Warszawa wielu kultur

Tadeusz W. Świątek 

Rafał Chwiszczuk 

skład i łamanie – Studio Graf Ireneusz Mitura – typesetting and formatting 

projekt okładki – Agata Wojas – cover project 

korekta – Jakub Skrzek – proofreading 

tłumaczenie – Marta Rynkiewicz / George Slowikowski – translation 

druk – LOTOS Poligrafi a Sp. z o.o. – printing 

publikacja została wydana dzięki dofi nansowaniu ze środków m. st. Warszawy, niniejsza broszura jest częścią projektu „Warszawa Międzykulturowa” zrealizowanego przez fundację „Cultus” 

the publication was funded by the City of Warsaw and is a part of the „Multicultural Warsaw” project realized by the „Cultus” foundation 

Warszawa 2009

Warszawa wielu kultur 

Warsaw a city of many cultures 

Tadeusz W. Świątek 

Rafał Chwiszczuk

Około 200 mln ludzi na całym 

świecie mieszka i żyje poza 

miejscem swojego urodzenia, 

co stanowi niemalże 

3% populacji światowej. Oznacza to, że 

w przybliżeniu jedna na trzydzieści pięć 

osób jest migrantem. Migranci mogliby 

stanowić piąte co do wielkości państwo 

świata i mogliby zasiedlić 116 miast 

wielkości Warszawy 1 . 

Ruchy migracyjne powodowane 

różnymi czynnikami są dzisiaj szczególnie 

widoczne. Wpływają na kształt polityk 

poszczególnych państw, kształtują 

strukturę społeczną, przyczyniają się do 

zmian w sferze kultury. Kwestie związane 

z migracjami zarobkowymi są coraz 

częściej podnoszone i omawiane. Polacy 

wyjeżdżają za granicę w poszukiwaniu 

lepszych możliwości pracy i rozwoju, do 

Polski przyjeżdżają osoby, pokładające 

nadzieję, że znajdą dla siebie miejsce 

w tym kraju. 

Międzynarodowa Organizacja ds. 

Migracji 2 działa według zasady, że uporządkowane 

migracje, z poszanowaniem 

praw człowieka przynoszą korzyści 

zarówno samym migrantom, jak i społeczeństwom 

przyjmującym. Migranci 

stanowią i stanowili na przestrzeni dziejów 

Warszawy istotny element życia 

ekonomiczno-społecznego. Również dzisiaj 

ważne jest budowanie spójnych i tolerancyjnych 

społeczeństw, w których 

populacja imigrantów harmonijnie koegzystuje 

z ludnością miejscową. Kluczowym 

elementem działań na rzecz budowy 

takich społeczeństw jest ułatwianie 

integracji migrantów, rozumianej jako 

dwustronny proces wzajemnej adaptacji 

migrantów i społeczeństwa przyjmującego 

w wymiarze ekonomicznym, społecznym, 

kulturowym i politycznym. 

Społeczeństwa przyjmujące migrantów 

łączy wiele, a może łączyć jeszcze 

więcej, jeżeli uświadomimy sobie korzyści 

płynące z otwartości, akceptacji i tolerancji. 

Historie przedstawione w niniejszej 

publikacji można podsumować jednym 

zdaniu: Migrantom się udaje, a dzięki 

nim udaje się całemu społeczeństwu! 

Warszawa ponownie staje się miastem 

wielokulturowym. Cieszmy się 

z tego, ponieważ jak pokazuje niniejsza 

publikacja, jest to dobre, ciekawe 

i wzbogacające. 

Międzynarodowa 

Organizacja ds. Migracji 

21 sierpnia 2009 

1 http://www.iom.int/jahia/Jahia/about-migration/facts-and-figures/global-estimates-and-trends 

2 Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji (IOM) jest organizacją międzyrządową powstałą 

w 1951 roku. W skład IOM wchodzi 127 krajów członkowskich, w tym Polska od 1992 r. IOM prowadzi 

na całym świecie działania związane z zarządzaniem migracjami, wspomaganiem migracji, regulowaniem 

migracji oraz migracjami przymusowymi. Na terenie Polski IOM funkcjonuje od 2002 roku. 

3 

Nowadays, there are approximately 

200 million people 

living outside their place of 

birth, which is about three 

per cent of the world’s population. This 

means that roughly one of every thirtyfi 

ve persons in the world is a migrant. 

In other words, the number of the migrants 

worldwide could constitute the fi - 

fth most populous country in the world 

or migrants could settle in 116 cities as 

big as Warsaw 1 . 

The migratory movements caused 

by many diff erent factors, are particularly 

visible nowadays. This movements 

infl uence policies of many countries and 

shape their cultural and social structures. 

For example, as Poles go abroad 

seeking better job and development opportunities, 

foreigners are coming to 

Poland, hoping to fi nd here a place to 

live. And so, the labour migration issues 

are raised and discussed more and 

more frequently. 

International Organization for Migration 

2 is committed to the principle 

that humane and orderly migration 

benefi ts migrants and societies. Over 

centuries, migrants have played crucial 

role in the economic and social life in 

Warsaw. Today it is as important as it 

has ever been to build sustainable and 

tolerant societies, where migrants harmoniously 

coexist with local population. 

The key element in building such 

societies is fostering the integration migrants, 

understood here as the process 

of mutual adaptation between migrants 

and hosting societies on the economic, 

social, cultural and political level. 

Already, there is a lot in common 

between hosting societies and migrants 

and even more similarities will surface 

once we fully realize the benefi ts of 

open–mindedness, acceptance, and tolerance. 

The stories told in this publication 

could be summed up in one sentence: 

Migrants make it and thanks to 

them the society benefi ts as a whole! 

Warsaw once again becomes a city 

of many cultures. We should cherish 

this change because as this brochure 

shows, diversity, is positive, interesting 

and contributes to the development of 

all of us. 

International 

Organization for Migration 

21 st of August 2009 

1 http://www.iom.int/jahia/Jahia/about-migration/facts-and-figures/global-estimates-and-trends 

2 Established in 1951, IOM is the leading inter-governmental organization in the field of migration. 

With 127 member states, including Poland since 1992. IOM works to help ensure the orderly and humane 

management of migration, to promote international cooperation on migration issues, to assist in the 

search for practical solutions to migration problems and to provide humanitarian assistance to migrants 

in need, including refugees and internally displaced people. At the territory of Poland function since 2002.

Można by rzec, iż cudzoziemcy 

otaczali nas od zawsze. 

Od najdawniejszych czasów 

przybywali do Polski (a po 

założeniu Warszawy i uzyskaniu przez 

nią stołeczności) i do naszego miasta, nierzadko 

osiadając tutaj na stałe. W dawnych 

historycznych czasach magnesem 

do przyjazdu były dwory królewskie 

i możnowładcze, gdzie owi cudzoziemcy 

za sprawą mariaży stawali się stałymi 

mieszkańcami bądź podejmowali zatrudnienie 

w wyuczonym przez siebie zawodzie. 

Bywali więc wśród nich wszelkich 

specjalności artyści: architekci, malarze, 

rzeźbiarze, sztukatorzy, mistrzowie 

kunsztów rzemieślniczych, jak piekarze 

i cukiernicy, młynarze, ogrodnicy, snycerze, 

rusznikarze, stolarze, krawcy, perukarze 

i przedstawiciele innych zawodów, 

wcześniej nie reprezentowanych 

na ziemiach Rzeczypospolitej. 

Dzisiaj, w dobie integracji z całą 

Europą, mała jest świadomość faktów, 

iż Polskę zwłaszcza podczas zaborów 

zamieszkiwały dziesiątki tysięcy cudzoziemców 

i innowierców. Wbrew 

pozorom nie mieli tutaj łatwego życia, 

Polska bowiem, choć niejednolita pod 

względem wyznaniowym i narodowościowym, 

wcale nie należała do krajów 

tolerancyjnych. To owi przybysze swoją 

postawą wymusili niejako przywileje, 

jakie już dawno posiadali w swoich krajach 

ojczystych. Dotyczyły one zarówno 

wyznawanej religii, jak też nabywania 

dóbr oraz sprawowania urzędów miejskich. 

Do początku wieku XVIII dysydenci 

nie mogli zakładać własnych 

cmentarzy i chować na nich zmarłych. 

To wyjaśnia, dlaczego cmentarze ewangelickie 

powstały na ziemiach polskich 

tak późno od zaistnienia Reformacji, która 

przecież i tu, na ziemiach polskich, 

zyskała licznych zwolenników wśród lu- 

5 

We can say that foreigners 

have been ever present 

in the Kingdom of Poland. 

From the earliest 

times they have come to Poland, and after 

Warszawa wielokulturowa początku XX wieku – sobór p.w. św. Aleksandra Newskiego (na dzisiejszym placu 

Piłsudskiego). Na jego tle fasada pałacu wybudowanego za panowania Sasów oraz fontanna zaprojektowana przez 

urodzonego w Rzymie Henryka Marconiego. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

Multicultural Warsaw of the beginning of 20th century – saint Aleksander Newski council (at today’s Piłsudski 

square). At its background façade of palace build during Sas monarchy and the fountain designed by Henryk 

Marconi, born in Rome. From R. Chwiszczuk’s collection. 

dzi wykształconych, wywodzących się 

z warstw szlacheckich i mieszczańskich. 

Pierwszy cmentarz i kościół dla obojga 

wyznań protestanckich założony został 

w Węgrowie przez Bogusława ks. Ra- 

the founding of Warsaw (which eventually 

became the Capital) to our Capital 

City too. Often settling for good. Many 

centuries ago foreigners were invited by 

the Nobility and wealthy landowners who 

saw them as „exotic”, becoming their 

permanent houseguests. More often than 

not though, they were employed for their 

much-needed skills. In this way all manor 

of artists and tradesmen came to the Kingdom: 

architects, painters, sculptors, plasterers, 

bakers and confectioners, millers, 

gardeners, woodcarvers, gunsmiths, carpenters, 

tailors, wig-makers and representatives 

of other professions, which were 

not readily found in the Kingdom. 

Today as Europe is integrating at 

a pace, little is known that in Poland, 

particularly under the „Partitions”, lived 

thousands of foreigners and immigrants. 

Even though Poland was multi-cultural 

and religiously diverse, foreigners did 

not have an easy life, since Poland was 

not as tolerant a Kingdom as one would 

expect. It was the newcomers who by 

their very presence and status in society, 

impelled changes, which enabled them to 

reach the level to which they were accustomed 

in their respective homelands. 

As a consequence not only did religious 

tolerance improve, but also their material 

standing. They were even allowed to join 

what was up to then a closed profession, 

the civil service. Up to the beginning of 

the 18th century, Reformists were not 

allowed to maintain cemeteries. Which 

seems surprising since Poland had many 

adherents among educated people – the 

gentry and bourgeoisie. It was at Węgrów 

that Prince Bogusław Radziwiłł, together 

with his court, converted to Calvinism, 

setting up the fi rst church and cemetery 

for both protestant faiths there. 

Research on the subject of Polish 

multi-culturalism is problematic though,

particularly as a consequence of the cultural 

devastation of World War Two. It 

did not help that during communist times 

the multi-cultural aspect of Polish cultural 

heritage was regarded as rather a 

taboo subject. To date the evidence that 

remains is dispersed, fragmentary and 

episodic in nature. But it is about time 

we shed more light on the subject by 

preserving and studying what remains 

for future academic study in order to determine 

how ethnic groups contributed 

to Polish culture, before as well as after 

they became Polonized and integrated 

into Polish society. 

Not every newcomer to Warsaw did 

so of their own free will though, since 

some arrived „on the backs” of various 

occupying forces. However they remained 

and contributed to the city’s 

development. One such newcomer was 

Sokrates Starynkiewicz, a Russian general 

and engineer, who was Warsaw’s 

President, between 1875-1892. During 

his candidature, he was responsible for 

the canalization of the water system in 

Warsaw as well as introducing modern 

street lighting to the city. In addition he 

instigated the building of a new heating 

plant, and installed the fi rst telephone 

lines in the city. He also set-up the fi rst 

horse-drawn Tramlines, and planned 

new squares and parks, such as Park 

Ujazdowski. As in many European cities in 

the 19th century general urban improvements 

were instigated, such as cleaningup 

of public spaces. As happened with 

the public market places, where a purpose 

built market was constructed, at Mirowski 

Square and at the Koszyki. Also 

6 

dziwiłła, który wraz z całym dworem 

przeszedł na kalwinizm. 

Pragnąc nadrobić tę znaczącą lukę 

w życiu narodu polskiego, i nie zawsze 

wolnego kraju, warto prześledzić 

strzępy dokumentów i informacji dotykających 

kwestii narodowościowych 

i wyznaniowych na ziemiach polskich. 

Informacje te, rozproszone we fragmentach, 

czasem wręcz w epizodycznych 

wzmiankach, najwyższy czas wydobyć 

na światło dzienne i utrwalić, tym bardziej, 

że mogą stać się zaczynem rzetelnych 

badań socjologicznych odnośnie 

liczby cudzoziemców i ich aktywności 

w środowisku polskim przed szybkim, 

nierzadko już w pierwszym pokoleniu, 

spolonizowaniem i po nim. 

Niejednokrotnie ci, którzy zjeżdżali 

do Warszawy niekoniecznie ze swojej 

woli (czytaj – na plecach zaborców 

i okupantów), pozostawali tu i przyczyniali 

się do rozwoju tego miasta. 

Jednym z takich był Sokrates Starynkiewicz 

– rosyjski generał i inżynier 

pełniący obowiązki prezydenta Warszawy 

w latach 1875-1892. To za jego 

kandydatury wybudowano w stolicy 

sieć wodociągów ze stacją fi ltrów na 

Koszykach i zmodernizowano oświetlenie. 

Oddano do użytku nową gazownię 

i zainstalowano pierwsze linie 

telefoniczne. Uruchomiono pierwszą 

konną linię tramwajową oraz założono 

wiele skwerów i parków (m.in. park 

Słup ogłoszeniowy z początku XX wieku. 

Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

A poster pillar from the beginning of 20th century. 

From R. Chwiszczuk's collection.

Ujazdowski). Uporządkowano kwestię 

wywozu nieczystości i ucywilizowano 

place targowe (wybudowano hale 

targowe na placu Mirowskim i na Koszykach). 

Wyremontowano wiele kościołów 

(mimo, iż Starynkiewicz był 

wyznania prawosławnego) i otwarto 

nowy cmentarz – Bródnowski. 

Po odejściu ze stanowiska Starynkiewicz 

pozostał w Warszawie i współpracował 

ze swoimi następcami. W tym 

mieście zmarł i został pochowany na 

Cmentarzu Prawosławnym na Woli – do 

miejsca wiecznego spoczynku odprowadzało 

go około 100 tys. mieszkańców. 

Warszawa lat rozbiorowych i okresu 

międzywojennego była miastem 

wręcz wielonarodowościowym i wielokulturowym. 

Największą grupę stanowili 

Żydzi (do 30 % wszystkich mieszkańców 

Sokrates Starynkiewicz – rosyjski prezydent 

Warszawy. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

Sokrates Starynkiewicz – Russian president of 

Warsaw. From R. Chwiszczuk’s collection. 

miasta; na terenie miasta znajdowało się 

ponad 440 synagog i domów modlitwy), 

dalej: Rosjanie, Niemcy i Austriacy. Przeglądając 

gazety i popularne w owym 

czasie kalendarze książkowe – około 

70 % fi rm reklamujących się w nich to 

przedsiębiorstwa, których właścicielami 

byli przybysze z w/w krajów. W roku 

1895, na samej Pradze, tak często pomijanej 

w innych publikacjach, – przy 

Aleksandrowskiej (dzisiejsza al. Solidarności), 

nr policyjny 7 a hipoteczny 184b, 

stała cerkiew prawosławna. Przy ulicy 

Brudnowskiej (pisanej wtedy przez „u”) 

8 (nr hip. 1) – synagoga. Na Petersburskiej 

(dzisiejszy fragment Jagiellońskiej) 

4 (nr hip. 181) – synagoga, pod nr 14 (nr 

hip. 184b) – kościół katolicki. Przy Ratuszowej 

1 (8) – kościół katolicki, Wołowa 

(dzisiejszy fragment Targowej) 36 (228) 

– synagoga. Przy samej Ząbkowskiej 

(nie licząc Rogatek Ząbkowskich) na 

40 nieruchomości – 24 z nich należały 

do polsko brzmiących nazwisk (w tym 

między innymi do Juliana Różyckiego 

– założyciela bazaru), reszta do Żydów, 

m.in. do Fajgi Pozner, Zysi Jurman, Izaaka 

Weichenberga, Markusa Lewy, Joska 

Temponiera i przedstawicieli innych 

narodowości i wyznań, m.in.: Jana Fryderyka 

Tonna, Emila Brühla. 

„Na ziemiach polskich, nie w łonie, 

lecz obok społeczeństwa polskiego żyje 

wielomilionowa rzesza żydowska. Trzecia 

część mieszkańców Warszawy jest 

7 

many Religious buildings were renovated 

regardless of faith (Starynkiewicz was an 

Orthodox Russian), so too was a new 

Cemetery opened, the Bródnowski. 

After his Presidency, Starynkiewicz 

remained in Warsaw working closely as 

an advisor to the new city President. He 

died in Warsaw and was buried at the 

Orthodox cemetery at Wola, where at 

his funnel some 100,000 Warsaw citizens 

came and gave their respects. 

During the partitions and the interwar 

period, Warsaw was a city of 

many faiths and cultures. The largest 

ethnic group, were Jews (up to 30% of 

the population, with nearly 400 Syna- 

gogues or houses of prayer), then Russians, 

Germans and Austrians. Looking 

through many of the newspapers and 

publications of the period, probably 

about 70% of adverts were from fi rms 

owned by just such ethnic groups. Taking 

any Warsaw district at random one 

would immediately fi nd ethnic diversity. 

If one looks at Praga, for example, a district 

hardly researched to date, on Aleksandrowska 

Street, (today Solidarności 

Avenue), in 1895, stood an Orthodox 

Church (Precinct 7, mortgage deed 

number 184b=P/7,M184b). In the same 

district on Brudnowska Street (now 

written Bródnowska), at P/ 8, M/1, was 

Budynek Szkoły Kadetów Suworowa – uczelni wojskowej kształcącej oficerów (dzisiaj siedziba kancelarii 

Premiera RP) na pocztówce z przedrukowanym znaczkiem niemieckim Generalnej Guberni Warszawskiej 

wysłanej w czasie krótkiego panowania pruskiego. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

Suworow’s Cadet School – military school for officers (today a seat of the Chancellery of the Prime 

Minister) at the postcard with overprinted, German stamp of Warsaw’s General-Gouvernement send 

during Prussian rule. From R. Chwiszczuk’s collection.

a Synagogue. On Petersburska Street 

(today part of Jagiellońska) P/4, H/1, 

another Synagogue, while on the same 

street, P/14, H/184b, a Catholic Church. 

On Ratuszowa, P/1 H/8, another Catholic 

Church stood, while at Wołowa Street 

(today part of Targowa Street) P/36, 

H/228, there was a Synagogue. On the 

Ząbkowska Street, among the 40 homes, 

28 had Polish sounding names (although 

they could still be of non-Polish ancestry); 

one of them was Julian Różycki 

the founder of the Praga Market place. 

The remainder, were mainly owned by 

Polish Jewish families, including Fajga 

Pozner, Zysia Jurman, Izaak Weichenberg, 

Markus Lewy, and Joska Temponier. 

But there were other families too, 

with diff erent ethnic ancestry such as 

Jan Fryderyk Tonna and Emil Brühl. 

„On Polish lands, not in its womb, 

but living next to the Poles, live millions 

of Jews. A third of the Warsaw is 

Jewish. ………..In Russia, or in America 

Jews outwardly profess to be Russian or 

American and yet remain Jewish in private. 

In Poland on the other hand they 

embrace Polishness with all their heart 

and soul, breaking their cultural ties 

from their own society. …………Only New 

York's or Amsterdam’s Jewish districts 

can compare to Warsaw’s. But Warsaw’s 

Jewish districts are wider and longer. 

As on Świętokrzyska Street, the Jewish 

centre for the Cloth Trade and Antique 

Book Shops, and further down Pociejów 

with huge furniture warehouses, a little 

further on Grzybów and Żelazna Brama, 

then we arrive at Nalewki – running 

parallel to the heart of the Jewish 

Rok 1916 – obchody rocznicy Uchwalenia Konstytucji 3-go Maja. Niemal obok siebie idą przedstawiciele różnych 

wyznań. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

1916 – depicting the anniversary of the „3rd of May” celebrations. Representatives of the different religions going 

side by side. From R. Chwiszczuk’s collection. 

section of Warsaw Old Town with the 

Jewish summer garden in the centre 

– Krasiński Garden. One can draw many 

visual images; the Jewish district, full 

of carts laden with goods, crowds bustling. 

………. On Marszałkowska Street or 

on Nowy Świat people mingle late into 

the evening. The crowds are unbelievable, 

as if there is an eternal festival 

taking place.”………. Wł. Prawdzic 

Source: Tygodnik Illustrowany, 

number 47, 20th November 1909 

A good example of how Warsaw 

was multicultural, multi-faith, but also 

integrated socially is depicted in a photo 

8 

Żydów. (...) W Rosyi, w Stanach Zjednoczonych 

Żydzi stawali się zewnętrznie 

Rosyanami, Amerykanami, pozostając 

przy tem Żydami. A w Polsce przechodzili 

do polskości duszą i sercem, zrywając 

węzły kulturalne ze swoim społeczeństwem. 

(...) Takie dzielnice żydowskie, 

jak Warszawa, ma może New-York, 

może Amsterdam. U nas ta dzielnica 

rozszerza się szerzej i dłużej. Oto Świętokrzyska, 

stolica krawców i antykwarń 

żydowskich, dalej Pociejów z olbrzymimi 

składami mebli, Grzybów i Żelazna 

Brama, nieco dalej Nalewki i przyległe 

okolice obejmują pierścieniem żydow- 

skim Stare Miasto z letnim ich salonem 

pośrodku – ogrodem Krasińskich. (...) 

Nasuwa się wiele porównań. Ulice żydowskie 

zatłoczone wozami ładownymi, 

bokiem spieszy się i przepycha tłum. (...) 

U nas, na Marszałkowskiej, na Nowym 

Świecie tłoczą się ludzie wieczorem, 

w godzinie rozrywek. To tłum niepracowity, 

jakby wiecznie obchodził święta ... 

(...)”. Wł. Prawdzic 

Tygodnik Illustrowany, nr 47, 20 listopada 

1909 

Dobrym przykładem Warszawy 

jako miasta międzykulturowego, wielowyznaniowego, 

ale także i zintegrowanego 

są zdjęcia z roku 1916 z uroczystego 

obchodu 125-tej Rocznicy Konstytucji 

3 Maja, na których niemal obok siebie 

idą przedstawiciele Kościoła Rzymskokatolickiego, 

Kościoła Ewangelicko- 

Augsburskiego i Reformowanego oraz 

warszawski Rabinat. 

Obraz ten zmieniła i starła z powierzchni 

zrujnowanego miasta II wojna 

światowa, która zdziesiątkowała 

mieszkańców Warszawy. W miejsce 

tych, którzy zginęli lub nie wrócili z popowstaniowej 

poniewierki, napłynęła 

nowa ludność – przede wszystkim ze 

wsi i małych miasteczek całego kraju, 

jak i z ziem wschodnich anektowanych 

przez Związek Sowiecki. 

Jednym z ciekawszych wątków międzykulturowych 

Warszawy okresu powojennego 

był rok 1955, kiedy to w stolicy 

zorganizowano V Światowy Zjazd 

Młodzieży. Cudzoziemcy przybywający 

z najodleglejszych części globu stali się 

„oknem na świat” dla stalinowskiego 

i zasłoniętego „Żelazną kurtyną” miasta.

Wymieniano zarówno poglądy, jak też 

przedmioty codziennego użytku. Zawiązywały 

się przyjaźnie, rodziły związki, 

których fi nał widoczny jest wśród warszawskiej 

społeczności do dziś... 

Kolejnym, i pod wieloma względami 

przełomowym czasem dla stolicy, jest 

okres III Rzeczypospolitej. Warszawa 

przez dwadzieścia lat przemian ustrojowych 

i obyczajowych naszego kraju stała 

się miastem biznesu. Zaczęła przyciągać 

zagraniczny kapitał, a w raz z nim 

ludzi, którzy przyjeżdżając tu do nowo 

powstających przedstawicielstw światowych 

koncernów, zaczęli wypełniać tę 

wielokulturową, wielowyznaniową lukę 

oraz z wolna decydować o międzykulturowym 

charakterze tego ciągle przeobrażającego 

się miasta. 

Cmentarze i świątynie innych niż 

rzymskokatolickie wyznań znajdujące 

się dziś w Warszawie: 

• Cmentarz Ewangelicko- 

Augsburski, ul. Młynarska 54/58 

• Cmentarz Ewangelicko- 

Reformowany, ul. Żytnia 42 

• Cmentarz Karaimski, 

ul. Redutowa 34 

• Cmentarz Mauzoleum Żołnierzy 

Radzieckich, ul. Żwirki i Wigury 

• Cmentarz Prawosławny, 

ul. Wolska 

• Cmentarz Włoski, 

ul. Marymoncka 40 

• Cmentarz Żydowski, 

ul. Okopowa 

• Cmentarz Żydowski, 

ul. św. Wincentego 

• Muzułmański Cmentarz Kaukaski, 

ul. Młynarska 60 

• Muzułmański Cmentarz Tatarski, 

ul. Tatarska 8 

• Cerkiew św. Jana Klimaka, 

ul. Wolska 138/140 

• Cerkiew św. Marii Magdaleny, 

al. Solidarności 52 

• Cerkiew św. Trójcy 

– kaplica prawosławna, 

ul. Podwale 5 

• Cerkiew Wprowadzenia 

do Świątyni Przenajświętszej 

Bogurodzicy w Warszawie, 

ul. Paryska 27 

• Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej 

Marii Panny – konkatedra 

greckokatolicka, ul. Miodowa 16 

• Kaplica Cerkiewna, 

ul. Wilcza 31 

9 

taken in 1916 on the 125 anniversary of 

the „3rd of May” celebrations. Where 

representatives of the Roman Catholic, 

the Evangelical-Augsburg and the Reformed 

Churches as well as the Warsaw 

Rabbi appear side by side. 

This picture of social and cultural 

integration would change forever after 

the destruction that befell the city during 

the Second World War. A third of 

the population was dead, the remainders, 

after the failed uprisings, were for 

a while banished from the city – many 

never managed to return. The newcomers 

came mainly from the countryside, 

or from small towns, while some arrived 

from lands in the east, lost to the Soviet 

Union, after the war. 

One of the fi rst cultural exchanges 

in Warsaw after the War occurred during 

the V International Youth Meeting 

held in 1955. Foreigners arrived from all 

over the globe, allowing Varsovians to 

glimpse multiculturalism, lost to them by 

Stalinism and the „iron curtain”; a new 

„window on the world”. Ideas were exchanged; 

even bartering took place, as 

shortages were commonplace after the 

ravages of war. Lasting friendships were 

formed; couples married, of which evidence 

can be seen in Warsaw today. 

The next, and probably the most 

important cultural change for many 

decades, started in 1989, when Poland 

became a free and democratic country, 

the III Republic. For the last twenty 

years Warsaw has undergone rapid 

economic and cultural development 

away from the Communist system that 

ruled the country for over fi fty years. It 

is now perceived as a centre for international 

business and commerce. 

As a consequence of new foreign 

capital, came foreigners, working for 

major international concerns, bringing 

with them new cultures, religions and 

ideas, which once again may, in some 

small way replenish the multiculturalism 

that once was. 

Działająca i dziś synagoga Nożyków na 

przedwojennym zdjęciu zamieszczonym w Tygodniku 

Illustrowanym. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

Nożyk’s Jewish Synagogue in the prewar picture 

from Tygodnik Illustrowany. 

From R. Chwiszczuk’s collection.

Warsaw’s, non Roman Catholic 

cemeteries and churches: 

• Lutheran Cemetery of the 

Augsburg Confession, 

54/58 Młynarska Street. 

• Calvinist Church Cemetery, 

42 Żytnia Street. 

• Karaim Cemetery, 

34 Redutowa Street. 

• Cemetery, mausoleum 

of Russian Soldiers, 

Żwirki and Wigury Streets. 

• Orthodox Cemetery, 

Wolska Street. 

• Italian Cemetery, 

40 Marymoncka Street. 

• Jewish Cemetery, 

Okopowa Street. 

• Jewish Cemetery, 

św. Wincenty Street. 

• Muslim Caucasian Cemetery, 

60 Młynarska Street. 

• Muslim Tatar Cemetery, 

8 Tatarska Street. 

• St Jan Klimak Orthodox Church, 

138/140 Wolska Street. 

• St Maria Magdalena Orthodox 

Church, 52 Solidarności Avenue. 

• The Holy Trinity Orthodox 

Church – Othodox Chapel, 

5 Podwale Street. 

• Orthodox church, 

27 Paryska Street. 

• Orthodox church, 

16 Miodowa Street. 

• Orthodox chapel, 

31 Wilcza Street. 

• Mormon chapel, 

142 Wolska Street. 

• Chapel and Parish House 

of Baptists, 15/17 Chłodna Street. 

• Seventh-Day Adventists Church, 

8 Foksal Street. 

• Baptist church, 25 Waliców Street. 

• Holy Trinity Lutheran Church 

of the Augsburg Confession, 

22 Cietrzewia Street. 

• Holy Trinity Lutheran Church 


Małachowskiego Square. 

• Lutheran Church 


21 Miodowa Street. 

• The Lutheran-Methodist Church, 

12 Mokotowska Street. 

• Lutheran church 


2a Puławska Street. 

• Calvinist Church, 

76a Solidarności Avenue. 

• Mormon Church, 

30/142 Wołoska Street. 

• The Polish Catholic Church, 

31/16c Wilcza Street. 

• Nożyk’s Orthodox Synagogue, 

8 Twarda Street. 

• Polish Autocefal Orthodox 

Church, 52 Solidarności Avenue. 

• Synagogue of Hasids 

from Chabad-Lubavitch, 

19/508 Słomiński Street. 

• Beit Society Synagogue, 

113 Wiertnicza Street. 

• Vietnamese Temple, 

2 Zamoyski Street. 

• Christians Baptists Church, 

25 Waliców Street. 

• Pentecostalism Church, 

68/70 Sienna Street. 

10 

• Kaplica Kościoła Jezusa Chrystusa 

Świętych Dni Ostatnich, 

ul. Wolska 142 

• Kaplica i Dom Parafi alny Zboru 

Chrześcijan Baptystów, 

ul. Chłodna 15/17 

• Kościół Adwentystów 

Dnia Siódmego 

w Rzeczypospolitej Polskiej, 

ul. Foksal 8 

• Kościół Chrześcijan Baptystów, 

ul. Waliców 25 

• Kościół Ewangelicko-Augsburski 

Świętej Trójcy, 

ul. Cietrzewia 22 


Świętej Trójcy, 

pl. Małachowskiego 

• Kościół Ewangelicko-Augsburski, 

ul. Miodowa 21 

• Kościół 

Ewangelicko-Metodystyczny, 

ul. Mokotowska 12 


Wniebowstąpienia Pańskiego, 

ul. Puławska 2a 

• Kościół 

Ewangelicko-Reformowany, 

al. Solidarności 76a 

• Kościół Jezusa Chrystusa 

Świętych w Dniach Ostatnich, 

ul. Wołoska 30 lok.142 

• Kościół Polskokatolicki, 

ul. Wilcza 31/16 C 

• Ortodoksyjna Synagoga 

Nożyków, ul. Twarda 8 

• Polski Autokefaliczny 

Kościół Prawosławny, 

al. Solidarności 52 

• Synagoga Chasydów 

z Chabad-Lubavitch, 

ul. Słomińskiego 19/508 

• Synagoga Towarzystwa Beit 

Warszawa, 

ul. Wiertnicza 113 

• Świątynia Wietnamska, 

ul. Zamoyskiego 2 

• Zbór Kościoła 

Chrześcijan Baptysów, 

ul. Waliców 25 

• Zbór Stołeczny Kościoła 

Zielonoświątkowego, 

ul. Sienna 68/70

Austriacy 

To najczęściej katolicy, a niezmiernie 

rzadko wyznawcy 

którejś z religii protestanckich, 

jak przykładowo część 

rodziny Lilpopów, wywodząca się ze 

Styrii, wyznająca luteranizm. 

Od połowy XIX wieku Polacy 

mieszkający na terenie zaborów: austro-węgierskiego 

i rosyjskiego, jeździli 

karetami wyprodukowanymi 

przez wytwórnię powozów założoną 

w Krakowie przez Piotra Steinkellera 

(1799-1854), przemysłowca i fi nansistę 

(karety te zwano zdrobniale sztajnkelerkami). 

Produkcją na skalę masową 

pojazdów konnych o różnym przystosowaniu, 

m.in. do przewozu pasażerów 

i wyłącznie do transportu przesyłek 

pocztowych (listów i paczek), wymusił 

niejako na władzach zaborczych rozbudowę 

dróg i budowę nowych. Jego 

więc zasługą stał się rozwój komunikacji 

w całym Królestwie Polskim, a nawet 

poza nim. 

Przybyszem z Austrii był wybitny 

malarz Franciszek Ksawery Lampi 

(1782-1852), do którego uczniów zaliczali 

się m.in. Piotr Michałowski, Wiktor 

Stattler. W Warszawie osiadł w 1819 

Stojący i dziś zbór kościoła ewangelickoaugsburskiego 

na placu Małachowskim. 


The Lutheran Church of the Augsburg Confession 

at Małachowskiego Square which survived until 

today. From R. Chwiszczuk’s collection. 

roku. Uprawiał malarstwo portretowe 

oraz fantastyczne pejzaże, wzorował 

się na dziełach J. Verneta i F. Casanovy. 

W 1841 roku na krótko otworzył 

prywatną szkołę rysunkową. 

Inny Austriak z pochodzenia, 

Stanisław Lilpop (1817-1866), założył 

w spółce z oryginalnymi Anglikami, 

braćmi Evans, fabrykę maszyn i narzędzi 

rolniczych w ruinach kościoła przy 

ul. Świętojerskiej na Nowym Mieście 

w Warszawie. Występowała ona pod 

nazwą: Fabryka Maszyn i Urządzeń 

Rolniczych Stanisław Lilpop i Bracia 

Evans. Następnie po włączeniu się do 

11 

Austrians 

Austrians who settled in Warsaw 

were for the most part 

Roman Catholics, although 

part of the Lilpop family, who 

originally came from Duchy of Styria, 

were Lutherans. 

From the second part of the 19th 

Century most Poles living either in the 

Austria-Hungarian or Russian parts of 

partitioned Poland, rode in carriages 

produced by a company, set-up by Pi- 

otr Steinkeller (1799-1854), an Austrian 

industrialist and fi nancier. The mass 

production of various types of horsedrawn 

carriages, for passenger travel or 

for the postal service, forced the occupying 

powers to re-develop existing roads 

and build new ones. One could say that 

Steinkeller in some way contributed to 

the development of the road system on 

Polish lands. 

Another settler from Austria was the 

outstanding artist Franciszek Ksawery 

Lampi (1782-1852), who came here in 

1819. He was a portrait artist but also painted 

extraordinary landscapes, who was 

inspired by artists such as J. Vernet and 

F. Casanova. He opened in 1841 a school 

for drawing, whose students included Piotr 

Michałowski, Wiktor Stattler. 

Another Austrian Stanisław Lilpop 

(1817-1866), formed a company, with the 

British Evans brothers, producing agricultural 

machinery and utensils. The factory 

was situated on the grounds of the 

former ruins of a Church, at Świętojerska 

Street in the „New Town” in Warsaw. 

The Company was called Machinery and 

Agricultural Tools - Stanisław Lilpop 

and the Evans Brother. After Wilhelm 

Ellis Rau and later Leon Lowentsein entered 

the business the works moved fi rst 

to Smolna, and later to 65 Bema Street, 

where parts of the works still exist to 

this day. At present there are plans to 

transform what is left of the works into 

trendy loft apartments, as is done often 

in the west. 

Franciszek Karol (Schuster) Szuster 

(1811-1901) an Austrian and Warsaw 

lithographer, in 1845 bought estate in

Reklama Norblina i spółki z roku 1887. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

Norblin & Co advertisement from 1887. From R. Chwiszczuk’s collection. 

the Mokotów, which had been previously 

owned by Anna Potocka Dunin- 

Wąsowiczowa (part of the Tyszkiewicz 

family). The property consisted of a 

Palace, a substantial park and numerous 

plots. The estate then passed to Jan 

Schuster, Franciszek’s son, the prefect at 

Dubieck by the San River, situated at the 

time in the Austrian-Hungarian part of 

the Poland. 

Not only was Franciszek Szuster an 

outstanding lithographer, a profession that 

paid well, but also a successful trader and 

landlord. In order to improve the rental 

on his park (which bore his name), he 

came up with the idea to build wooden 

cabins, renting them out in the summer 

to tourists. 

The Szusters (Polonaised from 

Schuster), was a large family, however 

12 

spółki Wilhelma Ellisa Raua, a później 

Leona Loewensteina, przeniesiona została 

początkowo na Smolną, a w dalszej 

kolejności na ul. Bema 65, gdzie do 

chwili obecnej zachowały się w części 

jej zabudowania. Według założeń architektonicznych 

mają one zostać przekształcone 

w modne obecnie w Zachodniej 

Europie lofty. 

Również Austriak z pochodzenia, 

Franciszek Karol (Schuster) Szuster 

(1811-1901), litograf warszawski w 1845 

roku wszedł w posiadanie folwarku 

Mokotowskiego, będącego wcześniej 

własnością Anny z Tyszkiewiczów 

Potockiej Dunin-Wąsowiczowej. Składały 

się nań: pałac z otaczającym go 

dwudziestomorgowym parkiem i liczne 

grunty orne. Nabywca był synem 

Jana Schustra, prefekta (odpowiednik 

wiceburmistrza) Dubiecka nad Sanem, 

położonego wówczas na terenie Cesarstwa 

Austro-Węgierskiego. 

Franciszek Szuster był nie tylko 

dobrym litografem, która to profesja 

przyniosła mu krociowe zyski, 

ale także dobrym kupcem i gospodarzem. 

Pragnąc, by nabyte przez 

niego dobra ziemskie przynosiły zyski, 

wzniósł w parku nazwanym od 

jego nazwiska Ogrodem Szustra murowano-drewniane 

domki letniskowe 

i w okresie od wiosny do jesieni wynajmował 

je letnikom. 

Linia rodziny Szustrów, pisząca 

swoje nazwisko w transkrypcji polskiej, 

była rodziną bardzo liczną. Słynny litograf 

miał rodzeństwo, braci i siostry, 

nie miał niestety potomstwa. Z tego też 

powodu klan rodzinny wyznaczył na 

jego spadkobiercę młodszego brata, 

Antoniego (1837-1906), wdowca, bo jego 

żona, Julia z Krzemińskich (1830-1884), 

już wówczas nie żyła. Po nim schedę 

odziedziczył syn, Aleksander Szuster 

(1858-1918), żonaty z Marią Fryderyką 

z Szustrów (1860-1938). Z małżeństwa 

tego przyszło na świat trzech synów: 

Juliusz (1893-1912), zmarły w wieku 19 

lat jako uczeń gimnazjum E. A. Rontalera 

w Warszawie, Franciszek (1901-1941) 

i Tadeusz Maciej Szuster (1903-1973), 

żonaty z czasem z Reginą I voto Piotrowską 

(1910-1989) miał jedną córkę. 

W tym okresie w Warszawie 

mieszkała również inna rodzina o tym 

nazwisku, nie spokrewniona z linią 

rodziny nabywcy mokotowskiego pałacu. 

Przedstawicielem jej był Herman 

Henryk Schuster (1839-1876) wyznania 

ewangelicko-augsburskiego; od 1862 

roku prowadzący przejętą po swym 

ojcu Henryku Rudercie wytwórnię instrumentów 

lutniczych i strun baranich 

przy Krakowskim Przedmieściu 366 

(454, 91). 

Na przełomie XIX i XX wieku pojawił 

się w Warszawie niejaki Franc 

Fiszer (1860-1937), niegdyś zapewne piszący 

swoje imię i nazwisko z niemiecka: 

Franz Fischer. Był ponoć obywatelem 

ziemskim, poddanym austriackim. 

Zasłynął z tego, iż schyłek swego życia 

spędzał w najbardziej renomowanych 

restauracjach i kawiarniach warszawskich. 

Ktoś mógłby pomyśleć, że był 

człowiekiem dobrze sytuowanym, więc 

stać go było na żywienie się w najdroższych 

lokalach. Szkopuł w tym, iż 

żadnych funduszy, jak się to wówczas

Ulica Puławska z murem ogrodu Szustrów – początek XX wieku, kiedy to Mokotów był jeszcze jedną 

z podwarszawskich wsi. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

Puławska street with Szuster’s garden wall – beginning of 20th century, when Mokotów was still a village 

near Warsaw. From R. Chwiszczuk’s collection. 

mówiło, nie posiadał, bo wszystko dokumentnie 

przejadł i przepił. Jako niebywały 

erudyta, umiejący się znaleźć 

w każdym miejscu i dowolnej sytuacji, 

niezmiernie dowcipny, tryskający hu- 

morem, wcale nie czuł się zażenowany, 

kiedy kelner składał się do wypisania 

rachunku, którego później nie płacił, 

i ostentacyjnie zapalał nim podane 

przez szwajcara (czyli odźwiernego) 

13 

Franciszek, had no children, as a result, 

his heir was his younger brother Antoni 

(1837-1906), already a widower, Antoni’s 

wife, Julia (1830-1884) came from the 

family line of Krzemińscy. After Antoni 

Szuster died, the inheritance fell upon 

Aleksander Szuster (1858-1918), who 

married Maria Fryderyka (1860-1938) 

also from the Szuster clan. From the marriage 

came three sons: Juliusz Szuster 

Franciszek Lilpop. 

Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka. 

Franciszek Lilpop. 

From Tadeusz W. Świątek’s collection. 

(1893-1912), who died at the age of 19, 

at the time a student at the E. A. Rontalera 

Gymnasium in Warsaw, Franciszek 

Szuster (1901-1941) and Tadeusz Maciej 

Szuster (1903-1973). Tadeusz married 

Regina I voto Piotrowska (1910-1989). 

They in turn had one child, a daughter. 

At the same time there lived a 

number of Szusters in Warsaw that were 

not related to the Szusters of Mokotów. 

One such was Herman Henryk Schuster 

(1839-1876) of the Evangelical-Augsburg 

faith, who in 1862 inherited from his father 

Henryk Rudert, a fi rm producing 

violins and chords. It was situated at the 

Krakowskie Przedmieście Street (P/366, 

M454, and P/366, M91 respectively).

At the turn of the 20th century another 

Austrian Franc Fiszer (1860-1937) 

arrived to Warsaw. Changing his name 

no doubt from Franz Fischer. From all accounts 

he was thought to be a wealthy 

landowner from new lands acquired by 

the Austro-Hungarian Empire. He was famous 

for spending most of his time in all 

the most renowned restaurants and Cafés 

of Warsaw. One might have thought that 

he was indeed wealthy, but in truth he 

spent all he had purely on maintaining his 

extravagant lifestyle. He was immensely 

erudite, comfortable in any situation and 

was funny and bristling with good humour. 

On one occasion the story goes, 

when a waiter, after some extravagant 

meal, passed him the bill, instead of paying 

it he duly used it to light his a large 

cigar. He never paid for the bill and nor 

presumably for the large cigar either. Restaurateurs 

tolerated him, and were even 

quite happy to feed him, since he brought 

in the crowds, who all wanted to be entertained 

by his wit and humour. With his 

striking features and long beard he was 

liked by artists. He posed on one occasion 

for the sculptress Magdalena Gross, also 

appearing in the pictorial weekly, Świat, 

in 1930. 

Another eccentric Austrian, Evangelical-Augsburg 

by faith, was Edward 

Lilpop (1844-1911), an architect, with a 

penchant for eclectic design. He originally 

worked in Łódź, before moving to 

Warsaw. In Łódź he designed the Palace 

and mausoleum for the Scheibler family. 

Other works by him include many 

industrial buildings, a Villa at Constantine, 

and numerous Palaces and houses in 

14 

cygaro, które też musiało być gratis. 

Restauratorzy tolerowali go i już przed 

wybuchem pierwszej wojny światowej 

sami stawiali mu wystawne obiady 

w zamian za bawienie gości, bo przy 

jego stoliku i wokół niego gromadziły 

się tłumy chętnych do prowadzenia 

dowcipnej konwersacji, przeplatanej kalamburami 

słownymi, gotowych do pokrycia 

kosztów jego konsumpcji. Jego 

charakterystyczne popiersie z długą 

brodą wykonała rzeźbiarka Magdalena 

Gross, a uwiecznił je na fotografi i 

poczytny tygodnik Świat w numerze 

z 1930 roku. 

Oto nietypowy przedstawiciel austriackich 

osiedleńców w Warszawie, 

protestant, wyznawca religii Lutra, 

Edward Lilpop (1844-1911), budowniczy, 

reprezentant nurtu architektury 

eklektycznej, działał na terenie Łodzi, 

gdzie wzniósł m.in. pałac i mauzoleum 

Scheiblerów, Warszawy i okolic. Wystawił 

tutaj m.in. liczne obiekty przemysłowe, 

wille w Konstancinie, pałace 

i dwory w okolicy. Lilpop to długoletni 

budowniczy Towarzystwa Kredytowego 

Ziemskiego. Wraz z J. P. Dziekońskim 

wybudował kaplicę Jungów na 

Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim 

w Warszawie. Jego bratankiem był 

Stefan Ludwik Lilpop (1872-1923), zegarmistrz, 

który zamiłowanie do zawodu 

odziedziczył po swych przodkach. 

Franciszek Szuster z Kazimierą Liebelt. 


Franciszek Szuster with Kazimiera Liebelt. 

From Tadeusz W. Świątek’s collection.

Znaczek rosyjski ze stemplem kolei warszawskowiedeńskiej. 


Russian postage stamp with the Warsaw-Vienna 

Railway’s stamp. From R. Chwiszczuk’s collection. 

Dworzec Kolei Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej 

(dzisiejsze okolice skrzyżowania Al. Jerozolimskich 

i Marszałkowskiej) w początkach XX wieku. 


The Warsaw-Vienna Railway Station (today’s 

crossroads of Jerozolimskie Avenue and 

Marszałkowska Street) at the beginning 

of 20th century. From R. Chwiszczuk’s collection. 

Austriakiem z pochodzenia był 

również Kazimierz (Schachtmayer) 

Szachtmajer (ok. 1880-1929), inżynier 

komunikacji, kierownik robót doraźnych 

warszawskich dróg wodnych; 

założyciel spółdzielni mieszkaniowej 

Zimowe Leże dla pracowników tego re- 

sortu i prezes jej rady nadzorczej; mąż 

założycielki znanej warszawskiej szkoły 

żeńskiej, Wandy z Posseltów Szchtmajerowej 

(ul. Białobrzeska). To ekskluzywne 

gimnazjum i liceum ukończyły m.in. 

córki marszałka Józefa Piłsudskiego 

– Wanda i Jadwiga Piłsudskie. 

15 

the classical Polish country style known 

as „Dwór”. He also designed with J. P. 

Dziekoński the chapel at the Evangelical 

Augsburg Cemetery in Warsaw. Lilpop, 

for many years was a builder of the „Towarzystwo 

Kredytowe Ziemskie” (similar 

to a British Building Society). His nephew 

Stefan Ludwik Lilpop (1872-1923), a 

watchsmith, inherited the Lilpop estate. 

Kazimierz (Schachtmayer) Szachtmajer 

(around 1880-1929) also had Aus- 

trian ancestry, an engineer by profession 

he oversaw the construction of Warsaw’s 

water canalization system. Szachtmajer 

also formed a Cooperative, the „Zimowe 

Leże” a winter retreat for the water works’ 

employees. His wife, Wanda from Posselt 

family, worked also in the community, 

founding a well-known school for girls, on 

Białobrzeska Street. The school had many 

notable students including Marshal Piłsudski’s 

daughters, Wanda and Jadwiga.

British 

Among the many nationalities 

that settled in Warsaw were 

the British, a colonial power 

and a nation noted for their 

organizational thoroughness at a national 

as well as local administrative 

level. 

The British in Warsaw included 

architects, mechanical engineers, spinners, 

and even governesses, which may 

seem surprising since English had not 

yet achieved the position as an international 

language as it has today. At the 

time French was the language of the 

European salon, as well as the international 

language for tourism. The fi rst 

British man of note was Patrycjusz Middleton 

(died 1794), who was elevated to 

the rank of General in the Polish Army, 

in 1768, by the Sejm (Parliament). He 

had Scottish ancestry, and was a descendant 

of Lord Middleton, who some 

say was related to Mary Stuart. 

Another well-known Brit, mentioned 

in Warsaw’s chronicles of the time, 

was General Fryderyk Fanshave (1788- 

1831), the Imperial Chamberlain. His 

sons continued to live here, until 1904, 

eventually selling their family home, a 

small Palace, to the Potoccy family from 

Zator and Jabłonna. The Palace was 

situated in Henryków in Mokotów, then 

a suburb of Warsaw. The Fanshaw’s 

were associated with the Evangelical 

Reformist Church Parish in Leszno, today 

Solidarności Avenue. 

A pioneer in the fi eld of engineering, 

in the Kingdom of Poland, was 

Tomasz Moore Evans (1794-1837), an 

entrepreneur Englishmen, who with his 

brother Andrzej Moore Evans (1795- 

1841), opened in 1818, at Świętojerska 

Street, the fi rst factory producing agricultural 

machinery and utensils. It 

is worth noting that during the Polish 

Uprising in November 1930, the factory 

produced canons for the Polish forces. 

In time the fi rm was bought-out, by 

Stanisław Lilpop, Wilhelm Ellis Rau 

and Leon Loewenstein. 

In another fi eld of business, this 

time Brewing, a Scot and entrepreneur 

Karol Machlejd (1837-1906), in 1869, 

bought the Brewery situated at 45 

Chłodna Street. In prior to this, Machlejd 

was involved in conspiratorial 

work in the second Warsaw Uprising, 

of 1863. His family came from the Scottish 

island of Skye. One of his son’s, 

Julian Edward Machlejd (1866-1936), 

became the Pastor at the Evangelical 

Augsburg Church. As well as preaching, 

for which he was renowned, he combined 

his spiritual duties with teaching, 

being the driving force in setting up of 

the Mikołaj Rej Gymnasium for Young 

Men. For many years he was also vicepresident 

of the Calvin Church Synod. 

Julian Edward Machlejd did not neglect 

business interests, becoming the President 

of United Breweries p. f. Haberbusch 

i Schiele PLC. 

The founder of the Spinning Factory, 

close to Warsaw in Marki, was the 

outstanding entrepreneur, the Mancunian 

Alfred Briggs (1856-1925). Alfred 

16 

Brytyjczycy 

Pośród przybywających do Warszawy 

cudzoziemców byli Anglicy, 

obywatele państwa bodaj 

najlepiej zorganizowanego 

w Europie, długo jeszcze kolonialnego, 

gdzie porządek szedł w parze z przepisami 

administracji zarówno państwowej, 

jak i lokalnej. 

Znani Anglicy w Warszawie to 

architekci, inżynierowie mechanicy, 

przędzalnicy, a nawet guwernerzy, 

chociaż język angielski do początku 

XX wieku nie stał się modnym środkiem 

porozumienia. Nadal dominował 

bowiem w świecie język francuski, 

który wyszedłszy z salonów, był również 

językiem powszechnie używanym 

w turystyce. Pierwszym Anglikiem, 

o którym przetrwała pamięć był Patrycjusz 

Middleton (zm. 1794), generał 

wojsk koronnych, nobilitowany na Sejmie 

w 1768 roku. Pochodził z rodziny 

szkockiej, której protoplastą na ziemiach 

polskich prawdopodobnie był 

syn przyrodniego brata Marii Stuart, 

lord Middleton. 

Kolejnym, odnotowanym w kronikach 

Warszawy Anglikiem, był gen. 

Fryderyk Fanshave (1788-1831), szambelan 

cesarski, którego synowie mieszkali 

tutaj do 1904 roku, kiedy to sprzedali 

hrabiom Potockim z Zatora i Jabłonny 

posiadany przez siebie pałacyk zwany 

„Na Henrykowie”, w położonym 

wówczas pod Warszawą Mokotowie. 

Fanshavowie związani byli z parafi ą 

ewangelicko-reformowaną na Lesznie, 

dzisiejsza al. Solidarności. 

Pionierem przemysłu metalowego 

w Królestwie Polskim został uznany 

Tomasz Moore Evans (1794-1837), 

przemysłowiec angielski, który wraz 

z bratem Andrzejem (1795-1841) założył 

w 1818 roku pierwszą w kraju 

Reklama browaru 

Machlejda z roku 

1895. 

Ze zbiorów 

R. Chwiszczuka. 

An advertisement 

of Machlejd’s 

brewery from 1895. 

From 

R. Chwiszczuk’s 

collection.

fabrykę maszyn i narzędzi rolniczych 

przy ul. Świętojerskiej w Warszawie, 

w której podczas powstania listopadowego 

produkował armaty. Po latach 

właścicielami tego zakładu zostali: 

Stanisław Lilpop, Wilhelm Ellis Rau 

i Leon Loewenstein. 

W zgoła innej branży rodzimego 

przemysłu działał pochodzący ze 

szkockiej rodziny Karol Machlejd (1837- 

1906), przemysłowiec, który w 1869 

roku przejął w Warszawie browar 

przy ul. Chłodnej 45. Już wcześniej, bo 

w 1863 roku, był on członkiem konspiracyjnej 

organizacji miejskiej. Jego rodzina 

wywodziła się ze szkockiej wyspy 

Skye. Jeden z jego synów, Julian 

Edward Machlejd (1866-1936), został 

pastorem Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego 

i funkcję duchownego łączył 

z misją pedagoga, był bowiem inicjatorem 

założenia gimnazjum męskiego 

zboru ewangelicko-augsburskiego im. 

M. Reja i jego pierwszym dyrektorem, 

a przy tym doskonałym kaznodzieją, 

wieloletnim wiceprezesem Synodu Kościoła 

E-A, a w końcu prezesem Zjednoczonych 

Browarów p. f. Haberbusch 

i Schiele SA, w skład których weszła 

i jego rodzinna fi rma. 

Założycielem fabryki nici, przędzalni 

oraz osady przemysłowej 

w pod warszawskich Markach był oryginalny 

Anglik – Alfred Briggs (1856- 

1925) z Manchesteru, którego rodzina 

spowinowacona jest z rodziną Wedlów 

przez Whiteheadów, następnych Anglików, 

sukcesorów Marek na początku 

XX wieku. Jego grób znajduje się na 

warszawskim Cmentarzu Ewangelicko- 

Augsburskim, a w grobowcu Wedlów 

na tymże cmentarzu spoczywają kolejni 

przedstawiciele tej ostatniej rodziny: 

Karol, George i Jan Olivier Whiteheadowie, 

zmarli w Warszawie. 

Mało kto dzisiaj wie, że Angielka 

Winifred Cooper (1879-1931), artystka 

malarka, uczennica K. Krzyżanowskiego, 

przebywająca w Polsce od 1906 

roku, po przyjeździe do Polski kupiła 

dom w Poroninie nazwany Harendą, 

który w 1924 roku sprzedała poecie 

Janowi Kasprowiczowi. Przeniosła się 

wówczas do Zakopanego, gdzie brała 

czynny udział w tamtejszym środowisku 

artystyczno-literackim. Jej portrety 

znanych osobistości tego regionu oraz 

pejzaże wystawiane były w warszawskiej 

Zachęcie. Była autorką licznych 

utworów literackich i tłumaczką poezji 

Kasprowicza, Wierzyńskiego i Tetmajera 

na język angielski. Grób jej znajduje 

się na Cmentarzu Ewangelicko- 

Reformowanym w Warszawie. 

Franiciszek Fuchs urodził się w Polsce, ale jego korzenie były angielskie (oryginalna pisownia nazwiska 

– Fox). Firma założona w roku 1829 wpierw zajmowała się handlem i pośrednictwem, m.in. sprzedawała 

medykamenty, farby oraz wina. W roku 1911 rozpoczęła się na Powiślu budowa widocznej na zdjęciu 

fabryki czekolady, kakao i cukierków. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

Franciszek Fuchs was born in Poland, but his family came from England (his original name was Fox). 

Company founded in 1829 was into trade selling medicines, paint and wines. Building of the factory of 

chocolate, candies and cocoa presented in the picture started in 1911. From R. Chwiszczuk’s collection. 

17 

Briggs was related to the Wedel family 

through the Whiteheads, another 

British family. The Whiteheads would 

later take over Briggs’ business at the 

beginning of the twentieth century. Alfred 

Briggs is buried at the Evangelical 

Augsburg Cemetery at the Wedel family 

crypt, as too are all the remaining 

family members, Karol, George and Jan 

Olivier Whiteheadow, all of who died 

in Warsaw. 

Not many are aware that the Englishwomen 

Winifred Cooper (1879-1931), an 

artist, and a one-time student of Konrad 

Krzyżanowski, better known as Joseph 

Conrad, lived in Poland from 1906. She 

bought a house in Poronin, known as 

the „Harenda”. She sold her house to 

Jan Kasprowicz, the Poet in 1924, when 

she moved to Zakopane, taking part in 

the Literary and artistic scene there. Her 

numerous portraits and landscapes from 

her period in Zakopane were regularly 

exhibited at the Zachęta Gallery in 

Warsaw. She also acted in numerous 

plays as well as translated poems by 

Kasprowicz, Wierzyński and Tetmajer 

into English. She died in Poland and 

was buried at the Evangelical Reformist 

Church in Warsaw.

Czechs 

Few Czechs it seems were 

drawn to Warsaw. One of the 

few that did was the Hosers, 

a family who became much 

revered and respected by Varsovians. 

The earliest Hoser was Piotr Hoser 

(1818-1904), a gardener by profession, 

who came as a 26 year old, via Vienna, 

in 1848. Although relatively young he 

was a very knowledgeable gardener, 

having gained good experienced, at 

Count Kinski’s home in Prague and at 

another residence he owned in Vienna. 

On his arrival to Warsaw, after a 

short time Hoser found work at the 

Saski Garden, as head gardener. He 

constructed his own hot-house where 

he cultivated exotic plants and not 

only. As a consequence, with the new 

plants, cultivated at his own initiative, 

the up-till-now, rather un-kept Saski 

Garden, began to fl ourish with new 

plants hitherto unseen in Poland. With 

up to 150 types of roses and 28 types 

of rhododendrons, the gardens also 

began making a profi t. 

In 1848 Piotr Hoser brought land 

by the Warsaw-Vienna train station, 

and there opened a Gardening fi rm 

(situated roughly where Hotel Polonia 

stands today). In 1849, Piotr Hoser sent 

for his two younger brothers Paweł 

(1823-1881) and Wincenty (1830-1907). 

As a consequence, with the help of his 

brothers the fi rm expanded and with 

expansion came the need for more 

land. So in 1853 the brothers bought 

from Count Ożarowski an adjoining 

plot, the old Moris foundry. There 

they converted the existing buildings 

to greenhouses. In the same year Piotr 

decided to resign his position at 

the Saski Garden. The new fi rm, the 

Hoser Brothers, continued to prosper 

diversing into other fi elds. Piotr Hoser 

mainly concentrated on the Greenhouse 

side of the business, while Wincenty 

cultivated outdoor plants; Paweł 

on the other hand concentrated on 

seeding as well as running the shop 

at 59 Jerozolimskie Avenue. Not all 

the future Hosers followed in the family 

business, Paweł Hoser (1864-1943), 

became a respected architect. He designed 

among other things the Phillips 

works in Warsaw. 

One son that did continue the 

family tradition was Piotr Hoser 

(1857-1939), who founded the Warsaw 

Gardeners Association (Towarzystwo 

Ogrodnicze Warszawskie – TOW). He 

held the posts of treasurer and vicepresident, 

fi nally becoming President 

and honorary member. After Polish 

independence he became president of 

the Polish Gardeners Association (Polski 

Związek Zrzeszeń Ogrodniczych), 

at the same time he was a professor 

of Warsaw University of Life Sciences 

(Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego) 

and was engaged in the activities 

of TOW and as a member of Seed 

Growers Union (Związek Producentów 

Nasion). For his services to polish 

gardening he received from the President 

the Polonia Restituta order. His 

18 

Czesi 

Niewielu przedstawicieli narodowości 

czeskiej odnotowała 

historia Warszawy. Złotymi 

zgłoskami zapisali się tutaj 

Hoserowie. Ich związki z Warszawą sięgają 

roku 1848, kiedy z Wiednia przybył tu 

26-letni ogrodnik Piotr Hoser (1818-1904). 

Mimo młodego wieku posiadł już wiedzę 

i doświadczenie w dziedzinie ogrodnictwa, 

które zdobył w ogrodach hrabiów 

Kinskych w Pradze i Wiedniu. Po przybyciu 

do Warszawy znalazł zatrudnienie 

w Ogrodzie Saskim, gdzie objął funkcję 

naczelnego ogrodnika. Przy zajmowanym 

przez siebie domku zbudował cieplarnię, 

w której posadził egzotyczne rośliny. 

Dzięki niemu w zaniedbanym wcześniej 

Ogrodzie Saskim pojawiły się nowe, dotychczas 

tutaj nie sadzone rośliny, m.in. 

aż 150 odmian róż i 28 rodzajów rododendronów, 

a działające przy ogrodzie 

gospodarstwo zaczęło przynosić zyski. 

W 1848 roku Piotr Hoser zakupił 

grunt vis-a-vis Dworca Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej 

i założył tam własną 

fi rmę ogrodniczą w miejscu, gdzie dużo 

później stanął istniejący do chwili obecnej 

hotel Polonia. Ogród Hosera ciągnął się 

od ul. Marszałkowskiej, na przestrzeni od 

Al. Jerozolimskich do Nowogrodzkiej aż 

do nieistniejącej jeszcze wówczas ul. Składowej 

(po odzyskaniu niepodległości przemianowanej 

na Pankiewicza). W środku 

ogrodu (w połowie działki) znajdowały 

się parterowe budynki powstałe przypuszczalnie 

w latach trzydziestych XIX 

wieku. W 1849 roku ściągnął do Warszawy 

dwóch młodszych braci: Pawła (1823- 

1881) i Wincentego (1830-1907). Rozwijająca 

się fi rma wymagała powiększenia 

areału rolnego. W 1853 roku bracia Hoser 

odkupili od hrabiego Ożarowskiego 

sąsiednią posesję po dawnej odlewni Morisa 

w Al. Jerozolimskich i przebudowali 

budynek fabryczny na szklarnię. W tym 

samym roku najstarszy z braci zrezygnował 

ze stanowiska ogrodnika w Ogrodzie 

Saskim. Firma Bracia Hoser prowadziła 

wszechstronną działalność od hodowli 

kwiatów doniczkowych w szklarniach po 

uprawę truskawek. Piotr Hoser zajmował 

się głównie uprawami szklarniowymi, 

a Wincenty roślinami sadowniczymi, natomiast 

Paweł prowadził dział nasienny 

i kantor w budynku wzniesionym przy 

Al. Jerozolimskich 59. Przedstawiciel 

młodszego pokolenia rodu, Paweł Hoser 

(1864-1943), był już nie ogrodnikiem, ale 

architektem. Jego dziełem były zakłady 

Philipsa w Warszawie. 

Kolejny przedstawiciel rodu – Piotr 

Hoser (1857-1939), był założycielem Towarzystwa 

Ogrodniczego Warszawskiego, 

w którym kolejno piastował urzędy 

członka zarządu, skarbnika, wiceprezesa 

i prezesa, następnie członka honorowego. 

Już w Polsce niepodległej pełnił funkcję 

prezesa Polskiego Związku Zrzeszeń 

Ogrodniczych, a równocześnie był profesorem 

Szkoły Głównej Gospodarstwa 

Wiejskiego w Warszawie, brał przy tym 

czynny udział jako wiceprezes Związku 

Producentów Nasion. Za zasługi dla polskiego 

ogrodnictwa otrzymał z rąk Prezydenta 

RP Order Polonia Restituta. Na 

odbywającej się w 1926 roku Wystawie

Ogrodniczej w Poznaniu przyznano mu 

godność prezesa honorowego Poznańskiego 

Towarzystwa Ogrodniczego za 

racjonalne prowadzenie szkółek, drzew 

i krzewów, a jego brat Wincenty otrzymał 

dyplom uznania Ministerstwa Rolnictwa 

i Dóbr Państwowych za działalność 

na polu hodowli nasion. 

Kolejną rodziną pochodzenia czeskiego 

byli Hradliczkowie (właściwie: 

Hradlićkowie), udzielający się w Klubie 

Czeskim w Warszawie, zrzeszającym 

Czechów zamieszkujących Warszawę 

i okolice. Jednak największy rozgłos miała 

inna rodzina pochodzenia czeskiego, 

Franaszkowie, właściciele fabryki tapet 

w Warszawie i pierwsi producenci papieru 

światłoczułego, wykorzystywanego 

w fotografi i. Oto powstaniec 1863 roku, 

Józef Franaszek (1840-1916) – w 1873 

roku nabył i rozwinął wytwórnię obić 

papierowych A. Vettera na Woli, założoną 

przez spółkę Spoerlin i Rehan w 1829 

roku w sercu Śródmieścia u zbiegu ulic 

Marszałkowskiej i Złotej. Na początku 

XX wieku zbudował nową fabrykę przy 

ul. Wolskiej 45, którą poprowadził później 

jego syn Stanisław (1872-1933). Zatrudniała 

ona wówczas 290 robotników. Działała 

nieprzerwanie do 1944 roku na bazie 

częściowo zniszczonych zabudowań. Po 

nacjonalizacji powstały państwowe Zakłady 

Foton działające do chwili obecnej, 

produkujące klisze fotografi czne i papier 

światłoczuły fotografi czny. 

Reklama jednej z mniej znanych firm z czeskimi 

korzeniami. Rok 1893. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

An advertisement of a company with Czech roots. 

From R. Chwiszczuk’s collection. 

19 

brother Wincenty received a dyploma 

from the Ministry of Agriculture and 

National Goods (Ministerstwo Rolnictwa 

i Dóbr Państwowych), as recognition 

for his activity in the fi eld of 

seeds planting 

Another Czech family that settled 

in Warsaw were the Hradliczeks 

(Hradlićek), whose members were 

very active at the Czech Club run for 

the Czechs community living in and 

around Warsaw. However the most 

renowned Czech family in Warsaw 

were no doubt the Franaszeks, owners 

of a wall-paper factory as well as producers 

of light-sensitive paper used in 

photography. The earliest Franaszek, 

Józef (1840-1916) bought in 1837 a paper 

manufacturing company at Wola, 

founded by Spoerlin and Rehan in 1829 

and originally situated at the corner of 

Złota and Marszałkowska Streets. During 

the 1863 Polish Uprising, as incidentally 

many newcomers did, Józef Franaszek 

fought for Polish independent. 

At the beginning of 20th Century Józef 

expanded production by building a 

new factory at Wolska Street 45, which 

was later run by his only son Stanisław 

(1872-1933). At that time 290 workers 

were employed in the factory. Production 

was unbroken until 1944. Even 

during the War the Nazis continued 

production although at a reduced level 

since some of the buildings had been 

destroyed. After the War the plant was 

nationalized (renamed “Foton”), and is 

still working to this present day, producing 

photographic plates and lightsensitive 

paper.

Danish 

The fi rst recorded Dane to 

appear in Warsaw was the 

sculptor Bertel Torvaldsen 

(1768-1844), who was responsible 

for two of the most important monuments 

to National Polish heroes, the 

astronomer Mikołaj Kopernik’s, and the 

Prince Józef Poniatowski’s. He lived here 

between 1819-21. He was representative 

of the European classical type, graduating 

from two Academies of Fine Arts: 

in Copenhagen and Rome. In 1808 he 

became a member of Accademia di San 

Luca in Rome. Regarded, as a master 

of form and composition, the subject of 

his sculptures was religion, history and 

mythology. His works also included the 

tombs of Włodzimierz Potocki in Warsaw 

and Artur Potocki at the Wawel in 

Krakow, as well as and many busts and 

medallions of polish aristocracy. 

There were also two descendants 

from mighty, Danish industrial families: 

the Bevensees and the Daabs. Bevensees 

were descendants of Jan Piotr Bevensee 

(1808-1905), who was born in Germany, 

but was of Danish descent. The 

Bevensees had a factory at 75 Czerniakowska 

Street, producing roof rafters, 

doors and window frames as well as 

fl ooring, balustrades and panelling. 

The factory run by the brothers Adolf 

Henryk and Karol Bevensee survived 

until World War II, but was always in 

a precarious fi nancial situation, since 

in the early 1920’s the fi rm nearly went 

bankrupt and only survived by successively 

selling off land, and other assets 

of the fi rm. 

Adolf Daab (around 1872-1924), 

was an industrialist, and member 

of a board of Fr. Martens and 

A. Daab in Warsaw (Towarzystwo 

Akcyjne Zakładów Przemysłowo- 

Budowlanych Fr. Martens i A. Daab 

w Warszawie). The firm among other 

things built the Jabłkowscy Brothers 

Department store, and also the Warsaw 

School of Economics (Wyższa 

Szkoła Handlowa) plus many buildings 

for the Lutheran Parish Church 

such as Mikołaj Rej Gymnasium, 

and tenement house at 4 Kredytowa 

Street. Daab, at the same time, was 

president of the Bank Mortgage Credit 

Lenders Association (Bank Kredytu 

Hipotecznego). In addition he was a 

Warsaw City Councillor. Daab together 

with his partner, Martens, of 

German descent, also took part in the 

building of a number of infrastructure 

projects such as the construction 

of the main arterial throughway 

for the city. However the city, which 

was in financial difficulties at the 

time, could not complete payment. 

Even so the firm finished the work, 

and simply deferred the debt. 

When Poland regained independence 

in the 1920s two energetic Danes 

arrived in Warsaw: engineers Otto Westergaard 

(1886-1925) and Henryk (Henrik) 

Graedner (1882-1951). They bought an 

oil manufacturing company, (Towarzystwo 

Akcyjne Libawskiej Olejarni) located 

at 9 Gocławska Street in the district of 

20 

Duńczycy 

Pierwszym Duńczykiem, który 

zaznaczył swój pobyt w Warszawie 

dwoma pomnikami naszych 

bohaterów narodowych, 

uczonego astronoma Mikołaja Kopernika 

i księcia Józefa Poniatowskiego, był 

bawiący tutaj w latach 1819-1821 Bertel 

Torvaldsen (1768-1844), rzeźbiarz duński, 

przedstawiciel europejskiego klasycyzmu, 

absolwent dwóch Akademii 

Sztuk Pięknych: w Kopenhadze i Rzymie. 

W 1808 roku obdarzony tytułem 

członka Accademia di San Luca w Rzymie. 

Uważany za mistrza kompozycji 

i formy, tworzył rzeźby o tematyce 

religijnej, historycznej i mitologicznej. 

Jego dziełem były też grobowce Włodzimierza 

Potockiego i Artura Potockiego 

na Wawelu oraz liczne popiersia 

portretowe i medaliony w pałacach 

polskiej arystokracji. 

W stolicy Polski, Warszawie, zaznaczyły 

swoje istnienie dwa potężne 

rody przemysłowe: Bevenseeów i Daabów. 

Pierwsi, to potomkowie 

Jana Piotra Bevensee 

(1808-1905), urodzonego 

w Rendsburgu (Niemcy), 

ale pochodzącego z Danii. 

Działali w branży budowlanej, 

założywszy przy 

ulicy Czerniakowskiej 75 

fabrykę produkującą krokwie 

dachowe, stolarkę 

okienną i drzwiową oraz 

posadzki, balustrady i boazerie. 

Przetrwała ona 

w prawdzie do wybuchu 

II wojny światowej prowa- 

Reklama firmy Martensa i Daaba 

– przedwojennego potentata 

branży budowlanej. Ze zbiorów 

R. Chwiszczuka. 

Martens and Daab company’s 

advertisement – prewar tycoon of 

building branch. 


dzona przez braci Adolfa Henryka i Karola 

Bevenseeów, ale jedynie w formie 

szczątkowej, bowiem już we wczesnych 

latach dwudziestych zaczęła dryfować 

i znalazła się u progu bankructwa, od 

którego uratowała ją sprzedaż znacznych 

terenów rezerwowych i części hal 

produkcyjnych wraz z rezerwami materiałowymi. 

Drudzy, w spółce z rodziną 

niemieckiego pochodzenia Martensów, 

brali udział w realizacji ogromnej liczby 

obiektów na terenie Warszawy, m.in. 

budowali linię średnicową, a ponieważ 

miasto nie miało pieniędzy na tę inwestycję, 

to ukończyli ją gratis, prolongując 

władzom miejskim dług. Adolf Daab 

(ok. 1872-1924), przemysłowiec, członek 

zarządu Towarzystwa Akcyjnego Zakładów 

Przemysłowo-Budowlanych Fr. 

Martens i A. Daab w Warszawie. Firma 

wybudowała m.in. dom towarowy Braci 

Jabłkowskich, gmach Wyższej Szkoły 

Handlowej oraz wiele budynków dla parafi 

i ewangelicko-augsburskiej (gmach 

gimnazjum M. Reja, kamienicę czynszową 

przy ul. Kredytowej 4). Daab pełnił 

równocześnie funkcję prezesa zarządu 

Banku Kredytu Hipotecznego. Był też 

radnym m. st. Warszawy. 

Wiele lat upłynęło, Polska w międzyczasie 

odzyskała niepodległość 

i stała się państwem wolnym i suwerennym, 

nim w latach dwudziestych XX 

wieku pojawili się w Warszawie dwaj 

energiczni Duńczycy: inż. Otto Westergaard 

(1886-1925) i inż. chem. Henryk 

(Henrik) Graedner (1882-1951), którzy 

wykupiwszy wytwórnię Towarzystwa 

Akcyjnego Libawskiej Olejarni (powstałą 

1912) przy ul. Gocławskiej 9 na war- 

szawskim Gocławiu, założyli pierwszą 

w kraju fabrykę margaryny pod nazwą 

Alima. Istniała ona do 1931 roku, kiedy 

to jej miejsce zajęła Fabryka Wyrobów 

Gumowych Rygawar powstała w oparciu 

o kapitał państwowy. 

21 

Gocław, where they established the fi rst 

margarine factory in Poland, called „Alima”. 

The fi rm existed until 1931, when it 

was bought out by „Fabryka Wyrobów 

Gumowych Rygawar S.A.” a partly state 

owned company. 

Pomnik Kopernika autorstwa 

Duńczyka Thorvaldsena. 


A monument to Kopernik made 

by Danish – Thorvaldsen. 


French 

By and large the French in Warsaw 

were Roman Catholics, 

but some of them like Bocquets 

or Herses, were Protestants 

(Herses were Huguenots to be more 

precise). The favourite place for French 

people to meet was café Honoratka at 

Miodowa Street, which was the fi rst coffee 

house in Warsaw and known for its 

artistic bohemian ambience. 

Few realize that Warsaw was a 

haven of the future King of France 

Ludwik XVIII (1755-1824), prince de 

Burbon, who escaped the French Revolution 

with his wife Maria Sabaudzka. 

When Napoleon I Bonaparte (1769- 

1821), as Emperor, came to Warsaw, 

and stayed at the Royal Castle, but refused 

his room, because the dethroned 

king slept in it. 

The French fi nancier Isaac Ollier 

(1718-1790), also made his mark in 

Warsaw. He came from a French Huguenot 

family. His career in Warsaw 

began with the purchase of a silk store 

in the Old Town. He later purchase the 

„Olej’s” Palace, at Nowy Świat Street, 

built around 1780, probably by Efraim 

Schroeger (the original building was 

owned by the Pusłowscy family until 

1840). In 1755 together with Jakub 

Ragge and Piotr Tepper he successfully 

passed a court ruling, which obligated 

the Municipal Council to respect 

the Sejm resolution of 1768, to allow 

new arrivals foreigners to the same 

22 

Francuzi 

To najczęściej katolicy, ale i protestanci, 

jak Bocquetowie czy 

Herseowie. Ci ostatni wywodzili 

się z rodziny hugonockiej. 

O tym mało kto wie, bo ofi cjalne podręczniki 

do historii polskich szkół wszystkich 

szczebli milczą na temat wyznawanych 

religii nawet rodzimych bohaterów, 

a tymczasem wcale nie jest takie pewne, 

czy większość z nich była wyznania katolickiego. 

Miejscem, gdzie spotykała się 

kolonia francuska zamieszkująca Warszawę 

stała się kawiarnia Honoratka na ul. 

Miodowej, będąca pierwszą cukierniokawiarnią 

w mieście i miejscem spotkań 

bohemy artystycznej. 

Nawet nie zdajemy sobie sprawy 

z faktu, jakie smaczki kryje w sobie rodzima 

historia. Oto na terytorium Polski 

w samej tylko Warszawie i w jej 

okolicy przebywał na wygnaniu przyszły 

król francuski, późniejszy Ludwik 

XVIII (1755-1824), książę de Bourbon, 

któremu w ucieczce ze zrewoltowanej 

Francji towarzyszyła małżonka, Maria 

ks. Sabaudzka. W naszej stolicy bawił 

też cesarz Francuzów Napoleon I Bonaparte 

(1769-1821), a zamieszkawszy na 

Zamku Królewskim odmówił położenia 

się w łożu królewskim, bo spał w nim 

król zdetronizowany. 

Założona przez Francuzów kawiarnia Honoratka 

– połowa XIX wieku. Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka. 

Café Honoratka founded by French – half of the 19th 

century. From Tadeusz W. Świątek’s collection.

Do historii stolicy przeszedł Isaac 

Ollier (1718-1790), bankier, kupiec z hugonockiej 

rodziny francuskiej, osiadły 

w Warszawie, początkowo właściciel 

sklepu bławatnego w Rynku Starego 

Miasta, prowadzący również działalność 

bankierską. Był właścicielem pałacu 

zwanego Pałacem Oleja, zbudowanego 

ok. 1780 roku przypuszczalnie przez 

Efraima Schroegera przy ul. Nowy 

Świat (od ok. 1840 r. własność rodziny 

Pusłowskich). W roku 1775 wraz z Jakubem 

Ragge i Piotrem Tepperem spowodował 

wydanie przez sąd asesorski 

wyroku zobowiązują cego Magistrat Starej 

Warszawy do respektowania uchwały 

sejmowej z 1768 roku o dopuszczeniu 

dysydentów do praw miejskich. Pochowany 

na starym cmentarzu ewangelickim 

na Lesznie, ekshumowany na cmentarz 

przy ul. Młynarskiej. 

Drugim bankierem pochodzenia 

francuskiego w Warszawie był w tym 

czasie Piotr Blank (1742-1797), przez jakiś 

czas kasjer króla Stanisława Augusta, 

właściciel pałacu przy ul. Senatorskiej, 

gdzie gościł monarchę i arystokrację 

warszawską, nobilitowany w 1790 roku 

po uchwaleniu Konstytucji 3 maja. Na 

ręce marszałka Małachowskiego złożył 

dar na wojsko w wysokości 50 tysięcy 

złotych, a podczas insurekcji kościuszkowskiej 

pełnił funkcję członka komisji 

aprowizacyjnej i skarbowej. 

Oryginalnych Francuzów spotykamy 

również wśród dworzan króla Stanisława 

Augusta, braci: Jakuba (1720-1788) 

i Pawła Piotra Tremo (ok. 1733-1810), 

znakomitego kucharza Stanisława Augusta 

Poniatowskiego, czuwającego m.in. 

nad przygotowaniem 

słynnych obiadów 

czwartkowych, stale 

towarzyszącego 

królowi podczas 

wszystkich jego wyjazdów, 

należącego 

do szczupłego grona 

dworzan, które udało 

się z wraz z monarchą 

na wygnanie 

do Petersburga. Po 

jego śmierci zamieszkał 

w otrzymanym 

niegdyś od władcy 

dworku na Grzybowie. 

Obaj bracia 

pochowani zostali na 

Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim. 

Jakub był ojcem 

Eljasza, dzielnego 

żołnierza insurekcji 

kościuszkowskiej 

i wiernego towarzysza 

broni Jana Henryka 

Dąbrowskiego. 

Odrębną i wcale niemałą grupę stanowili 

ofi cerowie i żołnierze Napoleona, 

którzy z różnych przyczyn zostali w stolicy 

Księstwa Warszawskiego. Byli też 

i tacy, którzy do Polski przybyli nieco 

wcześniej, jak Jan de Toux de Salvert (ok. 

1786-1860), ofi cer wojsk francuskich pochodzenia 

francuskiego, uczestnik wszystkich 

kampanii napoleońskich, prawdopodobnie 

krewny zmarłego w 1797 roku 

Warszawie Jeana Luc Luisa de Toux de 

Salverte, pułkownika wojsk polskich, odgrywającego 

w ciągu trzydziestu lat dużą 

Francuz Nicolas Chopin – ojciec Fryderyka Chopina. 


French Nicolas Chopin – father of Fryderyk Chopin. 

From Tadeusz W. Śwątek's collection. 

23 

Municipal Laws 

and rights enjoyed 

by Polish citizens. 

He was buried at 

Evangelical Cemetery 

at Leszno, but 

later exhumed and 

moved to the cemetery 

at Młynarska 

Street. 

Another banker 

with French roots 

was Piotr Blank 

(1742-1797), King 

Stanisław August’ 

cashier and the 

owner of Palace at 

Senatorska Street, 

where Monarchs 

and Warsaw aristocracy 

were regular 

guests. In 1790 

he was honoured 

at the passing of 

the May the 3rd 

Constitution. He 

bequeathed 50,000 

zlotys to the Polish Army in the presence 

of Marshal Małachowski, and 

during the Kościuszko Uprising was a 

member of both the Revenue and Supply 

Committees. 

There were other remarkable 

Frenchmen among courtiers to 

King Stanisław August, the 

brothers Jakub (1720-1788) 

and Paweł Piotr Tremo (1733- 

1810). Paweł was the King’s 

cook, who prepared famous 

„Thursday dinners” and always 

accompanied king on his trips. He was 

incidentally one of few courtiers who 

joined the Monarch in exile, to Petersburg. 

After Stanisław August died 

Paweł moved to a manor house at 

Grzy bów, a present from the sovereign. 

Both of the Tremo brothers were 

buried at the Lutheran Augsburg Confession 

Cemetery. Jakub Tremo’s son, 

Eljasz, was a brave soldier, and fought 

in the Kościuszko Upraising with his 

faithful brother-in-arms, Jan Henryk 

Dąbrowski. 

Quite a large number of France 

soldiers from the Napoleon army made 

the Duchy of Warsaw their home, such 

as Jan de Toux de Salvert (1786-1860), 

a French offi cer and a participant of all 

Napoleon’s Campaigns. He was probably 

a relative of Jeana Luc Luisa de 

Toux de Salverte, who died in Warsaw 

in 1797. A colonel of the Polish 

Army he played a signifi cant role in 

the Polish Freemasonry, and was also 

a teacher of young Stanisław August 

Poniatowski, the future king of Poland. 

Another French soldier was Jan 

Ludwik Martini (1785-1854). A Corsican 

by birth, and former offi cer in Napoleon’s 

army, he was awarded the Legion 

of Honour for gallantry. The Frenchman 

Jan Jerzy Lepige (1788-1849), on 

the other hand, served as Colonel 

Moneta z czasów Księstwa 

Warszawskiego. 


A coin from the period 

of the Duchy of Warsaw. 


in the Polish Artillery, in which he participated 

in some of Napoleon’s most 

notable Campaigns, of 1809, 1812 and 

1813. He was twice injured at the Battle 

at Raszyn, and decorated with Cross of 

the Legion of Honour and the Polish 

Virtuti Militari. His name can be found 

on the Triumphal Arch in Paris, next to 

the names of General J. H. Dąbrowski, 

General J. Zajączek and prince Józef 

Poniatowski. 

Lepige’s compatriot, Piotr August 

Valentin d’Hauterive (1789-1845), was 

another Frenchmen and Offi cer who 

fought in Polish ranks. He too fought 

in the Duchy of Warsaw and Congress 

Kingdom of Poland Armies, as adjutant 

to General Stanisław Potocki, and 

awarded the knight of 1’Ordre National 

de la Legion d’Honneur. 

No less interesting character was 

Aleksander Antoni Le Brun (1803-1868), 

a surgeon of French descent, and the 

chief doctor at the Hospital of the Baby 

Jesus (Szpital Dzieciątka Jezus), who 

also taught at the Main School (Szkoła 

Główna). Another medic was Jan 

d’Anns (ok. 1814-1867), a dentist who 

taught at the Warsaw School for Physicians 

(Warszawska Szkoła Felczerów), 

and was also an author of 4 books on 

dental treatment. 

Frenchmen were present in the 

fi eld of music. Mikołaj Chopin (1771- 

1844) was a French teacher, but his 

Restauracja „Pod Bukietem”. 


„Under the Bouquet” restaurant. 


claim to fame was as father to the 

composer Fryderyk Franciszek (1810- 

1849). Mikołaj Chopin had a succession 

of teaching posts; at the Warsaw 

Secondary School (nowadays the 

University of Warsaw), the Artillery 

School (Szkoła Elementarna Artylerii i 

Inżynierii), at the Application Military 

School (Wojskowa Szkoła Aplikacyjna) 

and fi nally at the Clerical Catholic 

Academy (Akademia Duchowna 

Katolicka). Fryderyk Chopin will be 

forever associated with Zamoyscy’s 

Palace, standing at the corner of 

Świętokrzyska Street and Nowy Świat 

Street. It is claimed that he fi rst played 

there as a 16 year old. It is sad to re- 

24 

rolę w wolnomularstwie polskim; nauczyciela 

młodego Stanisława Augusta Poniatowskiego, 

przyszłego króla. 

Kolejni przedstawiciele tej grupy to: 

Jan Ludwik Martini (1785-1854), Korsykanin, 

ofi cer wojsk napoleońskich, kawaler 

Legii Honorowej, i Jan Jerzy Lepige' (1788- 

1849), pułkownik artylerii wojsk polskich, 

uczestnik kampanii napoleońskiej 1809, 

1812 i 1813 roku, dwukrotnie ranny w bitwie 

pod Raszynem; odznaczony Krzyżem 

Legii Honorowej i Krzyżem Virtuti 

Militari. Nazwisko jego fi guruje na sklepieniu 

Łuku Tryumfalnego w Paryżu 

obok nazwisk generałów: J. H. Dąbrowskiego, 

J. Zajączka, oraz ks. Józefa Poniatowskiego. 

Jego ziomek, Piotr August Va- 

lentin d’Hauterive (1789-1845), był również 

ofi cerem wojsk Księstwa Warszawskiego 

i Królestwa Kongresowego, adiutantem 

generała Stanisława Potockiego, kawalerem 

Legii Honorowej. 

Wcale nie mniej ciekawą postacią 

okazał się Aleksander Antoni Le Brun 

(1803-1868), chirurg, naczelny lekarz 

Szpitala Dzieciątka Jezus, wykładowca 

w Szkole Głównej, będący pochodzenia 

francuskiego. Przedstawicielem innej 

zgoła specjalności był Jan d’Anns (ok. 

1814-1867), lekarz stomatolog, nauczyciel 

w Warszawskiej Szkole Felczerów, 

autor 4 wydanych prac poświęconych 

chorobom zębów i ich leczeniu. 

Tu wypada włączyć wątek muzyczny: 

oto w Liceum Warszawskim (ob. 

Uniwersytet Warszawski), następnie 

w Szkole Elementarnej Artylerii i Inżynierii, 

Wojskowej Szkole Aplikacyjnej 

oraz Akademii Duchownej Katolickiej, 

wykładowcą języka francuskiego był 

Mikołaj Chopin (1771-1844), ojciec przyszłego 

kompozytora Fryderyka Franciszka 

(1810-1849). Z postacią kompozytora 

łączy się pałac Zamoyskich stojący 

u zbiegu ulic Świętokrzyskiej i Nowego 

Światu, skąd żandarmi rosyjscy wyrzucili 

fortepian, na którym grywał Fryderyk 

W pewnym momencie najpotężniejszym 

klanem wśród rodzin pochodzenia 

francuskiego stali się Norblinowie, początkowo 

malarze i medalierzy, a w kolejnych 

pokoleniach przemysłowcy 

branży metalowej. Najwybitniejszym jej 

przedstawicielem był Wincenty Konstanty 

Norblin (1805-1872), wnuk Jana Piotra 

Norblin de la Gourdainea (1745-1830), 

wybitnego malarza; przemysłowiec, od

Reklama z roku 1914 znanego przed wojną Domu Towarowego Bogusława Hersego. 


Advertisement of Bogusław Herse’s Department store from 1914. 


1829 roku właściciel fi rmy odlewniczej 

(wyroby z brązu, platerowane i srebrne) 

założonej w Warszawie w 1809 roku 

przez jego ojca Aleksandra Jana (zm. 

1828). W zakładzie tym odlano m.in. pomnik 

Mikołaja Kopernika. Jego synem 

był Ludwik Wincenty Norblin (1836- 

1914), przemysłowiec, dyrektor fabryki 

Towarzystwa Akcyjnego Fabryk Metalowych 

Norblin, Bracia Buch i T. Werner. 

Rozszerzył działalność fi rmy o nowe 

działy produkcyjne: platerów i wyrobów 

srebrnych; hojny ofi arodawca na 

cele społeczne, dwanaście cennych 

płócien malarzy polskich przekazał 

Towarzystwu Zachęty Sztuk Pięknych; 

członek Kolegium kościelnego parafi i 

ewangelicko-reformowanej w Warszawie, 

a od 1886 roku jego prezes. Fabryka 

Platerów pod fi rmą Norblin, Bracia 

Buch i T. Werner SA, znajdowała się 

przy ul. Żelaznej 49/51/53, a jej fi rmowe 

sklepy przy ul. Marszałkowskiej 127 

oraz Krakowskim Przedmieściu 67. 

Późniejszym osiedleńcem był Michał 

Grosse (1770-1840), przemysłowiec 

25 

call that when the Palace was sacked 

by the Russian Military Police, Fryderyk’s 

piano, which he played on often, 

was simply thrown away. 

For a while the most notable French 

family were the Norblins, who arrived 

to Warsaw fi rst as painters and medal 

makers: with the generation of Norblins 

turning their hands to Industrial production 

of various types of metals. The 

most outstanding representative of the 

family was Wincenty Konstanty Norblin 

(1805-1872), grandson of Jan Piotr 

Norblin de la Gourdainea (1745-1830), 

the eminent painter. Wincenty an Industrialist, 

took over the family metal 

casting company (producing bronze, 

plated and silver goods) in 1829. Originally 

established in 1809 by his father 

Aleksander Jan (died in 1828). The 

company caste the renowned Mikołaj 

Kopernik monument. His son Ludwik 

Wincenty Norblin (1836-1914), followed 

in his father’s footsteps, becoming director 

of „Towarzystwo Akcyjne Fabryk 

Metalowych”, of Norblin, Buch 

Brothers and T. Werner. He Company 

diversifi ed into among other things the 

production of plating and silver goods. 

He was a generous charity donor, for 

example donating twelve precious 

paintings to the Society for the Encouragement 

of Fine Arts (Towarzystwo 

Zachęty Sztuk Pięknych). He was also 

a member of the Board of the Warsaw 

Calvinist Church, and in 1886 became 

its President. His factory was located 

at 49-53 Żelazna Street and their shops 

at 127 Marszałkowska Street and at 67 

Krakowskie Przedmieście Street. 

Another settler to Warsaw was 

Michał Grosse (1770-1840), an industrialist, 

originally from Grenoble, and 

specializing in the processing leather. 

In his youth he was a French artilleryman, 

and participated in the San Domingo 

expedition. He settled in Warsaw 

in 1810 and by 1825 opened the 

fi rst tannery in the country, at Marymont 

(at the time a Warsaw suburb). 

„Grossowo” as the fi rm was called, 

continued production right up to the 

outbreak of World War II. 

In 1835 Wilhelm Glier (1812-1899) 

settled in Warsaw, and established a 

factory producing wind instruments. 

Initially his partner was Wilhelm Jan 

Wernitz (1787-1841). The company 

continued working right up to the outbreak 

of the Warsaw Upraising, in August 

1944. 

One of the great Warsaw restaurateurs 

and wine shop owners was 

Frenchman Aleksander Bocquet (1839- 

1901). He ran the restaurants at the in 

Warsaw Grand Theatre (Teatr Wielki) 

and another at the Rome Hotel (Hotel 

Rzymski), purchased from the Wieman 

family and located at the corner 

of Trębacka and Moliera Streets. He 

was also a member of the Moniuszko 

Warsaw Music Society (sekcja S. Moniuszki 

Warszawskiego Towarzystwa 

Muzycznego). Both his sons continued 

the restaurateur tradition. Aleksander 

Bocquet (1870-1906) owned a restaurant 

and winery at 114 Marszałkowska 

Street. He also inherited the Rome 

Hotel (Hotel Rzymski). Władysław 

Bocquet (1871-1946), on the other hand

owned the Metropol Hotel on 114 

Marszałkowska Street (renamed in 1938 

to the Mazowiecki Hotel) as well as the 

restaurant located in the hotel „Under 

the Bouquet”, („Pod Bukietem”), the 

most popular Warsaw restaurant during 

the interwar period. 

The largest fashion house in Central 

Europe was started by Bogusław 

Herse (1839-80), a French trader, together 

with brothers: Adam (1850- 

1915) and Ferdynand Robert (1845- 

1905) They opened their fi rst shop, on 

Senatorska Street, called „Lace Trade, 

White Goods and Fashion - Bogusław 

Herse” („Handel Koronek i Towarów 

Białych oraz Mód Bogusław Herse”). 

The business expanded and they 

moved to new premises on Zie lony 

Square (Dąbrowskiego Square today), 

between Marszałkowska Street, 

Erewańska Street, (Kredytowa Street 

today) and Szkolna Street. Here ladies 

could make-to-order the most elegant 

dresses and furs while elegant gentleman 

could order suits, coats and 

wonderful accessories such as umbrellas, 

walking sticks, neckerchiefs, 

gloves and hats. After World War I 

the business moved to the famous 

„House-Without-Corners” on Krakowskie 

Przedmieście Street (rented 

from the military authorities), which 

functioned as Fashion House, and 

known as the „Ateliers”. 

In 1922 one of the Polish Presidential 

candidates was Jan Niecisław 

Boduin de Courtenay (1845-1929), who 

in his time had been a professor at 

St. Petersburg, Dorpat, Krakow and 

Warsaw, and was an outstanding 

scholar of comparative linguistics; an 

author of over 300 works in the fi eld 

of Slavic, Indo-European languages 

as well as general linguistic. He was 

a descendant of Jan Gruby Kapetyng, 

King of Frankonia. 

Another Frenchmen, Aleksander 

Simon (1871-1936), was a doctor. But 

in his spare-time was a reserve major 

in the Polish army and also a volunteer 

in the Polish army in France. 

In Warsaw he treated Warsaw civil 

servants as well as local social workers. 

His grave can be found at the 

Lutheran Augsburg Confessional 

Cemetery in Warsaw. 

Henryk Mikołaj Charlemagne (1889- 

1973), was a lawyer who organized 

Municipal Police and Civil Guard during 

both World Wars. Participant of 

Silesia and Warsaw Uprisings, in the 

interwar period he became a famous 

statistician and an author of many 

studies in this fi eld. 

Until the outbreak of Word War 

I, the French colony in Warsaw maintained 

the French Society of Mutual 

Assistance („Towarzystwo Francuskie 

Wzajemnej Pomocy”) located at 8 

Szcz ygla Street. When Poland regained 

their independence a new body was 

formed, The French Institute. It was 

formed on Emil Bourgeois’s initiative, 

the one time Professor of law at the 

French Sorbonne. Its offi cial opening 

at Staszic’s palace, the former seat of 

the Society of the Friend of the Arts 

(„Towarzystwo Przyjaciół Nauk”) took 

place on 27th April 1925. In the open- 

26 

branży białoskórniczej pochodzący 

z Grenoble; w młodości artylerzysta 

wojsk francuskich, brał udział w wyprawie 

na San Domingo; w Warszawie 

osiadł w 1810 roku, a w 1825 roku założył 

już pierwszą w kraju garbarnię 

w nabytej przez siebie kolonii w Marymoncie, 

którą to kolonię nazwał Grossowem. 

Istniała ona do wybuchu drugiej 

wojny światowej. Jeszcze później, 

bo dopiero w 1835 roku, osiedlił się 

w Warszawie Wilhelm Glier (1812-1899), 

który założył tu wytwórnię dętych instrumentów 

muzycznych. Początkowo 

Dwujęzyczny rachunek hotelu Metropol. 


Bilingual bill from Metropol hotel. 


prowadził ją w spółce z Wilhelmem Janem 

Wernitzem (1787-1841). Przetrwała 

ona do wybuchu Powstania Warszawskiego 

w sierpniu 1944 roku. 

Początek rodu wielkich restauratorów 

dał Aleksander Bocquet (1839-1901), 

z pochodzenia Francuz, restaurator. 

Od 1866 roku właściciel znanego handlu 

win i restauracji w gmachu Teatru 

Wielkiego, następnie właściciel Hotelu 

Rzymskiego (Trębacka róg Moliera), 

członek sekcji S. Moniuszki Warszawskiego 

Towarzystwa Muzycznego. Kontynuatorami 

tradycji byli synowie, Aleksander 

Bocquet (1870-1906), również jak 

ojciec restaurator, właściciel restauracji 

z handlem win o nazwie Bocquet przy 

ul. Marszałkowskiej 114 i po ojcu Hotelu 

Rzymskiego, nabytego od rodziny 

Wiemanów i Władysław Bocquet (1871- 

1946), także restaurator, właściciel Hotelu 

Metropol przy ul. Marszałkowskiej 

114 (od 1938 r. występującego jako Hotel 

Mazowiecki) i mieszczącej się w nim 

restauracji Pod Bukietem, uważanej za 

najpopularniejszy lokal gastronomiczny 

w międzywojennej Warszawie. 

Największy dom mody we wschodniej 

części Europy był dziełem Bogusława 

Hersego (1839-1880), kupca pochodzenia 

francuskiego, który wspólnie z braćmi: 

Adamem (1850-1915) i Ferdynandem Robertem 

(1845-1905) założył przy ul. Se-

natorskiej 10 fi rmę pod nazwą: Handel 

Koronek i Towarów Białych oraz Mód 

Bogusław Herse. Firma wkrótce przeniosła 

się do potężnej kamienicy wzniesionej 

w kwadracie ulic: pl. Zielony (obec. 

pl. Dąbrowskiego), Marszałkowska, Erywańska 

(obec. ul. Kredytowa) i Szkolna. 

Tam damy mogły obstalować najwytworniejsze 

kreacje i futra, a eleganccy 

dżentelmeni zamówić garnitury, palta 

i wytworne dodatki w postaci parasoli, 

lasek, fularów, rękawiczek i kapeluszy. 

Po pierwszej wojnie światowej działalność 

fi rmy sprowadzona została do Atelier 

Mody w słynnym Domu bez kantów 

na Krakowskim Przedmieściu, będącym 

własnością wojska. 

W 1922 roku kandydatem na stanowisko 

prezydenta RP został Jan Niecisław 

Boduin de Courtenay (1845-1929), 

profesor uniwersytetu w Petersburgu, 

Dorpacie, Krakowie i Warszawie, wybitny 

badacz językoznawstwa porównawczego, 

autor ponad trzystu prac naukowych 

z dziedziny języka polskiego, 

języków słowiańskich, indoeuropejskich 

oraz językoznawstwa ogólnego. Był on 

potomkiem Jana Grubego Kapetynga, 

króla Frankonii. 

Bliższym współczesności był Aleksander 

Simon (1871-1936), lekarz, major 

rezerwy Wojska Polskiego, ochotnik 

armii polskiej we Francji. W Warszawie 

leczył urzędników państwowych 

miasta stołecznego i ubezpieczalni 

społecznej. Jego grób znajduje się na 


w Warszawie. 

Francuzem z pochodzenia był 

również Henryk Mikołaj Charlemagne 

(1889-1973), prawnik, organizator Milicji 

Miejskiej i Straży Obywatelskiej pod - 

czas pierwszej i drugiej wojny światowej; 

uczestnik Powstań Śląskich i Powstania 

Warszawskiego, w dwudziestoleciu 

międzywojennym słynny statystyk, autor 

szeregu opracowań z tej dziedziny. 

Kolonia francuska w Warszawie 

utrzymywała do wojny Towarzystwo 

Francuskie Wzajemnej Pomocy mieszczące 

się w wynajętym lokalu przy 

ul. Szczyglej 8. W niepodległej Polsce 

z inicjatywy Emila Bourgeoisa, profesora 

Wydziału Prawa paryskiej Sorbony, 

powstał w Warszawie w 1923 

roku Instytut Francuski. Jego ofi cjalne 

otwarcie w Pałacu Staszica, dawnej 

siedzibie Towarzystwa Przyjaciół 

Nauk, nastąpiło 27 kwietnia 1925 roku. 

W uroczystości otwarcia uczestniczyli: 

Ambasador Republiki Francuskiej 

w Warszawie, Marszałek Sejmu II RP, 

Minister Oświecenia Publicznego oraz 

sam pomysłodawca, który w 4 lata 

później, w 1929 roku, otrzymał doktorat 

honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego. 

Instytut stawiał sobie za 

cel stanie się Małą Sorboną poprzez 

rozwinięcie kursów językowych na różnych 

poziomach, wykładów z różnych 

dziedzin nauki, działalności bibliotecznej, 

propagandy kultury poprzez 

koncerty, fi lmy i publikacje naukowe; 

przyznawanie stypendiów wybijającym 

się naukowcom i artystom. Funkcję 

pierwszego dyrektora placówki pełnił 

Paul Feyel. Wznowienie działalności 

Instytutu Francuskiego po latach wojny 

i okupacji nastąpiło w 1947 roku 

przy ul. Foksal. 

27 

ing ceremony important dignitaries 

participated, such as the Ambassador 

of the Republic of France, the Speaker 

of the Sejm, and the Minister of Public 

Enlightenment („Minister Oświecenia 

Publicznego”). Four years later Bourgeois 

became a „doctor honoris causa” 

of the University of Warsaw. The 

French Institute aspired to became a 

second Sorbonne through developing 

language courses on every level, and 

lectures in various fi elds of science and 

library studies, propagating culture 

through concerts, fi lms and science 

publications, awarding scholarships 

to eminent scientists and artists. The 

fi rst director of the institution became 

Paul Feyel. The institute re-opened after 

World War II in 1947, this time at 

Foksal Street. 

Widok szpitala Dzieciątka Jezus (dzisiejszy plac Powstańców Warszawy) założonego przez francuskiego 

misjonarza księdza Piotra Gabriela Baudouina. Jego budowę według projektu Antoniego Fontany 

ukończono 31 lipca 1757 roku. Teren ten był w tamtych czasach jedną z największych stołecznych 

posesji. Zabudowania w końcu XIX wieku rozebrano a szpital przeniesiono do nowowybudowanych 

budynków (stojących do dziś) opodal Stacji Filtrów. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

Hospital of the Baby Jesus (at today's Warsaw Upraising square/plac Powstańców Warszawy) founded by 

French missionary – priest Piotr Gabriel Baudouin. Building of the hospital finished on 31st of July 1757. 

This area was at that time one of the biggest properties in Warsaw. At the end of 19th century hospital 

was moved to the new building at the Filters Station. From R. Chwiszczuk's collection.

Dutch 

In Poland the Dutch were few in 

number, but also widely dispersed 

throughout the Polish Kingdom. 

Thus they were less noticeable as 

an ethnic group as compared to other 

foreigners. They mainly followed the 

evangelical faiths, and were rarely Roman 

Catholics. 

One early Dutch settler in Warsaw 

was Tylman van Gammeren (1632- 

1706), an architect and designer, who 

built in Baroque style. He Polonized 

his name to Gamerski. He built so 

many building that it would be diffi 

cult to name all of them. But here 

are a few; the Krasińscy’s Palace in 

Warsaw, the Church of the Order of 

the Blessed Sacrament, the Church of 

Saint Boniface, the Palace in Nieborów 

and Church of Saint Anna in Krakow. 

The Minister of Foreign Aff airs of 

Poland, in the interwar years and one 

of most outstanding politicians of the 

Piłsudski camp was of Dutch ancestry, 

Colonel Józef Beck (1894-1944). In 

fact his ancestry could be traced back 

to Bartholomeusz van der Beck, a Flanders 

sailor, ship owner and ship builder, 

who in the 16th century, was in 

the duty of the Polish army. On Stefan 

Batory’s orders it was van der Beck 

who commanded the Polish landing 

at Elbląg, captured by Gdańsk’s traders. 

Probably it was his ancestry that 

explains Józef’s passion for building 

model boats. Józef’s grandfather was 

a post offi ce governor and his father 

– a lawyer, who had been imprisoned 

for two years, by the Tsarist authorities 

for belonging to a patriotic group. 

He was never allowed to return to his 

profession. Beck’s mother Bronisława 

Łuczkowska (daughter of Jan and Julia 

- family name Halica) came from a 

Uniat family. Józef was born in Warsaw 

and baptized on 20th of November 

1896 (2 years after he was born) at the 

Warsaw Orthodox Church. The Becks 

decided to move, fi rst to Riga (now 

the Latvian Capital), fi nally settling in 

1900 in Limanowa, Southern Poland. 

Here Józef Beck Senior worked as a 

secretary for the Local Authority, fi - 

nally becoming Director of a local 

mutual aid fund. Meanwhile the future 

minister of Poland fi nished his studies 

at the V Secondary School in Krakow 

and after his matriculation exam in 

1912, studied at the Technical University 

in Lwów. After a year he moved 

to the Trade Academy in Vienna. By 

1914-17 he was already a soldier of 

Piłsudski’s legions and later became 

Piłsudski’s his personal aid. In 1922- 

23 he was Military Attaché in Paris 

and later in Brussels between 1924-25. 

On his return to Poland he attended 

a fi nishing course (Kurs Doskonalenia) 

at the Military School in Warsaw. On 

15th October 1925 after fi nishing his 

military studies, and receiving his degree, 

he became an Offi cer of the General 

Staff with the title of the Director 

of the 3rd Department of Inner War 

Council. As to be expected in 1926 he 

remained loyal to Piłsudski during the 

28 

Holendrzy 

Stanowili odrębną, choć niejednolitą 

grupę, która w stolicy Polski 

była na przestrzeni lat rozproszona. 

Ginęli więc w powodzi 

innych, bardziej widocznych denominacji 

narodowych i wyznaniowych. Bywali 

pośród nich wyznawcy obu konfesji 

ewangelickich, augsburskiej lub reformowanej 

(kalwińskiej), rzadko wyznawali 

katolicyzm. 

Pułkownik Józef Beck – minister spraw 

zagranicznych. Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka. 

Colonel Józef Beck – minister of the foreign 

affairs. From Tadeusz W. Świątek’s collection. 

Na początek architekt Tylman 

van Gammeren (1632-1706), który, gdy 

osiadł w Rzeczypospolitej na stałe, 

używał nazwiska Gamerski. Trudno 

dzisiaj wymienić wszystkie jego dokonania, 

były one bowiem bardzo liczne. 

Do wielu dzieł, choć sam ich nie 

budował, też przyłożył swoją rękę. 

Utrzymane były w stylu baroku, jak 

m.in. pałac Krasińskich w Warszawie, 

kościoły Sakramentek i św. Bonifacego, 

pałac w Nieborowie i kościół św. Anny 

w Krakowie. 

Mało kto wie, iż do grona przedstawicieli 

tej chyba najmniej licznej grupy 

cudzoziemców mieszkających w Warszawie 

należał najbardziej znany polityk 

sanacyjny, wybitny piłsudczyk, płk 

Józef Beck (1894-1944), minister spraw 

zagranicznych II Rzeczypospolitej. Był 

on w prostej linii potomkiem Bartholomeusa 

van der Becka, fl andryjskiego 

marynarza, następnie armatora, budowniczego 

jednostek pływających, który 

w XVI wieku znalazł się w służbie 

polskiej, m.in. z rozkazu króla Stefana 

Batorego miał dowodzić desantem na 

Elbląg, opanowanym przez gdańskich 

kupców. To zapewne po owym przodku, 

panu ministrowi pozostała pasja budowy 

modeli okrętów. Dziadek ministra 

był już tylko skromnym naczelnikiem 

poczty (również Józef), a ojciec – prawnikiem. 

Władze carskie odebrały mu 

prawo wykonywania zawodu z uwagi 

na przynależność do organizacji patriotycznej 

i skazały na dwa lata więzienia. 

Matka Becka, Bronisława Łuczkowska 

(córka Jana i Julii z Halickich), pochodziła 

z rodziny unickiej. Po narodzinach

syna, ochrzczonego w cerkwi prawosławnej 

w Warszawie 20 listopada 1896 

roku (w 2 lata po urodzeniu), Beckowie 

wyprowadzili się do Rygi, a ok. 1900 

roku osiedli w Limanowej. Tam Józef 

Beck senior (ojciec przyszłego ministra) 

pełnił funkcję sekretarza Wydziału Powiatowego, 

a później został dyrektorem 

lokalnej kasy samopomocy. Tymczasem 

przyszły minister rządu RP ukończył 

V Liceum Ogólnokształcące w Krakowie 

i po zdaniu matury w 1912 roku 

został studentem Politechniki Lwow- 

skiej na wydziale budowy maszyn. Po 

roku przeniósł się do Akademii Handlu 

w Wiedniu. W latach 1914-1917 

był już żołnierzem Legionów Polskich 

i adiutantem Józefa Piłsudskiego. W latach 

1922-1923 pełnił funkcję attache 

wojskowego RP w Paryżu i Brukseli, 

a w latach 1924-1925 był słuchaczem 

rocznego Kursu Doskonalenia w Wyższej 

Szkole Wojennej Warszawie. 

Z dniem 15 października 1925 roku, po 

ukończeniu kursu i uzyskaniu stopnia 

naukowego ofi cera Sztabu Generalne- 

29 

failed coup attempt. In 1926-30 he was 

a chief of the Cabinet of the Minister 

of Military aff airs. From 25th of September 

until 4th of December 1930 he 

was a Vice-Minister of Foreign Aff airs. 

From 2nd of November 1932 he was 

a minister of Foreign Aff airs and he 

directed Foreign Policy until the outbreak 

of World War II. He tried to 

use a policy of balance in relationships 

between two mighty and aggressive 

neighbours. What sometimes 

is conveniently overlooked was that it 

was Beck who had a major hand in 

signing the non-aggression pact with 

Soviet Union on 25th of July 1932 in 

Moscow. 

One of the most famous speeches 

ever made in the Polish Sejm was 

Beck’s on 5th in May 1939, the eve of 

the outbreak of World War. This is 

the most well known extract: 

„We, the Poles, don’t know the concept 

of peace at all costs. There is only 

one thing in the lives of men, nations 

and countries. That thing is honour”. 

The words uttered were as a repost 

to Hitler’s breaking of the Polish-German 

accord and in the knowledge that 

Britain had already given their guarantee 

to Poland. What Beck told the 

world, was what Hitler knew already 

that the Poles were a proud nation 

and they will fi ght for their freedom, 

regardless. It should be remembered 

that Beck had already rejected the 

German proposal to connect Gdańsk 

to Reich by building an extraterritorial 

motorway through Pomerania to 

East Prussia, and as a compensation, 

the Germans off ered Poland an Anti- 

Comintern Pact and a lengthening of 

the their non-aggression pact from 10 

to 25 years. But as every fi rst year 

student of Polish History would probably 

have known at the time, the off er 

Pałac hrabiów Krasińskich zaprojektowany przez 

Tylmana z Gameren. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

Krasińscy count’s palace designed by Tylman from 

Gameren. From R. Chwiszczuk’s collection.

Pozwolenie na pracę z czasów okupacji. 


A work permit from German occupation times. 


Budynki fabryczne zakładów Philipsa. 


Philips factory. 


echoed events in 1772, the fi rst Partition 

of Poland. In any case everything 

changed with the signing of the secret 

Annex by Ribbentrop-Mołotow in August 

1939. 

War started on the 1st September, 

but Beck only decided to leave Poland 

after Soviets entered the country on 

the 17th September. On the night between 

17th and 18th of September he 

was evacuated with rest of the Polish 

government to Romania, where he 

was interned. General Sikorski under 

the infl uence of among others 

30 

go, przydzielony został do Oddziału III 

Biura Ścisłej Rady Wojennej na stanowisko 

szefa wydziału. 

W 1926 roku opowiedział się 

po stronie Piłsudskiego. W latach 

1926-1930 był szefem gabinetu ministra 

spraw wojskowych, a od 25 

sierpnia do 4 grudnia 1930 roku – pełnił 

urząd wiceministra spraw zagranicznych. 

Od 2 listopada 1932 roku 

był ministrem spraw zagranicznych 

i samodzielnie kierował polityką zagraniczną 

aż do wybuchu II wojny 

światowej. Starał się stosować polity-

kę równowagi w stosunkach między 

potężnymi i agresywnymi sąsiadami. 

Przyczynił się do zawarcia 25 lipca 

1932 roku w Moskwie układu o nieagresji 

ze Związkiem Radzieckim. 

To on, w przededniu wybuchu II 

wojny światowej, wypowiedział w Sejmie 

II RP 5 maja 1939 roku następujące 

słowa: „My Polacy nie znamy pojęcia 

pokoju za wszelką cenę. Jest tylko 

jedna rzecz w życiu ludzi, narodów 

i państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą 

jest honor”. Były one odpowiedzią na 

zerwanie układu polsko-niemieckiego 

przez Adolfa Hitlera po uzyskaniu 

przez Polskę gwarancji brytyjskich. 

Dla Anglii i Francji byliśmy sojusznikiem 

dość kłopotliwym. Jednak wojna 

stała się pewna nie po tym sejmowym 

przemówieniu, ale dopiero po układzie 

Ribbentrop-Mołotow w sierpniu 

1939 roku, po Anschlussie, czyli 

przyłączeniu Austrii do Rzeszy, a potem 

przyłączeniu Sudetów. Beck dał 

sygnał światu, iż Polacy są dumnym 

narodem i nie ugną się pod żadnym 

dyktatem. Zdecydowanie odrzucił niemiecką 

propozycję, w której jako rekompensatę 

za zgodę na przyłączenie 

Gdańska do Rzeszy i zbudowanie eksterytorialnej 

autostrady przez polskie 

Pomorze do Prus Wschodnich, Niemcy 

proponowali udział Polski w pakcie 

antykominternowskim oraz przedłużenie 

paktu o nieagresji z 10 do 25 lat. 

Doprowadził do zawarcia w 1939 roku 

sojuszu z Wielką Brytanią. Po agresji 

sowieckiej na Polskę, w nocy z 17 na 

18 września 1939 roku, ewakuował 

się wraz z rządem do Rumunii, gdzie 

został internowany. Gen. Sikorski pod 

wpływem swego otoczenia (m.in. Stanisława 

Kota) uniemożliwił jego wyjazd 

na zachód, pomimo wydanej wizy 

angielskiej. W Rumunii Beck napisał 

tom pamiętników „Ostatni raport”. 

Zmarł w Stăneşti 5 czerwca 1944 roku. 

W maju 1991 roku prochy ministra 

J. Becka zostały sprowadzone do Polski 

i złożone na cmentarzu na Powązkach 

(dawny Cmentarz Wojskowy). 

Była też grupa Holendrów zamieszkała 

w Warszawie przejściowo, 

w latach 1922-1944, związana z Polską 

Spółką Koncernu „Philips” SA przy ul. 

Karolkowej. Byli wśród nich członkowie 

zarządu spółki z ramienia prezesa 

koncernu z Eindhoven – dr. Antona 

Philipsa: Fryderyk W. Walterscheid 

– naczelny dyrektor zakładów w Warszawie; 

Lambert Cuesters (podczas 

okupacji zastąpił go Jan A. Ruisbning) 

– dyrektor techniczny; Peter T. Van Der 

Veide – dyrektor administracyjny. 

Łużyczanie 

Częściej katolicy, ale i protestanci, 

jak choćby Łużyczanin 

– Chrystian Bogumił Ulrich, 

początkowo ogrodnik dynastii 

saskiej. W 1805 roku założył w Warszawie 

pierwszy ogród handlowy na ul. 

Ceglanej. Z czasem dział sprzedaży sadzonek 

przeniósł na ul. Górczewską. 

31 

Stanisław Kot made his escape impossible, 

even though he had an English 

visa and was willing to travel. In Romania, 

Beck wrote his memoirs, „The 

last report”. He died in Stăneşti on 5th 

June 1944. In May 1991 his ashes were 

brought to Poland and was buried at 

the Powązki Commentary (formerly 

the Military Cemetery). 

One of the most famous Dutch fi rms, 

Phillips, was very active in Poland in 

the interwar years. The concern had 

Dutch employees living in Warsaw at 

Karolkowa Street (1922-1944). Among 

them a number of board members, 

probably on Dr. Anton Philips request, 

transferred from their headquarters in 

Eindhoven Fryderyk W. Walterscheid 

– the General Director of the Company 

in Warsaw, Lambert Cuesters – the 

technical Director (replaced by Jan A. 

Ruisbning during the German occupation) 

and the Administrative Director 

– Peter T. Van Der Veide. 

Lusatians 

Most Lusatians were Catholics, 

although there were 

known to be Protestants, 

such as Chrystian Bogumił 

Ulrich, a Sas gardener. In 1805 he established 

fi rst garding centre in Warsaw, 

at Ceglana Street. In time he moved his 

business to Górczewska Street. 

Reklama Urlicha z roku 1939. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

Ulrich’s advertisement from 1939. From R. Chwiszczuk’s collection.

Germans 

Germans and Poles have had 

a troublesome co-existence 

in Central Europe. However, 

cultural infl uences through 

German migration in more peaceful 

times have left a cultural legacy that 

cannot be denied. This is particularly 

true in the fi eld of architecture and 

town planning. For example numerous 

Germans have helped develop Warsaw 

over the centuries. Such as the 

architects: Efraim Schroeder (1727-83), 

Szymon Bogumił Zug (1733-1807), Jan 

Chrystian Schuch (1752-1813), and Piotr 

Chrystian Aigner (1756-1841). They 

were the most outstanding architects of 

their time, who enhanced Warsaw with 

wonderful buildings, and yet built them 

in harmony with the rest of the city. 

One of the oldest known German 

families to settle here were the 

Fukiers (originally Fugger), who came 

from Augsburg, in Bavaria, but were 

originally from Grabben. In 1610, they 

opened a winery in the Warsaw Old 

Town Square, which despite the devastation 

of the last war, was rebuilt 

and functions today. The Fukiers were 

wine magnets that even had their 

own fl eet of ships in Germany, and 

traded in wines throughout Germany 

and Hungary. But in time they considered 

Poland to be their new home. 

They were Catholics, which probably 

helped them to integrate more easily 

into Polish society. The fi rst Fukier was 

Jerzy Fugger, who arrived in 1515. He 

came from a long line of fi nanciers, 

from Augsburg. Fugger was also a nobleman; 

his Coat of Arms, awarded to 

him by Fryderyk III, 1473, depicts two 

Lilies, one of gold and the other on a 

blue background. In 1681 the Heraldic 

offi cer of arms, accepted it as a Polish 

coat of arms. 

In 1530, it was recorded that Jerzy 

Fugger gained a special King’s pardon, 

absolving him from sitting on the 

municipal council on account that he 

could not speak Polish. It would be the 

32 

Niemcy 

Przedstawiciele tego narodu, będącego 

naszymi sąsiadami, kojarzą 

się nam i dobrze i źle na 

przestrzeni naszej historii. Źle, 

bo bywali najeźdźcami, wkraczali jako 

zaborcy i okupanci, ale równocześnie 

liczni Niemcy rozbudowywali stolicę 

Rzeczypospolitej, jak architekci: Efraim 

Schroeder (1727-1783), Szymon Bogumił 

Zug (1733-1807), Jan Chrystian Schuch 

(1752-1813), Piotr Chrystian Aigner (1756- 

1841). To najwybitniejsi architekci swoich 

czasów, którzy zasłużyli się Warszawie, 

zdobiąc ją wspaniałymi budowlami, 

dobrze wtopionymi w bujną przyrodę. 

Najstarszym rodem pochodzenia 

niemieckiego osiadłym w Warszawie 

byli Fukierowie, winiarze przybyli z Augsburga, 

wywodzący się z miejscowości 

Grabben, leżącej w pobliżu wymienionej 

metropolii. Ich właściwe nazwisko 

brzmiało Fugger. W 1610 roku na Rynku 

Starego Miasta w Warszawie otworzyli 

własną winiarnię, która przetrwała do 

naszych czasów, mimo zniszczeń wojennych. 

Ten możny ród mieszczański, 

patrycjuszowski, posiadający w Niemczech 

nawet własną fl otę, wsławił się 

w Polsce nie tylko handlem najprzedniejszymi 

gatunkami win, posiadaniem 

winnic na Węgrzech i w Niemczech, 

ale nade wszystko patriotyczną postawą 

względem nowej ojczyzny. Byli wyznawcami 

katolicyzmu, więc nic ich nie dzieliło 

poza miejscem pochodzenia. W 1515 

roku osiedlił się w Warszawie Jerzy 

Fugger, pochodzący z rodu potentatów 

fi nansowych Augsburga. Piętnaście lat 

później otrzymał od króla zwolnienie od 

obowiązku sprawowania urzędów miejskich 

z uwagi na słabą znajomość języka 

Pałac Jabłonowskich (przed wojną mieścił 

się tu ratusz) zaprojektowany przez Jakuba 

Fontanę i Dominika Merliniego, przebudowany 

w późniejszym okresie przez Piotra Chrystiana 

Aignera. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

Jabłonowscy’s palace (building of Warsaw’s 

town hall before II World War) designed by Jakub 

Fontana and Dominik Merlini, rebuild by Piotr 

Chrystian Aigner. From R. Chwiszczuk’s collection.

Wnętrze winiarni Fukiera w początkach XX wieku. 


Fukier’s winery interior 

from the beginning of 20th century. 


polskiego. Fukierowie pieczętowali się 

herbem dwie Lilie (jedna w polu złotym, 

druga niebieskim), nadanym im w 1473 

roku przez cesarza Fryderyka III; w Polsce 

w 1681 roku otrzymali potwierdzenie 

herbu własnego. Kontynuatorami tradycji 

rodu byli synowie Stanisław i Jerzy 

Florian Fukierowie. Najbardziej barwną 

postacią okazał się Florian Fukier (1772- 

1836), syn Antoniego Wita, burgrabiego 

zamku mielnickiego, i Rozalii Hobgard- 

Cyrbus, Węgierki, urodzony w Hobgard 

na Spiszu. Po odbyciu praktyki w winiarni 

Floriana Kilianiego, w 1805 roku nabył 

tę winiarnię i ożenił się z jego bratanicą 

Wiktorią z Killianich (zm. 1811), z którą 

miał czworo dzieci: syna Antoniego i trzy 

córki: Katarzynę, Ludwikę i Wiktorię Elżbietę 

(1806-1861), która poślubiła architekta 

Adolfa Grzegorza Schucha. W 1810 

kupił od Jana Rabe kamienicę na Rynku 

Starego Miasta, stanowiącą odtąd dziedziczną 

własność rodziny, natomiast winiarnię 

dziedziczył prawem starszeństwa 

najstarszy syn aż po 1939 rok. 

Podczas drugiej wojny światowej 

winiarnia i kamienica mieszkalna przy 

Rynku Starego Miasta zostały zniszczone. 

Odbudował ją ostatni przedstawiciel 

rodu Henryk Maria Fukier (zm. 1958) 

przy pomocy BOS-u, później starał się 

reaktywować winiarnię i piwnice. Niestety, 

zostały objęte przymusową nacjo- 

nalizacją – wraz z całym sektorem handlu 

i gastronomii w kraju. W dawnym 

mieszkaniu Fukierów – odtworzonym we 

wszelkich drobiazgach – miało powstać 

Muzeum Winiarstwa, choć na ścianie od 

strony ul. Piwnej 44 zawieszono tablicę 

informacyjną – muzeum do chwili obecnej 

nie ma, a lokal pozostaje w gestii Instytutu 

Historii PAN i jest niedostępny. 

Z Pegau pod Lipskiem przybył do 

Warszawy Krystian Bogumił Straus 

(1753-1814), krawiec, szatny króla Stanisława 

Augusta. Był właścicielem kamienicy 

33 

next generation that would integrate 

more fully in Polish society. 

Jerzy Fugger’s continued the Fukier 

line, having two sons Stanisław 

and Jerzy Florian Fukier. The most 

colorful character was Florian Fukier 

(1772-1836), son of the Antoni Wit, 

Burger to Mielnik Castle and Rozalia 

Hobgard-Cyrbus, a Hungarian, born 

in Hobgard, Spiš. After Florian Fukier 

fi nished his wine practice in 1805, at 

Florian Kiliani’s winery, he bought Kiliani’s 

winery. He also married Kiliani’s 

niece – Wiktoria Kiliani (died in 1811). 

They had four children: son Antoni and 

three daughters. One of his daughters 

Wiktoria Elżbieta (1806-1861), married 

the architect Adolf Grzegorz Schuch. In 

1810, Florian Fukier bought Jan Rabe’s, 

tenement building at the Warsaw Old 

Town Square, which to this day is 

owned by the Fukier family. 

During II world war the winery 

and tenement building was destroyed. 

But after the war the last representative 

of the family Henryk Maria Fukier 

(died in 1958) rebuilt it in cooperation 

with the „Warsaw Reconstruction 

Offi ce”, („Biuro Odbudowy Stolicy” 

– B.O.S.). He then tried to re-open the 

winery. Unfortunately due to enforced 

nationalization of the whole gastronomy 

sector, this was impossible. At the 

same time Fukier’s apartment, was 

reconstructed in every detail, as an 

exposition to the art of winemaking. 

There were plans to open it as a museum. 

At the same time on Piwna Street 

there was even an information board, 

informing passes-by that the Museum 

is not open at present. However the 

museum never opened. For some time 

it has been owned and run by the 

Polish Institute of History („PAN”). 

In a diff erent line of business, this 

time tailoring, the German Krystian 

Bogumił Straus (1753-1814), came to 

Warsaw. Originally from Lipsko, he 

was King Stanisław August’s personal 

tailor. He owned the tenement house 

at 26 Świętokrzyska Street. In 1790 he 

was elevated to nobility, with his coat 

of arms represented by an ostrich. He

Reklama zakładu elektromechanicznego Stanisława 

Strausa z roku 1895. 


Stanisław Straus’s electromechanical plant 

advertisement from 1895. 


also established an Evangelical Association, 

which still exists today. The 

next generations of Strauses did not 

follow the tailoring tradition, but were 

traders. Initially they traded in optical 

equipment, but Adolf Straus became 

well known for producing technical 

equipment such as measuring devices, 

thermometers, manometers, barometers 

and compasses. 

Another German, who worked 

for Polish nobility was the pharmacist 

Karol Fryderyk Rhode (1708-98). Originally 

from Pattingen, in Hanover, he 

worked for King August III Sas. His 

son, Krzysztof Henryk Rhode, after fi rst 

practicing at Jan Fryze’s pharmacy, 

became King’s Stanisław August Poniatowski’s 

pharmacist. 

The Liebelts, arrived to Warsaw 

during the reign of Stanislaw II. Originally 

from Toruń, brothers Jan Henryk 

(1741-97) and Jakub Henryk (1744-1827) 

Liebelt, opened a silk shop on Nowy 

Świat, supplied by Dietrich Rhode, 

from Hamburg, among others. Although 

the shop functioned until 1854, 

the Liebelts (now Polonized to Libelt), 

turned their hands to other business 

enterprises. Such as fl our milling, selling 

delicatessen products, and the production 

of fats used in soap and candle 

production, which they continued to do 

until 1887. Marcin Libelt, is the latest 

in a long line of Libelts. He currently 

works as a conservator at the Warsaw 

City Council. 

German, Gustaw Dawid Mann 

(1796-1884), settled in Warsaw in 1819 

and established the fi rst factory producing 

surgery utensils as well running 

a gymnastic clinic. He married Anna 

Divisius, and their son Alfons Mann 

(1827-1894), continued in the family tradition. 

Alfons Mann also branched out, 

producing knives and needles. A series 

of family portraits, painted by the artist, 

Franciszek Ksawery Lampi can be 

found at the Historical Museum of the 

city of Warsaw. 

At the Lutheran Cemetery of the 

Augsburg Confession lies Fryderyk 

Doerner (1802-1831), a medical doctor 

who came to Poland, to take part in 

34 

przy ul. Świętokrzyskiej 26. W 1790 roku 

otrzymał szlachectwo z herbem Struś. 

Założył istniejący do dziś ród ewangelicki, 

który po porzuceniu krawiectwa 

w następnych pokoleniach zajął się kupiectwem 

prowadząc handel artykułami 

optycznymi, a później produkował przyrządy 

miernicze: termometry, manometry, 

barometry i busole (Adolf Straus). 

Drugim rodem związanym z dworem 

królewskim w Warszawie jest ród Rode’, 

przybyły w czasach panowania Augusta 

III Sasa z miejscowości Pattingen w Królestwie 

Hanowerskim. Pierwszy przedstawiciel 

tego rodu – Karol Fryderyk 

Rhode (1708-1798), był aptekarzem królewskim 

i jest odnotowany w annałach 

miasta, jego zaś syn, Krzysztof Henryk 

Rhode, po praktyce w stołecznej aptece 

Jana Fryzego otrzymał nominację na aptekarza 

kolejnego monarchy – Stanisława 

Augusta Poniatowskiego. 

Trzecim rodem, sięgającym epoki 

stanisławowskiej, mającym do współczesności 

swoich potomków, jest ród Liebeltów. 

Jako pierwsi do Warszawy przybyli 

z Torunia dwaj bracia Jan Henryk 

(1741-1797) i Jakub Henryk (1744-1827) 

Liebeltowie. Za posiadane pieniądze 

wykupili kamienicę na Nowym Świecie 

i urządzili w niej magazyn handlu bławatami, 

czyli materiałami, sprowadzanymi 

m.in. za pośrednictwem kupca hamburskiego 

Dietricha Rhode. Choć dom handlu 

bławatami przetrwał do 1854 roku, 

to jednak następujące po sobie pokolenia 

Liebeltów (czytaj: Libeltów) zajmowały 

się już w latach 1820-1887 młynarstwem. 

Następnie prowadzili handel artykułami 

delikatesowymi, zajmowali się również 

kupiectwem i przemysłem tłuszczowym, 

produkując świece stearynowe i mydło. 

Przedstawiciele tej rodziny żyją do chwili 

obecnej, używając spolszczonej wersji 

swego nazwiska – Libelt. Przedstawiciel 

młodego pokolenia tej rodziny, Marcin 

Libelt, jest obecnie pracownikiem Urzędu 

Konserwatorskiego w Warszawie. 

Niemiec z pochodzenia – Gustaw Dawid 

Mann (1796-1884), osiadły w Warszawie 

w 1819 roku, założył pierwszą 

w tym mieście wytwórnię narzędzi 

chirurgicznych oraz zakład gimnastyki 

leczniczej. Żonaty z Anną z Divisiusów, 

miał syna Alfonsa (1827-1894), który kontynuował 

dzieło ojca i w dowód uznania 

swych zasług pełnił przez wiele lat funkcję 

starszego cechu nożowników i iglarzy, 

zrzeszającego m.in. producentów 

narzędzi chirurgicznych. Autorem zachowanych 

portretów tej rodziny, będących 

dzisiaj własnością Muzeum Historyczne-

Jan Wilhelm Liebelt – kupiec i przemysłowiec. 


Jan Wilhelm Liebelt – trader and industrialist. 


go m. st. Warszawy był Franciszek Ksawery 

Lampi. 

Historia dostarcza nam zaskakujących 

dowodów: oto na warszawskim 


spoczywa Fryderyk Doerner (1802- 

1831), lekarz przybyły z Niemiec w celu 

wzięcia udziału w wojnie polsko-rosyjskiej 

w 1831 roku. Walczył po stronie 

polskiej, był ordynatorem szpitala koszar 

Gwardii w Warszawie, zmarł zaraziwszy 

się panującą wówczas cholerą. 

Oto inny przykład zaskakującego 

wręcz życiorysu osoby ponad wszelką 

wątpliwość pochodzenia niemieckiego, 

Karola Teodora Dilleniusa (1895-1963), 

syna Emanuela, absolwenta Szkoły Handlowej 

we Włocławku, Korpusu Kadetów 

w Symbirsku i Szkoły Podchorążych 

w Petersburgu (1914). Mianowany ofi - 

cerem (chorążym) służył jako dowódca 

plutonu w 8 Pułku Dragonów Astrachańskich 

Armii Rosyjskiej do końca 1917 

roku. Następnie wziął udział w I wojnie 

światowej. Od 1 stycznia 1918 roku przeszedł 

do 6 Pułku Ułanów w II Korpusie 

Wschodnim Wojsk Polskich w stopniu 

porucznika. 11 maja 1918 roku walczył 

pod Kaniowem. Po rozbiciu korpusu 

przez wojska niemieckie wyjechał do 

Murmańska, gdzie od 8 lipca służył pod 

rozkazami gen. Józefa Hallera. Zmarł 

19 czerwca 1963 roku we Wrocławiu 

i pochowany został na Cmentarzu Grabiszyńskim; 

w roku 1983 ekshumowany 

i przeniesiony do grobu rodzinnego na 


w Warszawie, przy ul. Młynarskiej (al. 

1/57). Posiadał szereg odznaczeń, w tym: 

Krzyż Niepodległości, Krzyże Walecznych 

I, II i III klasy, Medal Pamiątkowy 

za wojnę 1918-1921, Medal Dziesięciolecia 

Niepodległości Polski, Medaille Commemorialive 

de la Gr., Medaille Interalliee’. 

Nie pozostawia wątpliwości, iż 

mamy do czynienia z ludźmi niemieckiego 

pochodzenia. Również nazwisko 

jego zamężnej siostry, Klary von Rosen 

de domo Dillenius, zamężnej za baronem 

Ottonem Tadeuszem Fabianem 

von Rosenem (ur. 1870 w Kaliszu – zm. 

1924 w Warszawie) wyznania ewangelicko-augsburskiego, 

ofi cerem rosyjskich 

dragonów Armii Carskiej (w randze generała), 

który walczył z bolszewikami 

w armii admirała Kołczaka. Więziony 

przez bolszewików przez 9 miesięcy, 

podczas gdy jego żona odbywała jeszcze 

wymyślniejszą karę za pomoc „białym” 

przykuta do taczek w kopalni miedzi. 

35 

Polish-Russian war of 1831, fi ghting on 

the Polish side. He later became senior 

registrar at the Gwardia Barracks 

Hospital in Warsaw. He died from a 

cholera virus infection during a hospital 

epidemic. 

Karol Teodor Dillenius (1895-1963), 

a son of Emanuel, had an interesting 

military career. He fi nished Trading 

School in Włocławek, Cadet Corps in 

Symbirsk and Offi cers School in Petersburg 

(1914). Nominated as an offi cer he 

served as platoon commander of the 

8th Regiment of Astrakhan Dragoons 

of Russian Army until 1917, where he 

fought in WWI on the Eastern Front. 

From 1st of January 1918 he joined the 

6th Uhlan Corps of the Polish Army 

in 2nd Eastern Corps. On 11th of May 

1918 he fought at Kaniów. After his 

corps was defeated by the German 

army he went to Murmańsk. From 8th 

July 1918 he served under General 

Józef Haller. He died on 19th of June 

1963 in Wrocław and was buried at 

Grabiszyński Cemetery. In 1983 he 

was exhumed and moved to the family 

grave at the Lutheran Cemetery of 

the Augsburg Confession on Młynarska 

Street. He received many decorations: 

the Cross of Independence, the Cross 

of Valor of 1st, 2nd and 3rd Class, the 

Commemorative Medal for war 1918- 

1921, the 10 Years of Independence 

Medal, and the Medaille Commemorialive 

de la Gr., Medaille Interalliee. 

Karol Dillenius’s sister Klara von 

Rosen de domo Dillenius, married Baron 

Otton Tadeusz Fabian von Rosenem 

(born in Kalisz 1870 – died in Warsaw 

1924). Baron Rosenem was a member of 

Evangelic faith. He served as a Russian 

General with Kołaczek’s Army, in the 

Dragoons Guards, against the Bolsheviks. 

After capture he was imprisoned 

for 9 months. His wife had a similar 

fate, she too was imprisoned for aiding 

the White Russians. Chained to wheelbarrow 

in cooper mine, she fi nally was 

ransomed by her family, and came to 

Warsaw via Riga. Infected with tuberculosis, 

they both died in 1924 and 

were buried in Dillenius’s family grave 

at the Lutheran Cemetery of the Augsburg 

Confession in Warsaw. 

Karol’s oldest brother – Wilhelm 

Alfred Dillenius (1884-1918), was an offi 

cer of Russian Hussars. In a skirmish 

with the Bolsheviks, he was bayoneted 

and died in a Kiev hospital, on 31st August 

1918. 

The revered Countess Salomea 

Hauke-Bosak (1825-95), who also 

lived in Warsaw. She gained her title 

through her marriage to Prince Aleksander 

Hessen-Darmstadt. Aleksandre 

Hessen-Darmstadt was related to 

many of the ruling dynasties in Europe 

at the time. Salomea also gained the 

hereditary name, Battenberg, acquired 

from her husband’s cousin. Battenberg 

was Queen Elizabeth’s original family 

name, but changed it to Mountbatten, 

in 1917, preempting any negative publicity 

on account of it sounding German. 

The last in the line of Mountbattens is 

great-grandson to Aleksander, Prince 

George Mountbattens (born 1961), the 

fourth Marquise of Milford Heaven; 

and is Queen Elizabeth’s grandson.

Kazimierz Schiele – jeden z założycieli 

warszawskiego imperium piwowarskiego. 


Kazimierz Schile – one of the founders 

of Warsaw brewery empire. 


The devastation of Warsaw in the 

last War provides a great challenge 

Varsoviarians in order to document 

personnel histories. Since many inhabitants 

were killed and the remainder 

sometimes forces to emigrate to far off 

distant lands; with their documents, 

photos and artifacts probably destroyed, 

their personal life stories are 

diffi cult at best to recreate. Through 

obituaries though we may get a fl eeting 

glimpse to their life histories. Such as 

Jan Schpringer (1840-1928), who prob- 

ably had German ancestry but Polonized 

his name to Szpringer. According 

to the „Warsaw Courier” obituary, we 

are told that he was a master miller and 

a citizen of Warsaw (which means he 

owned property in the city). He died on 

14th of February 1928, at the age of 88, 

and buried at the Calvinist Cemetery. 

Did his family survive the War? We do 

not know. Is this the only record of his 

life’s accomplishments that we have to 

date? Probably so. 

Most of the industrial families in 

fact had Germany ancestry. Here are 

some examples. The Bormanns – owners 

of a metallurgical factory, producing 

pots and devices for the chemical production. 

The Gerlachs were founders of 

a manufacturing company, producing 

precision optics, measuring and drawing 

devices. Haberbuschs and Schieles 

owned the largest brewery in Europe. 

Hennebergs, founded a plated goods 

factory. Jenikes – founders of the fi rst 

factory producing elevators in Warsaw. 

The Klawes – ran a pharmacy and laboratory. 

They also founded one of the 

biggest chemical-pharmaceutical factories 

in Warsaw. The Krausses – owners 

of a manufacturing company making 

trunks and suitcases. The Oppmans 

– the owners of a factory producing 

mustard, named „Artur”. The Weigles 

– up to the end of the 19th Century ran 

a tanning factory. 

Of course we should not forget to 

mention the Wedel family who rendered 

great service to our city. They were, 

above all, outstanding confectioners as 

well as important philanthropists. The 

36 

Wykupieni przez rodziców Klary, wrócili 

wraz z nimi przez Rygę do Warszawy. 

Zarażeni w więzieniach gruźlicą umarli 

w 1924 roku i pochowani zostali w grobie 

rodzinnym Dilleniusów na Cmentarzu 

E-A w Warszawie. Z rąk bolszewików 

bestialsko zamordowany został starszy 

brat Karola, Wilhelm Alfred Dillenius 

(1884-1918), ofi cer rosyjskich huzarów, 

ciężko ranny w potyczce z bolszewikami, 

zakłuty bagnetami; zmarł w szpitalu 

w Kijowie 31 sierpnia 1918 roku. 

Intrygującą postacią jest warszawianka, 

hrabianka Salomea Hauke- 

Bosak (1825-1895). Przez małżeństwo 

z księciem Aleksandrem Hessen-Darmstadt 

uważana jest za babkę wszystkich 

panujących obecnie w Europie dynastii. 

Jako morganatyczna żona księcia heskiego 

otrzymała tytuł książęcy od kuzyna 

męża wraz z dziedzicznym nazwiskiem 

Battenberg. Nosiła je również królowa 

angielska Elżbieta II, która po wstąpieniu 

na tron w 1952 roku zmieniła jego 

brzmienie na Mountbatten, odcinając się 

od niemieckich korzeni. Obecnie głową 

rodu Battenberg-Mountbatten jest prawnuk 

Aleksandra – książę George, czyli 

Jerzy (ur. 1961), wnuk królowej brytyjskiej 

– czwarty markiz of Milford Haven. 

Kwartał ulic Żelazna-Grzybowska-Wronia-Chłodna – widok browaru Haberbusch i Schiele 

– przedwojennego monopolisty na rynku piwowarskim w Warszawie. Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka. 

Quarter of Żelazna-Grzybowska-Wronia-Chłodna streets – Haberbush & Schiele brewery – a monopolist of 

the brewery branch in Warsaw. From Tadeusz W. Świątek’s collection.

Jeden z wielu cenionych przed wojną 

medykamentów firmy Magister Klawe. 


One of many highly valued medicaments in prewar 

period made by „Magister Klawe” company 

From Tadeusz W. Świątek's collection. 

Z perspektywy minionego czasu nie 

zawsze potrafi my przytoczyć dokładne 

życiorysy, najczęściej są to raptem mało 

znaczące epizody, które w zarysie malują 

obraz osoby lub całej rodziny. Dobrze, 

jeśli znamy miejsca, z którymi była ona 

związana z racji zamieszkania, pracy lub 

działalności społecznej. 

Oto inny życiorys, przedstawiciela 

społeczności niemieckiej, Jana Schpringera 

(1840-1928), który używał już spolszczonej 

wersji swego nazwiska – Szpringer, 

co oznacza, iż czuł się Polakiem. Jak 

wynika z nekrologu zamieszczonego 

w popularnym „Kurierze Warszawskim”, 

był majstrem młynarskim i obywatelem 

miasta Warszawy, co oznaczało, iż zaliczał 

się do grona posesjonatów naszego 

miasta, a więc właścicieli nieruchomości. 

Jego pogrzeb odbył się na Cmentarzu 

Ewangelicko-Reformowanym. Zmarł 

w wieku 88 lat 14 lutego 1928 roku. 

Niemieckiego pochodzenia były 

w większości rody przemysłowe dawnej 

Warszawy: Bormannowie – właściciele 

fabryki metalurgicznej produkującej m.in. 

kotły i urządzenia do produkcji chemicznej; 

Gerlachowie – założyciele i właściciele 

wytwórni precyzyjnych urządzeń 

optycznych i mierniczych oraz kreślarskich; 

Haberbuschowie i Schiele’owie 

– założyciele najpotężniejszego browaru 

w Europie; Hennebergowie – założyciele 

fabryki platerów; Jenike’owie – założyciele 

i właściciele pierwszej fabryki 

dźwigów w Warszawie; Klawowie – na 

bazie apteki i działającego obok niej laboratorium 

założyli jeden z największych 

zakładów chemiczno-farmaceutycznych 

w Warszawie; Krausse’owie – założyciele 

i właściciele wytwórni kufrów i waliz 

podróżnych; Oppmanowie – właściciele 

fabryki musztardy „Artur”; Weigle’owie 

– garbarze – od końca XIX prowadzili fabrykę 

garbarską. 

W tym poczcie rodów nie sposób 

pominąć rodziny Wedlów, wielce zasłużonej 

dla miasta. To nade wszystko cu- 

37 

Reklama firmy Gerlach. Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka. 

Gerlach company advertisement. From Tadeusz W. Świątek's collection. 

fi rst, Karol Ernest Henryk Wedel (1813- 

1902) came to Warsaw in 1845 with his 

wife Karolina Wisnowska, and their 

son Emil Albert Fryderyk (1841-1919), 

and Karolina’s sister, who later married 

the Pastor Angerstein. 

Rudolf (around 1860-1926) and 

Telesfor Stanisław (around 1860-1907) 

Graff , founded the fi rst swimming 

school in Warsaw. Their school, 

„Graff Brothers” was located by the 

Vistula on the Praga side, next to the 

Kierbedzia Bridge. Rudolf Graff at 

the same time ran a fencing school in 

Ciechocinek. He also worked socially 

running swimming classes for the 

„Sokół” Youth Movement in Warsaw. 

Both were buried on the Lutheran 

Cemetery of the Augsburg Confession 

at Młynarska Street. 

In Warsaw, from 1895 until the 

outbreak of World War II, a German 

Club, existed (located at Świętojańska 

Street), for ethnic Germans who considered 

themselves assimilated into 

Polish society. There were few members, 

which suggests that they wealthy 

enough to be able to fund the club. 

Generally ethnic German Varsovians 

were not Hitler supports, nevertheless 

after the outbreak of the War, German 

5th columnist did attempt to win-over 

ethnic Germans to the idea of National 

Socialism

38 

kiernicy wielkiego formatu, ale również 

fi lantropi na niespotykaną wcześniej skalę. 

Jako pierwszy w Warszawie w 1845 

roku pojawił się Karol Ernest Henryk 

Wedel (1813-1902), który przybył tutaj 

w towarzystwie swojej polskiej żony 

Karoliny z Wisnowskich, urodzonego 

w Berlinie syna Emila Alberta Fryderyka 

(1841-1919) i siostry, zamężnej później 

z pastorem Angersteinem. 

Przypomnieć wypada, iż założycielami 

pierwszej szkoły pływania w Warszawie 

byli dwaj bracia Rudolf (ok. 

1860-1926) i Telesfor Stanisław (ok. 1860- 

1907) Graff owie. Założona przez nich 

szkoła pod fi rmą „Bracia Graff ” mieściła 

się nad Wisłą po stronie praskiej, w pobliżu 

mostu Kierbedzia. Rudolf Graff był 

równocześnie założycielem i właścicielem 

szkoły szermierki w Ciechocinku, 

udzielał lekcji pływania w Warszawskim 

Towarzystwie Wioślarskim, był członkiem 

założycielem pierwszego gniazda 

Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” 

w Warszawie. Obaj pochowani zostali 

na warszawskim Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim 

przy ul. Młynarskiej. 

Do wybuchu drugiej wojny światowej 

w Warszawie istniał Klub Niemiecki, 

w którym bywali jedynie ci przybysze 

Wyroby firmy F. A. i G. Pal, w tym między innymi 

słynnej przed wojną pasty do butów Dobrolin. 


F. A. & G. Pal company products, among others 

famous shoo polish – Dobrolin. 


z Niemiec, którzy się nie spolonizowali. 

Tych było jednak niewielu, lecz okazali 

się na tyle silni fi nansowo, że utrzymywali 

lokal, a w nim klub na przestrzeni 

od 1895 roku do 1939 roku. Mieścił się 

on przy ul. Świętojańskiej. Zrzeszeni 

w nim Niemcy nie poparli jednak Hitlera 

i w momencie wybuchu wojny klub 

przestał działać, mimo wysiłków z zewnątrz 

tzw. V-ej kolumny, która starała 

się pozyskać warszawskich Niemców 

dla idei narodowego socjalizmu. 

Warszawski potentat branży czekoladowej na reklamie w Tygodniku Illustrowanym z roku 1926. 


Warsaw tycoon of chocolate branch in the advertisement from Tygodnik Illustrowany. 


Norwegowie 

Byli raczej rzadkością. Po drugiej 

wojnie światowej do stolicy Polski 

zjechali trzej bracia Hansenowie, 

potomkowie carskiego 

jubilera z St. Petersburga, Oskara Karla 

Hansena, w młodości norweskiego 

drwala, który wędrując przez syberyjską 

tajgę, znalazł „głowę” diamentów. Po 

rewolucji jego potomkowie znaleźli się 

początkowo w Helsinkach, skąd przybyli 

do polskiego Wilna, gdzie zamieszkiwali 

później aż do 1945 roku. Z tej rodziny pochodził 

Edgar Hansen (1916-84), docent 

dr hab. nauk prawnych, emerytowany 

prokurator Prokuratury Generalnej, 

działacz i członek zarządu Towarzystwa 

Przyjaźni Polsko-Norweskiej. 

Rosjanie 

Potężną niegdyś grupę zamieszkującą 

Warszawę stanowili Rosjanie. 

W przeważającej liczbie 

byli wyznawcami prawosławia, 

chociaż bywali wśród nich też i tacy, którzy 

za sprawą mariaży porzucili wyznanie 

swoich przodków i byli wyznawcami 

kościoła katolickiego bądź, co już zgoła 

może wydać się zaskakujące, któregoś 

z kościołów ewangelickich. Przykład 

może tutaj stanowić gen. mjr dr med. 

Aleksander Pirogow, żonaty z Emmą 

Weber, który z nadania carskiego otrzy- 

mał podwarszawskie Gołąbki, a jego 

potomkowie po kądzieli żyją do chwili 

obecnej w Warszawie na Bemowie. 

Do lipca 1915 roku działały w Warszawie 

wyłącznie rosyjskie organizacje. 

Do nich należał m.in. Komitet Towarzystwa 

Czerwonego Krzyża Pomocy Dymisjonowanym 

Wojskowym i Ich Rodzinom, 

mieszczący się przy ul. Senatorskiej 

15. Utrzymywał on Dom Wdowi Maryjski 

im. Cesarzowej Marii Teodorówny 

na Pradze (zał. 1897), Dom Aleksandryjsko-Maryjski 

Inwalidów i dwa Przytułki 

dla Dzieci – na Bielanach (1890) i im. 

39 

Norwegians 

Ethnic Norwegians Varsovians 

are rarity but one family, who 

made Warsaw their home after 

World War I, were the Hansens. 

The fi rst Hansen was Oskar Karl 

Hansen, a one-time logger who became 

a Tsarist jeweler in Saint Petersburg. He 

made his career the story goes, as he 

was walking through Siberian taiga, he 

stumbled onto a batch of diamonds. After 

Olbrzymi sobór p.w. św. Aleksandra Newskiego (dzisiejszy plac Piłsudskiego) wybudowany został na przełomie XIX 

i XX wieku. Był znienawidzonym przez Polaków symbolem rosyjskiego panowania. Rozebrany został po odzyskaniu 

niepodległości. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

Enormous Saint Aleksander Newski council (at today’s Piłsudski Square). Build at the turn of 19th and 20th century. It 

was hated symbol of Russian rules and was dismantle after regaining the independence. From R. Chwiszczuk’s collection. 

the Russian Revolution, his descendants 

left Russia and moved to Helsinki. They 

then moved to Polish Vilnius, where 

they lived, until 1945. A notable member 

was Edgar Hansen (1916-84), who 

gained a Ph. D in Law, and became the 

Polish Minister for Justice. He was also 

an active member of the Polish-Norwegian 

Friendship Organization (Towarzystwa 

Przyjaźni Polsko-Norweskiej). 

Russians 

Russians have always tended 

to be one of the largest ethnic 

groups in Warsaw. For 

the most part they followed 

the Orthodox religion, however either 

through marriage or assimilation, they 

changed faith, to Catholicism or Protestantism. 

One such example was Major 

Aleksander Pirogow, a doctor of medicine, 

who married Emma Weber. From 

the Tsar he received village Gołąbki 

near Warsaw. Their ancestors, as the 

census testifi es, continue to live in Warsaw 

in the district of Bemowo. 

Until July 1915, Russian only social 

organizations were allowed to function 

in Warsaw. Among them were: The 

Red Cross Committee to Assist Dismiss 

Soldiers and their Families (Komitet 

Towarzystwa Czerwonego Krzyża Pomocy 

Dymisjonowanym Wojskowym 

i Ich Rodzinom) located at 15 Senatorska 

Street. The organization ran a 

number of homes, such as the Empress

Pałac Staszica zaprojektowany przez Antonio 

Corazziego przebudowany został przez Rosjan 

w stylu bizantyjsko-ruskim. 


Staszic palace designed by Antonio Corazzi rebuild 

by Russians in Byzantine-Russian style. 


Maria Teodorówna Mariinsky Home 

for Widows (Dom Wdowi Maryjski 

im. Cesarzowej Marii Teodorówny). 

Opened 1897 and was based in Praga. 

The Alexandrian-Maryian Invalid 

Home (Dom Aleksandryjsko-Maryjski 

Inwalidów) and as well as two orphanages 

– at Bielany (1890) and Maria 

Hurko Orphanage at Praga (1886). It 

supported a number of old people’s 

homes, such as the Orthodox Old 

Peoples Home (Przytułek dla Starców 

Prawosławnych) and the Low-Cost 

Tenements (Dom Tanich Mieszkań) 

in Praga (1787), for dismissed soldiers 

and their children. In addition the Russian 

Red Cross supported a Temporal 

Orphanage (Czasowy Przytułek dla 

Dzieci) in Ciechocinek. Other Russian 

institutions of social nature included: 

The Russian Hunting Club (Rosyjski 

Klub Myśliwski), and the Horse Husbandry 

Society. The Russian community 

maintained their own schools: the 

Empress Maria Alexandrian Institute 

(Instytut Aleksandryjski Cesarzowej 

Marii) at 8 Wiejska Street, the First 

Gymnasium, at 3 Rymarska Street, the 

Second Gymnasium, at 3 Krakowskie 

Przedmieście Street, the Fourth Gymnasium, 

at 21 Kapucyńska Street and 

the High School (Progymnasium) at 

6 Stara Street. 

One of the leading Russian businessmen 

and proprietors in Warsaw 

was Iwan Skwarcow (ok. 1788-1850). 

His businesses included a shop in 

Roessler’s Tenement bloc on 79 Krakowskie 

Przedmieście Street, and a 

book-store (co-owned and founded in 

1837), as well as Saski Palace, which 

was rebuilt according to Idzikowski’s 

plans between 1839-42 and known as 

Skwarcow’s House. The family crypt is 

at the Lutheran Augsburg Confessional 

40 

Marii Hurko na Pradze (1886) oraz Przytułek 

dla Starców Prawosławnych (1888) 

i Dom Tanich Mieszkań na Pradze (1787) 

przeznaczony dla dymisjonowanych żołnierzy 

i ich dzieci. Rosyjski Czerwony 

Krzyż fi nansował także Czasowy Przytułek 

dla Dzieci w Ciechocinku. Istniały 

też instytucje mające charakter towarzyski, 

jak Rosyjski Klub Myśliwski i Rosyjskie 

Towarzystwo Hodowli Koni. Społeczność 

rosyjska miała również swoje 

szkolnictwo: Instytut Aleksandryjski 

Cesarzowej Marii przy ul. Wiejskiej 8, 

Gimnazjum Pierwsze (ul. Rymarska 3), 

Gimnazjum Drugie (Krakowskie Przedmieście 

36), Gimnazjum Czwarte (ul. Kapucyńska 

21) oraz Progimnazjum przy 

ul. Starej 6. 

Na czoło zamieszkujących Warszawę 

Rosjan wysunął się Iwan Skwarcow (ok. 

1788-1850), właściciel wielobranżowego 

sklepu w kamienicy Roesslera przy Krakowskim 

Przedmieściu 79, równocześnie 

współwłaściciel założonej w 1837 roku 

księgarni, właściciel Pałacu Saskiego, 

który w latach 1839-1942 został przebudowany 

według planów Idźkowskiego 

i znany odtąd jako „dom Skwarcowa”. 

Kaplica grobowa Skwarcowów została 

zbudowana w 1851 roku na Cmentarzu 

Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie 

w stylu bizantyjskim przez architekta Leona 

Karasińskiego. Ażurowe drzwi odlano 

w fabryce braci Evans. 

W tym poczcie nie może zabraknąć 

Zofi i z Zielińskich generałowej Tobolewej 

(zm. 1953), która na warszawskim 

Mokotowie w latach 1918-1944 prowadziła 

szkołę powszechną dla dzieci 

białogwardzistów. Szkoła mieściła 

się w podwórzu frontowej kamienicy 

rejenta Karola Jasińskiego przy ul. Puławskiej 

33, gdzie stał niewielki pałacyk 

(oznaczony nr 33a), już wcześniej, bo 

w roku 1916 dający schronienie sierotom 

ewakuowanym z głębi Rosji. Szkoła 

była widocznie potrzebna jeszcze po 

drugiej wojnie światowej, bo usiłowała 

odrodzić się, a nie uzyskawszy zezwolenia 

ówczesnych władz oświatowych 

i działała schyłkowo jako „tajne komplety” 

przez pierwsze powojenne lata. 

Po Rosjanach pozostały cerkwie 

i cmentarze: poza tym szereg budynków 

rozsianych po całym mieście, zajmowanych 

przez różne instytucje (w tym 

dobroczynne, jak m.in.: Rosyjskie To-

warzystwo Dobroczynności, czy towarzyskie, 

jak Rosyjski Klub Myśliwski. 

Niektóre z nich w pierwszych latach 

po odzyskaniu niepodległości zostały 

rozebrane, jak chociażby sobór na pl. 

Saskim (obec. pl. Piłsudskiego) bądź 

przywrócone do dawnej świetności, jak 

Pałac Staszica, przebudowany na bizantyjską 

cerkiew św. Wasyla, nie używaną 

z powodu samobójstwa popa. 

Przekaz carski. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

Tsarist form. From R. Chwiszczuk’s collection. 

Słowacy 

Kojarzeni przede wszystkim ze 

znaną (i nie tylko przed II wojną 

światową) fi rmą branży kuśnierskiej. 

Arpad Chowańczak 

(ur. 17.10.1863 – zm. 14.08.1949) był założycielem 

składu i pracowni kuśnierskiej 

(1892) przy ul. Krakowskie Przedmieście 

17. Przedsiębiorstwo to, w najlepszym 

dla siebie okresie zatrudniało 30 

pracowników. Żonaty z Wiktorią Płonką, 

miał dwóch synów: Władysława 

(1889-1977), i Jana Daniela (1894-1949). 

Jan Daniel Chowańczak (ur. 30.09.1894 

– zm. 26.10.1949), żonaty z Jadwigą Guze 

(ur. 22.06.1895 – zm. 19.07.1965), miał 

czworo dzieci: Danutę, 

Stanisława (ur. 8.05.1925 

– zm. 14.06.1977), Annę 

(ur. 8.08.1926 – zm. 

24.08.1994) z męża Sokolnicka, 

i Jerzego 

(ur. 17.05.1935 – zm. 

17.05.1995). Ten ostatni 

został księdzem. 

41 

Cemetery, built in the Byzantine style, 

in 1851 by architect Leon Karasiński. 

Doors were made by the Evans Brothers 

Factory 

One should not forget Zofi a Tobolew 

(family name Zielińska, died 

in. 1953), wife of General Tobolew, 

the headmistress of a White Russian 

school at Mokotów between 1918-44. 

The School was located in the tenement 

yard owned by Karol Jasiński’s 

at 33 Puławska Street, which was 

once stood a small palace (address 

33a Puławska Street). Before the Palace 

gave shelter to orphans evacuated 

from the heart of Russia. The school 

failed to get permission to restart 

classes, after World War II, and as a 

consequence functioned clandestinely 

for a number of years. 

Many buildings exist that betray 

the Russian presence in Warsaw; such 

as the Orthodox churches and cemeteries 

at Praga and Wola, as well as many 

buildings scattered across the city; the 

Russian Charity Society (Rosyjskie Towarzystwo 

Dobroczynności), or the 

social-club, the Russian Hunting Club 

(Rosyjski Klub Myśliwski) to name 

two. However some buildings were 

demolish after regaining Independence; 

such as the Orthodox Church at 

Saski Square (demolished 1923, nowadays 

Piłsudki Square), but some of 

them were restored to their original 

splendour such as the Staszic Palace, 

which was converted from a Byzantine 

Orthodox Church of Saint Wasyl, 

(not used after the Pop’s suicide) to its 

original form. 

Slovak 

The most renowned Slovak family 

was no doubt the Chowańczaks. 

Arpad Chowańczak 

(17.10.1863 – 14.08.1949) 

was founder, in 1829, of the furrier warehouse 

and workshop, at 17 Krakowskie 

Przedmieście Street. At its height the business 

employed some 30 workers. Arpad 

married Wiktoria Płonka and had two 

sons: Władysław (1889-1977), and Jan 

Daniel (1894-1949). Jan Daniel Chowańczak 

married Jadwiga Guze (22.06.1895 

– 19.7.1965). They had four children: 

Danuta, Stanisław (8.5.1925 – 14.6.1977), 

Anna (8.8.1926 – 24.08.1994), married 

to Sokolnicki, and Jerzy (17.5.1935 

– 17.5.1995), who became a priest. 

Arpad Chowańczak. Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka. 

Arpad Chowańczak. From Tadeusz W. Świątek’s 

collection.

Swiss 

The Swiss have always been 

regarded as well-organized 

Nation, and the ethnic Swiss 

in Warsaw were no exception. 

They were a small group, rather 

hermetic; and as a consequence they 

did not integrate into Polish society as 

other ethnic groups managed to. They 

preferred to live in their own enclaves. 

Religiously they were of the Evangelical 

faith: both Lutheran and Calvin, but 

rarely were they Roman Catholic. They 

had high social standing and preferred 

living in areas popular by the aristocracy 

or plutocracy. Because they were 

multilingual, they were much traveled 

in Europe, and were highly educated. 

The local population admired them, 

probably for snobbish reasons. 

The fi rst Swiss of note made his career 

in Poland during the reign of Stanislaus 

II. Marc Reverdil (1734-90) was a doctor 

in two areas of law, who had a good 

command of fi ve languages. He came to 

Warsaw in 1766 and was employed at 

the Royal Court as the archivist to the 

King Stanisław, August Poniatowski. For 

23 years he was also the Royal librarian, 

and edited the King’s journals. Years 

later they were worked on by the renowned 

Polish-Jewish author and social 

activist Aleksaner Kraushar. Reverdil 

died in Warsaw and was buried at the 

Evangelic Cemetery at Leszno, where he 

was later exhumed and re-buried at the 

Cemetery at Młynarska. 

Jan Andrzej Mini (died 1794), was 

the son of Swiss confectioners. He 

owned the fi rst cake shop in Warsaw, at 

Freta St. He was also an eminent member 

of the Masonic lodge. Some half a 

century later further Swiss confectioners 

arrived in Warsaw such as the Lourses, 

Lardellis, Semadenis, and Zambonis. 

Representatives from other professions 

followed; the Junods, owners of a Kino 

Theatres, which were very popular at 

the turn of the 19th Century. The Wettlers 

were founders of a company that 

produced Bathroom Fittings and Central 

Heating Systems; Central Heating was 

very innovative product at the time. 

Swiss patisseries are world-renowned 

and it was Lourse and Semadeni 

who opened one in the Europejski 

Hotel, full of elegant fi ttings, mirrors 

and glass tops in metal frames. The 

Zambini Brothers bought into the company. 

The brothers were owners of the 

„Villa Klara” on Ujazdowskie Avenue. 

The Swiss also entered the fi eld of Confectionary 

production, such as at Polna 

Street, which belonged to G.G. Lardelli. 

Finally one should not forget the chain 

of cake-shops owned by the Lardelli’s, 

at 25-27 Nowy Świat St., at 5 Boduena 

St. and at the Bagatala. 

Kawiarnia Lourse w hotelu Europejskim. 


Lourse café at Europejski hotel. 


Fabryka Lardellego – szwajcarskiego cukiernika. 


Lardelli’s factory – Swiss master of confectionery. 


42

Szwajcarzy 

Jako doskonale zorganizowany 

naród, stworzyli w Warszawie 

swoistą kolonię. Byli jednak dość 

hermetyczni zarówno w stosunku 

do otaczającego ich żywiołu polskiego, 

jak i innych nacji. Na ogół nie starali się 

polonizować, żyjąc w pozornym getcie. 

Byli wśród nich wyznawcy obu konfesji, 

augsburskiej lub reformowanej (kalwińskiej), 

rzadko katolicy. Wysoko plasowali 

się w hierarchii społecznej, mieszkali 

zwykle w dzielnicach zasiedlonych 

przez arystokrację i plutokrację. Z uwagi 

na gładkość obejścia i znajomość języków 

obcych tolerowani przez sfery 

wyższe, które nawet snobizowały się na 

utrzymywanie stosunków towarzyskich 

z tymi rodzinami, znającymi Europę, dobrze 

i wszechstronnie wykształconymi. 

Pierwszym Szwajcarem, który 

w epoce stanisławowskiej przeszedł do 

historii był Marc Reverdil (1734-1790), 

doktor obojga praw, władający pięcioma 

językami, który w 1766 roku przybył do 

Warszawy i został zatrudniony na dworze 

królewskim jako lektor króla Stanisława 

Augusta Poniatowskiego. Przez 23 

lata pełnił dodatkową funkcję bibliotekarza 

królewskiego. Był on autorem pozostawionych 

w rękopisie pamiętników 

monarchy, opracowanych dużo później 

przez Aleksandra Kraushara. Zmarł 

w Warszawie i został pochowany na starym 

Cmentarzu Ewangelickim na Lesznie, 

następnie ekshumowany na nowy 

cmentarz przy ul. Młynarskiej. 

O cztery lata przeżył go Jan Andrzej 

Mini (zm. 1794), syn założyciela dynastii 

cukierników szwajcarskich w Warszawie, 

właściciela pierwszej cukierni przy 

ul. Freta w Warszawie, wybitny członek 

loży masońskiej. Upłynęło blisko pół 

wieku, nim do Warszawy zjechały rody 

innych cukierników: Lourse’ów, Lardellich, 

Semadenich, Zambonich oraz przedstawicieli 

innych profesji, jak Junodowie, 

właściciele modnych na przełomie wieku 

XIX i XX kinoteatrów i Wettlerowie, za- 

Reklama Lardellego z roku 1909. 


Lardelli’s advertisement from 1909. 


łożyciele fabryki armatur łazienkowych 

i grzewczych, a więc wchodzącego dopiero 

w użycie centralnego ogrzewania. 

Kolejna, prawdziwie szwajcarska cukiernia, 

tym razem niezwykle wytworna, 

pełna luster i ujętych w metalowe ramy 

szklanych blatów powstała w Hotelu 

Europejskim, prowadzona przez spółkę 

„Lourse i Semadeni”. Z czasem do spółki 

przystąpili bracia Zamboni również 

oryginalni Szwajcarzy, właściciele Willi 

„Klara” w Al. Ujazdowskich l. Dobrze 

więc wspominany i rodzinę Fryderyka 

Zamboniego, i Fabrykę Cukrów przy ul. 

43 

Ethnic Swiss off spring tended to 

follow in the family business. One that 

did not was Władysław Adolf Semadeni 

(1865-1930) whose father was Beniamin 

Kacper Semadeni (1830-1898). 

He instead became a pastor fi nishing 

his studies at Dorpat, and later became 

a cleric in the Reformed Church. 

In 1908 he received the nomination for 

Superintendent and Vice-President of 

the Reformed Church in Poland. In his 

spare time he also was an advisory in- 

spector at the M. Rej Gymnasium. He 

involved himself in legislative work, 

such as co-authoring the new Church 

Act, which was designed to enable 

closer cooperation between the various 

evangelical denominations. When 

he became the General Superintendent 

of the Church in Poland he wavered 

his Swiss citizenship. 

Another famous ethnic Swiss family 

were the Tosios, but one of the most 

famous ethnic Swiss Varsovian of his 

day was Kacper Tosio (1851-1929), a 

mathematics teacher who was involved 

in the school strike of 1905. After Poland 

gained independence he became 

a Warsaw school inspector. He was 

also involved in organizing the national 

education system in Poland as well as 

becoming the President of the Polish 

Reformed Church. 

The owner of the patisserie in the 

rotund on Polna, was another Swiss, 

Giovanni Giacoma Lardelli (1870-1941), 

who also owned a number of cake shops 

scattered around Warsaw. However the 

most famous Pole with Swiss ancestry 

was no doubt Eugeniusz Bodo (Eugen 

Junod), who like his father before him 

stated in the Theatre. With advent of 

„talkies” he moved from the theatre to 

fi lms, becoming the most famous interwar 

fi lm star with fi lms such as „Is Lucyna 

a girl?” („Czy Lucyna to dziewczyna?”, 

1934), „One fl oor higher” („Piętro 

Wyżej”, 1937), „Paweł and Gaweł” 

(„Paweł i Gaweł”, 1938): over thirty in 

total. He was also a fi ne singer, with his 

songs becoming instant hits. Although 

in clubs in Warsaw and elsewhere he 

preferred to sing in the jazz style. While 

not originally from Warsaw he worked 

here for much of life, and contributed 

substantially to its cultural life. Apart 

from owning number of clubs in the 

city he ran from 1922 onwards a fi lm 

studio at Zbawiciela Square, housed in 

a Methodist tenement block. 

The Swiss usually went to the Reformed 

Church at Leszno (Solidarności 

Avenue today). It is interesting to note 

that while many Swiss had dual nationality 

or remained Swiss nationals most 

were buried in Warsaw at the Reformed 

Cemetery.

44 

Polnej 30 należącą do G.G. Lardellego 

oraz cukiernie Lardellego na Nowym 

Świecie 25/27, Boduena 5 i Bagateli. 

Pierwszym przedstawicielem klanu 

cukierników był Beniamin Kacper 

Semadeni (1830-1898), cukiernik warszawski. 

Zawodu cukiernika nie wybrał 

Władysław Adolf Semadeni (1865-1930), 

który skończywszy studia pastorskie 

w Dorpacie, został duchownym kościoła 

reformowanego. W 1908 roku otrzymał 

nominację na superintendenta i wiceprezesa 

Konsystorza Ewangelicko-Reformowanego 

w Polsce. Przejściowo pełnił 

funkcję inspektora w gimnazjum im. M. 

Reja. Był współautorem nowej ustawy 

kościelnej i orędownikiem zbliżenia różnych 

wyznań ewangelickich w Polsce. 

W momencie, gdy został superintendentem 

generalnym kościoła w II RP, przyjął 

obywatelstwo polskie i zrzekł się paszportu 

szwajcarskiego. 

Z Semadenimi rywalizowali Tosiowie, 

też cukiernicy, ale do historii przeszedł 

Kacper Tosio (1851-1929), nauczyciel 

matematyki szkół średnich, jeden 

z organizatorów strajku szkolnego w 1905 

roku w Warszawie; wizytator szkół kuratorium 

warszawskiego, organizator szkolnictwa 

państwowego w niepodległej 

Polsce; prezes Konsystorza Ewangelicko- 

Reformowanego. 

Szwajcarem był też Giovanni Giacoma 

Lardelli (1870-1941), cukiernik, wła- 

ściciel pięciu cukierni słynących z doskonałych 

wyrobów, m.in. popularnego 

lokalu w rotundzie przy ul. Polnej. 

Jednakże bez wątpienia najsłynniejszym 

Polakiem szwajcarskiego pochodzenia 

był Eugeniusz Bodo (Eugen Junod), 

który nie był cukiernikiem, ale tak 

jak jego ojciec aktorem teatralnym. Wraz 

z pojawieniem się fi lmów dźwiękowych 

przeniósł się do branży fi lmowej, stając 

się jedną z najbardziej znanych gwiazd 

okresu międzywojennego. Zagrał w ponad 

trzydziestu fi lmach w tym: „Czy Lucyna 

to dziewczyna?” (1934), „Piętro Wyżej’ 

(1937), „Paweł i Gaweł” (1938). Był 

również świetnym piosenkarzem, a jego 

piosenki stawały się hitami, chociaż 

w warszawskich klubach wolał śpiewać 

w stylu jazowym. Choć nie pochodził 

z Warszawy pracował tu przez większość 

swojego życia i wniósł znaczny wkład do 

życia kulturalnego stolicy. Był właściecielem 

licznych warszawskich klubów, 

a od roku 1922 prowadził atelier fi lmowe 

na pl. Zbawiciela w kamienicy Metodystów 

(należącej do nich od roku 1922) 

Świątynią, do której uczęszczała ta 

społeczność w Warszawie, był kościół 

ewangelicko-reformowany na Lesznie 

(ob. al. Solidarności). Mimo, iż posiadali 

obywatelstwo Szwajcarii, rodzili się 

tam, umierali tutaj i tu na warszawskim 

Cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym 

są ich groby. 

Kościół wyznania kalwińskiego przy ulicy Leszno (dzisiejsza al. Solidarności) w początkach XX wieku. 


The Calvin church on Leszno street (Solidarności avenue nowadays) at the beginning of 20th century. 


Szwedzi 

Stanowili odrębną, choć niejednolitą 

grupę, która w Warszawie 

wtopiła się w środowisko 

rdzennie polskie. Znani z historii 

byli wyznawcami religii Lutra. 

Wybijającą się postacią był Samuel Bogumił 

Linde (1771-1847), językoznawca, 

pedagog, w 1794 roku czynnie zaangażowany 

w klubie polskich jakobinów. 

Rozpoczął swoją karierę jako dyrektor 

Liceum warszawskiego, w okresie Księstwa 

Warszawskiego, następnie piastował 

stanowisko dyrektora Dyrekcji Edukacji 

Narodowej, w latach późniejszych 

został dyrektorem Biblioteki Publicznej 

przy Uniwersytecie Warszawskim, 

a także członek Towarzystwa Warszawskiego 

Przyjaciół Nauk. To on był 

autorem epokowego sześcio-tomowego 

„Słownika języka polskiego” opublikowanego 

w latach 1807-1814. Słownik 

ten uważany za publikację o charakterze 

historycznym, nie zaś normatywnym 

– zawierał bowiem 60.000 haseł, 

co w tym czasie pokazywało, iż język 

polski dorównuje językowi niemieckiemu 

pod względem liczby zwrotów oraz 

wyrazów. Samuel Bogumił Linde piastował 

również stanowisko prezesa Kolegium 

Kościelnego warszawskiej parafi i 

Reklama z roku 1887. 


Advertisement fro 1887. 


45 

Swedes 

The Swedes as an ethnic group 

quickly integrated into Polish 

society. Religiously, they were 

mainly Lutherans. One of the 

fi rst of note was Samuel Bogumił Linde 

(1771-1847), a linguist and teacher who 

in 1794 was actively engaged in the Polish 

Jacobean Club. Early in his career 

he was a director of a secondary school 

in Warsaw, subsequently the Director of 

the National Education Offi ce, and fi nally 

the Director of Public Library at the University 

of Warsaw. Engaged in science 

activities he was a member of „Warsaw 

Society of Friends of Science” („Towarzystwo 

Warszawskie Przyjaciół Nauk”). As 

well as civic duties he was an author. 

Between 1807-1814 he published a sixvolume 

set of modern Polish, entitled the 

„Dictionary of the Polish language”. The 

dictionary was considered more „historical” 

than „normative”, containing 60,000 

entries, which at the time showed Polish 

to be the equal of German in terms of 

vocabulary and word usage. He worked 

actively in the religious community as 

Chairman of the College at the Evangelical 

Church of the Augsburg Confession 

in Warsaw, and later as Chairman to the 

Evangelical Synod. 

Another family worth of mentioning 

are the Bruns. They came from a Swedish 

gentry family, their crest depicting a 

swan. The fi rst was Krzysztof Brun, the 

founder of the shop selling technological 

innovations.

One little known fact is the youngest 

prisoner of war at the Pawiak during 

the German occupation in World War 

II was Swedish Kaj Silverskjöld (2.2.1942 

– 26.08.1942). He also died there. 

Swedes, who live in Warsaw nowadays, 

generally work for Swedish companies. 

They do not meet-up regularly, 

probably since there is no Swedish social 

club for them to go to. However they 

meet from time to time at the masses 

organized in Warsaw by the Swedish 

Embassy at the Lutheran Church of the 

Augsburg Confession at 4a Puławska 

street (the Military Church). The masses 

are held in Swedish. 

46 

Sklep firmowy Bruna na rogu Bielańskiej i Placu Teatralnego w okresie międzywojennym. 


Bruno's shop at the corner of Bielańska and Theatre Square in Warsaw. From R. Chwiszczuk’s collection. 

ewangelicko-augsburskiej, a następnie 

stanowisko prezesa Konsystorza Generalnego 

dla wyznań ewangelickich. 

Drugą z rodzin, którą szczególnie 

warto tutaj wymienić, byli Brunowie, 

również przybysze ze Szwecji pochodzenia 

szlacheckiego, herbu Łabędź. 

Pierwszym był Krzysztof Brun 

(1795-1866), założyciel sklepu z nowinkami 

technicznymi. 

Ciekawostkę stanowi fakt, iż najmłodszym 

więźniem Pawiaka podczas 

hitlerowskiej okupacji był Szwed – Kaj 

Gmach szwedzkiego przedsiębiorstwa Cedegren. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

Building of Cedegren Swiss company. From R. Chwiszczuk’s collection. 

Silverskjöld (ur. 2.02 – zm. 26.08.1942), 

który tam też zmarł. 

Zamieszkujący Warszawę Szwedzi, 

pracownicy szwedzkich spółek nie 

są dzisiaj zorganizowani, spotykają się 

jedynie sporadycznie na urządzanych 

raz w miesiącu przez ambasadę Królestwa 

Szwecji w Warszawie nabożeństwach 

w Kościele Ewangelicko-Augsburskim 

Wniebowstąpienia Pańskiego 

przy ul. Puławskiej 4a (siedziba duszpasterstwa 

wojskowego E-A), celebrowanych 

w języku szwedzkim.

Tatarzy 

Polscy 

Najbardziej egzotyczną grupę 

stanowią Tatarzy, wyznawcy 

Mahometa, wśród których 

konwersje na inne religie 

miały miejsce niezwykle rzadko. Żenili 

się wyłącznie między sobą, kochali na 

swój sposób Polskę, przechowując dobrą 

pamięć o monarsze Janie III Sobieskim, 

który ich na ziemiach polskich osadził 

i nadał przywileje. Jemu są wierne kolejne 

ich pokolenia żyjące współcześnie 

w III Rzeczypospolitej. Niegdyś mieszkali 

na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa 

Litewskiego od końca XIV i początku 

XV wieku. Ich przodkowie byli 

emigrantami i uciekinierami z terenów 

ówczesnej Złotej Ordy i z Krymu. Warto 

zwrócić uwagę, iż sławny aktor Charles 

Bronson (Karol Buczyński) jest z pochodzenia 

polskim Tatarem. Zachowując 

odrębność wyznaniową i obyczajową, 

zatracili swój język i posługują się do 

chwili obecnej gwarą, na którą składają 

się elementy zaczerpnięte z języków: 

białoruskiego, polskiego, litewskiego, 

tatarskiego, arabskiego i perskiego. Od 

drugiej połowy XVII wieku mieszkają 

głównie na terenach dzisiejszej Białostocczyzny. 

W 1679 roku król Jan III Sobieski 

nadał im wsie: Bahoniki i Kruszyniany 

koło Sokółki. Prawdopodobnie jeszcze 

w drugiej połowie XVIII wieku ogólna 

liczba Tatarów w Wielkim Księstwie 

47 

Polish 

Tatars 

The most exotic of all foreigners 

were the Tatars. They 

followed the Muslim faith and 

rarely converted to other religions 

or intermarried. That did not 

mean that they did not consider Poland 

to be their true home. Ever since Jan 

III Sobieski who allowed them to settle 

in Poland aff ording them special privileges 

they showed a special affi nity to 

the country. Their history in Poland in 

fact dated back to the end of 14th Century. 

They were originally refugees from 

the Golden Orda province, in Crimea. 

And up to the till the beginning of the 

15th century mainly lived in the territory 

of the Grand Duchy of Lithuania. 

By which time they stated to disperse 

to diff erent parts of the Kingdom. It is 

interesting to note that the famous fi lm 

star Charles Bronson (Karol Buczyński) 

had Polish Tatar ancestors from just this 

region. While they kept their religious 

identity their language changed. Until it 

became a dialect, with elements of Tatar, 

Belarusian, Polish, Lithuanian, Arab 

and Persian. 

Cmentarz Muzułmański na Woli. 

Zdjęcie – R. Chwiszczuk. 

Muslim Cemetery at Wola. 

Photography – R. Chwiszczuk.

From the second half of 17th Century 

Tatars lived mainly in and around the 

city of Białystok. In 1679 king Jan III Sobieski 

granted them villages of Bahoniki 

and Kruszyniany near Sokółka. In the 

second half of 18th century the number 

of Tatars in the Grand Duchy of Lithuania 

was around 5,000. In the inter-war 

period the largest Tatar population was 

in the Nowogródzkie, Wileńskie and 

Białostockie Provinces. Outside Poland, 

but once part of the Kingdom, Tatars 

were also found in Lithuania and in the 

Soviet Republic of Belarus. During the 

inter-war years there were 19 Muslim 

districts, and 17 mosques with a Tatar 

population of 6,000. 

Before the outbreak of the war two 

important Tatar cultural organizations 

existed; the Cultural-Educational Association 

of Tatars in Poland (Związek 

Kulturalno-Oświatowy Tatarów RP) 

and the Muslim Religious Association 

(Muzułmański Związek Religijny). The 

former published a number of periodicals, 

such as the „Tatar Yearbook” 

(„Rocznik Tatarski”), the monthly magazine 

„Tatar Life” („Życie Tatarskie”) 

and, while the latter published the „Islamic 

Review” („Przegląd Islamski”). 

After World War II between 1,500 and 

2,000 Polish Tatars migrated from the 

former Eastern Borderlands to western 

and Northern Poland. 

Among the most well known Tartars 

in Warsaw were noblemen Mirza Lebiedź, 

Mirza Mucha, and Mirza Kruszyński, 

among others. They gained their status 

in society mainly through being highly 

educated. They were also well travelled; 

not only from their travels to ritual pilgrimages 

or by visiting other Muslim 

countries, but also travelling extensively 

throughout Western Europe - where 

they also studied. Amongst them were 

teachers, scientists, as well as hierarchs 

of Muslim religious organizations. Although 

in the two ancient Tartar centres 

in Poland, Bahoniki and Kruszyniany, 

they tended to be farmers or peasants. It 

is worth noting that in the inter-war period 

in Poland, Tatars served in separate 

army units; with their own types of uniforms, 

emblems and lapels. One of many 

was Muharem Mirza Denir (1885-1980), a 

Major of the Polish Army. Even though 

a Muslim he was buried at the Evangelical 

Church Cemetary of the Augsburg 

Confession in Warsaw, under the name 

Michał Romanowicz. 

In Warsaw, the more affl uent Tartars 

generally lived near the Krakowskie 

Przedmieście Street and Marszałkowska 

Street. They could also be seen congregating 

at the Mosque on Miodowa 

Street, or at the Muslim Cemetery. The 

Mosque on Miodowa was never rebuilt 

after the War, but Muslims to this day 

can be seen congregating at the Mosque 

on Powsińska Street. 

48 

Litewskim sięgała 5 tysięcy. W okresie 

międzywojennym ich największe skupiska 

znajdowały się w województwach: 

nowogródzkim, wileńskim i białostockim. 

Poza granicami Polski występowali 

na terenie Litwy i Białoruskiej Republiki 

Radzieckiej. W II RP istniało 19 

muzułmańskich gmin religijnych, czynnych 

było 17 meczetów, a społeczność 

tatarską szacowano na 6 tysięcy osób. 

W tym okresie istniały dwie tatarskie 

organizacje: Związek Kulturalno-Oświatowy 

Tatarów RP i Muzułmański Związek 

Religijny. Pierwsza z wymienionych 

organizacji wydawała Rocznik Tatarski 

i miesięcznik Życie Tatarskie, a stołeczna 

gmina – Przegląd Islamski. Po wojnie 

ok. 1,5-2 tysięcy Tatarów polskich 

z dawnych kresów wschodnich przesiedliło 

się na obszar Polski zachodniej 

i północnej. 

Wśród rodów, które warto wymienić, 

są przede wszystkim familie książęce, 

m.in.: Mirza Lebiedziów, Mirza 

Muchów, Mirza Kruszyńskich i innych. 

Rozproszeni w mieście, posiadali wysoki 

status społeczny z racji wykształcenia. 

Znali świat, jeżdżąc nie tylko z rytualnymi 

pielgrzymkami do grobu Mahometa 

czy krajów muzułmańskich, ale odwie- 

dzali również kulturalną Europę, gdzie 

się m.in. kształcili. Byli więc naukowcami, 

nauczycielami bądź hierarchami 

muzułmańskiej struktury wyznaniowej 

i tak jest do dnia dzisiejszego. Jedyni 

rolnicy, a więc chłopi w ich strukturze 

społecznej występują w chwili obecnej 

w dwóch prastarych kolebkach polskich 

mahometan w Bahonikach (białostockie) 

i Kruszynianach. 

W dwudziestoleciu międzywojennym 

Tatarzy polscy służyli w wojsku 

w formacji posiadającej specjalne oznakowania 

i mundury. Jednym z wielu był 

Muharem Mirza Denir (1885-1980), major 

Wojska Polskiego, mahometanin, pochowany 

na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim 

w Warszawie pod imieniem 

i nazwiskiem Michał Romanowicz. 

Miejsca ich zamieszkania zależne 

były od uprawianych zawodów i wykonywanych 

funkcji. Na ogół były to 

okolice Krakowskiego Przedmieścia, 

Marszałkowskiej, a tam, gdzie ich na 

pewno spotkać można po dzień dzisiejszy 

jest Cmentarz Mahometański i meczet 

przy ul. Powsińskiej, zastępujący 

ten dawny, znajdujący się do wybuchu 

drugiej wojny światowej przy ul. Miodowej 

w Warszawie.

Włosi 

Pojawili się wraz z Boną Sforza 

d’Aragona (1494-1557), córką 

księcia Mediolanu, Gian Galeazzo 

Sforzy i Izabeli Aragońskiej, 

którą pojął za żonę Zygmunt I Stary. Stała 

się osobą bardzo wpływową na dworze. 

Wszyscy się z nią liczyli, a wielu nawet 

obawiało się jej z powodu częstych wówczas 

zejść osób z jej otoczenia, rzekomo 

otrutych. W istocie trucizna była wtedy 

modna i załatwiała szereg spraw politycznych 

w sposób dyskretny. Trudno jednak 

królową Bonę podejrzewać o tak niecne 

zamiary względem swoich wrogów czy 

też niechętnych jej dworzan, bo głównie 

otoczona była swoimi ziomkami, więc nawet 

nie musiała uczyć się polskiego. Stale 

tutaj marzła, dlatego ciepło się ubierała, 

a w zajmowanych przez nią komnatach 

dzień i noc palono w potężnych kominkach. 

Nie ufała też polskiej służbie, więc 

obsługiwał ją potężny legion pokojówek, 

dwórek i dworaków sprowadzonych 

z Włoch z rodzinnych posiadłości. Przy 

niej artyści włoscy zdobili Wawel i inne 

rezydencje królewskie. Królowa Bona 

sprowadziła do Polski również elementy 

włoskich dań, które pozostały w kanonie 

kuchni polskiej po dziś dzień. 

Któż nie zna Henryka Marconiego 

(1792-1863), wybitnego architekta. Do 

słynnych dzieł artysty należał m.in. hotel 

Europejski. Jego synami byli: Władysław 

Marconi (1848-1915), architekt, 

założyciel Towarzystwa Opieki nad 

Zabytkami Przeszłości Warszawy, bu- 

downiczy m.in.: hotelu Bristol, domu 

Antoniego Strzałeckiego w Al. Ujazdowskich 

24; przeprowadził restauracje 

pałacu w Wilanowie, pałacu Potockich 

na Krakowskim Przedmieściu, budował 

liczne pałace, kościoły na prowincji 

oraz Jan Marconi (1845-1921), inżynier, 

pracownik fi rmy Lilpop, Rau i Loewenstein; 

zajmował się także zastosowaniem 

fotografi i do druku; wspólnie z bratem 

wydał Album architektoniczny dawnych 

zabytków i pamiątek przeszłości. 

Synem Władysława był Bohdan Lucjan 

Marconi (1894-1975), artysta malarz, 

konserwator dzieł sztuki w Muzeum 

Narodowym w Warszawie, zasłużony 

dla ratowania dóbr kultury w czasie 

wojny. Po wojnie konserwował m.in. 

Bitwę pod Grunwaldem Jana Matejki 

49 

Italians 

Italians have lived in Warsaw since 

the 14th Century, however the fi rst 

eminent Italians was no doubt Bona 

Sforza d’Aragona (1494-1557), the 

daughter of the Prince of Milan, Gian’s 

Galeazzo Sforza and Izabela Aragonese. 

Bona married the Polish King Zygmunt 

I „the old” („Stary”). She was feared 

and admired in equal measure by the 

way she dealt with the various Royal 

Court intrigues. It is even claimed that 

she poisoned her opponent when she 

did not get her way. The use of poison 

was not uncommon at the time in dealing 

with „irresolvable political issues”. 

She surrounded herself with hundreds 

of Italian servants, which was probably 

the reason she never learnt Polish, but 

also could have explained why she was 

mistrusted amongst the Polish courtiers 

and noblemen. In Poland, Bona was 

permanently cold, which is not surprising; 

and as a consequence wore thick 

cloths continually, while her residential 

fi res were stoked day and night. But one 

aspect that most would agree was that 

she was a great patron of the arts. She 

was responsible for not only redesigning 

the Royal residence, the Wawel Castle in 

Krakow, but also residences in Warsaw 

and many others throughout the Kingdom. 

She also introduced Italian cuisine 

into the country, which is evident in a 

number of dishes still today. 

Italian architects were famous for 

working throughout Europe. So it is not 

surprising that they also worked extensively 

in Poland. One such architect was 

the outstanding Henryk Marconi (1792- 

1863). His most notable building was the 

Hotel Europejski. He had two sons; the 

youngest followed his father, and became 

an architect, while his older son 

was an engineer. Władysław Marconi 

(1848-1915) founded the Warsaw Society 

for the Preservation of Historical 

Buildings (Towarzystwo Opieki nad Zabytkami 

Przeszłości Warszawy). A pro- 

Gmach Teatru Wielkiego zaprojektowany przez 

Antonio Corazziego. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

The Grand Theatre designed by Antonio Corazzi. 


lifi c architect, his work includes the 

Bristol Hotel, Antoni Strzelecki’s house 

at 24 Ujazdowskie Avenue, the restoration 

work at the Palace in Wilanów, 

and the Potocki’s Palace at Krakowskie 

Przedmieście Street. Jan Marconi (1845- 

1921), worked at the Company, Lilpop, 

Rau and Loewenstein, as an engineer. 

He also was interested in publishing, 

particularly of photography, and together 

with his brother published an 

architectural album of historical buildings 

and views of Warsaw. His son, 

Bohdan Lucjan Marconi (1894-1975), 

became a painter, and conservator at 

the National Museum in Warsaw. During 

the World War II, Bohdan Marconi 

helped to save Polish cultural treasures 

from looting and destruction. After the 

war he was involved in restoring one 

of the most important Polish Paintings, 

Jan Matejko’s „The Battale Grunwald”„ 

(„Bitwę pod Grunwaldem”) and also 

was a Professor of the Academy of Fine 

Arts in Warsaw. 

The Marconi’s had Italian architectural 

rivals in the form of the Lanci family. 

Franciszek Maria Lanci (1799-1875) 

was the fi rst to work in Warsaw. He 

favoured the „rustication” as opposed 

to the „asher” style of architecture, and 

inspired many imitators. His son Witold 

Lanci (1828 – 1892) was a graphic artist 

and architect, as well as a Professor 

of the Academy of Fine Arts. One of his 

most notable designs was the Italian Embassy, 

built between 1881-1883. 

Amilkar Palucci (around 1810-74), 

was an Italian, who as a Tsarist oberpolicmajster 

in Warsaw, was one Ital- 

ian who was not fondly remembered by 

Varsovians. On the other hand a very 

popular and well-respected Italian was 

Henryk Pilatti (1832-94); a painter and 

an illustrator of magazines and books. 

His son Gustaw Pilatti (1874-1931), was 

also a painter and illustrator. They illustrated 

for magazines „The Ear” („Kłosy”), 

the „Illustrated Weekly” („Tygodnik Illustrowany”) 

and for the Magazine and 

Book Publisher Gebethner and Wolff . 

Of all the ethnic groups in Warsaw 

it was the Italians that specialized in the 

artistic fi elds the most. While some Italians 

designed the buildings to beatify 

and enhance the urban living space, 

others recorded them in paintings and 

drawings for posterity. 

50 

oraz był profesorem Akademii Sztuk 

Pięknych w Warszawie. 

Usiłował im dorównywać inny 

Włoch, Franciszek Maria Lanci (1799- 

1875), również architekt, preferujący styl 

rustykalny w budownictwie, stąd inspiracje 

w jego realizacjach, oraz jego syn 

Witold Lanci (1828–1892), grafi k i architekt, 

profesor Akademii Sztuk Pięknych. 

Jednym z jego dość znanych projektów 

jest budynek Ambasady Włoskiej wybudowany 

w latach 1881-1883. 

Włochem z pochodzenia był także 

oberpolicmajster warszawski, Amilkar 

Palucci (ok. 1810-1874), pełniący tutaj niezbyt 

chwalebną misję z ramienia władz 

rosyjskich. Nie był więc dobrze wspominany. 

Znacznie lepiej zapisali się: Hen- 

Hotele: Europejski i Bristol 

zaprojektowane przez włoskich architektów. 


Europejski and bristol hotels 

designed by italian architects. 


ryk Pilatti (1832-1894), malarz i ilustrator 

czasopism i książek, popularny w środowisku 

warszawskim, oraz jego brat 

Ksawery Pilatti (1843-1910). Synem Henryka 

był Gustaw Pilatti (1874-1931), również 

ceniony malarz i ilustrator książek 

oraz czasopism. Ich prace można było 

podziwiać w ówczesnej prasie: Kłosach, 

Tygodniku Ilustrowanym oraz różnych 

okolicznościowych periodykach i książkach 

wydawanych m.in. przez ofi cynę 

wydawniczą Gebethner i Wolff . 

Na tych kilku przykładach widać, 

iż osiadli w Warszawie Włosi pracowali 

głównie na niwie artystycznej. 

Jedni zdobili stolicę nowymi budowlami, 

inni uwiecznili ją w swych rysunkach 

i obrazach.

Żydzi 

Kupcy żydowscy przybyli na 

nasze ziemie już w wieku IX, 

podążając szlakami handlowymi. 

Początek ich osadnictwa 

na ziemiach polskich przypada na wiek 

XI, kiedy to Wyprawy Krzyżowe z roku 

1096 i 1147 spowodowały falę imigracji 

Żydów do Polski. Kolejna, największa fala 

imigracji, miała miejsce w latach 1348- 

1349, w czasach tzw. epidemii „czarnej 

śmierci”, czyli prześladowań ludności żydowskiej 

w Europie Zachodniej. 

W roku 1356 kronikarz Jan Długosz 

umieszcza w „Rocznikach, czyli 

kronikach sławnego Królestwa Polskiego” 

informację o romansie Kazimierza 

Wielkiego z Żydówką o imieniu Esterka 

(ponoć król miał z tego związku 

dwóch synów). 

Pierwsza wzmianka o warszawskich 

Żydach pochodzi z roku 1414. Mieszkali 

i pracowali na ruchliwej i gęsto zaludnionej, 

nieistniejącej dziś ulicy Żydowskiej, 

pomiędzy Wąskim Dunajem 

i Piekarską. Pomimo, że przebywali na 

terenie miejskim, zasilali skarbiec książęcy, 

co z czasem doprowadziło do konfl 

iktu z warszawskimi mieszczanami. 

Ulica Franciszkańska – jedna z wielu przed wojną ulic Warszawy zamieszkanych przez Żydów. 


Franciszkańska Street one of many streets inhabited by Jews in prewar period. 


51 

Jews 

Jews came to what was to be 

Poland lands as early as the 9th 

Century by way of Trade routes 

that criss-crossed Europe. The 

fi rst recorded Jewish settlement in Poland 

dates back to the 11th Century, as 

a consequence of persecution and forced 

emigration, between 1096-1147, at 

the hands of the Crusaders. However 

the largest wave of Jewish emigration 

in early times took place between 1348- 

1349. The „Black Death”, which was 

prevalent at the time, in western Europe, 

was used as a pretext to blame 

the Jews, and once more they sought 

haven from persecution in Poland. It 

is not very well known that in 1356, 

chronicler Jan Długosz recorded in 

his Yearbook („Roczniki, czyli kroniki 

sławnego Królestwa Polskiego”) that the 

King of Poland, Kaziemierz „The Great” 

(Wielki) had a Jewish mistress, Esterka, 

and that they had two sons. 

The First mention of Jews in Warsaw 

was in 1414. They worked and 

lived on a busy and a densely populated 

street, which doesn’t exist nowadays, 

but roughly was situated between 

present day Wąski Dunaj and Piekarska 

Streets. However a confl ict occurred 

between Jews who paid taxes to Mazowsze 

Princes and Warsaw citizens 

who paid local taxes and thus felt they 

were not supporting the city. 

Later, restrictions were relaxed 

somewhat, with Jews allowed to enter 

Warsaw, during the sitting of Parliament 

(„Sejm”) or Warsaw fairs. They 

could also obtain a special day pass 

from the City Council, which allowed 

them to stay in the city confi nes, but 

only until sundown. From 1666, a special 

Warsaw Commission („Waad Warsza”) 

was formed which consisted of eight 

members, and a Jewish Chairman, the 

Jewish Ambassador to the Court of the 

King. Their task was to over see the 

Parliament („Sejm”) on Jewish matters. 

In 1774 Jews formed an enclave in 

the city suburb, known as „Little Jerusalem” 

(where Zawisza square is today). 

From where Jerozolimskie Avenue derives 

its name. The shops in the enclave 

proved too successful for the other city 

shops. A year later the City Marshal, 

Stanisław Lubomirski, confi scated Jewish 

goods, and demolished their homes 

throughout Warsaw including „Little 

Jerusalem”. The Jews were forced to 

relocate to Leszno, Pociejów (Theatre 

Sqaure today) and Tłomackie, at the 

time on the outskirts of Warsaw. 

In 1780 Szmul Jakubowicz Zbytkower 

(1727-1781 lub 82) – a wealthy and 

unusually infl uential „progenitor” to 

the Bergson family in Warsaw, as well 

as the Royal banker to the last king of 

Poland, trader, middleman, industrialist 

and the owner of few excellently prosperous 

concerns founded the fi rst Jewish 

Cemetery at Bródno. 

During the Kościuszko Uprising in 

1794, the Jews were lead by Berk Joselewicz 

(1764-1809) who commanded the 

light cavalry regiment. In the ensuing 

battles, most of the soldiers were killed,

Jedna z książek wydanych nakładem wydawnictwa Orgelbranda. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

A book published by Orgelbrand publisher. From R. Chwiszczuk’s collection. 

as well as the residents and defenders 

of the Praga suburb, at the hands of 

Tsarist forces. 

From the mid 19th Century, Jews 

began to inhabit the Warsaw suburbs 

of Wola and what is known today as 

Muranów. These areas were known as 

the „promised land”, with small narrow 

streets, fi lled with factories, workshops, 

magazines, shops and stalls; with 

streams of people and a cacophony of 

sound, where foreign languages could 

be heard everywhere. These scenes 

are diffi cult to image, particularly if 

one compares the same districts as 

they are today. 

The number of Jews varied in Poland 

during the ages. At one point in 

history Poland had the highest population 

of Jews in the world, some 80%; 

while Warsaw was second to New York 

as the highest concentration of Jews in 

the World. 

During the Partitions, the life of 

Jews became even more burdensome 

– with more taxes, new laws, restrictions, 

and the constant harassment by 

Tsarist offi cials. For example a 1809 

52 

W roku 1482 (lub 1483) książę Bolesław 

nakazał Żydom opuścić miasto. Po 

przyłączeniu Mazowsza do Korony król 

Zygmunt Stary wydał 2 kwietnia 1527 

roku przywilej „De non tolerandis Judaeis”, 

zabraniając Żydom zarówno mieszkać, 

jak i czasowo osiedlać się w Starej 

i Nowej Warszawie i na ich przedmieściach. 

Dokument królewskiego miasta stołecznego 

Starej Warszawy z 10 maja 

1570 roku wydany przez Zygmunta Augusta 

„potwierdza przywilej zabraniający 

żydom mieszkać w Starej i Nowej 

Warszawie, tudzież w obrębie dwóch 

mil od miasta”. 2 stycznia 1580 roku 

przynosi nowy przywilej (Stefana Batorego) 

zatwierdzający uchwałę miejską 

z roku 1574 o dopuszczaniu do urzędów 

tylko katolików. 14 marca 1580 Stefan 

Batory potwierdza przywilej wzbraniający 

Żydom mieszkać w Warszawie. 

W późniejszym okresie wolno im 

było przebywać w Warszawie tylko 

w czasie sejmów i jarmarków. Następnie 

pojawiło się tzw. „biletowe”. Żydzi nabywali 

w urzędzie marszałkowskim pozwolenie 

na każdorazowy pobyt w Warszawie 

„przyczem byli obowiązani przed 

zachodem słońca wynosić się z miasta”. 

Z roku 1666 pochodzi pierwsza 

wzmianka o tzw. Komisji Warszawskiej 

(Waad Warsza), która składała się 

z ośmiu członków na czele z syndykiem 

(żydowskim ambasadorem przy królewskim 

dworze). Jej zadaniem było czuwanie 

w czasie obrad sejmu nad działaniami 

dotyczącymi Żydów. 

W roku 1774 Żydzi założyli w miejscu 

dzisiejszego placu Zawiszy osadę 

„Nowa Jerozolima” (stąd nazwa dzisiejszych 

Alei Jerozolimskich). Stanowili tak 

dużą konkurencję, że miejskie sklepy 

i stragany w dzień powszedni „świeciły 

pustkami”. W rok później marszałek 

wielki koronny Stanisław Lubomirski nakazał 

skonfi skować towary oraz zburzyć 

żydowskie domy i sklepy (m.in. właśnie 

w podwarszawskiej Jerozolimie). Żydzi 

przenieśli się na Leszno, Pociejów (okolice 

dzisiejszego placu Teatralnego) i na 

Tłomackie, skąd i tak zostali niebawem 

usunięci. 

W roku 1780 Szmul Jakubowicz 

Zbytkower (1727-1781 lub 82) – człowiek 

mądry i zamożny, a przede wszystkim 

niezwykle wpływowy, protoplasta warszawskiej 

rodziny Bergsonów, nadworny 

bankier ostatniego króla Polski, kupiec, 

pośrednik, przemysłowiec i właściciel 

kilku świetnie prosperujących zakładów 

produkcyjnych, uzyskuje pozwolenie na 

założenie Cmentarza Żydowskiego na 

Bródnie. 

W czasie Insurekcji kościuszkowskiej 

w roku 1794, Żydzi pod wodzą 

Berka Joselewicza (1764-1809) dowodzącego 

pułkiem lekkokonnym starozakonnym 

biorą udział w walkach. Większość 

żołnierzy, jak i większość obrońców 

i mieszkańców Pragi ginie w rzezi, jaką 

urządzają Rosjanie. 

Od połowy XIX wieku Żydzi zaczęli 

osiedlać się na terenach bliskiej 

Woli i dzisiejszego Muranowa. To była 

ich „ziemia obiecana”. Miasto w mieście 

z małymi, wąskimi uliczkami wypełnionymi 

składami, fabryczkami, sklepami, 

sklepikami, warsztatami i straganami, 

tłumem ludzi, wielojęzycznym gwarem

i charakterystyczną architekturą. Niebywałe 

kontrasty i różnorodność – wszystko 

to tworzyło niepowtarzalny klimat, 

dzisiaj trudny nawet do wyobrażenia. 

Z wieku na wiek zwiększał się odsetek 

ludności żydowskiej w Polsce. Ogółem 

mieszkało tu około 80% Żydów całego 

świata, a Warszawa była – drugim 

po Nowym Yorku, największym, miejskim 

skupiskiem Żydów na świecie. 

Okres zaborów stał się dla Żydów 

jeszcze mniej sprzyjający – kolejne podatki, 

nakazy, zakazy, szykany carskich 

urzędników etc. Dekret z roku 1809 

wprowadził w Warszawie tzw. ulice egzymowane, 

czyli takie, na których nie 

wolno było osiedlać się Żydom. 

W roku 1814 otwarta została pierwsza 

żydowska drukarnia w Warszawie. 

W przyszłości Żydzi będą odgrywali 

bardzo ważną rolę w życiu wydawniczym 

stolicy, a nie zapominajmy, że 

gazety i książki w tamtych latach były 

jednym z nielicznych nośników zarówno 

informacji, jak i propagandy. W roku 

1820 otwarto w Warszawie pierwsze 

trzy rządowe szkoły elementarne dla 

dzieci żydowskich. W latach 1860-1864 

wydawnictwo Orgelbranda opublikowało 

pierwszą polską, 28-tomową Encyklopedię 

Powszechną. Lata 1861-1862 

przynoszą ocieplenie stosunków polskożydowskich 

(Żydzi biorą udział w demonstracjach 

patriotycznych w Warszawie). 

Ukaz carski z roku 1862 nadaje 

równouprawnienie Żydom w Królestwie 

Polskim, zniesionych zostaje wiele ograniczeń 

prawnych i podatków. W roku 

1866 Żydzi Królestwa Polskiego posiadający 

stopnie naukowe zostają dopusz- 

czeni do służby publicznej. W roku 1878 

zostaje wybudowana Wielka Synagoga 

na Tłomackiem – największa w Warszawie. 

Po roku 1881 – po zamachu na cara 

Aleksandra II, wybucha fala pogromów, 

która dociera do Warszawy (następują 

również ograniczenia i wprowadzane są 

zakazy). Do okresu I wojny światowej 

sytuacja nie ulega większej poprawie... 

W okresie przed I wojną światową, 

jak i podczas jej trwania, Żydzi biorą 

udział w demonstracjach (głównie środowiska 

socjalistyczne), a później, co jest 

ciekawostką – w tworzeniu Legionów 

Piłsudskiego. 12 listopada 1918 roku 

Józef Piłsudski zaprasza przedstawicieli 

partii żydowskich na rozmowy w sprawie 

formowania rządu. Sejm w roku 

1931 uchwala ustawę znoszącą wszelkie 

przepisy ograniczające prawa obywateli 

„z tytułu pochodzenia, narodowości, 

języka, rasy lub religii”. Jednak i okres 

II Rzeczypospolitej nie jest czasem przyjaznym 

dla Żydów, choć w Warszawie 

sytuacja wygląda zgoła odmiennie niż 

chociażby na prowincji... 

W czasie kampanii wrześniowej 

roku 1939 w szeregach polskiej armii 

walczyło ponad 120 tys. Żydów. 36 tysięcy 

zginęło, a prawie 61 tysięcy dostało 

się do niemieckiej niewoli. 

28 października 1939 roku w Warszawie 

mieszkało 359 827 Żydów. Budowę 

murów getta rozpoczęto w kwietniu 

1940 roku. W dniach 20–25 października 

1940 roku teren ten opuściło około 115 

tys. Polaków, a w ich miejsce przesiedlono 

około 140 tys. Żydów. Warszawskie 

getto zostało całkowicie otoczone murami 

do 15 listopada 1940 roku. 

53 

Największa przed wojną synagoga Warszawy stojąca w miejscu dzisiejszego Błękitnego Wieżowca 

na placu Bankowym. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

The largest synagogue in Warsaw before World War II located at today’s Bank square at the place of Blue 

Skyscraper. From R. Chwiszczuk’s collection. 

Warsaw decree, forbade Jewish settlement 

on certain streets in Warsaw. 

However some aspects of Jewish 

life did change for the better. In 1814 the 

fi rst Jewish printers was opened. In future, 

Jews were to play an ever-important 

role in printing and publishing. One 

should not forget that printing played 

a far more important role in informing 

and as a means of propaganda as compared 

to today. In 1820 the fi rst Polish 

twenty eight-volume encyclopedia was 

published, by the Publisher Orgelbrand. 

Also in 1820, three state elementary 

schools were opened for Jewish children. 

The fi rst such schools on Polish 

lands. Between 1861-1862 relations between 

Jews and Poles improved. Jews 

also became active in the Polish struggle 

for freedom, taking part in among other 

things patriotic demonstrations. 

In 1862 the Tsarist authorities lifted 

taxes and other restrictions on Jews, 

giving them equal status to other citizens. 

In 1866, they were also allowed 

to enter the civil service. In 1878 the

Przykładem jednej z wielu żydowskich firm działających na terenie stolicy był zakład Weingolda 

i Kranca. Takich przedsiębiorstw było bardzo wiele. Kres ich istnieniu położyła nie zawsze II wojna 

światowa i wymordowanie właścicieli, ale nacjonalizacja przeprowadzona w latach 1948-51. 


One of many Jewish, Warsaw companies was plant of Weingold and Kranc. There was many similar 

plants at that time. Their end came not only with the World War II and killing the owners but with the 

nationalization between 1948-51 as well. From Tadeusz W. Świątek’s collection. 

largest Synagogue in Warsaw was 

built, on Tłomackie Street. However, 

after the assignation of Alexander II, a 

wave of pograms started in Tsarist Russia, 

which eventually reached Warsaw. 

Further anti-Jewish laws followed. Up 

till the outbreak of World War I, the 

situation for Polish Jews never greatly 

improved for the better. 

In the period prior to and during 

World War, I Jews took part in numerous 

demonstrations, in which socialist 

groups were particularly active. What 

is not widely known was that Jews took 

an active part in forming of Piłsudski’s 

Legions. After regaining independence, 

on the 12th November Piłsudski invited 

Jewish groups to help to form the new 

government. In 1931 the Polish Parliament 

rescinded all laws that restricted 

a citizens rights, „on the basis of ethnic 

background, language, race or religion”. 

However for Polish Jews living 

in the Polish II Republic, was not 

always „the New Jerusalem”, however 

they were better off than many Jews in 

the provinces. 

During the September Campaign in 

1939, 120,000 Jews fought in the Polish 

Army, of which 36,000 were killed and 

61,000 were interned by the Germans. 

On 28 October 1939, the German 

census showed that in Warsaw lived 

359,827 Jews. In April 1940 the fi st walls 

54 

Od 22 lipca do 15 września 1942 roku 

z placu przy ulicy Stawki (Umschlagplatz) 

bydlęcymi wagonami transportowano 

mieszkańców getta do komór gazowych 

w Treblince. W getcie pozostało około 

55 tys. osób (w tym 20 tys. nielegalnie). 

Od 18 stycznia 1943 roku kontynuowano 

„wywózkę” pod nazwą „akcji 

wysiedleńczej z getta”. Zorganizowane 

oddziały Żydowskiej Organizacji Bojowej 

stawiły wówczas zbrojny opór, 

w wyniku którego hitlerowcy zaprzestali 

akcji. Przez trzy miesiące poprzedzające 

wybuch powstania żydowscy bojownicy 

organizowali ataki na niemieckich 

żołnierzy i żandarmerię. 19 kwietnia 1943 

roku do odizolowanej od reszty Warszawy 

dzielnicy wkroczyły oddziały SS. 

Wybuchło powstanie, które rozgrywało 

się głównie w północnej części getta (od 

ulicy Gęsiej, dzisiejszej Okopowej, do 

północnej granicy dzielnicy) oraz w rejonie 

ulic Nowolipki-Karmelicka-Leszno- 

Żelazna-Smocza. Zacięte walki trwały 

prawie miesiąc. Esesmani, paląc dom po 

domu, bezlitośnie zabijali mieszkańców. 

Pozostali przy życiu bojownicy ewakuowali 

się na stronę aryjską, zasilając m.in. 

oddziały partyzanckie Gwardii Ludowej, 

a rok później wzięli udział w Powstaniu 

Warszawskim. 16 maja 1943 kat 

warszawskiego getta, Jürgen Stroop, na 

znak zwycięstwa wysadził w powietrze 

Wielką Synagogę przy ulicy Tłomackie. 

Dzielnica żydowska, na północ od ul. 

Leszno (dzisiejsza al. Solidarności) została 

całkowicie wyburzona. W styczniu 1945 

roku teren współczesnego osiedla Muranów 

zalegało około 3 mln. m 3 gruzu. 

1 stycznia 1946 roku ludność żydowska 

Warszawy liczyła 18 tysięcy 

osób. W roku 1968, po przemówieniu 

I sekretarza PZPR, Władysława Gomułki, 

rozpoczęła się antysemicka nagonka. 

Około 20 tys. osób zostało zmuszonych 

do opuszczenia kraju (w tym mieszkańcy 

Warszawy). 

W roku 1978 pisarz pochodzący 

z Polski, mieszkający niegdyś w Warszawie 

i często piszący o Warszawie 

– Izaak Baszewis Singer (1902-1991), 

otrzymuje literacką Nagrodę Nobla. 

W roku 1989 przyjechał do Warszawy 

Naczelny Rabin Polski, Pinchas Menachem 

Joskowicz, a w roku 1997 nastąpiła 

restytucja Gminy Wyznaniowej 

Żydowskiej w Warszawie. 

Gmina Wyznaniowa Żydowska 

w Warszawie jest jedną z ośmiu gmin 

zrzeszonych w Związku Gmin Wyznaniowych 

Żydowskich w Rzeczypospolitej 

Polskiej. Liczy ponad 500 członków 

i swoim zasięgiem obejmuje wschodnią 

Polskę. Jej główną synagogą jest 

ortodoksyjna synagoga Nożyków przy 

ulicy Twardej.

Książka telefoniczna na rok 1939. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 

A phone book from 1939. From R. Chwiszczuk’s collection. 

55 

surrounding the Warsaw Ghetto were 

built. During 20-25 October 1940, ethnic 

Poles living in the designated area of 

the Warsaw Ghetto were evicted and 

replaced by about 140,000 Jews from 

other areas of Warsaw. By the 15th November 

1940 the Warsaw Ghetto had 

been completely walled-off . 

On 22 February to 15 September 

1942, from the Square near Umschlagplatz 

(Stawki Street), Jews were transported 

in cattle freight wagons, to their 

deaths at Treblinka. However, even 

after the deportations, the Ghetto was 

still home to 55,000 Jews of which 

20,000 were illegal inhabitants. 

From 18th January 1943, the deportations 

abruptly resumed. However deportations 

ceased when Jewish armed 

units began to resist. Jewish fi ghters 

had already harassed German units 

for some time. On 19th April 1943, SS 

Units entered the walled Ghetto and 

the Uprising had started. Fighting concentrated 

mainly in the northern areas 

of the Ghetto, from Gęsia Street (today 

Okopowa Street), to the northern outskirts, 

as well as the streets of Nowolipki, 

Karmelicka, Leszno, Żelazna 

and Smocza. Fierce fi ghting lasted for 

nearly a month. When an SS unit overran 

a street, they systematically leveled 

the buildings, brutally killing everyone 

they found. The last of the Jewish fi ghters 

escaped onto the Arian side, where 

they were helped the Polish Socialist 

Partisan group among others. They 

would eventually take part in the failed 

Warsaw Uprising a year later. On 16th 

May the butcher of the Warsaw Ghetto, 

Jürgen Stroop, instigated the destruction 

of the Great Synagogue („Wielką 

Synagogę”) on Tłomackie Street. The 

Jewish District north of Leszno Street 

(Solidarności Street today) was entirely 

fl attened. In 1945 it was estimated that 

in the Jewish Ghetto (present day Muranów) 

lay three million m 3 of rubble. 

On the 1st of January 1946, the 

once thriving Warsaw Jewish community 

of over 300,000 was reduced to 

mere 18,000. During communist times 

offi cial anti-Semitism varied depended 

on the political climate. But in 1968 the 

now infamous speech by Władysław 

Gomółka, culminated in an anti-Semitic 

witch-hunt, which drove many Jews 

from Poland, some 20,000 in total. 

In 1978, Izaak Baszewis Singer 

(1902-1991) the Polish Jewish writer, 

and one time resident of Warsaw, received 

the Nobel Prize for literature; a 

fi tting tribute for someone who through 

his books kept the memory alive of the 

once proud Jewish community in Warsaw 

and Poland. 

After the fi rst free Polish elections, 

in 1989, Pinchas Menachem Joskowicz 

became Poland’s Chief Rabbi, residing 

in Warsaw. In 1997, Polish Jews were 

granted restitution to Jewish property 

once owned by Warsaw’s Jewish Religious 

Community Organization (Gmina 

Wyznaniowa Żydowska). The National 

Jewish Organization has eight branches, 

with 500 members. Its main Jewish Synagogue 

is the Nożyks’ Jewish Orthodox 

Synagogue on Twarda Street, Warsaw; 

the only Synagogue in Warsaw that 

survived devastation of World War II.

Bibliografi a / Bibliography 

Barcz J., Wspólne oświadczenie 

polsko-zachodnioniemieckie z 1989 r., 

a sytuacja osób pochodzenia 

niemieckiego w Polsce, Państwo 

i Prawo 1990, nr 3 

Bohosiewicz A., Związek Ormian 

w Polsce im. Ks. Arcybiskupa Józefa 

Teodorowicza, Posłaniec 

św. Grzegorza Oświeciciela 1995, nr 5 

Buber M., Opowieści chasydów, 

w dominikańskim 

wyd. W drodze, 1989 

Czajewski W., Warszawa ilustrowana, 

Warszawa 1898 

Chazbijewicz S., Kultura religijna Tatarów 

polskich, Warszawa 1994 

Chwiszczuk R., Ulica Próżna i dzielnica 

żydowska w Warszawie, austriackie 

forum kultury, Warszawa 2008 

Dzieje Żydów w Polsce, kalendarium, 

Żydowski Instytut Historyczny, 1993 

Dzierżanowski W., Przewodnik 

warszawski informacyjno-adresowy 

na rok 1870, Nakład S. Orgelbranda, 


Dubiński A., Caraimica. Prace 

karaimoznawcze, Warszawa 1994 

Gebert K., Po prostu żyć, Znak 1996, nr 3 

Hensel J., Burżuazja warszawska drugiej 

połowy XIX wieku w świetle akt 

notarialnych, PWN, Warszawa 1979 

Iwaniec E., Staroobrzędowcy w Polsce, 

Chrześcijanin w Świecie, 1989, nr 3 

Jasica R., Obywatelstwo niemieckie 

w stosunkach polsko-niemieckich 

a problem mniejszości niemieckiej, 

Zeszyty Niemcoznawcze nr VI (4), 


Kalendarz Handlowy na rok zwyczajny 

1895 

Kalendarz informacyjno-historyczny 

Na Pogotowie Ratunkowe 

w Warszawie, Warszawa 1904 







Kalendarz Warszawski Illustrowany 

Józefa Ungra na rok 1887 

Kersten K., Polacy, Żydzi, komunizm, 

anatomia półprawd 1939-1968, 


Kędzia Z., Prawa człowieka w prawie 

międzynarodowym a prawo polskie, 

Państwo i Prawo 1989, nr 9 

Korbel J., Wyjazdy i powroty 

(Polska i RFN), Opole 1977 

Krajewski S., Żydzi, Judaizm, Polska, 


Kraushar A., Kupiectwo warszawskie, 


Krygier Z., Monografi a przemysłu 

cukierniczego w Polsce, 


Krysiński A., Ludność w polska 

a mniejszości w Polsce w świetle 

spisów ludności 1921 i 1931, 


Kurcz Z., Mniejszość niemiecka w Polsce, 

Wrocław 1995 

Latuch M., Repatriacja ludności 

polskiej w latach 1955-1960 

na tle zewnętrznych ruchów 

wędrówkowych, 


Leśniakowska M., Architektura 

w Warszawie, Arkada, 2003 

Litwini w Polsce, Polacy na Litwie, 

Warszawa-Wilno 1995 

Livermore D., Ethic Confl ict In the New 

Europe, Kingston, Canada 1994 

Łepkowski T., Przemysł warszawski 

u progu epoki kapitalistycznej 

(1815-1868). PWN, Warszawa 1960 

Łoza S., Czy wiesz, kto to jest? 


56 

Łoza S., Rodziny polskie pochodzenia 

cudzoziemskiego osiadłe w Warszawie 

i jej okolicach, Warszawa 1934/36 

Makowski K., Księga adresowa 

m. st. Warszawy. Urzędy, handel, 

przemysł i rzemiosło, organizacje, 


Mikołajczyk B., Mniejszości w prawie 

międzynarodowym, Katowice 1996 

Mniejszości narodowe w Polsce, 

Informator 1994, Warszawa 1995 

Mórawski K., Warszawskie Judaica, 

wydawnictwo PTTK „Kraj”, 


Niezatarte ślady getta warszawskiego, 

Żydowski Instytut Historyczny, 1997 

Obertyński Z., Historia Kościoła 

ormiańskiego w Polsce, 


Orlicki J., Szkice z dziejów stosunków 

polsko-żydowskich 1918-1949, 

Szczecin 1983 

Orłowski H. i Sakson A., Utracona 

ojczyzna. Przymusowe wysiedlenia, 

deportacje i przesiedlenia jako 

wspólne doświadczenie, 

Poznań 1995 

Pełczyński G., Najmniejsza mniejszość. 

Rzecz o Karaimach polskich, 


Praca zbiorowa pod redakcją Bogumiły 

Berdychowskiej, Mniejszości narodowe 

w Polsce Praktyka po 1989 roku, 

Wydawnictwo Sejmowe, 


Przywileje królewskiego miasta stołecznego 

Starej Warszawy 1376-1772, 

Warszawa, 1913 

Skubiszewski K., Wysiedlenie Niemców po 

II wojnie światowej, Warszawa 1968 

Smoleński W., Mieszczaństwo warszawskie 

wieku XVIII, Warszawa 1917, wyd. 2 


Spis abonentów warszawskiej sieci 

telefonów, 1938/39 

Stępień S., Obrządki wschodnie 

Kościoła katolickiego, 

Rocznik Statystyczny 1991 

Suma Tomasz, Słownik biografi czny 

urzędników pocztowych w Królestwie 

Polskim 1815-1871, DiG, 


Szulc E., Cmentarze ewangelickie 

w Warszawie, KAW, Warszawa 1989 

Świątek F. T., Archiwum Senyka, 

PAN, Warszawa 

Świątek F. T., Pamiętnik 

(niedrukowany – w rękach rodziny), 

Warszawa 1945-1960 

Świątek T. W., Konstancin – śladami ludzi 

i zabytków, Warszawa 2007 

Świątek T. W., Rody starej Warszawy, 

Bis-Press, Warszawa 2000 

Świątek T. W., Rody warszawskie, VEDA, 


Tarka K., W obronie przed polonizacją, 

w walce z litwinizacją, Litwini 

w Kościele katolickim w Polsce 

1945-1993, Więź 1997, nr 1 

Tatarzy polscy 1918-1939, Warszawa 1990 

Tatarska legenda. Tatarzy polscy, 

1945-1990, Białystok 1993 

Tygodnik Ilustrowany 

Tygodnik Stolica (1946-1990) 

Tobjański Z., Czesi w Polsce, Kraków 1994 

Tomaszewski J., Rzeczpospolita wielu 

narodów, Warszawa 1985 

Tomaszewski J., Ojczyzna nie tylko 

Polaków, Warszawa 1985 

Waldorff J. i inni, Cmentarz Powązkowski 

w Warszawie, KAW, Warszawa 1982 

Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, 

hasła dot. mniejszości narodowych 

i wyznaniowych, Warszawa 1976 

Wróblewski Z, Społeczność czeska 

w Zelowie, Warszawa 1996 

www.warszawa.jewish.org.pl 

www.warszawa1939.pl 

Zbiory Archiwum Państwowego 

m.st. Warszawy

Warszawa wielu kultur

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?