvatskosrpski (1945—1974), hrvatski ili srpski (1974—1991)
- SR Bosna i Hercegovina: srpskohrvatski;
- SR Crna Gora: srpskohrvatski
Današnje standardnojezičke forme[uredi | uredi izvor]
Današnje standardnojezičke forme koje su tokom druge polovine dvadesetog veka bile u sastavu srpskohrvatske standardnojezičke forme su:
- bošnjački jezik (služben u Bosni i Hercegovini)
- hrvatski jezik (služben u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini)
- srpski jezik (služben u Srbiji, Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini)
Kao nestandardni postoji i crnogorski jezik, koji još uvek nije zvanično normiran, misleći pritom da se oko 36% građana Crne Gore izjasnilo da govori ovim jezikom.
I danas ima ljudi koji se na popisu stanovništva izjašnjavaju da govore srpskohrvatskim jezikom, iako koriste jednu od nastalih varijanti.
Mnogi svetski lingvisti ne priznaju današnju socio-lingvističku podelu jedinstvenog srpskohrvatskog jezika na srpski, hrvatski, bošnjački, crnogorski, itd, već smatraju da se i dalje radi o jedinstvenom jeziku.
Primer istovetnosti srpskog, hrvatskog i bošnjačkog:
| Srpski jezik | Hrvatski jezik | Bošnjački jezik |
|---|---|---|
| Sarajevo je glavni grad Bosne i Hercegovine. Srpskohrvatski jezik je bio jedan od službenih jezika Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. | Sarajevo je glavni grad Bosne i Hercegovine. Srpskohrvatski jezik bio je jedan od službenih jezika Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. | Sarajevo je glavni grad Bosne i Hercegovine. Srpskohrvatski jezik je bio jedan od službenih jezika Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. |
Primer razlikovanja srpskog, hrvatskog i bošnjačkog:
| Srpski jezik | Hrvatski jezik | Bošnjački jezik |
|---|---|---|
| U pogledu izduvnih gasova i zagađivanja vazduha u Jerusalimu, bilo bi potrebno preduzeti m(j)ere bezb(j)ednosti! | Glede ispušnih plinova i onečišćavanja zraka u Jeruzalemu, bilo bi potrebno poduzeti mjere sigurnosti! | U pogledu ispušnih[13] gasova i zagađivanja vazduha u Jerusalemu, bilo bi potrebno preduzeti mjere bezbjednosti! |
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „The Slavic Languages” (PDF). Cambridge Language Surveys. Pristupljeno 19. 6. 2017.
- ^ ISO 639-3: Serbo-Croatian is a macrolanguage
- ^ Ivić 1991. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFIvić1991 (help)
- ^ ISO 639-2: Change History (sh)
- ^ Miloš Kovačević i Mihailo Šćepanović, Srpski jezik u vrtlogu politike, Nikšić, 2011, str.151
- ^ „Miloš Kovačević (2014): Kako je srpski preimenovan u srpskohrvatski. Pristupljeno: 19.08.2020.”.
- ^ „Janjušević Oliveri, Ana (2011), „O vrtlozima srpskog jezika“, Radovi Filozofskog fakulteta: Filozofski fakultet Univerziteta u Istočnom Sarajevu, br. 13, knj.1, str. 786.” (PDF).
- ^ Golub Dobrašinović, "140 godina Bečkog dogovora", Književnost: mesečni časopis, god. 45, knj. 89, sv. 4 (1990), str. 690-704.
- ^ Petar Milosavljević, Uvod u srbistiku, Beograd 2003, 177-186.
- ^ Zajc 2008.
- ^ Dimić 1997, str. 382.
- ^ Politika (2010): Srpskohrvatski nije ni narodni ni književni srpski jezik
- ^ Halilović, S; Pravopis bosanskoga jezika, Sarajevo, 1996. (v. pp. 269. i pp. 273.)
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Alexander, Ronelle (2006). Bosnian, Croatian, Serbian, a Grammar: With Sociolinguistic Commentary. Madison: University of Wisconsin Press.
- Alexander, Ronelle (2013). „Language and Identity: The Fate of Serbo-Croatian”. Entangled Histories of the Balkans. 1. Leiden & Boston: Brill. str. 341—417.
- Greenberg, Robert D. (1999). „In the Aftermath of Yugoslavia's Collapse: The Politics of Language Death and Language Birth”. International Politics. 36 (2): 141—158.
- Greenberg, Robert D. (2004). Language and Identity in the Balkans: Serbo-Croatian and its Disintegration (1. izd.). New York: Oxford University Press.
- Greenberg, Robert D. (2008). Language and Identity in the Balkans: Serbo-Croatian and its Disintegration (2. dopunjeno izd.). New York: Oxford University Press.
- Greenberg, Robert D. (2013). „Language, Religion, and Nationalism: The Case of the Former Serbo-Croatian”. Typen slavischer Standardsprachen: Theoretische, methodische und empirische Zugaenge. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. str. 217—231.
- Dimić, Ljubodrag (1997). Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941. 3. Beograd: Stubovi kulture.
- Zajc, Marko (2008). Gdje slovensko prestaje, a hrvatsko počinje: Slovensko-hrvatska granica u 19. i početkom 20. stoljeća. Zagreb: Srednja Europa.
- Ivić, Pavle (1956). Dijalektologija srpskohrvatskog jezika: Uvod i štokavsko narečje (1. izd.). Novi Sad: Matica srpska.
- Ivić, Pavle (1991). Iz istorije srpskohrvatskog jezika. Niš: Prosveta.
- Ivić, Pavle (1991). Iz srpskohrvatske dijalektologije. Niš: Prosveta.
- Kovačević, Miloš (2011). „Nezatvorena pitanja srpskoga jezika” (PDF). Oktoih: Časopis Odjeljenja za srpski jezik i književnost Matice srpske - Društva članova u Crnoj Gori. 1 (1-2): 45—54.
- Kordić, Snježana (2010). Jezik i nacionalizam (PDF). Zagreb: Durieux.
- Stevanović, Mihailo (1953). „Oko naziva našeg jezika” (PDF). Naš jezik. 4 (9-10): 316—322.[mrtva veza]
- Ivić, Pavle (1986). Srpski narod i njegov jezik (PDF). Beograd: Srpska književna zadruga.
- Ivić, Pavle (1998). Pregled istorije srpskog jezika. Sremski Karlovci : Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića.
