Read

14 Vell Xiv Nr 81 91

=============================================================================

Read the publication

=============================================================================

============================================================================= Kuq e zi – 2014 – viti XXI Nr. 83-84 R E V I S T E K U L T U R O R E E U R O – S H Q I P T A R E DED GJO LULI (gravurë) Patrioti e luftëtari që udhëhoqi kryengritjën e Malësisë Madhe dhe ngriti flamurin kombëtar në Deçiç, më 6 prill 1911. Hero Parapirjës i Pavarësisë.

============================================================================= Shqiptarve s’kanë ç’u duhën ideologjitë e hueja duke pasë një te vetmën të tynën, Shqiptarizmën, Ideali Kombëtar. ______________________________________ THEMELUE NE BRUKSEL ME TETOR 1993 E DREJTUE NGA LEK PERVIZI BASHKEPUNTORE Myrteza Bajraktari, Robert Elsie, H.-J. Lanksch, Mergim Korça, Thanas Gjika, Frtiz Radovani, Paul Tedeschini,Tomorr Aliko, Eugjen Merlika Piro M. Tase, Arben Sebastej, Mark Bregu, Gjovalin Kola, Kastriot Marku, Visar Zhiti, Peter Tase, Lahutari Shqiptar,Shqiponja Duro, Eurial Vinka, Jusuf Zenunaj, ================= PAJTIMI VJETOR Belgjikë.................................40 Euro Europë.................................50 “ Amerikë, Australi.................60 “ Shqipni, Kosovë...................20 “ ================== PAGESAT Me llogari Bankare ose Postë të thjeshtë Llogari Bankare Nr. 001-2138758-81 BNP PARIBAS FORTIS BELGIQUE Adresa : Revista Kuq e Zi Rue de la Victoire, 18 1060 Bruxelles Belgique E-mail : lekpervizi@gmail.com Përshumvjet Gëzuar Festën e Pashkëve Gëzuar ! Gëzuar P E R M B A J T J E * Editorial Special Lek Pervizi ..............................................................................2 * Nga ditari i Kontit Ciano (7 prilli) Redaksia…………………………………………….. 4 *Laokoonti e Shqiptarët Frtz Radovani………………………………………..…5 * Ave Caesar morituri te salutant Arben Sebastej ...................................................................... .5 * Pse diktatori Hoxha e urrente Fishtën Klajd Kapinova………………………………………. 6 * Shtëpia e tempulli Fishtës po rrenohët, dita ditës Frano Kulli……………………………………….… ..9 * Valentin Pervizi tregon nga burgu i Shkodrës Lek Pervizi .............................................................................11 * Ke le kryq, ushtar ( in memoriam Atë Zef Pllumit) Perparim Hysi........................................................................13 * Majori britanik Seymour Erald Kapri………………………………………..…15 * Krishtërimi në Shqipëri (Zef Mirdita) Kastriot Marku .....................................................................16 * .Gjuha shqipe eshte institucion Fatime Nikolli……….…………………….…….…...19 * Foto të pabotuara Gjon Keka………………………………………...….22 * Hadetet e Arbanasve Simë Gjon Dobreci………………………………… … 23 * Të huajt për Shqipërinë e Shqiptarët Piro M. Tase…………………………………….…....25 * Shkodra Iliriane (poemë) Lek Pervizi………………………………………..…29 …… * Masakrat mbi të Krishterët nga Osmanët Mark Perlataj ……………................................................33 * Poezi Arbëreshe ( Telet e Zemrës) Agostino Giordano …………………………………… 33 * Kryengritja e Malësisë Madhe Vilhelme V. Haxhiraj …………………………… … 35 * Intervistë me gazetarin Gjovalin Gjeloshi Gazeta Telegraf…………………......................................38 *Poezia italiane: “Ho qualcosa da dirti “ Ambra Simeone..…………………………………..…..40 Lëxoni e perhapni Revistën Kuq e Zi

============================================================================= EDITORIAL SPECIAL Kushtue 7 prillit Çdo vit dita e 7 prillit ju kujton shqiptarve nje nga ngjarjet ma të kobshme të historisë tyne, atë të sulmit të Italisë fashiste, që u quejt i pabesë, dhe që çoj ne pushtimin e Shqipnisë, brenda tre ditëve, pa pushkë të shtime. Pikërisht me këtë 7 prill 2014 mbushën 75 vjet nga ajo ditë. Si ta kujtojmë atë ? Të flasim me eufori, siç bahet prej 75 vjet, se shqiptarët e pritën pushtuesin me pushkë ? Si asgt e mundun që qëndresa e shqiptarve të justifikohet me sacrificën heroike të një kapteri, që vendosi ta bajë veten fli, kur e pa se në Durrës nuk kishte as ushhtri, as komandantë me i dalë zot mbrojtjës së Atdheut. Ky djalë i ri trim, Mujo Ulqinaku, nuk e braktisi detyrën as istikamin, siç e braktisën të tjerët, por kapi mitrolozin dhe u ngujue në kala. Ja vdekje ja liri ! thirri. Si guxoni ju breshkamanë me msy e me shkel tokën shqiptare ? Thue ky vend nuk ka zot ? Dhe i dha flakë mitrolozit dhe i griu pupëlkëndezat e Musolinit, e lau bankinën me gjak fashistash. Hero e mbi hero, sepse në atë ditë të zezë, vetëm ai iu përgjigj thirrjës së Atdheut. Të tjerët ia mbathën me të katra, pa shkrep një pushkë. Po pse duhet të quhet e zezë dita e 7 prillit ? Pse sulmoi Italia, a po pse qendresa e shqiptarve ishte zero ? Qendresa e Mujo Ulqinakut ishte një akt vetmohues і lartë. Krejt vetjak. Ai shum mire mund të ishte largue (të ia kishte mbathë) siç bani kreu і shtetit vetë Mbreti Zog me qeverinë e oborrin e tij. Oburra, se na zunë italianët ! Oburra të ikim në Greqi ! Pse kështu braktiset vendi nën ditën ma të zezë të saj ? Por jo, ishte Shqipnia që po i braktiste ata. Nuk і duhëshin ma, sepse e treguen veten dhe e lane vendin e popullin e tyne në baltë ! Në mëshirë të anmikut ! Këtë të shqyrtojnë historianët, e mos të merren me rrenat e disa qyqarëve analfabetë që ai lloj mbreti u kishte vu spaletat e nuk dinin ku lidhej gomari, jo ma të dinin me komandue një ushtri. Në rastin konkret e pa qenë. Përfundimisht për sa thamë, 7 prilli mbetët si ditë e zezë jo vetëm se u sulmue e pushtue nga Italia fashiste, tradhëtisht apo pabesisht siç thuhet, por pse qëndresa shqiptare ishte zero me bisht. Po pse nuk kishte burra Shqipnia ? Nuk kishte ushtri ? Nuk kishte oficerë shtatmadhorë ? Nuk kishte Mbret ? Nuk kishte Qeveri ? Për Mbretin dhe Qeverinë u muer vesht, ia mbathën e ikën si era. E thyen qafën në Greqi e tutje nga Turkia, ku e kishin zemrën, se ata për vete s’kishin zemër fare. Jetonin e merrnin frymë me zemrën e Turkut. Po ushtria e komandantët e saj shtamadhorë, gjeneralë e kolonelë, ku ishin vallë, që nuk u duk sa për shej një і vetëm і gjallë ? E pra ishin me emna të mëdhej. Shqiptarët po prisnin kur ata të ngrin peshë popullin me ushtrinë në ballë, me і thane italianit ndal ! Nuk kalohet ketu pa u derdh gjaku deri më gju ! Po, a e dini ju, të dashun lexues, se gjithë ushtria shqiptare me në krye ato komandantë të shquem, nuk і lajmëroi kush fare se ç’kishte ndodhë, dhe e morën vesh lajmin nga radiot e hueja ? As nuk і kishte paralajmerue kush për një rrezik që і kanosej vendit, as atë mëngjes të 7 prillit nuk і njoftoi kush, se paku me telefon, sikur vetë Mbreti. Halo, halo, këtu Mbreti: Kolonel filani, na ka gjet rreziku ! Sot pa dale drita na ka sulmue Italia fashiste. Oburra mobilizim për mbrojtjën e Atdheut ! T’armatoset populli, ja sot ja kurrë ! Ndërsa telefoni pushonte і detyruem me hesht, dhe edhe ai po çuditej si nuk begenisi kush me e kap e me folë në atë ditë aq të zezë për Kombin Shqiptar, mbi të cilin, përveç fatkeqësisë e kishte mbulue një turp і madh. Ku ishin nip stërnipat e Gjergj Kastriotit ? Apo vallë mos prisnin që ai të ngrihej nga varri me і ba ballë balozit të zi që po gllabëronte Shqipninë ? Eh mor Gjergj Kastriotn nuk ka ma shqiptarë se i ato trimat e tu. Nuj ka ma Gjergj ElezAlia . Në një milon që ishin asokohë, vetëm një doli që kapi pushkën kundër pushtuesit. Një djalë i ri, një hero i madh, i përjetshëm. LEK PERVIZI Rofsh Mujo Ulqinaku, emni yt qenron me germa t’arta në ballë të historisë ! Kurse tani po na dalin disa rrenacakë të pa turp tue na sajue pas 75 vjet se në Durrës qenka ba luftë e madhe. Se qenkan vra me qindra italianë, dhe mjaft shqiptarë. Po kujt ia shesin këto dokrra e sajime, fund e maje të trillueme ? Së pari sulmi і Italisë nuk ishte fare і papritun. Ai ishte і paralajmëruem para tre vjet. Fill pas luftës së Abisinisë, Musolini do të sulmonte gllabëronte Shqipninë. Por u pengue nga lufta e Spanjës, ku Italia u angazhue ushtarakisht. Pati oficerë shtamadhorë që і kërkuen Zogut të organizohej mbrojtja e vendit. Fjalë në vesh të shurdhët. Dhe ja, me 1 prill 1939 Gjenerali Franko shpall fitorën e fundin e luftës së Spanjës. Pas gjashtë ditë Musolini sulmonte Shqipninë, rastësi ? Jo !. Atë që nuk mundi të bante më 1936 e realizoi sa u lirue nga lufta e Spanjës. Pra nuk ishte asgja e papritun. Mbreti Zog me gjithë qeverinë dhe obborin mbretnor shkonin sipas thanjës “Bane Zot andërr !” por u doli zhgjandërr ! Për t’і vu kapak këtij shkrimi, plot mllef, dhe që mund të duket pak si і shtymë dhe і ashpër, do të citojmë ma poshtë, dëshminë e një oficeri efektiv që u ndodh atë ditë aty në Durrës, ku nuk gjeti as komandantë as ushtri, veç do xhandarë që nuk dinin kah me shkue, e sa me і zanë rob italianët, u larguen kënetës Gjolit për në shtëpitë e tyne. Gjithë sa ndodhi në ato çaste, askush nuk e mori vesh, se na ishte një Mujo Ulqinak, që nuk e braktisi detyrën, dhe me mitrolozin e tij luftoi deri në frymën e fundit, si një hero і vërtetë, і vetmi që atë ditë luftoi e përfaqësoi gjithë ushtrinë e popullin shqiptar. Qëndresa e heroizmi tij u morën vesh ma vonë. Ndërkaq dikush kishte fillue të sajoje rrena e pralla se kishte luftue e ba heroizma, kurse në të vërtetë nuk kishte shkrep një here pushkën për hava as ai as shokët e tij, dhe mezi kishin kalue kënetën me ujin deri në fyt, nga frika mos i zinin rob italianët. Vijmë tashti të oficeri, kapiten Nikoll Mëlyshi që shprehimish tregon ne librin e tij, “ Ngjarje Historike” , New York, 1976. Japim një pjesë shumë domëthanëse që jep me pak rreshta zbarkimin e italianëve në Durrës dhe qëndresën e paqenë të shqiptarve. … Por sot në kohë tona kur ndihet një zhurmë e madhe për një luftë mbrojtjëje kundra pushtuesave italianë në Durrës, më 7 prill 1939, ku shofim të vërtetën e hidhshme se ajo filloj e përfundoj mbrenda 30 minutash, tue lane përdhé vetëm një dëshmor shqiptar, Mujo Ulqinakun, po shka me і thane dikuj, ose me shkrue diçka në faqet e historisë shqiptare ?... Apo duhet nganjiherë me mbush historinë edhe me rrena e me Heroj të gjallë !!...sa me і lëshue botës pluhun syve, tue ba sikur bota nuk po і din punët tona.

============================================================================= Krejt lakonikisht kapiten Mëlyshi na e jep fare të qartë atë qëndresë të paqenë, që e kanë ngritë në një luftë të madhe e me heroj që s’e kanë shkrep njiherë pushkën që mbanin në krah, as për hava, veç tuj dhanë kambëve me te katra sipas thanjës tallëse popullore “ faqja e bardhë e kambët e leta“. Populli e di mire se për kë e ka nxierrë këtë thanje, por s’ka ç’far ban, se janë historianët që shkruejnë me dhjetra e qindra libra tuj glorifikue një luftë të paqenë bashkë me heroj të paqenë. Kjo asht ana tragjike e Shqipnisë, ku radhitja e historisë bie në dorë të mashtruesve e fallsifikatorëve. Shtojmë dhe një episod sa të çuditshëm aq qesharak, por shumë i vërtetë. Dy kurbinas të njohun e miq të komandantit (gjoja) të Durrësit, bien në qytet ditën e gjashtë prlillit, ku nuk gjejnë as mikun e tyne komandant as hijen e tij dhe i zu nata, pa ditë se ku me u drejtue. As panë ushtri, as oficerë, as vepra mbrojtëse. As një fije alarmi e shqetësim në popull. Qetësi e plotë. Zajnë një hotel me kalue natën. Qohën herët në mengjes. Nuk kishin dëgjue asgja. As zhurmë as krismë armësh. Lene qe jo shpërthime bombash e gjylesh. Zbresin poshtë, pa armë, por me rrypat e fishekëve pas brezit. U gjetën mes ushtarëve italianë që sa i panë me rrypat e fishekëve u kërkuen armët. Ua morën dhe u thane ikni, kthehuni nga keni ardhë. Kjo ishte qendresa e Durrësit. Këto dy shëmbuj për mos me tregue të tjerë, tregojnë fare qartë se në Durrës nuk u ba asnjë qendreës, dhe mitrolozin e Mujos, e të shtënat e italianëve і kishin dëgjue vetëm durrsakët afër portit. Qyteti nuk mori vesh asgja aty për aty. Veç ma vonë kur mori fund pushtimi dhe u hapen fjalët, për sa kishte ndodhë. Këto shembuj që duken aq të thjesht e të vegjël, tregojnë masëmiri tragjedinë e madhe të asaj dite. Jo për tmerre e shkatërrime. Italianën nuk e kishin bombardue qytetin, veç të shtëna boshe “a salve”. Bombat e avionëve ishin fletushka ku u bahej thirrje shqiptarve se italianë vinin si çlirimtarë për t’і shptue nga regjimi despotik і Ahmet Zogut. Kjo ishte lufta e Durrësit, dhe e Shqipnisë. Për shtatë prillin gjithmonë ka për t’u folun e shkrue. Por do t’ishte mire që ngjarjës t”і jepej ana e drejtë e interpretimit, ku shqiptarët të konsideruem si trima dhe mbrojtës së lirisë, në rastin e sulmit pushtues të Italisë nuk ditën t’і përgjigjen, sikur me një qendresë modeste por fort të bindshme, ndaj një anmiku potencialisht të fuqishëm, si në numër njerëzish ashtu në armatime moderne. Por mjerisht, ai sulm që u trumbetue nga radiot e gazetat e hueja me të madhe vetëm ditën (mëngjesin) e parë, nuk u përmend ma sikur nuk kishte ndodhë asgja. Bile nisën lajmet se si shqiptarët po i prisnin trupat italiane me lule. « O tempora, o moris »… sa poshtë kishte ra katundi ! Po për mbretin Zog, çmund të thuhët ? Faqja e zezë ! Mirë që pati aftesi të mëdha arriviste dhe arriti në atë pozitë të naltë pa pasë asnjë lidhje me një të ashtuquen dinasti qe të justifikonte hypjën në fron. Pavarësisht se të një shteti të vogël si Shqipnia me më pak se njemilion banorë. Po si ky burrë shteti, i shpallun trim e patriot i madh, e la vendin në dorìë të huej dhe ia mbathi me shpëtue kokën e tij (asgja s’do ta kishte gjetë) me justifikimin e grues lehonë e fëmijës treditësh (mos ishte valle mjek apo infermier). Kollaj të thërrasish, « Rroftë Atdheu », por duhet me i dalë zot para çdo rreziku që e kërcënon. Në rastin konkret, Nalmadhnnia e tij Zogu I Mbret i Shqiptarve, nuk u doli Shqiptarve as mbret as atdhetar. Atdhetarizmi nuk tregohen me fjalë por me vepra. Thonë se ai që ban 99 të keqija, e lane veten me nje të mire. Ndersa mund të themi se ai që ban 99 te mira e fik veten me nje të keqe, aq ma fort kur kjo e keqe asht braktisja e atdheut në momentin ma tragjik të tij. Mujo Ulqinaku ishte nje kapter і thjesht і marines, që e kishte shum kollaj me shpëtue, me ike, me e braktisë detyrën, me e hedhë armën, e me u kthye në shtëpi pa i hy ferrë në kambë. Ai prefëroi vdekjën me nder karshi turpit. Ndersa Mbreti i Shqiptarve preferoi turpin ndaj nderit të Atdheut e të Shqiptarve, і të cilëve vetquhej mbret. Ky shkrim plot mllef le të mbetë si një dëshmi nga një njeri që atë kohë e ka përjetue shuimë mirë dhe i ka njohun si herojtë dhe patriotët e asaj dite të zezë, ashtu edhe ata që kanë përfitue nga ajo ngjarje me rreshtue rrena të thata e sajime e trillime absurde, për një qëndresë e luftë të paqenë, ku vetë ata ishin të paqenë. Me të drejtë një ish oficer akademist, kapiten Xhelal Statavecka, që atë kohë e kishte përjtue mirë, në kujtimet e tij për 7 prillin, pë përsonazhin që gjoja iu ngarkue ajo qëndresë e që ishte një far Bazi i Canës, shkruen shprehimisht : më tregon shoku im і ngushtë Isa Manastiri, se nuk e shkrepëm një fishek e mezi kaluem me ujin deri ne fyt nëpër kënetën e Durrësit , që të mos na zinin robn italianët që e kishin zaptue qytetin e zanë urën e Dajlanit. E ç’ti thuesh kësaj kur vetë protagonisti ma se i bësueshëm i pranishëm në atë mengjes aty, e pranon se nuk e kishin shkrep njiherë por ia kishin mbathë kambëve ? Prandaj larg çdo orvajtje për të mashtrue njerìëzit themi se dita 7 prillit 1939 kumbon dyfish e zezë: prej pushtimit të Italisë fashiste e prej mosqendresës së shqiptarve, me Mbret ose pa Mbret. Kjo e gjitha. Sulmi i Italisë fashiste ishte і paralajmëruem disa kohë ma përpara, dhe nuk mund të quhët i papritur. Po pse, duke e ditun mirë se Musolini e kishte caktue pushtimin e Shqipnisë si nisje të rithemelimit të përandorisë romake, së cilës donte t’i bahej një Jul Qezar ose Oktavian August. E si u organizoka mbrojtja e Atdheut me një bandë bashibuzukësh me nga një pushkë të shtrembër, kundër një fuqie ushtarake e pajisun me mjete moderne, që vërsulej mbi vendin tonë me disa divizione ? E Mbreti, kreu і shtetit ku ishte, që as y u duk as lajmëroj kend as lëshoi kustrimin për mbrojtjën e Atdheut e të Mbretnisë tij. Por ia mbathi e u largue në Greqi për kënaqësinë e pushtuesit fashist. E la popullin në baltë dhye injoroi ushtrinë. Nuk ka asnjë justifikim për këtë akt ku udhëheqësi i shtetit e braktis popullin e vet në ditën ma të ligë. Nga ana tjetër, ndërsa dihej që Shqipnia dispononte regjimente e bataljone të Ushtrisë Shqiptare, me komandantë shtatmadhorë të shquar, dhe jo me një derdimen analfabet e injorant që nuk dinte nga bie ushtria e ç’asht lufta frontale, i mësuem siç ishte me ba prita pas ferrash. Si asht e mundun që këtij sulmi aq të pritun, t’i pergjigjej vetëm një ushtarak i ri, një Mujo Ulqinak ? I cili qëndroj për nderin e tij në krye të detyrës, dhe për nderin e Atdheut pranoi me flijue jetën. Historia duhet të vlerësojë drejt këtë ngjarje aq tragjike që goditi Shqipninë, dhe të fshije nga faqet e saj, mashtruesët e gënjështarët që shpikin e trillojnë luftë e heroizma të paqena, n’emër të tyne. Dhe te vjen keq, qe një radhë historianësh e shkrimtarësh si dhe disa të ashtuquejtun politikanë e lidera shteti e partishë, të shprehën me eufori e t’iu ngrenë monumente atyre qe meritojnë urrejtjën e popullit shqiptar.

============================================================================= Fragmente nga ditari i Kontit Çiano, që ditën e 7 prillit 1939 fluturonte me avion mbi Durrësin e Tiranën, si një turist. 7 prill- Ora 4.00: Zgjimi. Në paradhomë më prêt Faraçe me shumë shkresa ndër të cilat një telegram і Zogut për Duçën. Konfirmon vendimin për të arrit një akord ushtarak dhe kërkon bisedime. I përgjigjem që t’і çojnë një parlamentar Guzzonit. Duçja і zgjuem gjatë natës që nuk kishte ndodhë kurrë, kërkon lajme e shpjegime që s’jam në gjëndje t’і jap sepse as vetë nuk і di…………….. Në ora 6 nisëm. Kohë e mirë dhe e vakët. Vijnë me mue, Buti, Vitetti e Pavolini. Në ora 7.45 jemi në Durrës. Spektakli asht shum і bukur. Në liman, të palëvizshme e solemne anijet e luftës, ndërsa motoskafët, maunët, rimorkjatorët,çajnë detin duke transportue trupat. Deti pasqyrë. Fushat jeshile dhe majat e nalta kurorzue me borë. Në Durrës pak njerëz. Pak qëndresë mund të ketë, sepse і shikoj bersaljerët të fshehun pas grumbujve të qymyrit në mbrojtej të portit. Por shoh të tjerë që hypin kodrën rresht njeni pas tjetrit si indianë, për me rrethue qytetin. Nga ndonjë dritare gjuhët pushkë. Vazhdoj për Tiranë. Rruga asht bosh e nuk dalloj asnjë vepër mbrojtëse. Në kryeqytet njerëzit qarkullojnë rrugëve mjaft qetësisht. Legacioni ynë asht barrikue. Mbi çati valon një trikolor і madh e në oborr ka shumë makina. Në rast rreziku kemi mundësi ta mbrojmë nga ajri. E njoftoj Duçën, që asht shum і kënaqun. Edhe nga reaksioni ndërkombëtar që asht pothuej se hiç. 8 prill – D’Ajeta telefonon në ora 8 të mëngjesit që Jakomoni e jep të pështatshme fushën e aviacionit të Tiranës. Vendosa të nisem menjëherë dhe e njoftoj Duçen, që aprovon. Arrij në Tiranë në ora 10.30, pasi fluturova mbi kollonën e kamionave në udhëtim drejt kryeqytetit shqiptar. Mjetet e para kanë arritë në dyer të qytetit. Në fushën më presin, Valle, Guzzoni, Jakomoni dhe shume reparte ushtarësh të autotransportuem. Nuk e fsheh se një emocion і forte na përfshiu të gjithëve sa ishim. Me lajmin e largimit të Mbretit Zog në Greqi u zhdukën të gjithë shqetësimet tona për një qëndresë në malet. Kjo, me pak fjalë, dita e pushtimit nga ana e Italisë fashiste, ku qëndresa ishte hiçe, siç e dëshmon tregilmi і kreut të diplomacisë italiane, Konti Çiano, që të nesërmën në ora 10,30 zbriste qetësisht në Tiranë, I pritun me nderime. Nga ana tjetër del fare qartë frika e italianëve mos Mbreti Zog vendoste me kap malet dhe me nisë qëndresën popullore, siç e priste і gjithë populli shqiptar, që në këtë rast mbeti і zhgënjyem. Por të vjen keq kur sot pas 75 vjet mundohën me i dhnanë asaj dite një arësye të paarësye. Me krijue një histori të rreme, me historianë apo studiues rrenacakë. 7 prilli 1939 do të mbetët një dështim në historinë shqiptare. Jo për faktin e pushtimit të huej, por për mosqëndresës ndaj atij pushtimi. Edhe Gjergj Kastrioti, po të kiste braktisë Atdheun, do të jetonte fare mire jashtë tij, si princ i nderuem. Por zgjodhi qëndresën dhe і gjithë populli u bashkue me të. Nga këto rrethana ka edhe anedokta të lezeçme. Kjo asht fare private nga shërbyesit e Pallatit Venecia. Kur Konti Çiano kthehet në Romë e takohet me Musolinin, i tregon se si Mbreti Zog kishte ikë në Greqi, e s’ishte frika і një qëndrese në malet. Atëherë Duçja, duke qeshun ia kthen : - Eh si, caro Çiano, come si sa il re albanese si chiamava Uccello, no ? ... E che cosa poteva fare se non volare via come ha fatto ? Non è così ? Che ti aspettavi altro ? Che ritornasse nei boschi ? Nemmeno për sogno !. … Ha…ha…ha ! - Hë, i dashur Çiano, siç dihet mbreti shqiptar quhej Zog, apo jo ? … E kështu fluturoi…iku. Ç’far prtshe ti tjetër, që të kthehej në pyll ? As andërr ! … Ha… ha… ha ! Mujo Ulqinaku tashma ka hy ne zemrat e shqiptarve dhe vetmohimi tij heroik në mbrojtje të Atedheut do të kujtohet e këndohët brez pas brezi. Kalaja ku u ngujue Mujo Ulqinaku e ku luftoi heroikisht deri në pikën e fundit të gjakut duke shkrue një faqe të lavdishme në historinë e popullit e kombit shqiptar.

============================================================================= Nga Fritz RADOVANI: Në 70 vjetorin e permbytjes së Shqipnisë... LAOKOONTI E SHQIPTARËT... Në vitin 1962, në sallen e pikturës pranë Shtëpisë së Kulturës në Shkoder, kam vizatue koken e Laokoontit, veper e skulptorit madh Mikelangjelo... Ishte 50 vjetori i Pavarsisë së Shqipnisë. Edhe pse gjarpni e kishte kafshue Shqipninë që në vitin 1468... Na dukej se në vitin 1912, kishim fitue dishka... Sikur, dervishët na e kishin largue friken Kjo statujë, sikur, na e kthjelloi shikimin dhe mendimin e turbulltë... Ishim të rijë... Që në vitin 1944, Shqipnia vazhdonte me kenë e lidhun nga një gjarpen i mnershem dhe i pakrahasueshem në Shekullin e XX, me asnjë tjeter që kishte lidhë dhe kafshonte perditë Popullin e vet, ku dhimbja dhe helmi depertonin në krejt trupin e çveshun të Shqiptarit... Gati askush nuk e dallonte koken e tij të maskueme me “Yllin e kuq” që ushqehej me gjak Atdhetarësh, e vazhdonte me kafshue dhe me helmatisë Rininë Shqiptare. Ata baballarë që ishin të lidhun prej tij do të shihnin me sytë e tyne edhe trashigimtarët e vet, pa asnjë shpresë shpëtimi nga kafshimi i këtij perbindshi me pamje gjarpni... Gjarpni nuk falë as nuk dihet se ndonjëherë asht tregue i mëshirshëm... Podrume, biruca, qeli, lagështinë, uri, errësinë, etje, ndytsinë, pisllek, torturë, rrahje, thyemje kockash, djegëje syshë me cigare, vezë të zieme nenstjetulla, mace të egersueme nder thasë, tredhje organesh gjenitale, perdhunime vajzash nder sytë e baballarëve të vet, gra të lidhuna nder sy të burrave, burra të vuem në hell, e vllau tue dishmue per vllaun... Të gjithë të lidhun prej një gjarpni që quhej Enver Hoxha në mënyren ma mizore e që, me helmin e tij “lufta e kllasave”, shkatrroi Atdheun, Shqiptarin, Virtytet dhe Fenë e Tij. Besa, Burrnia dhe Bujaria e trashigueme nder shekuj... u shue me helmin anadollak... Çapini shovenist sllavokomunist ushqente me helmin vllavrasës gjarpnin e kobren... Populli Shqiptar nder shekuj i robnuem dhe i coptuem copa copa, duhej perça e robnue ashtusi persa shekuj vepruen pushtuesit turq me veglat e tyne tradhëtare anadollake. E gjarpni ngopej e knaqej tue pa një Popull në dhimbje, vorfni e pashpresë shpetimi... Mbi 50.000 Shqiptarë, i mbyti me helmin e tij... E virrmat e Tyne humben nder labirintet e podrumet e golleve të hapuna nga gjarpni per 47 vjet, pa asnjë minut dritë në Shqipni. Mbi 500.000 Shqiptarë, nder kampe pune, ferma e minjera...leckoheshin perditë në trup dhe në Shpirtë, per me knaqë epshet e gjarpnit dhe kobres që lëshonin vezë e jarg helmi. E zemra e gjarpnit me “Urdhën nga Naltë”, njëditë... do të plaste... me 11 prill 1985... “Amaneti” i sulltanit per Shqipninë e Gjergj Kastriotit ishte: “Të bie shehadet per veprat që ka bërë në jetë kundër Allahut! Këte e ka dhe Kur’ani, që është shumë më i përparuar dhe më njerëzor se Bibla, dhe si përfundim: Shqiptarët duhet t’i pershtatën atij.” (E.Hoxha, “Shënime për Lindjen e Mesme” 1958 – 1983. Botue Tiranë, 1985.) Ave Caesar morituri te salutant ! Që përkthyer shqipçe do të thotë : O ju Presidentë e Kryemnistra, të përndjekurit politikë që po vdesin ju përshëndesin ! Nga Arben Sebastej Kjo thirrje e famshme me të cilën gladiatorët përshëndesnin Perandorin Romak para se me fillue luftimin, ku disa do të vritëshin nga vetë shokët e tyne, me thanë të drejtën u shkon për shtat të përdjekurve politikë që po vdesin njeni pas tjetrit pa marrë një lek shpërblim për dënimet e vuejtjet që u desh të përballonin nën diktaturën komuniste. Së cilës pak asht me e quejtë gjakatare e terroriste. Do të dëshironim me gjet ndonjë term tjetër ma të forte stigmatizues për të përcaktue kriminalitetin e atij regjimi të urryem. Kjo përshëndetje e gladiatorëve bie shqip me ketë kuptim : O ju Presidentë e Kryeministra, të përdjekurit politikë që po vdesin ju përshëndesin ! Janë pikërisht presidentët, kryeministrat, ministrat bashkë me soj sorrollopin e deputetëve në parlament, që aprovojnë ligje e ligje, përveç ligjit të shpërblimit të përdjekurve politikë. Por ana qesharake asht se edhe pot të aprovohet ndonje ligj për ta, pas pak kohë mbetët jo veprues. Harrohet. Dhe fillon puna nga e para me aprovue një ligj tjetër. Varg e vistër kështu tash 24 vjet. Nje pjesë e mirë e të përndjekurve kanë vdekur, ata që janë gjallë, të thyer me moshë e të ngarkuar me sëmundje, detyrohën të bredhin nga një zyrë në tjetrën, të përciellur me fjalë.

============================================================================= Vizatim nga Gezim Çela Unë vetë që shktuaj jam tanima 85 vjeç. E kush kujtohët se jam gjallë ? A do të fitoj apo jo atë të drejtë aq legjitime për të mu njohur vitet e denimit dhe shpërblimi i tyne? Po a e keni marrë vesh se edhe vitet e dënimëve i zbresin sipas qejfit me pretekste qesharake duke iu referue dokumentëve të diktaturës. Njoh një mik t’imin, tani në moshën 82 vjeç, që nga 17 vjet burg të bërë ia kanë ulur në tre vjet. Atyne që kan ba mbi 40 vjet dënime, burgje e internime u njihën vetëm 10 vjet. Patjetër se kështu do të ndodhte. Për deri sa në komisionin që merret me atë punë janë vu disa të rij, gjoja jurista, që s’kanë haber se çdo të thotë burg, internim e torturë. Duke mos e pas provue terrorin e diktaturës mbi kurrizin e tyne, rrine në zyrat tuj pjek qiqrra në hell. Po pse kështu tallën me ata që kanë bajtë në kurriz gjithë terrorin e asaj diktature komuniste qe asht përcaktue unanimisht, si ma e egra e gjakatare e vendeve të tjera komuniste t’Europës ? Dhe se Diktatori Hoxha asht radhit me ata më të egrit e kriminelët, në radhë me Stalinin, Pol Potin, Hitlerin, Çausheskun e të tjerë faqezi, varrmihësa të popujve. E dashkan me e ringjallë. Kush se ? Vetëranët nostalgjikë, që ndonse mbajnë në gjoks medalje e dekorata, ato i kanë fitue duke vra vllaznit e tyne dhe jo gjermanët e italianët. Dihet se janë vra e pushkatue prej partizanëve ma shumë shqiptarë të pafajshëm se sa armiq. Sa që arrin përpjestimi 1 armik me 100 shqiptar ! Nuk ka një veteran që nuk i ka lye duert me gjak shqiptari. Gjak patriotësh e intelektualësh. Gjak të pafajshmish. Të ngresh kriminelat në heroj dhe herojt t’і hedhish poshtë, kjo nuk durohet ! Pse ndodhin gjithë këto shregullime ? Por për të vetmin fakt se në krye të shtetit dhe të institucionëve shtetnore, njerëzit që janë venë, nuk kanë asnjë nocion të mirëfilltë të kultures dhe aq ma pak të historisë. Bajnë me kokën e vet, dhe і kundërvihën çdo nisme për nga e mbara. Shkurt na ka mbulue mediokriteti në të gjitha fushat : kulturë, histori, art, politikë, ekonomi, gjuhë e letërsin etj. Një popull e një komb që bie në dorë të njerëzve mediokër asht і destinuem të dëstabilizohet e dekompozohet e të humbë identitetin e tij deri në asgjësim. Nuk asht diçka jashtë logjike, sepse njihën historikisht qytenime që kanë marrë fund dhe janë asgjësue pikërisht prej mediokritetit të udhëheqjës tyne. Në nuk ia urojmë këtë Shqpnisë sonë aq të shtrejtë e të dashun, por nxisim bashlkatdhetarët që drejtojnë shtetin shqiptar me і dale përpara atij rreziku dhe me u kthye nga e mbara , ku reformat që u premtuen e që kërkohën nga Europa të realizohën. Shpëtimi i Shqpnisë dhe і Kombit shqiptar, asht pikërsiht integrimi në Europë, dhe jo zhytja ne shkretinat ranore të arabistanit, ku disa politikanë tone tepër mediokër e teper driteshkurten e kanë çue Shqіpninë. Nuk mjafton që jemi vend e tokë europiane, por duhet që të jemi të lidhun me të dhe me zbatue ligjet e normat e atij qytetnimi që і ka dhanë shkelqim e zhvillim botës mbarë, e pse mos t’i japë edhe Shqipnisë sonë. Kjo e gjitha. Faleminderit. (Pse diktatori Enver Hoxha e urrente Fishtën dhe kryeveprën “Lahuta e Malcisë”!?) Të rindertojmë Fishtën e gjithshqiptarëve Klajd Kapinova Çdo ditë e më shumë, po zgjohet ndërgjegja kombëtare e gjeneratës së re në trojet shqiptare dhe diasporë. Ata, po kërkojnë të shkundin qeveritë e papërgjeshme, për indiferentizmin që kanë manifestuar gjithnjë ndaj figurës së madhe të At Gjergj Fishtës. Duhen përgëzuar Nismëtarët në rrjetin social Facebook (1 Milion Shqiptarë Që Shtepia e At Gjergj Fishtës Të Rikonstruktohet), për idenë qëllimmirë të Rilindjes së Poetit të Madh Kombëtar. Ne s’kemi pse të presim, të behemi një milion vete, për të Ngritur një Qendër të Madhe Kulturore, kushtuar Pader Gjergj Fishtës!? Kësisoj, secili nga ne, që jeton në diasporë, mund të kontribuojmë me $100 apo më shumë Euro, sipas mundësisë së xhepit secili, për të realizuar një vepër fisnike, nderimi dhe respekti, për identitetin e vetes tonë. Të presim pambarim sipas shprehjes: “prit gomar, sa t’bahet bari”, sa të bëhen 1 milion shqiptarë (që kanë mendje të ndryshme), ne nuk bëjmë asgjë, veçse vrima në ujë apo vetëm mbesim me fjalë të bukura moralizuese si papagalli: "M'ka que nana me la gojën!". Nuk është tashme fjala të rindërtohet shtëpia e tij (pse është jashtë kohës), por duhet të rikonceptohet Një

============================================================================= Qendër e Re e Madhe Kulturore Mbarëkombëtare; të blehet tokë me hapësirë të mjaftueshme apo mbi tabanin e kësaj kulle përdhese dhe perreth ndertesës autoktone, mund të Ringrihet Identiteti Ynë Arbëror, ku, për fat të keq, sot streheza e tij fëminore është braktisur deri në përdhunim... Arkitektet e "huaj", që jetojnë dhe punojnë nëpër botë dhe kanë përvoj, sëbashku me ekspertët e urbanistikës në vendlindje, kanë mundësi të hapin një konkurs profesional bashkëpunimi, për një projekt serioz dhe ambicioz cilësorë, me disa kate lartësi plot vlera funksionale, duke respektuar traditën. Aty mund të pranifikohet të ndërtohen disa dhoma apo salla e komode të departamentit të albanologjise, auditore bashkëkohore kumtesash, muzeume moderne, me relike të ndryshme dhe pavione në dy gjuhe shqip-anglisht, një restorant të vetëadministruar nga stafi etj. Gjithashtu mendoj, se duhet të ketë mirëmbajtës vendas dhe disa cicerone shumë të mirë, të traditës, që të dinë shumë gjuhë të huaja; të ketë numër llogarie bankare të përhershem në vendlindje, për dhurime fondmbledhëse, fotoarkiv, libra të larmishëm dhe dokumente të kontributit të madh të shkollave me ëmër të shquar të Kuvendeve Franceskane dhe Jezuite të Shkodrës, në ndihme të cështjes shqiptare. Ne, duhet të jemi krenar, për këtë nismë mbarëshqiptare në trojet etnike dhe diasporë, sepse në çdo hap është e gdhendur dukshëm në histori vlera e ndihmës së madhe, për çështjen e mirëfilltë kombëtare të vetë fratit të përvuajtur dhe modest të Shën Françeskut, që ishte dhe mbeti deri sa kaloi në amshim Pader Gjergj Fishta. Ky mendoj, se është një investim i së ardhmes sonë, per të na treguar ne dhe brezave vijimësinë shqiptare dhe njëFalënderim nga zemra, për të gjithë eterit e shquar shpirtëror ndër shekuj, të atdhedashurisë për Fe-Atdhe-Përparim. Të ngrihet me keto fondmbledhje Biblioteka e librave dhe të gjithë kolana të ndryshme të botimeve shqiptare, për dhe rreth veprës së pavdekshme të Fishtës. Mendoj, se çdo autor shqiptar apo albanolog i huaj, pa problem, mund të dërgoi 5 kopje librash të poetit kombëtar, (sikurse i dërgohen rregullisht çdo botim i ri Bibliotekës Kombëtare në Tiranë dhe Prishtinë, që kthehen automatikisht në pasuri mbarëkombëtare), të cilat në vite e kohë të ndryshme, i janë përkushtuar At Gjergj Fishtës. Atë e ka dashur dhe e do sërisht (edhe mbas 74 vjetëve të kalimit në amëshim) çdo brez, që ka jetuar dhe jeton në trojet etnike shqiptare. Shikoni rastin pozitiv të luftëtarit martir trimit Adem Jashari, sa investime dhe kontribut i madh po jepet nga diaspora, për të rindërtuar (me të drejtë) përkujtimin e veprës se tij heroike dhe përmes kësaj natyrshëm përkujtohen trimat liridashës deshmor të Dardanisë, të renë për liri e pavarësi ndër shekuj... Kompleksi i Ri Shumëfunksional, i Qendrës Kulturore Kushtuar Pader Gjergj Fishtës, natyrshëm mund të shërbej si vend peligranazhi atdhedashurie, për ne, që jetojme larg vendlindjes në Perëndim dhe Amerikë. Kudo në botën e civilizuar qendrat kulturore atdhetare, janë muze origjinale të gjalle ose pasaportat e identitetit tonë arbëror ndër shekuj... Aty mund të hapen disa panaire libri të përvitshëm, komplekse dyqanesh me suvenire apo produkte kombëtare të markës ‘Made in Albania’ nga çdo zonë dhe krahinë të trojeve etnike shqiptare. Fishta ynë i papërsëritshëm në histori dhe letërsi, është sot për sot shkrimtari më i përfolur me gojë, por dhe më i lënë në harrese me apo paqëllim, sa askush tjetër. Kështu kolana e veprave të tij, tash 24 vjet asnjëherë nuk është rishtypur, nga kujdesi i qeverive, sikurse disa shkrimtarëve të tjerë. Shtëpia e tij dhe banorët e katundit Fishtë, janë lënë mbas dore, sikurse të ishin nga një planet tjetër. Varfëria dhe prapambetja, janë ulur këmbkryq atje. Fishta shumëdimensional, ka një të veçantë brilante, se vetëflasin veprat e tij të madhe, dhe s'ka nevoj të flas Fishta, sikurse ndodh rendom sot në media, ku, shkrimtarët vetëintervistohen dhe flasin ‘non stop’, për veten e tyre dhe jo të tjerët për librat e tyre. E pra, për fat të mirë të historisë së djeshme dhe sotme Fishta respektohet nga të gjithë. Ai adhurohet, dhe mbahet me krenari identitetit shqiptar fotot e shumta dhe kryevepra “Lahuta e Malcisë”, recitohet me mall nostalgjik poezia e tij atdhetare permendesh, permenden me respekt si shembull brilant fjalimet e tij të zjarrta, me nota shpirti të thekshme patritotizmi, në Konferencën e Paqes në Paris, për çeshtjen thellësisht shqiptare. Kësisoj, Fishta, është tjetër esencialisht si personalitet i kompletuar një njeri me virtyte positive dhe shembull patriotizmi, meshtarë i përvuajtur, që iu gjend pranë grigjës së vet edhe në momentet më të vështira historike dhe shkrimtarë, i një vlerë dhe cilësie shumë të lartë, mbasi ka hyrë natyrshëm në zemrat dhe familjet e çdo shqiptari, pa dallim feje, krahine e ideje. Ai, është simboli i shqiptarisë së kulluar, modeli i një njeriu të thjeshtë, të përvuajtur deri në madhështi.... Në Amerikë, bëhen shumë gjëra te bukura positive jo nga Qeveria apo Presidenti Obama, por nga vetë inisiativa e lirë e njerzve të lirë, në një botë të lirë demokratike. Sot, përmes internetit dhe rrjeteve sociale si Facebook etj., ne mund të komunikojmë dhe bëjme misione atdhedashurie të vlefshme, për vendlindjen, pa pasur nevoj të bëjmë mbledhje rutine të lodhshme dhe stergjata me burokracinë e korruptuar shqiptare. Këto rrjete po ndryshojnë sot botën dhe po e bejnë atë dhe njerëzimin me transparente, para ngjarjeve dhe fakteve, të cilat shpesh media elektronike e “pavarur” i ka fshehur dhe ka abuzuar me qëllime kompromentimi me qeveritë dhe sistemet e ndryshme.

============================================================================= Eshtë koha për veprim! Të ngrihet grupi i punës me përfaqsues nga gjithë trojet etnike shqiptare dhe diaspora dhe hapet llogaria bankare dhe ne i kalojmë atje ndihmat apo kontributet tona. Komisioni, duhet të jetë transparent, pa futur hundët apo duart qeveritarët parazitë të babëzitur apo sikurse thotë poeti kombetar: “Ju rrugaça sallahana vagabonda shakllabana, rriçna t'ndyet, mikrobe të kqi qi të mjerës moj Shqipni kthelltë hi i keni në mushkni pa dhimbë gjakun tuj ia pi, por der kur, bre batakçi! Bre coftina, kalbe mbi dhè der kur ju, tu tallë npër ne, do t'na qelbi fis e atdhè…” Fishta, ishte dhe mbeti Poeti Mbarëkombëtar dhe projekti, duhet të ketë këtë ide, vizion dhe dimension, me qëllimin fisnik mbarëkombëtarë, për brezat që do të vijnë. Pamja e zymtë e medaljes shfaqet para nesh. Eshtë fjala për një shkrimtar tjetër shqiptar gegë, por që nga vëllezërit shqiptarë është lënë në harresë me ose paqëllim. Shtëpitë e Gurakuqit dhe Fishtës, gradualisht po shemben, për t’ia zhdukur qytetit kultudashës Shkodërlocës gjurmët e identitetit dhe historinë e lavdishme ndër shekuj... Kështu, poeti i ndjenjave shqiptare At Gjergj Fishta O.F.M. (1870-1940), nuk ka varr, ku, mund t’a përkujtojmë me lule dhe lutje, sepse për eshtrat e tij, nuk u kujdesen asnjë nga qeveritë "demokratike", duke filluar me komunistët, që i vodhen e hodhën në lum me fanatizëm anadollak mbetjet relike dhe deri tek ato të erës “demokratike”, që drejtojne sot me fjalë të bukura përmes “rilindjes”... Komunistët dhe postkomunistët, me kostume perëndimore sot, si s’mirëzi ia shkatërruan me heshtje varri shtëpinë, u muduan t'i tjetërsonin historinë, gjurmë të pashlyeshme të lavdisë së perkushtimit ndaj Atdheut, Kuvendin shpirtëror dhe kombëtar, arkivat, antikuaret e rralla me një fond të pasur origjinal, muzeun e parë kombëtar, sepse aty françeskanët e Fishtës strehuan liberatorin e madh Luigj Gurakuqin, për të mos e vrarë kundërshqiptarët, ruajten flamurin e Deciqit dhe eshtrat e Dedë Gjon Lulit, duke i varrosur me respekt, në zemër të Kuvendit; ngritën me mund dhe djersë stacionin e parë meterologjik, muzeun filatelik, bandën e parë muzikore të qytetit, sollën në Shkodër topin e parë dhe hapën sportin popullor të futbollit etj. Në këtë Kuvend shqiptaresh të kulluar, brez mbas brezi françeskanët nder shekuj realizuan me sukses misionin pranë popullit shqiptar nën moton: "Lutu dhe Puno", duke bërë që Shqipëria (si vijim i Arbërisë krenare të Gjergj Kastriotit) të mos jetë një lagje e vjetër e Turqisë anadollake... Pse u masakrua Fishta? ‘’Kontributi i çmueshëm që dha Fishta në laminë e letrave dhe në edukimin e kombit, në ruajtjen e kulturës dhe në naltësimin e e gjuhës, vërtetojnë njëherë e përgjithmonë, se Shqipnija pa Fishtën, kishte për të qenë e mangët, ashtu si letrat tona pa penden fishtjane kishin për të paraqitë nji golle (boshllëk) të paplotsueshme. Këndej del e qartë, se vetëm mënija e vëneri ndaj zhgunit e ndaj meshtarit katolik, terratisin mendjet dhe ia mohojnë Fishtës vlerën e vendin, që ai xen në panteonin e Kombit.’’ Prof. Namik Resuli Universiteti i Napolit, Itali Pa koment, po ofrojmë pjesë të fjalës së diktatorit të egër komunist dhe ateist Enver Hoxhës, para një grupi të rinjsh, që morën pjesë në Pleniumin e IV të Rinisë Popullore Komuniste. "... Dashuria e popujve të Jugosllavisë e mareshallit Tito dhe e gjithë udhëheqësve të Jugosllavisë për popullin shqiptar është shumë e madhe. Ne kemi fatin e madh e të lumtur që kemi në kufirin tonë të veriut një aleate e nje mike kaq të fortë, kaq të sinqertë siç është Jugoallavia.... Po të studjojmë historinë e vërtetë të popullit tonë dhe jo atë të shkruajtur prej agjentëve të imperializmit, do të shohim se populli ynë, pa qenë një popull sllav, ka pasur një lidhje të ngushtë dhe të përzemërt me popujt sllavë. Kurdoherë, që krerët feudalë të Shqipërisë si Ballshët (Balshajt - shënim) e të tjerë, kanë qenë në aleancë të mirë me sllavët e jugut që kanë pasur përkrahjen e malësorëve... Çdo gjë e lidhte popullin tonë me sllavët e jugut, jeta zakoni, burrëria, lufta për indipendencën kundër të njejtëve armiq... Miqësia ka ekzistuar përgjatë shekujve e rrebeshesh në mes të popujve tanë dhe atyre malazezë. Këtë miqësi nuk mund ta errësonte shërbëtori i imperializmit dhe i fashizmit italian, shovinisti At Gjergj Fishta, me "Lahutën e Malësisë", ku ai nga një vepër kusare të thjeshtë, kërkon t'i bëjë apologjinë shovinizmit më të tërbuar dhe ta ngrerë armiqësinë që nuk ka ekzistuar në mes të malësive të veriut dhe Malit të Zi, në një teori të çmendur... Fishta dhe Vlladan Gjeorgjeviçi janë njerëz të po një shkolle dhe shërbëtorë të një ideje skllavëruese. Populli shqiptar dhe sllavët e jugut, me malazezët e serbët në krye, nuk mendojnë dhe nuk ndiejnë si as si Gjergj Fishta dhe as si Vladan Gjeorgjeviçi. Poetët popullorë malazezë e serbë kanë shkuar me entuziazëm për trimërinë dhe bujarinë e shqiptarëve. Këngët autentike të malësorëve të Shqipërisë së Veriut, këndojnë anasjelltas trimërinë dhe besnikërinë e malazezëve. Si mund të këndonte populli kësisoj kur ekzistonte një armiqësi siç kërkon ta përshkruajë At Gjergj Fishta e agjentët e tjerë të imperializmit. Populli shqiptar, ka luftuar së bashku me popujt sllavë të Jugut, kundër Turqisë në Kosovë e gjetkë. Në kohën e Gjon

============================================================================= Kastriotit dhe Skënderbeut, ne kemi pasur marrëdhënie të ngushta me këta popuj, ne kemi pasur krushqira dhe aleanca." Sulmi dhe lufta, kundër klerit katolik në Shqipëri prej 1944-1990, ka qenë e mirëorganizuar nga sistemi komunist dhe veglat e propagandës, që më pas në vitin e zi 1976, shpalli Shqipërinë si shteti i vetëm ateist në botë. Në ndihmë të kësaj lufte katastrofike vdekjeprurëse dhe shkatërruese të vlerave kombëtare, një rol të madh kanë luajtur shkrimtarët dhe artistët e numeklaturës komuniste, që për të fituar poste dhe privilegje apo foto me buzëqeshje para apo në krah të diktatorit Hoxha, shkruan dhe përbaltën sistematikisht patriotin dhe shkrimtarin e shquar françeskan At Gjergj Fishtën O.F.M. Për të parë poetin fisnik, po ofrojmë një shkrim të shkurtër esencial nga dora e tij, që paralajmëron dhe fton lexuesin, përmes rubrikës së botimit të librave të rinj, daljen në dritë të poezive brilante me titull: “Juvenilia”, të shkruar me dashuri dhe përkujdesje ndaj veprës letrare, të kolegut poet dhe patriotin e madh të papërsëritshëm Dom Ndre Mjedën. “Literaturë shqype Si e kemi lajmue edhe nji herë tjetër, fort i Nderti Zotni Dom Ndre Mjedja në këto kohët e mbrame, tue herrë lulishtën e Zanave, ka mbledhë e ba tubë do lule të bukura poezie plot njomësi e hijeshi e i quejti “Juvenilia”, nën të cillin emën kuptohen vjershat e kangët e tija të shkrueme në moshë të re. Prej emnit të përvujtë të të mbledhunit të këtyne kangëve, njeriu s’kishte me pritë se gjenë aty mbrendë nji poezi të naltueshme e vjersha të punueme me zeje. Por puna âsht krejt ndryshe. Në atë libër ke nji poezi plot ndiesi, nji zeje të pashoqe e nji gjuhë fort të hijshme. Kur ti këndon ato vjersha, të ngjallet menjiherë uzdaja se me gjuhë shqype ka me mujtë dikur me u mëkambë nji literaturë e zgjedhme e e hijshme. Kur këndon ato kangë, as nëpërmend nuk të kalon me thanë: Jo, kjo âsht gjuha e Shkodrës, ase e Korçës, ase e Elbasanit, por thue: Kjo âsht gjuha shqype. Në ato kangë, nuk janë shartue mollat me morriza, as lilat me hitha, si me thanë se ajo gjuhë nuk âsht e perbame me fjalë të trillueme mbas qejfit e me hamendje; por âsht e ujdisme me shije estetike e e xjerrme prej gurret të vet të gjallë, që âsht goja e popullit, prej visarit të kombit që âsht literatura e perbame me mund e me kohë. Prej këtij libri, shifet kjarisht sesa arsye kanë ata që thonë, se gjuhën letrare e ban pupla e letrarve e jo pallavrat e thata. Prandaj na po jau porosisim këte libër gjithë dashamirësve të literaturës kombtare e, sidomos mësueasve e nxanësave të shkollave si fillestare, si të mesme. E shpresojmë, se shqyptarët, kanë me iu pergjegjë kësaj porosie tonën, psekujtojmë që ata e dijnë, se, kur na flasim mbi Shqypnì a lavdojmë ndonji vepër shqyptare në fletore tonë, atëherë e kemi përnjimend e jo per me shkarravitë leter. Libri “Juvenilia”, në këto ditë âsht qitë me u shitë e kush don me e ble, t’i sillet Shtypshkrojës Françeskane në Shkoder, tue dërgue çmimin e tij, që âsht tri koronash, si edhe shpenzimet e postës, kush e porositë me postë.” (At Gjergj Fishta, “Posta e Shqypnís”, nr.54, f.3, Shkoder, 22 qershuer 1918). Ai na paraqitet në harresë të qëllimshme, pra, në një formë të re të vijimit të persekutimit të ri ndaj poetit tonë të madh Fishta, i cili, kësisoj dretjpërdrejtë del i huaj në tokën shqiptare, sepse nuk ka varr dhe shtepi... Ndërsa Fishta i pagojë, që nuk është ankuar dhe nuk ankohet, s'ka asgjë, përvec veprave, që populli dhe në vecanti malësorët kreshnikë dhe fisnike, pa ditur shkrim dhe këndim, i dinin permendesh dhe këndonin me lahutë e cifteli plot dashuri në odat e burrave me mijëra vargje të ‘Lahutës së Malcis’. Kujtoj, se aktori i famshëm malësori dukagjinas Ndrek Luca, tronditi të gjithë shqiptarët, në Kuvendin e Motrave Stigmatine në Gjuhadol në Shkodër (në vitin 1991), kur recitoi permendesh për 1 orë pjesë brilante nga “Lahuta e Malcisë”, që ishte dhe mbeti kryevepër mbarëkombëtare e Poetit Kombëtar Fishta... Homeri shqiptar Pader Gjergj Fishta, është monument kulture dhe atdhedashurie mbarëshqiptare. “Mënyra me të cilën Fishta u del zot ideve të veta, që janë ide lirie, mbrojtje për tagre të veta, mësimit komtar mbi mbshtetjen e gjuhës komtare, bashkimit të zemrave për qëllime e në veprim për të përtëri popullin shqyptar - ashtë nji mënyrë luftarake, nga nji herë e përcjellme prej nji fuqie të pafrigueshme. Ai këndon në mes të poterës së stuhisë ballkanike, në mes të ngatrresave të fuqive të mëdha, që me një politikë plot dredhi ja mohojnë tagret popujve të vëgjelë; këndon sa i kërcnohet Shqypnisë përmbrenda ndasia e partive, interesat e veçanta, pabesia, korrupsioni e tradhti politike gjithfarësh.”, vlerëson albanologu i shquar italian At Fulvio Cordignano, (Shih ‘Epopeja Komtare’, Shkodër, 1925). Ne, jemi krenar gjithnjë, se kemi një Pader Gjergj me shpirt brilant, një atdhetar të kulluar dhe të vlerësuar shumë nga zemrat e shumë breznive shqiptare…

============================================================================= Frano Kulli : Shtëpia dhe tempulli i Fishtës po rrëzohet dita-ditës Paria e vendit e ka për detyrë përkujdesjen edhe për reliket si, për gjithçka tjetër që lidhet me historinë e kombit Shtëpia e poetit Gjergj Fishta në Zadrimë është një ngrehinë, që ka pak të ngjashme në atë fshat Në jubileun e 100-vjetorit të shtetit shqiptar, u proklamua restaurimi i shtëpisë, pati zotim të qeverisë së atëhershme edhe nga ish-ministri i Kulturës, BumçiShtëpia ku ka lindë më 23 tetor 1871, Gjergj Fishta, nuk është më. Ai ka qenë rreth tri vjeç, kur familja e tij lëvizi në një shtëpi tjetër, fare afër aty ku tubohen edhe shtëpitë e tjera të katundit. Kjo e fundit është akoma në këmbë, atje në Fishtë të Zadrimës, në fshatin e tij të lindjes, jo më larg se, pesëmbëdhjetë kilometra nga qyteti i Lezhës. Fare pak më larg nga Shkodra. Gjergj Fishta, atëherë Zefi i Ndokë Simonit, largohet prej këtu kur mbushi gjashtë vjeç. Atë Marjani nga Palmanova, një misionar françeskan venedikas, ua lyp prindërve të vet dhe e dërgon në Shkodër, në shkollën që françeskanët kishin hapur në atë qytet, që nga viti 1861. Kjo ishte e para shkollë në Shqipëri, që do të ishte “shkolla e të vorfënve, e kambë-zbathunve, e të harruemve, e fshatarëve”, që më vonë do të pagëzohej si, shkolla “për antonomazi shqiptare”. Aty u shfaq për herë të parë, melodrama “Nata e Këshnellave” në shqip. Kjo vepër u përpunua nga Atë Leonardo de Martino, poet arbëresh, por me të hapet për herë të parë edhe sipari i Teatrit Kombëtar. (Pal Duka-Gjini; Gjergj Fishta – Jeta dhe veprat). Në vitin 1880, në Kuvendin e Fretënve në Troshan, hapet për herë të parë Kolegji Françeskan Shqiptar prej At Marianit të sipërpërmendur dhe At Giampiero nga Bergamo. Fishta (pra Zefi 9 vjeç) është ndër të parët nxënës. Këtu nis udhën e meshtarisë, më pas, prej këtu së bashku me gjashtë vërsnikë të tjerë, në përkujdesjen e At Lovro Mihaçeviq, asokohe provincial i provincës françeskane shqiptare të këndellur, pas rrënimit të saj të mëparshëm, shkon për studime në Guca Gora, në kuvendin Sutiska për këndimet e filozofisë dhe më pas ato teologjike në Livno, në Bosnjë. Kthehet pasi mbaron studimet në vitin 1893, tashmë jo Zefi, por Pader Gjergji. Më 25 shkurt të vitit 1894 mban Meshën e Parë në kishën e Troshanit, tamam aty ku edhe e kishte nisur rrugën e vet të apostullimit. Mandej frat i ri në Gomsiqe, në Hot dhe në Lezhë. Të shumtat e viteve të jetës i kaloi në provincën françeskane në Shkodër, por edhe në Tiranë, në Korçë, në Manastir, në Romë, në Bruksel, në Vjenë, në “Turki të re”, në Amerikë, kudo ku e lypte misioni për punët e mëdha të kombit. Shumë rrallë i binte rasti të vinte në Fishtë. Kthehet përmallshëm, në shtëpinë e të parëve për pak ditë, në ditët e “mbrame” të jetës, në dhjetorin e vitit 1940. Ka kaluar gati rreth një shekull e gjysmë prej fillimit. Shtëpia tani është një ngrehinë, që ka pak të ngjashme në atë fshat, e në të tjerë fshatra aty rrotull. Jo vetëm, për arsyen se peizazhi arkitekturor i fshatrave, thuajse është përmbysur vizualisht, por edhe për pavlefshmërinë utilitare të saj si banesë. Tani ajo është bosh, pa njerëz brenda. Vërtet, dalëngadalë ajo shtëpi po rrënohet dhe nuk do të jetë e largët dita kur ajo do të shembet. Sigurisht, se nuk do të mbetet ndonjë familje e pastrehë, në këtë rast, e cila do t’i shtohej numrit të fatkeqëve, që gjithsesi nuk janë të pakët. As nuk do t’i mungojë Zadrimës ndonjë banesë që ka mbartur, a mbart vlera të veçanta arkitekturore. Ka pasur ajo krahinë, si edhe jo pak të tjera në Shqipëri, vlera të hatashme të qytetërimit, të barasvlershme me vlera të qytetërimit europian, të cilat janë shuar e fundosur “shtatë pash nën dhe” nga rrëmetet e kohës, por edhe prej mirënjohjes sonë të zhgarravitur për etnosin e qytetërimin tonë. Në Lezhë, marrëzia dhe babëzia ç’qytetëruese ka gjasë ta kthejë kalanë e “Besëlidhjes” në një pijetore. Por, shtëpia e poetit Fishta, më shumë se një banesë, është një simbolikë, të josh geni i racës së poetëve, zanafilla e gjeniut. Ky meditimi im vjen si një tis shqetësimi i përsëritur që kam parë e ndjekur këto ditë në media, veçanërisht në atë të rrjeteve sociale, i cili konvergon (qendërzohet) në një pikë të arsyetimit. Përse kjo sjellje e parespektueshme ndaj një simboli të rëndësishëm, të një

============================================================================= personazhi simbol të kulturës dhe historisë së kombit si Fishta?! Kjo besoj se, përbën nevojën e përkujdesjes për atë shtëpi, restaurimin dhe mirëmbajtjen e saj, kjo është e përbashkëta e gulçimit tonë, gjithashtu. Fishta ka për banesë pjesën e vet në tempullin e vlerave të kombit, në kujtesën dhe shpirtin e shqiptarëve, kudo janë, anë e kënd botës. Por, paria e vendit e ka për detyrë përkujdesjen edhe për reliket, si për gjithçka tjetër të lidhur me njerëzit e vlertë të historisë së kombit. Projekti për restaurim Ajo murana, sipër së cilës është vendosur një kryq i madh dhe shënimi: “Këtu u lind poeti kombëtar, frati i madh Gjergj Fishta”. Ai meriton të jetë qendra e pelegrinazhit kulturor, për të cilën ka detyrë ta bëjë lidershipi ynë. Përgjatë vitit 2012, në jubileun e 100- vjetorit të shtetit shqiptar, u proklamua restaurimi i shtëpisë së Fishtës. Pati një zotim të qeverisë atëherë, të cilin e pati shpërfaqur jo vetëm njëherë, vetë ministri i radhës i Kulturës, Aldo Bumçi. Fishta, me monsieur Luigj Bumçin, kishin kryesuar Delegacionin Shqiptar, në Konferencën e Paqes, në Organizatën e Kombeve, më vitin 1920. Së bashku, kishin përgatitur e mbajtur një qëndrim par exellence në mbrojtje të lirive dhe të të drejtave të Shqiptarëve. Siç kishin bërë sa herë kishte qenë e mundur, gjithashtu. Dhe unë e pata besuar si të vërtetë të realizueshme, restaurimin e shtëpisë së Fishtës. Për më tepër qendrën e pelegrinazhit, në nderim të historisë dhe të vetvetes sonë, siç ndoshta besuan ithtarët e shumtë të tij. Pse jo edhe prej asociacionit të Bumçit, ministër me prelatin Bumçi. Gazeta SHEKULLI Kangjellat e hekurta të Buirgit të Madh, Shkodër. Valentin Pervizi Tregon nga burgu і Shkodrës, 1944-1946 Oficer akademist erdhi në Shqpni për t’і shërbye Atdheu e përfundoi në burgje e kampe innternimi per 47 vjet rresht, і konsideruem i dënuem i përjetshëm. Ka lane kujtime të tija dorëshkrime, qe do të botojmë here pas here. Në revistën që kaloi folem për Prek Calin që ndau me të burgun para pushkatimit. Vazhdojme me deshmi të tjera qe botohen per here te pare ne Revistën Kuq e Zi, me shpresë se do të dali libri që përfshinë gjithë jetën e tij, nje Odise e vërtetë e dhimbshme në mes të shek. XX, kalue e tejkalue Uliksit të lashtësisë 3250 vjeçare. NJE TJETER HERO E MARTIR : NDUE PAL MIRASHI Një prej tyne ishte Ndue Pal Mirashi, që Valentini e kishte njohun, në kohën e qëndrimit të tij te Lek Vuksani, kur partizanët komunistë sulmuen Dukagjinin. Çdo herë që kalonte pranë dritarës i shikonte ato që i priste një fat i tmerrshëm të mbështetun pas murëve ndërsa Pali rrinte në mes në kambë, që e përshëndeste duke buzëqeshun, e pastaj vazhdonte të kryente disa ushtrime trupore. Shokët përreth e vështronin me çudi e me trishtim Ç’i

============================================================================= hynin në punë ato ushtrime përderisa së shpejti miset e trupit do të përfundonin atje nën zallin e Kirit ? Një ditë prej ditësh, Ndue Pali i ishte afrue dritarës e duke e përshendetun i kishte thanë :«Mos na harroni ». Të afërmve të tyne u ishte dhanë leje qe t’i takonin. Kur baheshin këto takime, rojet i mbyllnin të gjithë dyert e qelive të tjera me shul. Erdhën edhe prindët e Ndue Palit. U paraqit para tyne me një far mburrje, i buzëqeshun, sikur asgja s’do të ndodhte. Të vetët, duke pa ashtu, nuk mundëshin me hap gojën nga emocioni dhe nga vaji që i kishte zanë. Porta e derës së Valentinit nuk ishte fort larg, dhe ai mund të shikonte nga frëngjia e derës dhe të dëgjonte gjjithçka flitej. Ajo skenë e takimit i kishte mbetë në kujtesë sSa që nuk mundi ta harronte kurrë. Ai ishte mundue me i qetësue me fjalë të mira por edhe të forta e gjithë zjarr. U thoshte : « Tashma jam i gatshëm me e kalue pragun për në botën tjetër. Zoti do të më pranojë, sepse – kishte shtue – kam qenë gjithmonë një besimtar i mirë. » E duke u folë të vetëve ma me hov : « Mos u dishproni, do të ringjallem në një jetë ma të mirë, shumë ma të mirë se kjo e jueja ne këtë tokë plot vuetje. Prandaj të dashunit e mi, mirupafshim në botën tjetër ! » Të tilla fjalë shumë të pakët janë njerëzit që mund t’i shqiptonin në një të tillë gjendje. T’afërmit të mbytun nga dënesa e lotët nuk mund të thonin asnjë fjalë. Të burgosunin që kishin dëgjue atë fjalë e kishin ndjekë atë skenë të jashtëzakontë nuk i përmbanin dot lotët që u rridhnin vetvetiu pres syve të skuqun. Ndërkaq Valentini kishte pikasë një spiun që njihej prej të gjithve, i cili edhe ai nuk mund t’i ndalte lotët. Çudi e çudive ! Me thanë të vërteten, duhet theksue se përballë vdekjes janë të pakët ata që do të dinin të sillëshin aq stoikisht e heroikisht si Ndue Pal Mirashi. Pas këtij takimi dramatik, ishte afrue një njeri tjetër te hekurat. Valentini nuk shqitej as një çast nga frënxhia e derës. Kështu mundi të shihte atë që po takohej me të vetët. Ishte një i ri rreth 20 vjeç, pashëm e shtathedhun. Vetëm duke e pa, Valentinit i ziente shpirti për fundin e tij të shpejtë. Pyeti njënin që kishte aty afër për atë djalë që i kishte ngjallë aq mëshirim. Ai i tregoi se i ai djalë kishte qenë polic dhe pë fatin e tij të keq, kishte marrë pjesë në arrestimin e një komunisti. Eprori që i kishte urdhnue ishte denue pesë vjet kurse vartësi i tij duhej ta paguente me jetën ! Atë komisar të policisë që ishte aty në burg, nuk i fliste kush sepse mbahej si spiun. Qelia e të dënuemve me vdekje rrinte gjithmonë e mbushun plot. Mbasi denohëshin nga gjyqi special famëkeq ata duhet të prisnin do kohë para ekzekutimit, sepse familjet e tyne banin lutje për falje presidentit të presidiumit të parlamentit dhe istancave të tjera. Prandaj herë pas here merrnin nga pesë a gjashtë prej tyne dhe i pushkatonin atje te Zalli i Kirit. Një mengjes heret, kur akoma ishte errët, ndodhi nji ngjarje dramatike. Fillimisht u dëgjue zhurma e hekurt e bravave e shulave. Do të merrnin disa te tjerë. Të burgosunit prisnin se kush e kishte radhën. Policët pasi i mbyllën të gjith duert u ndalën para qelisë se vdekjes ku njeni prej tyne lexoi vetëm dy emna : Ndue Pal Mirashi e Caf Meti. Të tjerëve të grupit të tyne u kishe ardhë falja. Ata të dy u ngritën nga shtresat, u veshën dhe pritën në kambë aty midis qelisë. Ndue Pali dhe Caf Meti u kthyen nga shokët e tyne, që ishin çue dhe rrinin duerkryq e kokë uluun të pushtuem nga emocioni, në ato çaste kur xhelatët kishin ardhë me gërmihë viktimat e tyne, të cilëve u folën. I pari ishte Pali : « Të dashun miq, ne po nisemi për botën tjetër, prandaj ju përshëndesim duke ju urue që të mos pësoni fundin tonë. Përndryshe mirupafshim së shpejti dhe mbahuni të fortë sepse nji ditë do të vdesim të gjithë. » Sa tha këto fjalë kishte hapë kambët e kryqëzue krahët duke ndejtë në pritje. « Ç’beni ? – kishte thirrë një nga policët që ishte oficer, i cili u tha që të dilnin nga qelia. Ndue Pali u përgjigj që të vinin ata me i marrë. Oficeri me një polic kisin ba disa hapa drejt tyne. Të dy herojt ishin hedhë mbi ta me egërsi të madhe me dy thika të nxierra nga lugët e tyne, duke i fërkue në betonin e birucës. Nisi zanja mes tyne. Nga britmat vrapuen aty policët e tjerë me shkopij. Të dy të burgosunit që ishin truplidhun e shumë të fortë, po u banin ballë shtatë policëve dhe i kishin plagosë dy a tre me thikat e tyne. Por njeni nga policët thirri : « Të shtyjmë këto vigana drejt derës nga fundi, dhe kështu vepruen. Në këtë mënyrë e nxorën Cafin në oborrin e vogël, ku ishte roja e armatosun e cila i drejtoi automatikun dhe Cafi mbeti huq, duke thirrë ma za të naltë e duke mallkue ato kriminelë. Kurse brenda policët arritën ta mposhtin Palin, që kishte humbë ndjenjat. Pastaj iu sulën Cafit duke e goditë të gjithë njëherësh me shkopijt deri sa i ra të fikët, dhe e tërhoqën zvar brenda. Ashtu të katandisun e pandjenja i hodhën në një karrocë si t’ishin thasë me lecka dhe nuk kaloi shumë dhe u dëgjue krisma e armëve vrasëse. Të nesërmen e kësaj ngjarje, kishte ardhë Kryetari i Degës së Shkodrës, i cili si një kafshë e tërbueme u ishte ç’jerrë policëve e rojëve, duke bertitë sa mundej që të dëgjonin dhe të burgosunit : « Po ju more derdimena, pse nuk i ken vra të gjithë aty brenda në qeli ? Të gjithë duhet t’i kishi eliminue pa mëshirë ! » Cilës race njerëzore u përkisnin këta xhelatë të pashpirt e të pa ndjenja shqiptarizmi, që i torturonin e i vrisnin të burgosuni e shkretë të pafajshëm ? Emni i ati xhelati ishte Pjetër Bullati, i cili u pushkatue ma vonës si tradhëtar i partisë më 1949. Me akuzën se kishte qenë agjent e spiun i jugosllavëve. E vetmja akuzë e vërtetë.

============================================================================= Përparim Hysi: Ke le kryq, ushtar! In memoriam, Atë Zef Pllumit ! – esse U bënë plot 47-vjet që kjo britmë ” Ke le kryq,ushtar!”, shpesh, më vjen përmjet mjegullave të kohës, që, kur davaritet, më bëhet edhe më e prekshme. Ka ndodhur në Lezhë bash në marsin e vitit 1967. E kish mbajtur qysh në 6 shkurt 1967 Enver Hoxha atë fjalim aq “brohoritës” kundër fesë dhe, si për ta pagëzuar me “buritë” e asaj kohe * kur i bihej burisë veç me një brimë: made in parti dhe sh.Enver, u zgjodh Lezha për t’u mbledhur në një kuvend historik ( ma merr mendja ka qenë 2 marsi 1967) i “ngjashëm” me atë historikun e Skënderbeut të vitit 1444. Pati organizim të madh dhe, si vënd i këtij kuvëndi të madh, u zgjodh një rrafshinë mali , midis Lezhës e Shëngjinit, mu tek këmbët qe këneta e Kunjës dhe,prapa rrafshinës ku u mblodhëm, qe kisha e Lezhës dhe spitali ( në krahë të djathtë kur shkon nga Lezha në Shkodër). Unë qeshë ushtar dhe si gjithë ushtria e saj zone, u bëmë pjesëmarrës të drejtpërdrejtë të këtij kuvëndi që vetëm historik nuk qe. Komisari i repartit më kish ngarkuar që, sa për “nxemje”, para se të fillonte kuvëndi të lexoja një leksion kundër fesë. E kisha marrë pak me zjarr këtë detyrë dhe, duke kujtuar se po logorisja para nxënësve (unë mësues qeshë me profesion), lexoja me pasion dhe, ku e ku, e ngrija zërin edhe një oktavë më lart për të dëgjuar më mirë auditori. Kur po prisja që auditori të më jepte “dafinën e lavdisë” për sqarimin e madh shkencor, befas dëgjoj një zë. Shikoj nga folësi dhe qe një fshatar i atyre anëve, veshur si i zonës që gjykuar nga mosha, duhej respektuar. E pra, i moshuari, foli: - A vet e ke përgatit a ta ka dha të gatshëm komisari? Unë, që aso kohe kisha hundë të madhe, iu përgjigja me një farë mllefi: -Nuk ka nevojë me ma përgatit komisari, por jam i bindur për ç’ka lexoj. “Fshatari” as që u trand nga përgjigja ime ( e një aguridhi,siç gjykoj tani), por pa i lëvizur fare qerpiku, vazhdoi: - Ushtar, a mundesh me u çue në kambë? Natyrisht, sado që pyetja e tij më kish lënduar, nuk mundesha që mos ia plotësoja kërkesën. U çova. – Rri drejt,- tha ai. Si me ken gatitu. E zbatova dhe këtë kërkesë,sado që po më bezdiste. Mandej, ai dha “komandën” tjetër: – Hapi krahët, ushtar! I hapa dhe, kur më pa në atë pozicion, vërejta që kalmend në fytyrën e tij dhe, pa më “komanduar” më, tha: – A e vren ushtar? Ke le kryq, lum miku! Tash, ç’është e vërteta, jo vetëm kisha “le kryq”, po qeshë vënë në kryq. I moshuari tha:- I thuaj komisarit, ushtar, se ke “le kryq” dhe një gja tjetër,ushtar: – Nuk do besoj në Zot, kur fabrika të prodhojë farën e tokës!!! Jo vetëm leksionin tim e mori dreqi, por ky” i moshuar” më bëri për ujë të ftohtë. Kur më doli e pira, pyeta për të. -Ka qenë prift… ka ba dhe burg,- më thanë asi kohe. E, por se mos i prisja kështu drutë asi kohe. Unë qeshë i brumosur me mësimet e partisë. * * * E ndoqa “kuvëndin” që zgjati goxha. U bënë copë e thërrime ato “profkat” e fesë. Pa si “gurprove” për zakonet prapanike,e mori fjalën një e re,që prishi fejesën (që në djep) e plot thagma të tjera. Mandej, o burra dhe drejt kishës (edhe kjo qe bash mbi një kodër të lartë (prapa shpinës ku u blodh kuvëndi) dhe me ceremoni u hoq nga vullnetarë kryqi. Sulmi i “zjarrtë” vazhdoi tek vila e fratit. Ajo qe mes një bahçeje me pemë, më e bukura në gjithë Lezhën. Asi kohe qe sa kaloje urën e vjetër të Drinit, në krahun e djathtë kurvije nga Lezha për në Shëngjin. Aty u zhvillua pothuajëse një betejë e bukur (kam shkruar për këtë “betejë në poezi e prozë) që po e sjell dhe për ju: – Hiqe kryqin që ke mbi vilë,- e urdhëruan atë fratin e Lezhës. Jo, mor, ça jini tuj thanë,- kundërshtoi ai. Aha, thanë partiakët, nuk don. -Hipni, urdhëruan dy të rinj, dhe ata, mbasi hipën, e shqyen. Dhe Frati ( trimëria nuk ka brirë):- A e hoqët a? I thoni partisë që unë kryqin e kam çetu (bëri duke shënuar zëmrën). U bëra plot nga ky heroizëm i këtij kleriku kaq trim. I merrni me mend vet pasojat se, në historinë e kohës së partisë, veçanërisht klerikët katolikë kanë qenë në grykën e topit ( po t’i referohem një sllogani të kohës). E , me që jam në suazën e atij kuvëndi të Lezhës, e kam dhe sot atë dom

============================================================================= Loron që u kryqëzua në një pamflet të hidhur të asaj kohe,se jo vetëm kish popullaritet ( në mos gaboj qe në zonën e Shënkollit), por luante dhe futboll me të rinjtë. - Qe lojtar që kish shumë tifozë, por i vunë hekurat se gazetaruci shkroi: “Dhelpra plak luan futboll”. Natyrisht, gazetaruci i ngriti shkallët e karrierës duke “kryqëzuar” një klerik kaq popullor dhe,paradoksi, është se “gazetaruci” ende “lulëzon”, bën karrierë dhe mallkon atë kohë. Për këto “merita”, ai është o Mjeshtër i madh o Nderi i Kombit. Për dom Loron askush nuk kujtohet. Për të qeshur apo për të qarë… U zgjata paksa në këtë “esse” që e shkruaj për Atë Zef Pllumin. Unë e kam njohur prej kohësh. Ai nuk më njohu kurrë. Po ta kisha gjetur gjallë, do i kërkoja një audiencë. Unë nuk hyj në grupin e atyre njerëzve që ” bisedojnë me të vdekurit” duke shitur profka dhe për të thurur elozhe për vete. Të tillë njerëz që zbrazin pushkë pas beteje, më ngjallin neveri. P.sh. shoh një xhelat ( nuk e vë fare në thonjëza fjalën xhelat) që hiqet si një njeri me zëmër të madhe. Që duke qenë xhelati numër një të paktën për një dekadë, na paska qenë njerëzor, po se po, po dhe trim: sa vet Ramiz Alisë ( Enveri kish vdekur) ia ka vënë dy këmbët në një këpucë. Të tillë sharlatanë, ashtu si kërpudhat që mbijnë pas shiut, e shesin sapun për djathë, ka shumë. Shkruajnë libra, bëjnë promovime bombastike dhe gjejnë klakerë që jo vetëm i duartrokasin, por dhe i pompojnë. Kurse Françeskani i madh, Atë Zef Pllumi, është i një mizure tjetër. Dishepull i “Tatës”katolicizmitShqiptar” aliaz Atë Gjergj Fishta vetëm me trilogjinë “Rrno vetëm për me tregue” vjen aq i bardhë dhe i papërsëritshëm sa, gati të rrëngjethë. Ai e ka shkruar atë pa sforco fare. Ka treguar ato “vuajtje” që nuk kanë qenë vetëm të tijat. Në një përgjithësim relativ, Atë Zef Pllumi ka bërë radiografinë e atyre burgjeve të diktaturës si një Solzhenicin Shqiptar “Gulaku” i Stalinit dhe CO… ka qenë një ferr i vërtetë. Por ja që ndodh: çiraku ia kalon ustait. Enver Hoxha mori yrnekun rus, por e zbartoi si një “usta” dhe kaluar “ustait”. Lexon “Rrno vetëm për me tregue” dhe bindesh se jo Ferri i Dantes kish të shkruar atë postulatin” Ju që kini hyrë këtu, lani duarët nga çdo shpresë”, por kjoish shkruar në gjithë burgjetferr të Shqipërisë. Pasazhet janë të tillë që ta bëjnë mishin kokërr, por në se po ndalem tek ky, Prelat i madh, kam dhe arsye të tjera. * * * E kam shkelur me këmbë për vjete Malin e RRencit nga ishte ky frat i madh. Dhe sot më tingëllon në vesh porosia e komisarit: “… aty, pas asaj shegës së madhe, ka shtëpinë një agjent i Vatikanit dhe i Titos”. Tri vjet me radhë “as shegën e madhe” nuk e kalova dhe as “agjentin” nuk e takova. Erdhi viti 1967 dhe,sa lexuat” ke le në kryq” m’i tha një që kish qenë prift. Po unë ama nuk e takova. Unë s’e takova, po andej nga vjeshta 1967 kur në Shëngjin plasi një “shernajë hajnasH” në tregëti dhe “Gjurmët nuk të çonin në qelë” sipas një grafomani të kohës), por të çonin në kupolën e partisë e pushtetit dhe prapë, u lakua:”… të gjitha i bën një prift,agjent i Vatikanit dhe Titos”. Dhe bash atëhere e kanë arrestuar për së dyti Atë Zefin. Kjo qe “njohja” e dytë me të. Po unë atëherë as dija gjë për të. Kur qeshë në Amerikë, lexova “trilogjinë” dhe “njohja” ime me të u bë dhe më e plotë. Unë po i përjetoja të gjitha “njohjet” e mia me të dhe u bëra, bash “miku i tij”,se tek libri gjeta miq që,sado që kanë ndëërraur jetë, kurrë nuk do t’i harroj. Gjeta doktor Vojo Bilbilija për të cilin ati i shquar shkruan me aq sinqeritet. Po mua doktor Vojoja më ka shpëtuar jetën në vitin 1955, kur erdhi nga Libofsha e Fierit dhe me dorën e tij më bëri dy gjëlpëra njlëra pas tjetrës. Më nxorri nga kllapia dhe, po të mos kish qenë ai, as që do kisha jetuar më. Kur e arrrestuan si” agjent” gati sa nuk kam qarë. Tjetri qe Velko Shqepanoviç, ish mësuesi që jepte rusisht në degën e rusishte në pedagogjiken e Elbasanit. Sa i mirë që qe! Pata bërë me profsorin kushedi sa “partishahu”, por dhe ky doli “agjent”. Gjeneral Gjin Marku (i vetmi gjeneral katolik që qe nga Mirëdita). Ky qe mik i familjes sonë se imvëlla ka qenë shofer i tij dhe Gjini kur qe gjeneral, ka qenë mik në shtëpinë tonë. Po dhe sikur asnjë mos njihja në këtë libër me kaq vlerë, kisha pse shkruaja për Atë Zef Pllumin. Tash libri i tij u përlthye në italisht dhe qe një bum i vërtet letrar. Një bum i bukur se me atë libër,autori, sikur ka shkruar “biblën e vuajtjeve” të gjithë atyre që provuan ferrrin komunist. Por pak i sëkëlldisur jam. Gjithmonë më mundon pyetja që kërkon përgjigje:- Po të ishte gjallë Atë Zefi, do kish pranuar që parathënine ta shkruante një njeri me njl beugrand të tronditur si Berluskoni? Unë kësaj pyetje i përgjigjem:- Jo. Atë Zefi si Françeskan i madh nuk do ta pranonte. Në bibël (unë natyrisht nuk jam kushedi se ç’njohës I biblës) thuhet, veç tjerash: “…kushdo që bën një kurorëshkelje ka një zëmër pa gjykim;…” e Berluskoni shquhet në këtë fushë “rrënimi moral”. Gjithmonë më duket (qofsha uni gabuar) se “ruba e bardhë shpirtërore e patër Zefit,u qep me penjë të zesë”. Unë them se Berluskonit i duhej ky”rrëfim” për

============================================================================= të davaritur gjithë atë valë procesesh gjyqësore ku, deri më tash, nuk është ndarë me faqe të bardhë. Sidoqoft, me këtë “esse” modeste kam për qëllim që të ndez një qiri për këtë NJERI me zëmër të madhe. Majori Britanik Seymour : Pa dashje sollëm komunistët në pushtet. Nga Erald Kapri Ne ndihmuam partizanet, te tjeret shkuan te gjermane per t'u mbrojtur ngalufta civile". Kesht shprehet majori britanik, Saymour, ne raportin analitik persituaten politike ne Shqiperi ne nentor te vitit 1944. Duke trasmentuar per shefatne Lander arsyet e triumfit te komunisteve nevendin tone. Saktesia e vleresimeve te Saymour. nder te tjera,lidhej mefaktin se ai kishte qene nder te paktet ushtarake britanike, qe punoi per tedyja grupet, si per nacionalistet, ashtu edhe per komunistet e LAN<;.Gjate 11 muajve ne Shqiperi, majori britanik pranon se misioni i tyrekishte deshtuar, pasi me politiken e ndjekur nga ata kishte perfituar grupii partizaneve, i cili po merrte pushtetin.Sipas tij, mbeshtetja vetem per keta te fundit kishte krijuar pasiguri te grupet e tjera, te cHat, te rrezikuara nga lufta civile, kekruan shpetim te bashkimi me pushtuesin. "Kjo lIoj politike e ngushte ejona ndaj kesajpolitike agresive te partizaneve solli rezultate negative, duke c;uar grupete tera ne anen e gjermaneve. Ata argumentonin se armet qe ne ua jepnim partizaneve, i perdornin ekstremisht kunder tyre dhe se ata do tembronin veten e tyre ne C;dorast dhe, nese ne nuk do i mbeshtesnim,ate here ata do t'u drejtoheshin edhe gjermaneve per vetembrojtje. Politika jone e bute dhe e pajtimit ishte e gabuar dhe. nese ne do te mbanim nje Iinje te caktuar te veprimit tone, do te ishim me terespektuar dhe rezultatet do te ishin me te kenaqshme; do te ndalonim situaten e tanishme. e cila po masakron burrat me te mire e tolerante, nje pjese e te cileve po largohen nga vendi", thote oficeri britanik ne analizen e tij. Per me tej. ai shprehet se te gjitha grupet politike e dinin se gjermanet do largoheshin nga vendi, ndaj mendonin per pushtetin. e ne vec;anti me ashper dhe pa kompromis partizanet dhe komunistet. "le gjitha palet ishin te shqetesuar ne Iidhje me situaten dhe pushtetin politik pas lufte, por partizanet ishin mjaftueshem finoke te kuptonin qe te benin sikur luftonin gjermanet, ne menyre qe te merrnin arme, materiale dhe pushtetin ne fund. Partizanet ishin ne ankth nese kjo politike e tyre mund te zbulohej heret. nisur nga fakti i mungeses se bashkepunimit me oficeret tane, si dhe per moslenien e tyre ne operacione, per te treguar te vraret apo njerezit qe kapnin rob. Partizanet ishin te vendosur per te mos bashkepunuar me asnje grup tjeter politik apo ushtarak. ne menyre qe ata te kapnin kontrollin evendit. Keto konkluzione konfirmohen nga studimi i fakteve qe jane mebollek", analizon Saymour. Me poshte, analiza e plote e oficerit britanik.qe iu dorezua krereve te Ministrise se Jashtme angleze ne nentor 1944.

============================================================================= “Krishterimi ndër shqiptarë” i Zef Mirditës, vepër themelore në historiografinë shqiptare Nga Kastriot Marku “Ligji i Parë i historisë është, që mos të guxohet të thuhet diçka e rrejshme, pastaj mos të guxohet të heshtet e vërteta” Prof. Dr. Zef Mirdita në shkrimin e këtij libri ka bërë për postulat në parathënien e tij, fjalët e Papa Leonit XIII, në letrën e datës 18 korrik të vitit 1882, dërguar studentëve të historisë së Universitetit Gregorian të cilëvu u thotë se “Prima est historiae lex, ne quid falsi dicere audeat, deinde ne quid veri non audeat” “Ligji i Parë i historisë është, që mos të guxohet të thuhet diçka e rrejshme, pastaj mos të guxohet të heshtet e vërteta” (f. 46). Nuk është e lehtë të shkruhet një libër rreth historisë dymijëvjeçare të krishtërimit, dhe aq më tepër për krishtërimin shqiptar. E themi këtë, për faktin se krishtërimi në trojet shqiptare ka kaluar një persekutim të pashoq, që prej fillimeve të tij e deri në fund të shekullit të XX. Dymijë vjet krishtërim vijimësisht të pandërprerë edhe për shkak të këtij persekutimi, kanë lënë domosdo edhe honet, gollet, zbrastitë dokumentare me të cilat do të mund të ndërtohej në mënyrën më të mirë të mundshme një histori sa më reale dhe e besueshme. Edhe përkundrejt kësaj, Zef Mirdita me eurudicionin, aftësinë hulumtuese të burmieve arkivore dhe atyre dokumenatre të botuara, metodologjinë sistematizuese dhe shqyrtuese kritike të tyre, ka arritur të ia dalë mbanë dhe të na japë një monografi model të kësaj gjinie. Mirdita ka shkoqitur profesionalisht identifikimet anakronike joshkencore të identifikimit të fesë me kombin, parë këto në aspektin aksiologjik të historisë dhe vetë thelbit të saj si shkencë si dhe në aspektin e teologjisë së krishterë. Monografia “Krishtenizmi ndër shqiptare” është botuar me rastin e 2000 vjetorit të Krishtërimit. Ajo është monografia më e plotë që është botuar deri me sot bazuar në të dhënat arkeologjike dhe dokumentare, pjesë e hulumtimveve dhe kërkimeve shkencore. Libri prej 443 faqesh jep një pasqyrë të plotë të historisë së besimit të krishterë të popullit shqiptar përgjatë 2000 vjetëve në territoret shqiptare. Autori e ka nisur veprën e tij me një hyrje në historiografinë kishtare, duke e parë atë si një shkencë e cila merret me të kaluarën e jashtme dhe të brendshme të Kishës dhe vetë këtë të fundit si vepër hyjnore, si një sistem hierarik dhe sakramental të themeluar nga vetë Jezu Krishti, ndaj dhe objekti i historisë kishtare ështe “Historia e Mbretërimit Hyjnore në Tokë”. Po këtu trajton çështje të periodizimit të historisë kishtare, fillimeve të saj, trajtimin e saj si lëndë teologjike, qëllimet e njohjes së saj, burimet (veprat e etërve kishtarë apo patristikës, Dekretet papnore, biografitë e papëve, aktet e koncileve, ligjet civile dhe konkordatet, aktet e martirëve dhe të shenjtërve, simbolet, liturgjinë dhe ritet, rregullat dhe rregulltarët, mbishkrimet, shkencat teologjike si: dogmatika, morali, pastorali dhe e drejta kanonike) dhe kronologjinë historike të ngjarjeve sipas ndarjeve të njohura dhe të pranuara si zgjidhje të drejta, metodat e studimit si dhe një vështrim të shkurtër rreth historiografisë kishtare shqiptare. Pjesa e parë (f. 75-140), i kushtohet periudhës parakostandiniane deri në vitin 313, kur perandori Kostandini i Madh me origjinë dardane nga Nishi, legalizoi veprimtarinë e Kishës së krishterë. Autori dëshmon një njohje të thellë qoftë teorike në aspektin doktrinal, qoftë historik, në qasjen burimologjike të të dhënave, të cilat i bashkërendon dhe i mbarështon duke kaluar kujdeshëm kohën dhe veprimtarinë e themeluesit të kishës Jezu Krishtit në Perandorinë Romake, popullin hebre dhe bashkësinë e parë kishtare në Jeruzalem, Konçilin e Apostujve, ndarjen e kishës prej Sinagogës dhe themelimin e krishtërimit romak nën primatin e Pjetrit, veprimatrinë e Palit Apostull prej fillimit të jetës së tij misionare nga misioni i parë deri tek ardhja e tij në Romë dhe martirizimi i tij si dhe salvimi dhe përndjekja e kishës dhe e të krishterëve nga ana e perandorëve romakë. Nga kjo pjesë Mirdita konkludon se “…krishtërimi nuk ka qenë religjion i mirseardhur në Perandorinë Romake. Për më tepër, sidomos kur ëshët fjala për trevat e Illirikumit, ai u përndjek në mënyrë të pamëshirëshme, pikërisht nga perandorët e gjakut ilir, stërgjyshërve të shqiptarëve. Nuk është kjo, pra, fe që ilirëve ua solli pushtuesi, por kjo është fe e dëshmuar me gjakun e martirëve, qoftë të klerit apo të laikëve”. (f. 139). Pjesa e dytë me titullin “Krishterimi ndër shqiptarë që nga fillimi e deri në ditët tona”, merr në shqyrtim krishtërimin si pjesë përbërëse e historisë kombëtare shqiptare që nga shekulli i IV i erës së krishterë e deri më sot. Njohës në themel i historisë së kombit shqipatr,

============================================================================= Mirdita pohon se feja e krishterë u përhap në popullin shqiptar falë udhëtimit apostolik të apostullit Pal nëpër Iliri bazuar kjo në Shkrimin Shenjtë. Kjo sipas tij nuk ështe feja e përhapur nga romakët, por ështe fe e lindur dhe zhvilluar mes popullit shqiptar falë predikimit misionar të apostujve. Ky fakt përcaktohet nga autori si vendimtar në përhapjen e krishtërimit në trevat shqiptare, pra “Krishtenizmi tek ilirët është i kohës së apostujve” (f. 145). Këtu autori në lidhje me origjinën e ilirëve kundërshton pikëpamjet e historianit gjerman Schramm, sipas të cili bartësit e kristianizmit të shqiptarëve janë besët një fis trakas që ka jetuar në trevën midis Maqedonisë, Serbisë dhe Bullgarisë, dhe se ata mund të jenë paraardhësit e shqiptarëve, pra sipas tij shqiptarët kanë origjinë thrakase. Këtë tezë e hedh poshtë Prof. Zef Mirdita kur thote se: “Nëse pranohet mendimi e tij, atëherë si të kuptohet martirizimi i Florit dhe Laurit në Ulpianë që është i kohës së Trajanit, pra fillimit të shek.II të erës kristian”. (f. 145, shënimi 2 në fusnotë). Megjithëse krishtërimi i kësaj kohe në viset shqiptare shpeshherë nën trysninë e ngjarjeve politike të kohës ka vuajtur jo pak prej herezive dhe skizmave, si pasojë e grindjeve juridike dhe doktrinale që zhvilloheshin midis Romës dhe Konstandinopojës, antagonizmit mes Romës dhe Bizantit, por edhe sulmeve të barbarëve dhe sllavëve, ndihmave dhe presioneve të perandorëve bizantinë të kryepeshkopëve të Ohrit, Kisha shqiptare gjithmonë i ka mbetur besnike Kishës së Romës, dhe këtë fakt historik e dëshmon më së miri Kisha italo-arbëreshe e ritit oriental, e cila ka luajtu një rol mjaft të rëndësishëm ekumenik si urë lidhëse mes Kishës Katolike të Perëndimit me atë të Lindjes. Kjo vazhdimësi dëshmohet qoftë me ndarjen e Perandorisë Romake në Lindje dhe në Perëndim në vitin 395, qoftë në skizmën e vitit 1054. Kisha e krishterë ndër shqiptarë qoftë ajo e ritit romak, qoftë ajo e ritit lindor, kryesisht në shekujt XIV-XV, bëhet një faktor i rëndësishëm në ruajtjen e pavarësisë dhe identitetit etnik të shqiptarëve. Për këtë një meritë të veçantë ka veprimtaria e rregulltarëve benediktinë, domenikanë dhe françeskanë dhe sidomos përballimi i sulmeve osmane nga heroi ynë kombëtar Gjergj Kastrioti (Skënderbeu), i cili për shkak të aleancës së besueshme me papët e asaj kohe, u bë edhe pararoja e krishtërimit europian në shekullin e XV, i cili duke mbrojtur kauzën e krishterë të Europës, mbrojti njëkohësisht qytetërimin europian perëndimor dhe bashkë me të Kishën e krishterë. Me vdekjen e Gjergj Kastriotit (1468) shuhet edhe liria e popullit shqiptar. Fillon kështu përndjekja e përgjakshme e të krishterëve, shoqëruar me konvertimin e dhunshëm në islamizëm. Mirdita konkludon qartë se “Populli shqiptar nuk e përqafon islamizmin për shkak të bindjes religjoze, por në rend të parë, për shkak të arsyeve politike dhe ekonomike.” (f. 183), së cilës i shtohet edhe mungesa e klerit dhe formimi i dobët intelektual dhe fetar të tij. Fillon po ashtu këtë kohë edhe shpërngulja e të krishterëve në Siçili e Kalabri në Itali dhe krijimi i diasporës shqiptare atje e cila mbeti e lidhur pazgjidhshmërisht me nderimin e Zojës së Shkodrës, Zojën e Këshillit të Mirë. Në të tilla kushte, kur mbajtja dhe praktikimi i besimit të krishterë ishte një sakrificë, lind fenomeni i kriptokatolicizmit, (mbajtja fshehtas e besimit të krishterë dhe paraqitja publike e besimit islam). Kisha katolike shqiptare për të shpëtuar vetveten detyrohet të strehohet në male në zonat më të thella. Me themelimin e Kongregatës së Propaganës Fide (1622), rifillon ringjallja e kishës ndër shqiptarë për të mbërritur në vitin 1703, kur më interesim e drejtpërdrejtë të Papës Klementi XI (Giovanni Francesco Albano-s), organizohet Kuvendi i Arbënit, i cili shënoi riaktivizmin e klerit në çështjet dogmatike, kanonike, baritore e morale, për tu pasur me konçilet e tjera të mbajtura në vitet 1871 dhe 1895. Kësaj gjendjeje ringjallje falë ndikimit austro- hungarez, i shtohet edhe ardhja e misionarëve jezuitë, hapja e Seminarit Ndërdioqezan, themelimi i shtypshkronjave, daljes së gazetave dhe revistave katolike, hapjes se shkollave, kolegjeve, seminareve, daljes së botimeve të shumta, studimeve etj. Kemi gjithashtu një vështrim rreth kishës italo-shqiptare (arbëreshe). Besimi i krishterë shihet i plotë dukë përfshirë Kishën Katolike dhe Kishën Orotodokse, parë kjo si një aspekt i rëndësishmë ekumenik i sugjeruar nga Konçili II i Vatikanit, i cili i sheh këto kisha si simotra nga aspekti sakramental dhe institucional. Një pjesë e rëndësishme i është dhënë padyshim në monografi kontributit të arbëreshëve të Italisë (Kalabrisë dhe Sicilisë) në çështjen kombëtare shqiptare në aspektin arsimor dhe kulturor, bazuar në veçorinë unike të besimit të krishterë në ritin bizantin, të lidhur me Selinë e Shenjtë. Në fund hidhet një vështrim mbi komunitetin e krishterë në SHBA, si dhe periudhën e persekutimit nga ana e regjimit komunist (1945-1990), shoqëruar kjo edhe me një kronologji të titulluar “Kumunizmi “shqiptar” dhe kisha”. Pjesa e trëtë e monografisë e titulluar: “Roli i rendeve dhe klerit dioqezan në zhvillimin e arsimit, shkencës dhe kulturës shqiptare”, merr në shqyrtim kontributin që kanë dhënë rendet kishtare dhe institucionet e kishës Katolike si në shërbimin baritor ashtu edhe në arsim, kulturë dhe sidomos në mbrojtjen e identitetit dhe integritetit territorial dhe politiko-shoqëror të shqiptarëve. Për të njohur më mirë institucionet e kishës dhe rendet e ndryshme të saj që kanë vepruar në Shqipëri, autori merr në shqyrtim bazilianët, benediktinët, dominikanët, françeskanët, jezuitët dhe selezianët. E nis me rendin e lashtë të bazilianëve me themelues Shën Bazilin e Madh rreth viteve 300-379, urdhër karakteristik për Kishën Lindore, ekzistenca dhe aktiviteti i të cilit në Shqipëri lidhet me kuvendin e Shën Gjon Vladimirit (Elbasan), atë të Ardenicës dhe Apollonisë në (Fier), Mezzojuzos (Sicili) dhe Abacinë nullius i Grotaferratës në Romë. Benediktinët shihet se u

============================================================================= përkasin kuvendet e Shën Segjit dhe Shën Bakut, Shën Kollit (të dy në Breg të Bunës), Shën Gjoni i Drishtit,, Shën Pali i Pultit, Shëlbuemi i Rubikut, Shën Llezhdrit në Orosh, Shën Prendes së Kurbinit, Shën Anastasit në Kep të Rodonit, Shën Mëhilli i Rotecit, Shën Mërinë e Ndërfanës (Mirditë) etj. Dominikanët edhe ata kanë një prani të hershme e cila pret të dokumentohet më tej, ndërsa përbën fenoemen më vete prania e françeskanëve që nga koha e Shën Françeskut me një atktivitet të dendur misionar, politiko-diplomatik, arsimor, kulturor, letrar e shkencor që i ka dhënë personalitete të nderuara botës shqiptare si At Shtjefën Gjeçovi, At Gjergj Fishta, At Marin Sirdani, At Justin Rrota, At Donat Kurti, At Luigj Marlekaj, At Bernardin Palaj, At Pal Dodaj, At Ambroz Marlaskaj, At Anton Harapi, At Gjon Shllaku, At Benedikt Dema, At Martin Gjoka, At Leon Kabashi, At Filip Mazrreku, At Paulin Margjokaj etj. Jezuitët ndonëse erdhën vonë, krijuan edha ata si françeskanët një paralele të rëndësishme misionare dhe kulturore në kishën katolike në Shqipëri ku spikasin At Anton Xanoni, Ndre Mjedja, At Giacomo Jung, At Domenico Passi, At Fulvio Cordignano, At Giuseppe Valentini, At Mark Harapi, At Gjon Karma, At Daniel Dajani, At Pjetër Mëshkalla etj. Pastaj vijnë në shqyrtim rregulltaret: stigmatinet, servitet dhe vincencianet. Kleri dioçezan ose shekullar ka pjesën e vet në këtë monografi përvijuar nga relacionet e ipeshkvinjve shqiptarë dërguar Propagandës Fide përgjatë shekujve XVII-XVIII, kler që luajti rol mjaft të rëndësishëm në përhapjen e besimit, gjuhës shqipe, arsimit dhe kulturës shqiptare. Janë pjesë e kësaj ndihmese Imzot Pal Engjëlli, Marin Barleti, Dom Gjon Buzuku, Imzot Pjetër Budi, Imzot Frang Bardhi, Imzot Pjetër Bogdani, Imzot Gjon Nikollë Kazazi, Lukë Matranga, Nikollë Keta, Jul Variboba, Dom Engjëll Radoja, Imzot Prend Doçi, Dom Ndue Bytyçi, Dom Ndoc Nikaj, Dom Lazër Shantoja, Dom Ndre Zadeja, Imzot Frano Illia, Kardinal Mikel Koliqi, Dom Simon Filipaj, Fan Noli etj. Pjesa e fundit me titullin A maiora mala vitanda, (të ndalojmë të keqen më të madhe/të shmanget e keqja më e madhe), është një lloj qasje kulturore e orientimit politiko–kulturor të shqiptarëve. Në fund libri është pajisur me një indek të emrave dhe të nocioneve si dhe listën e papëve që nga Shën Pjetri e deri tek Gjon Pali II. Lista e shkurtesave, 46 përmbledhje dokumentare me burim të botuara si dhe literatura e jashtëzakonshme me 455 njësi bibliografike të shqyrtuara e bëjnë këtë vepër një punë shkencore model, jo vetëm për specifikën e argumentit, shtrimin fakteve, por mbi të gjitha për sjelljen e të dhënave dhe shqyrtimin kritik të tyre në mënyre origjinale. Me këtë vepër enciklopedike i është vënë një gur themeltar, që deri më sot i kishte munguar historiografisë shqiptare, ndaj ribotimi i saj do të duhej të ishte një nismë e mirë në shërbim të lexuesve dhe studiuesve që kanë pjesë të interesimit të tyre historinë. Prof. Dr. Zef Mirdita lindi më 13 mars 1936 në qytetin e Prizrenit. Shkollën fillore dhe gjimnazin i kreu në vendlindje, ndërsa gjimnazin klasik e kreu në Ister. Studimet e larta i përfundoi në Fakultetin Teologjik të Universitetit të Zagrebit ku edhe u diplomua në filozofi më 8 korrik 1965. Me 8 shkurt 1966 kthehet në vendlindje dhe emërohet profesor në gjimazin e Prizrenit, ku jep lëndën e historisë dhe të sociologjisë. Krahas punës në gjimnazin e Prizrenit, jepte ligjërata për studentët e filozofisë në Universitetin e Prishtinës rreth historisë dhe albanologjisë në shqip dhe serbisht. Në Janar 1967, emërohet në Fakultetin Filozofik të Prishtinës si asistent në degën e historisë së kohës së vjetër dhe gjuhës latine. Në vitin 1968 paraqiti tezën e doktoraturës me temë: ”Dardanët dhe Dardania në antikë” të cilën e mbrojti me sukses më 03 nëntor 1972 dhe me 20 prill 1973 i jepet titulli “Doktor i shkencave historike” në universitetin e Zagrebit), dhe po atë vit i jepet titulli “docent” në fushën e historisë. Një vit më pas (më 1974) u specializua ne Katedrën e Historisë së Kohës së Vjetër pranë Universitetit të Romës “La Sapienza”. Në vitet 1976-1977 kreu specializimin fushën e historisë në Heidelberg (Gjermani). Me 1978 është asistent profesor, me 1983 profesor ordinar i lëndës Historia e kohës së vjetër. Nga viti 1980-1990, për 10 vjet ka qenë anëtar i Komitetit Nacional të Jugosllavise për ballkanologjinë, ka qenë anëtar i redaksisë kosovare për Enciklopedinë e Jugosllavisë. Më 3 prill 1991 emërohet anëtar korrespondent i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës. Në vitet 1991-1992 kreu një tjetër specializim në fushën e historisë në Mynih të Gjermanisë si bursist i fondacionit “Alexandër von Humboldt”. Në vitin 1993, largohet nga Kosova për shkaqe politike dhe punësohet në Institutin e Historisë në Kroaci si këshilltar shkencor ku qëndroi rreth 4 vjet, pasi me 1997 fillon punë në Fakultetin Pedagogjik të Universitetit të Osijekut, ku jep lëndën e historisë së kohës së vjetër. Ka marrë pjesë në shumë kongrese shkencore ndërkombëtare në Beograd, Ankara, Bukuresht, Insbruk, Dubronik, Mostar, Palermo, Prishtinë, Sofje, Zarë, Shtutgard, Zagreb. Eshtë autor i gjashtë librave dhe rreth 100 studimeve shkencore të ligjëruara dhe botuara në organe dhe revista të ndryshme shkencore kombëtare dhe ndërkombëtare në Ballkan dhe Evropë. Ka botuar këto libra shkencorë: Dardanci i Dardania, Zagreb, 1972, Studime dardane, Rilindja, Prishtinë, 1979, Tiranë, 1982, Antroponia e Dardanisë në kohën romake, shqip-gjermanisht, Prishtinë, 1981, Mitet dhe mitologjia në antikë, Prishtinë, 1988, Krishtenizmi ndër shqiptarë, Drita & Misioni Katolik Shqiptar në Zagreb, Prizren – Zagreb, 1998, Religion und Kulte der Dardaner und Dardaniens in der Antike, Zagreb, 2001/ Religjioni dhe kultet e dardanëve dhe Dardanise në antikë. Unioni i Bashkësive Shqiptare në Republikën e Kroacisë.

============================================================================= Kastriot MARKU SHKOLLA E KURBINIT Rreth dy shekuj mbas pushtimit Mij’ gjashtqind tridhjetë e dŷ U çel shkolla e Kurbinit Mos me’ mbajtë mâ shqipen n’drŷ U desht mund me i ikë fesit Me e futë shqipen n’Seminàr Mendja e dora e Gjon Kolesit Vetë ipeshkëv e msues i pàr’ Me pak pare çue prej Romës Nën kujdes të françeskanit Shqipja jonë i foli botës Budit, Bardhit e Bogdanit Msues i dytë Imzot Mark Skura Dymdhet djelm n’kolegj i bâni Me ma shumë se gjasht mij burra Doli n’mal kur turku rrâni Për me e rujtë gjuhën e nânës Besën, votrën e kanunin T’rij e t’vjetër, msues e nxanës I lanë vetëm gjânë e grunin Shqipja e vjetër n’mal t’Kurbinit Çeli derën me duresë Dymdhet’ krush t’apostullimit Iu vunë n’ball’ Kombit e Fesë Në Shna Prende qeshi kodra Kur Kurbini çeli e udhën Qeshi Pdhana, Vela, Shkodra Djemt e shqipes ma s’u rrudhën. 28 shkurt 2002 “Gjuhësia shqiptare është sot institucioni i fundit i padekomunistizuar” Ledi Shkreli: Ndryshimet në gjuhë? Po e gjymtojnë e po e mpijnë . Nga Fatmira Nikolli TIRANE - Siç e shihni, këtu objekti në fokus është Standardi. Dhe që këtu ndahen kampet, rreshtohen palët ndërluftuese, dhe vdes qëndrimi shkencor. Jo! Nuk mund të jetë më kështu! Nuk është askund tjetër kështu”. Në një intervistë për “Gazeta Shqiptare”, gjuhëtarja Ledi Shamku-Shkreli i sheh me këtë sy vendimet e fundme të Këshillit Ndërakademik për Mbrojtjen e Gjuhës Shqipe. Madje, sa i takon këtij këshilli, Ledi shprehet se mbledhjet e tij “i përjetoj si akte të reja nga teatri absurd i Pirandellos”. Ndërsa e sheh gjuhësinë si institucionin e fundit të padekomunistizuar, u kujton kolegëve të saj gjuhëtarë se Likurgu i gjuhësisë shqipe ka vdekur, e se kështu “ligjet” e tij, mundet dhe duhet të ndryshohen. Ledi Shamku- Shkreli, jep opinionin e saj mbi gjuhën sot, nevojat dhe ndërhyrjet. E, si për ta përmbledhur, diku, ajo thotë: “Shkenca nuk është patetizëm e as robëri përbetarësh. Shkenca lyp punë e jo pasthirrma e as gjerdhe që tekembrama del se po mbrojnë Shqipen nga vetë Shqipja…! Si e shihni shumësin e fjalëve “teatër, kabëll, drapër”(teatra, drapra, kablla)? A është i nevojshëm ndryshimi që iu bë nga Këshilli Ndërakademik për mbrojtjen e Gjuhës Shqipe? Po e marr pak me nge përgjigjen e kësaj pyetjes suaj duke ju thënë se të gjitha herët që mblidhet Komisioni Ndërakademik për Mbrojtjen e Gjuhës Shqipe (e mbron nga çfarë dhe prej kujt?!), mua më bëhet se përjetoj akte të reja nga teatri absurd i Pirandellos. Lagjja e gjuhëtarëve të Kosovës u bë kohë që vjen me propozime konkrete mbi atë që quajmë “Shqipja vehikulare”, a më saktë një radhë propozimesh që nisin qysh nga ato të qenësishmet sikundër është rehabilitimi ‘de jure’ i paskajores (‘de facto’ ajo tashmë ka zënë gjerësisht vend në komunikimin publik formal dhe joformal) e deri te retushime si këto të fundit. Por has gjithnjë në kundërshtinë e paepur të lagjes së akademikëve të Tiranës, e madje më duket sikur retushime të tilla, të cilat as çojnë e as ulin peshë, i ngjajnë më tepër atij pazarit që nis me një shifër të lartë, saku të dyja palët e dijë që do

============================================================================= mbërrihet me zor tek shifra më e ulët. Ndaj edhe ju thashë dorësëparit se më përqaset teatri pirandelian. Po ndryshimet e fundit? Po le të vijmë tek retushimet e fundit që ju përmendni. Po t’i këqyrësh brenda sistemit gramatikor, empirikisht këto ndryshime nuk kanë asnjë gabim shkencor: dmth formalisht nuk gabohet nëse shumësi i “teatër” që sipas drejtshkrimit bën “teatro”, vendoset të bëjë “teatra”, sepse në një farë mënyre i bindemi parimit të analogjisë rrafshuese, sipas së cilës shumësi i libër bën libra, shumësi i dimër bën dimra e kështu me radhë. Dhe nuk ka pse të mbajmë mend përjashtimet për një grusht të vogël fjalësh. Dimë se shumësi i tyre mbaron gjithkund me -a edhe ky quhet thjeshtim gramatikor me analogji. Tek e fundit, Saussure e shpjegon bukur mirë fuqinë e madhe rrafshuese të analogjisë si procesi themelor në jetën e një gjuhe. Por po ashtu Saussure shpjegon po aq saktë edhe natyrën e analogjisë, e cila është një proces vetërregullues i brendshëm i gjuhës – e përsëris PROCES VETËRREGULLUES I BRENDSHËM dhe i natyrshëm. Çka don të thotë se analogjinë e ushtron masa e përdoruesve të një gjuhe, e folësve dhe shkruesve të saj, dhe jo individë komisionesh, qofshin këta edhe akademikë në zë. Gjuhëtari nuk bën gjuhën, ai vetëm e studion atë! Dhe këtu vijmë tek një reagim i natyrshëm metodologjik ndaj këtij propozimi për ndryshim të ndoca shumëseve: A u shqyrtuan e u matën vallë këto raste shumësesh si dalin në përdorimet konkrete të Shqipes? Ka vepruar vallë analogjia në to? Përdorimet diktojnë teatro apo teatra? Kush i mati? Sepse çdo ndërhyrje në normë nuk mund të bëhet sipas vullnetit të individëve, edhe iu përmbajt logjikës empirike të analogjisë, po qe se vetë Analogjia Kolektive nuk e ka diktuar një vullnet të tillë. Dhe këtu po flasim për dy metodologji krejt të ndryshme pune: njëra që, pavarësisht vullnetit të mirë, vijon me qenë zgjatim i kultit të individit në gjuhë – dhe mos harroni se kjo e fundit është më e madhja dhe më e plota përftesë kolektive – dhe tjetra metodologji, ajo e matjes konkretisht të vullnetit të përdoruesve dhe mandej e rehabilitimit në normë të këtij vullneti, aty ku ai dikton me arsye. Për ta përmbledhur, po ta ngujoj mendjen brenda empirikes së vjetër, them se këto propozime formalisht nuk kanë asnjë gabim empirik. Por, siç thashë, çalojnë fort në metodologji, pasi po vijojmë të mbetemi peng i metodave të vjetruara shkencore të cilat Gjuhësia Europiane i la pasi qysh në vitet pesëdhjetë të shekullit tashmë të kaluar. Dhe po ashtu po vijojmë të thellohemi në një akt të rrezikshëm ndaj gjuhës sonë amtare, ai që në gjuhë mund të fusë duart çdo gjuhëtar. Ky akt nisi me gjuhësinë e partishme të Enver Hoxhës dhe nuk po ka të sosur, duke na ndarë përditë nga zhvillimet shkencore rrotull nesh. Albanologjia këtu tek ne nuk ka qenë kurrë më e izoluar nga progresi i përbotshëm sa ç’është sot. Dhe kur mendoj për nevojat reale e këlthitëse që lyp sot edukimi me Shqipen tonë amtare, shtjella të tilla propozuese më kujtojnë atë fjalën e urtë të gjyshes sime: “Sillu nga sillu, eja n’kunj e lidhu”. Pse mendoni se po priten me rezerva në Shqipëri këto ndryshime Troç e shqip, sepse gjuhësia shqiptare është sot institucioni i fundit i padekomunistizuar! E dini historinë e ligjeve të Likurgut? Ai hartoi disa ligje dhe mandej i vuri të përbetoheshin zbatuesit e tyre se nuk do t’i ndryshonin kurrë këto ligje pa iu thënë sërish ai vetë. Dhe mandej Likurgu, për të siguruar pandryshueshmërinë e ligjeve të veta, shtergoi, iku larg e nuk u kthye më kurrë. Vdiq larg dhe përbetarët e pritën brezni pas breznie, pa guxuar t’i ndërronin ato ligje, edhe pse shoqëria me zhvillimet e veta diktonte përditësimin. Kështu po ndodh edhe me institucionet tona të gjuhës: zhvillimet e reja demografike, shoqërore, politike, ekonomike e kulturore kanë diktuar e diktojnë pasqyrimin e tyre në Shqipen e përbashkët, siç ndodh në çdo gjuhë tjetër të gjallë. Dhe Shqipja jonë është gjuhë e gjallë. E gjallë, por e pandryshueshme? Po, por ka një grusht përbetarësh që nuk po duan të pranojnë se Likurgu i gjuhësisë shqipe nuk është më. Madje po ju them se në një nga mbledhjet e radhës së këtij komisioni, kur po diskutohej thjeshtimi i disa “ë”-ve, njëri nga anëtarët e palës shqiptare u ngrit e briti: “Më mirë të më prisni mua një dorë, se të thjeshtoni këto -ë!”. Shkenca nuk është patetizëm e as robëri përbetarësh. Shkenca lyp punë e jo pasthirrma e as gjerdhe që tekembrama del se po mbrojnë Shqipen nga vetë Shqipja. Pra po e gjymtojnë e po e mpijnë! Fajin për këtë e ka sërish objekti dhe metoda. Siç thotë Saussure, përcaktimi i gabuar i objektit të studimit, sjell pashmangësisht me vete edhe një metodë të gabuar, dhe siç e shihni këtu objekti në fokus është Standardi. Dhe që këtu ndahen kampet, rreshtohen palët ndërluftuese dhe vdes qëndrimi shkencor. Jo! Nuk mund të jetë më kështu! Nuk është askund tjetër kështu. Unë sapo përmbylla një specializim post-doktoraturë në Universitetin e Bolonjës pikërisht për detyrat e gjuhësisë sot si shkencë ndaj përdorimit ligjërimor kolektiv. Dhe ju them me bindje se fjala “normë” aty nuk përmendej më aspak. E pra, italishtja, me shumësinë e dialekteve që ka, të cilat shpesh konsiderohen gati si gjuhë më vete, paraqet një hartologji normimi shumë më pak të kënaqshme sesa ajo e shqipfolësve, të cilët kanë fatin t’i kenë strukturalisht mjaft afër dy kryedialektet e veta. E megjithatë, gjuhësia italiane, në hullinë e asaj europiane, e konsideron debat tashmë të tejkaluar debatin mbi normën dhe shkallën e zbatimit të saj, dhe është përqendruar e gjitha në dy pika nevralgjike: te studimi real i mjeteve gjuhësore në të gjitha kontekstet ku ato dalin, pa asnjëfarë paragjykimi në konteksti është informal apo formal si edhe në edukimin shkollor me gjuhën amtare, pa lënë jashtë asnjë pasuri të saj për faj të “normës”. Të dyja këto pika nevralgjike tek ne as që përmenden, dhe përsa kohë nuk merren në sy, do vijojë të ketë skuadra të rreshtuara nëpër llogore, por nuk do të ketë shkencë dhe pasojat do t’i vuajnë shqipfolësit. A ka ardhur koha të ketë më shumë nuance gege në standard, apo kjo, sikundër thuhet, do të dëmtojë themelet e tij Nuanca gegë? Ç’don të thotë nuancë gegë? Duhet me çelë rrugën e shqipes për te Shqipja! Ideologjia atavike e së kaluarës po ngulmon t’ia pengojë Shqipes komunikimin mes vedit. Për fat, shqipfolësit nuk janë as gjuhëtarë e as korrektorë letrarë, kështu që po vijojnë ta kryejnë vetë sa edhe si munden këtë marrëdhënie jetike, veçse të lënë vetëm, ky vetërregullim po ndodh në mënyrë sauvage, të egër e të pakultivuar, dhe kjo është e rrezikshme. Po ta përqasja me territorin dhe zhvillimet urbane, kjo lëvizje sauvage e lënë në punë të vet, kështu siç është braktisur përbuzshëm nga institucionet e gjuhës, i ngjan një dyndjeje demografike që ndërton pa asnjë orientim sa edhe si edhe ku të mundet. Dhe mandej, vjen dita që urbanistët çojnë duart përpjetë dhe detyrohen të

============================================================================= legalizojnë gjithë atë kaos, i cili mbetet po ashtu kaos, por përfaqëson tashmë një kaos të legalizuar. Kështu mund të ndodhë edhe me Shqipen, dhe druaj se një braktisje e tillë po lejon vetiu që të thyhet shembet norma letrare (në emër kinse të ruajtjes së saj), pasi e lënë ashtu në punë të vet, pa asnjë matje e përditësim të lehtë e të vijuar, një ditë norma do të jetë shkelur e stërshkelur aq shumë dhe aq keq, sa kur të na duhet të “legalizojmë” stadin e ri normativ, druaj se ai do të jetë një thyerje e fortë ndaj normës së sotme. Me fjalë të tjera, me këtë qëndrim kokëfortë e anakronik, rojtarët e standardit del se janë në fakt varrmihësit e tij. Dhe këtë duhet ta kuptojnë. Norma letrare e Shqipes ka nevojë të përditësohet vijimisht duke pasqyruar rezultatet e matjeve konkrete të përdorimit të saj. Siç ndodh me gjuhët rrotull nesh, të cilat falë këtij përditësimi kanë ruajtur një thelb të lashtë, por përherë të ri tyrin dhe nuk i kanë shkëputur lidhjet me trashëgiminë e vet gjuhësore. Kaq është! Pjesa tjetër e punës i mbetet e gjitha edukimit shkollor. Edukimit me tri koinetë e mëdha të Shqipes: gegë, toskë e arbëreshe. Të cilat sot bëhen sa me la gojën, por duke ua mekë në fakt gojën përditë shqipfolësve. Jam e bindur, mëse e bindur, se duhet ndërmarrë një betejë e fortë për rigjallërimin e Shqipes së brendshmi e pa paragjykime ideologjike. Sikundër jam e bindur, mëse e bindur, se beteja për gjuhën ka me qenë beteja për shkollën! Përshumvjet Gëzuar Festën e Madhe e të Shejtë të Pashkëve ! Gëzuar ! Gëzuar ! Gëzuar ! Lahutari KUSH E MASAKROI SHQIPNINE Kush e masakroi Shqipninë, Kush burrninë ia qiti fare, Kush vendosi tiraninë Për me zhduk rracën shqiptare ? Ishin besa veç sulltanët, Pashallarët e Turkisë, Me hanxharët e jataganët, Tuj pre kokat e shqiptarisë. Prej Stambollit viin hordhitë, Jeniçerët e osmanllisë, Tuj ba krime natë e ditë, Për mjerimin e Shqipnisë. Shumë do t’shkruej historia, Si pësuen njerzit llahtar, Si n’Shqipni u ba kërdia, Prej tartarve turq barbarë. Sikur kjo s’kishte mjaftue, Komunizmi hyp n’pushtet, Me xhahila gjakatarë, Veç ban populli medet, Se kërdi u ba n’shqiptarët, Dhe u zhdukën veç me mija Siç e bane turqt barbarët, S’u kursye as fëmija. Diktatori, Hoxhë katili, Që sundonte si sulltan, Një rrugaç e tip bandilli, Bashkë me sllavët n’nji sahan. Zhduku shtres’n intelektuale, Patriotët e shqiptarisë, Me ministra dhe gjeneralë, Të gjithë ajkën e Shqipnisë. Mbushi burgjet plotpërplot, Nuk kurseu as gra e fmi, Mbuloi vendin gjak e lot, Sikur t’ishin nën turki. Vinin urdhnat nga Stalini, Vrisni e prisni për partinë, Ju bekon ai nga Kremlini, Sllave krejt m’e ba Shqipnë. Këto xhahila njohu Shqiptari, Qofshin turq a bolshevikë, Prej këtyne u ba llahtari, Pësoj populli kërditë. Këta e masakruen Shqipninë, Për me zhduk rracën shqiptare, Banë hesapet pa hanxhinë, Se vetvetvetën qitën fare !

============================================================================= Ekskluzive,Gjon KEKA : Foto te pabotuara te Aleksandrit, Pirros dhe Skenderbeut Ne keto pamje qe jane te shoqeruara edhe me nga nje biografi te shkurter te ketyre tri personaliteteve si; Aleksandri i Madh , Pirro dhe Gjergj Kastrioti, qe te tri keto personalitete mbikohore dhe qe paten ndikim, jo vetem ne historine e lashte pellazgo –Ilire por edhe ne historine e pergjithshme te botes. Ne kete liber te autoreven episkop Paolo Giovio, dhe M.Beuther me titull “Warhaftiger kurzer Bericht von mannigerlei Kriegs und anderen fürnemen Händeln… Deßgleichen, vom Leben und Wesen…” e vitit 1588 ,shihet qarte se qe te tre keto persionalitete jane iliro- arbnor, qe kane qeverise si mbreter dhe princer Shqiperine, Maqedonine Epirin dhe tere trojet e kombit arbnor europian. Ne foton tek Pirro aty shkruan qarte se ai eshte mbret i Epirit apo Shqiperise, ndersa per Aleksandrin e Madh shkruan si mbret i Maqedonise .Poashtu edhe per Gjergj Kastriotin shkruan se ai eshte mbret i Shqiperise. Keto foto qe i gjeta gjate hulumtimeve qe bej ne vazhdimesi, mendoj se sherbejn ne ndricimin edhe me te medh te personaliteteve tona, njohja e se kaluares sone roli i tyre, ndikimi dhe perkatesia kombetare qe eshte me rendesi e ketyre tri figurave qendrore te historise se popullit iliro-arbnor. Per mua eshte nje gezim i madh sa here qe gjej ndonjë thesar nga veprat e ndryshime historike, arkivat rreth ketyre personaliteteve tona kombetare. Figura e Skenderbeut bashke me shkrimin e Paolo Jovios, asht botue me 2005 ne revisten Kuq e Zi, dhe në librin e tij mbi jetën e Skënderbeut, botue më 2012. Paolo Jovio i kishte kushtue katër faqe’ latinisht ne veprën e tij enciklopedike mbi njerezit e shquem qe ne kishim perkthye shqip. E falenderojmë Gjon Kekën që na ka sjellë edhe figurat e dy shqiptarve të tjerë të mëdhej të historisë sonë shumë shekullore e pak e njohun.

============================================================================= Simë Gjon Dobreci: Hadetet e Arbanasve si t’Shestanasve Përgatiti Simë Gjon Dobreci Shkrimi ktu isht n’gjuhën shqype t’Shestanasve t’Ljares, Kranjë, Tivar, Mali i Zi. Qe pak fakte pej librit mâ t’ri (438 faqesh) t’Aleksandër Stipçeviqit1: KULTURA TRADICIONALE E ARBËRESHËVE TË ZARËS (Instituti Albanologjik n’Prishtinë, 2012, përkthim pej gjuhsë kroate: TRADICIJSKA KULTURA ZADARSKIH ARBANASA, Zagreb 2011. Arbanasin (Arbëneshin) e krijuen shestanasit, shqyptar qi i ruejtën hadetet, besimet e shenjat (shëmbëlltyrat) ILIRE me mija vjet t’moçme; isht vërtetue – shqyptart janë popull autokton n’Ballkan, ILIRTË ishin t’partë e tyne. N’mâ se nji shemull, Arbanasit (Arbneshtë) janë nër kroat mâ t’rânsishëm dhe mâ t’njohun se sa marrin pjesë n’krejt popullin kroat (thotë recensenti Radoslav Katičić2). Pej katuneve Shestanase t’Kranjsë (jug-prenimi i Liqenit t’Shkodërs, rrethi i Tivarit, sot Malí Zi), pej 1726-1733, u larguen rreth 450 frymë, t’cilltë, me kujdesin e arqipeshkvit Vicko Zmajeviqit3 zunë ven afër Zadërs (Zarës) dhe krijuen Arbanasin4 (Arbneshin). Ata u shtuen shum shpejt; më 1853 ishin 9005, 1868 – 16006, 1880 – 20007, 1893 rreth 25008, 1910 – 30879; shumica e çifteve t’martuem kishin mâ shum se 4-5 thmi10, por jo aq rrallë edhe 15-20 e mâ tepër (n’kohën nërmjet dy luthtave botnore11); disa familje kishin 50 e më shumë frymë12. Më 1790 Arbanasi kishte 74 shpi, 1810 – 164, 1880 – 326 dhe më 1900 – 384 shpi13. Duhet me e pasë nër men, qi veni nërmjet bjeshksë Rumi n’prenim dhe Liqenit t’Shkodërs n’lémë t’diellit, isht, për sa i takon popullsisë, njâna pej veneve mâ t’mrapametuna t’Ballkanit. Ktu u ruejtën besime t’stërmoçme t’Ilirve jo vetëm t’kohsë romake dhe para- romake, por edhe t’kohës mâhershme para- indoevropiane, për ç’arsye neve nuk na çuditën qi Arbanasit e Zadërs prunë shum çka pej hadeteve t’atdheut t’moçëm (katuneve shestanase t’Kranjës)… dhe qi shum pej atyne elementeve i kanë ruajtë deri sot14; Arbanasit nuk u tokuen mâ me venin e moçëm deri kah marimi i shekullit XIX15. N’t'gjidha aktivitetet shoqnore, Arbanasit dhanë shum njerz me rânsi t’madhe jo vetëm për Kroacin, por edhe për Botën16. Me gjithë kta, ata ishin ferrë n’sy për regjimin komunist; nja 60 sish i vranë menjiherë mas Luthtsë II Botnore17. Arbanasit… gjatë 2 shekujve t’parë t’jetes’s afër Zadërs mrritën t’shqyptarizojnë (t’flasin shqypen) jo vetëm gratë dhe burrat, t’cilltë i ka sjellë martesa n’Arbanas, por edhe krejt familjet qi zinin ven n’Arbanas. Ashtu krijohe deri diku nji situatë e çuditshme: n’ven qi Arbanasit e ardhun t’kroatizohen n’atdheun e ri, ata i bânë shqyptar edhe shumë kroatë, t’cilltë kishin ardhë dhe jetonin nër ata18. Më 1870 (144 vjet mas se u krijue Arbanasi) isht shkrue: N’familje flitet vetëm shqyp, n’ç’mënyrë ruhet hadeti i moçëm, ashtu qi thmitë deri 7 vjeç flasin vetën shqyp. Mâ vonë sojnë gjuhën kroate dhe pak taljançe19. Miemnat: Pinçiq, Shestan, Gjergja, Deshpal, Nikpal, Paleka, Gjurleka20 dhe toponimet e hidronimet: Balta, Bregdeti, Fusha e Abëneshëve, Karma, Kisha e vogël, Kroni, Muri i madh, Pusi i madh, Shkambat, Vani bregdetit, Vani i kishës21, si dhe emnimet: Uvala Bregdeti, Skadarski prolaz, ul. Jurja Kastriotića Skenderbega (rruga kryesore), ul. Fra Gjergja Fishte, Trg kraljice Teute22; të gjitha këto kjartë flasin qi Arbanasit e kanë nerue dhe e nerojnë edhe sot rrânxën e vet shqiptare shum t’moçme. Arbanasit e Zadërs ishin katolik t’vërtetë edhe n’atdheun e moçëm (katunet shestanase), e po ashtu meten edhe masi erdhën n’rrethin e Zadërs, por prapë se prapë nuk mujten me u lirue pej besimeve shum e shum t’moçme, rrânxtë e t’cillave duhet me i kërkue n’para-historinë e largtë23. Me gjidh qi krejt afër qytetit, Arbanasit ja mrritën t’i ruejnë shum hadete e besime popullore t’veta të stërmoçme deri te Luthta e Parë Botnore, e disa edhe deri sot24, për shemull: gjuha shqype (arbneshe) qi e prunë pej katuneve shestanase t’Kranjsë, mnyra e stërmoçme e jetsë familjare (nerohet plaku i shpisë) 25, hadetet e fejessë dhe t’martessë26, lojnat e thmive (për shemull, grabitja e faculetit/bajrakut) 27, nerimi i plakut t’katunit28, besa (Ja ko dhan besën29; pobratimia (vëllamëria30), fisi31, t’dhanun mas armve (kubure) 32; vallja33, nerimi i buksë34, feja dhe hadetet35, buzmi natën para Kshnellave36, korizma (krezhmet, njinimi, agjërimi 37), hadetet për pashkë38, karnavali (surratat,

============================================================================= mashkare39, me hjedhë gurin (me çit gurin40); mjekësia popullore: svitja (nxjerrja e nyjeve, iščašenje zglobova41), me lshue gjakun (pijavice, ushunjzat42); besimi për gjarpnin – ILIRTË e krijuen para disa mija vjetsh – e u ruejtë deri sot43 (n’katunet shestanase t’Kranjsë: gjarpni n’rrasë t’vorrit n’Lukiq, n’mur t’kishsë n’Ljare, n’mur t’shpisë n’Thtjan), gjarpri isht sot simbol botnor i heqimisë (mjeksisë); kur mica e zezë t’pret rrugën duhet me pshty 3 herë qi mos me t’nodhë e keqja44; besimi për zânat (emni zâna dhe besimi për te u krijuen n’Ballkan n’kohën ilire para disa mija vjetve45 (mali Zâna sipër Pinçit); mos me përmenë emnin e dreqit por eufemizmin46 (shestanasit: i mallkuemi, atje larg kjothtë); syni i keq47 (nër shestanas: mos t’pátë syni keq); dhâmtë e tâmlit hidhen mi kulm t’shpisë48; n’temel t’shpisë pritet nji bakti ose lihen pak pare pej metalit49; mishi i kalit, gomarit, qenit, micsë nuk hahet50; mallkimet: Mos e pritësh ditën, Djelli mos të nxet51; t’dekunit i lihen n’dorë pare metalit para se t’ërmohet52 (nër shestanas parja e metalit i shtihet n’gojë t’dekunit edhe sot). Gati njisoj si kto hadete e besime i kanë edhe Shestanasit. Kur bân fjalë për disa simbole, hadete e besime t’kohsë shum e shum t’moçme, Stipçeviqi shkruen …pa marrë parasysh qi janë tepër t’moçme, guxojmë t’menojmë qi ata u bânë pjesë e kultursë ilire n’kohën e bronzit (rreth 2000 vjet para Krishtit) e t’hekurit (rreth 1000 vjet para Krishtit), dhe nëpërmjet Ilirve, ata po vazhdojnë t’qinrojnë deri sot n’hadetet e besimet e popujve t’Ballkanit. Sidomos ka rânsi qi populli shqiptar i ruejti shum besime, magji e tjera elemente qi rrjedhin pej ilirve, si edhe qi disa pej atyne elementeve …mrritën rreth Zadërs falë Arbanasve t’Zadërs53. Stipçeviqi mlodhi mjaft kângë, prralla, anekdota dhe fjalë t’urta, por aj thotë, ajo qi meti isht e zbetë n’krahasim me krijimet e pasuna popullore qi Arbanasit i prunë pej katuneve shestanase54. Qe pak shemuj: Këndon zogu, zog mullinja Nërmjed lulesh dundofiles. Asajt përbi djali i ri: “Djali i ri, çili syt! Mos shigo vajze për paje! Paja vjen, paja shkon, Ërgja vjen, kur nuk shkon!” More vajze rrumbullake E gjat e e hol, E bukur si nji mol! Çite molën, kape dorën55. Kanga e luftës Atje larg ne fush të malit Ku po kalbenj djelmet të ri Nana kjohet shoçnis të soj Çish fumit kan dek në luft Atje me ta ko dek Skenderb eu Çish po te s’ka pate t’gjall56. Fjalë të urta (Fialat të urta): Ko ro pe kalit në gomarin, Kurkush nuk ësht le i suom, I mir ësht si buka, Gjumi e mordja, vllaji e motra, Mo mir ësht me dit se me pat, Le ësht me yell të keç57 Stipçeviqi gjien n’gazetën e Zadërs “Hrvatska kruna” (god. 8, br 22, 9 lipanj 1900), rubrika “Domaće vijesti”: Nânat Arbanase edhe sot u knojnë djelmve kângë n’djep n’gjuhën shqype (përmbajtja): “Nisu i gzuem biri im i dashtun, Atdheut jot sot i duhet forca jote. Meno qi kjo ditë isht mâ fatlumja për nânën tâne, e cilla e merr me men qi ke me kjenë nër trimat e vërtetë e n’zâ. Cilla nânë nuk kâ m’é pá nafakën teme dhe mos me’m thânë: e lumja ti qi ke ksi djalit. Por kujdesu biri im e sillu mirë. Mos e ha fjalën qi u ke dhânë shokve vet t’armatosun. Mos u kalxo pjellë e keqe e yt-atë, kurrë mos u hiq mrapa, luthto me guxim, kujdesu me kjenë n’redin e parë t’luthsë. Kur t’vinje haberi, qi mete n’luftë bashkë me shokët e vet, unë kam me u vishë me t’zeza, por prapëseprapë kam me kjenë e knaqun. Mâ mirë isht mos me kjenë nânë, se sa me pasë djalë t’keq” 58. Stipçeviqi na ban me ditë edhe për fjalimin e Juraj Biankinit, deputet n’Kshillin mretnor n’Vjenë dhe n’Kuvenin dalmatin, kur u hap Biblioteka n’Arbanas (marrë pej gazetsë t’Zagrebit “Hrvatsko pravo”, nr 148, 29 travanj 1896:3): Biankini nuk ka guxue me folë për politikë n’atë hapje, mirëpo ai prapë se prapë u ka folë “Arbanasve t’Kroacisë për herojin e tyne Gjergj Kastriotin Skenderbegun, si shemull i atdhetarit, trimit qi nuk tremet me luthtue për fe dhe liri t’popullit vet”. Ka përmenë t’tashmen “luthtë t’Kroacisë dhe t’Shqypnisë për fenë e kshtenë, si dhe për lidhjet e Kastriotit me Kroatët, t’cilltë janë shoqnue me ata dhe kanë luthtue sidomos nën Krujë e Shkodër për lirinë e Shqypnisë. Aj foli edhe për shenjat fisnike mâ me rânsi t’Kastriotit, zemrimin e ti kunra t’pabesit Gjorgje Brankoviqit, i cilli ia pengoi kalimin nëpër Serbi, kur donte me shpejtue me i shkue për nimë mretit kroato-hungar, Vlladisllavit; shpirtgjânsija e ti e madhe për Musën dhe Amexhin; parapamja i ti për providurtët dalmatin, qi Kroattë dalmatin dikur kanë me u lirue pej rrenave dhelpnake t’Venedikut. Tâ përshtatë kto dhe tjera fakte historike rrethanave t’sotshme, Biankini i dha fun fjalimit vet tâ trimnue Arbanasit e Kroacisë qi kanë virtytet e Skënderbegut, duhet me u burrnue me t’kaluemen e vet t’lavdishme, për të mirën e vet si dhe për krenarinë e atdheun t’ri kroat. Aj n’fun me zâ t’naltë tha: “Lavdi Gjergj Kastriotit-Skenderbegut! Ërrnoshin masardhsit e ti t’vetdijshëm Arbanasit e Kroacisë n’derën e Zadërs bardhë!” 59. Dhe dy fjalë n’fun, Stipçeviqi n’librin e ti mâ t’ri ka dishmue me fakte: Arbanasit e Zadërs e ruejtën pasuninë kulturore dhe njerzore t’stërmoçme t’popullit shqiptar. Shënimet prej librit origjinal 1.A. Aleksandar Stipčević, TRADICIJSKA KULTURA ZADARSKIH ARBANASA, Ibis grafika, Zagreb 2011. 2.f (f – faqe): XI; 3.f: 2; 4.f: 1; 5.f: 83; 6.f: 246; 7.f: 83; 8.f: 54; 9.f: 83; 10.f: 83; 11.f: 78; 12.f: 62; 13.f: 208; 14.f: 6; 15.f: 31; 16.f: 15-29; 17.f: 19; 18.f: 31; 19.f: 219; 20.f: 229; 21.f: 233-6; 22.f: 60; 23.f: 271; 24.f: 61; 25.f: 62; 26.f: 63; 27.f: 85; 28.f: 107; 29.f: 110; 30.f: 111; 31.f: 112; 32.f: 43,120; 33.f: 122; 34.f: 134; 35.f: 135; 36.f: 142; 37.f: 150; 38.f: 151; 39.f: 173; 40.f: 177; 41.f: 182; 42.f: 187; 43.f: 277; 44.f: 303; 45.f: 310-3; 46.f: 316,343; 47.f: 325; 48.f: 334; 49.f: 338; 50.f: 342; 51.f: 356; 52.f: 365; 53.f: 365; 54.f: 374; 55.f: 379; 56.f: 392; 57.f: 439-42; 58.f: 395; 59.f: 163. Me pak ndryshime, ket shkrim e botuen: KOHA JAVORE nr 518, 17.5.2012:14-5 (në Mal të Zi), KOHA DITORE nr 5364, 26.5.2012:33 (në Prishtinë), TELEGRAF viti VII, nr 129, më 05.06.2012:16; rezyme anglisht faqe 24 (në Tiranë). www.gazetatelegraf.com Revista LAJME NOTIZIE, viti XXIV, nr 2-3, 2012:84-6. Këtë revistë e botojnë Arbëreshët (Shqyptartë) e Italisë në Lungro (Corso Skanderbeg, 54), E-mail: curia@eparchialungro.it www.eparchialungro.it

============================================================================= Revista BUZUKU nr 37, 2012:12-3, Ulqin (në gjuhën malazeze, kroate). Është edhe në: http://kosova.albemigrant.com/?p=9381 (këtu nën foton gabimisht figuron: Prof. Dr. Simë Gjon Dobreci, e duhet: Prof. Dr. Aleksandar Stipčević. Në http://kosova.albemigrant.com/?p=9381 isht edhe n’gjuhën kroate, malazeze marrë prej revistës BUZUKU 37, 2012:12-12). Shkurt për autorin e librit: Aleksandër Stipçeviqi ka lé më 10.10.1930 n’Arbanas t’Zadërs, Kroacia (t’partë e ti t’ardhun pej katuneve shestanase t’Kranjsë, tash Malí Zi). Stipçeviqi isht marrë mâ t’shumtën me kulturën shpirtnore t’Ilirve t’moçëm, me bibliografi, me historinë e përgjithshme t’librit, me historinë e librit kroat, cenzurë dhe me albanologji. Ka shkrue shum artikuj shkencorë (mbi 230) n’revista dhe përmbledhje punimesh t’venit vet dhe t’huaj, si dhe shum libra (mbi 13), t’cilat janë përkthye n’gjuhën angleze, italiane, shqipe, arabe dhe perse. Zara, qyteti ku jetojnë “Arbëreshët e Kroacisë”. Kostum vajzë arbanase të Zarës. TE HUAJT PER SHQIPERINE E SHQIPTARET Nga Piro M. Tase Asht e çuditshme, por me gjithë se kemi botue nga vepar e Piro M. Tase, nuk kemi thanë asnje fjalë për të. Kësaj radhe do ta plotëosmë mungesën tonë, duke i kerkue te fala atij dhe lexuesve. PIRO (Marko) TASE Lindur më 9 Qershor të vitit 1947 dhe banor i qytetit të Beratit deri në Shtator të vitit 2000, kur, së bashku me familjen, emigroi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Aktualisht, banor i përhershëm, i qytetit të bukur të Milluokit(WI), në buzë të Liqenit Miçigan. Në vitin 1969, diplomohet si “Mesues i Gjuhes dhe i Letërsisë Shqipe për Shkollën e Mesme” nga Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, pranë Universitetit të Tiranës. Në vitet e mëvonshme, pranë këtij Institucioni, ka përfunduar Kurset pas-universitare për: Gjuhën Angleze, Italiane, Spanjolle, si dhe për Filozofi.. Në vitin 2001, merr Diplomën për “ English as a Second Language” nga Instituti i Stratfordit. Duke qënë për disa vjet në postin e drejtuesit të Bibliotekës së qytetit iu dha mundësia që të takohet me vizitorë të huaj: turistë, misionerë, shkrimtarë, studiues apo diplomatë të ardhur nga vende të ndryshme të botës dhe i lindi idea për të shkruar një studim me temë: “Te Huajt për Shqipërinë dhe Shqiptarët” që po i jepet sot lexuesit pas një pune kërkimore nëpër bibliotekat më të mëdha të Perëndimit.

============================================================================= Vazhdojmë met shkrime e Antonio Baldaccit paraqitur ne veprn e Piro Tases. …Dhe Tomori” Mali і Tomorrit edhe në verë і kunorzuar me borë. Pjesën e dytë të studmit të tij Prof. Antonio Baldaçi ia kushton Tomorit, krahinës së Tomoricës, si dhe fshatrave përreth. “Zona e Tomorit (të cilën shqiptarët e quajnë Tomoricë) është shumë pak e njohur, bile, edhe nga vendasit njihet po aq sa edhe në Evropë. Emri i saj rrjedh nga vargu i madh malor që i jep asaj emrin dhe që qëndron mjaft hijerëndë për nga pamja e për nga kujtimet historike me të cilat ai lidhet. Është fjala për një zonë krejtësisht malore, gati e mbyllur dhe me fshatra të shpërndara e të banuara nga malësorë të guximshëm që dinë të përdorin pushkën ashtu si dhe thikën, por që s’e njohin aspak parmënden dhe gozhdën. Kjo gjë nuk të habit nga fakti se vendi është i gjithë malor, i mbuluar me pyje dhe rrëpira të pakalueshme, ku banorët s’mund të konceptohen ndryshe veçse si njerëz trima dhe të ashpër.” Nga kjo fortesë e panjohur dhe e mbrojtur në mënyrë të përsosur, zbriste dhe zgjatej poshtë e më poshtë një rrugë që të çonte në fushë dhe një rrugë tjetër, rruga klasike për shtegtimin që vazhdonin të bënin deri dje tomorakët. Që në kohët antike, këto male që zgjaten në drejtim të Maqedonisë, gjatë luginave të ngushta të Devollit dhe të lumit të Beratit, duhet të kenë qënë të mbuluara nga një sipërfaqe e pafund pyjesh prej lisi, pishe dhe ahu, nëpër të cilat, njeriu ka depërtuar ngadalë-ngadalë me anë të sëpatës dhe të zjarrit “…malet, që po t’i shohësh nga larg duken të zymtë dhe të vrejtur, malet, që nuk njohin tjeter mbret veç ariut, këto vatra zjarresh të shuara, i kanë bërë të zbehtë dhe të mjerë.” Majat shumë të larta janë të zhveshura dhe të thepisura . “…Tashmë, edhe ligjet më të forta janë të pafuqishme. Kjo është arsyeja që syri, tani, të sheh floknaja të rrjepura, aty- këtu, togje pishash apo pemësh të tjera të përafërta prej të cilave kanë mbetur ende disa shënja në formë njollash të gjera apo të ngushta , sipas terrenit. Aty- këtu, në lugjet e bregoreve, nga faqa perëndimore, zbresin burime uji që formojnë rrëke dhe përrenj të vegjël të cilat kanë frymëzuar fantazinë e virgjër të bariut ‘klefta’ dhe që i dhanë jetë Tomoricës, për ta ushqyer atë me mijëra burime të vegjël ujërash që të japin përshtypjen e lumenje alpinë të Zvicrës.” Prej nga buron emri i Tomorit? Mos është edhe ky derivat ndoshta i Tomarus apo Tmarus? "Tmarus qui Tomarus Plinio, et Solino dicitur mons Epiri in Tesprotia regione in quo 100 fontes sunt teste Theopompo; Tamarus etiam dicitur apud Strabonem. Est et mons Poloponnesi, apud Coryphatium promontorium et nomen proprium viri, apud Virgilium, libro IX Aeneidos; Et pracceps animi Tmarus, et Mavortius Haemon. Tomarus, mons Epiri, ad cujus radices 100 fontes sunt, teste Solino. In Aetolia situs est sen in Aetoliae et Epiri confines, cum, teste Stephano, Dodonam, quae est in Epiro, attingat. Tamarus, Straboni mons Epiri"(1) “ Nga të gjitha këto male, padyshim, më i dëgjuar ka qënë Tomarusi mbi Dodonën, Olycika aktuale dhe jo Mitcikeli ose Mitzikeli për të cilin flet Bevani;( Ph.FERARUS, Lexicon geographium,me shtesa nga Baudrand, Patavii, 1674] Por emri antik, ndoshta tepër i lashtë, po aq i lashtë sa edhe vetë qytetërimi i Dodonës, mbetet edhe sot në Tomorin e Beratit, përfaqësues i një vargmali të tërë ANTONIO BALDAÇI (Baldacci) Tomori ynë bënte pjesë në atë grup që gjeografët e antikitetit e quanin me emrin e përbashkët Candavia që buron nga vendi me të njëjtin emër."Hujus hactus est etiam Candavia, aut in ora ejus ad illyricas gentes, quam Strabo lib. VII, pag. ( CELLARUS, “Geographia antique” 1,pag. 830, Lipsiae, 1831) ‘Tomor’ është një emërtim me origjinë antike greke

============================================================================= ose më mirë...’Tomoros’(greqisht), mali për antonomasik apo mali më i lartë. Gjeografët e antikitetit lidhin drejtëpërdrejtë malet Candavie me Scardusin në pjesën veri-lindore, në kufijtë me Maqedoninë dhe me Ceraunet në kufi me Epirin. Interpretimi i emrave të maleve të tjerë të izoluar të zonave ilirike që shfaqen aty-këtu në shkrimtarë grekë dhe latinë është shumë i vështirë , dhe gjithashtu nga ana tjetër shumë pak dritë mund të hedhësh mbi këtë çështje. “… Kazaja e Tomorit, ashtu sikurse e gjithë Shqipëria Qëndrore, që nga viti 1419 e deri para një viti, ishte nën sundimin otoman. Kufizuar në lindje nga qarku i i Korçës, dhe në veri nga ai i Elbasanit, në perëndim nga Berati dhe gati gjysëm dite larg nga kazaja e Skraparit, ishte mudirlik ose thjeshtë distrikt deri në epokën e riorganizimit administrativ të vilajetit të Turqisë evropiane, kur, e shkëputur nga kazaja e Skraparit, prej nga varej më parë, arrin të administrohet nga një mytesarif i Beratit. Kazaja e merr emrin Tomoricë nga fshati i madh i saj, i njohur me emrin Tomoritzë, që ndodhet në faqen perëndimore të vargmalit, në krahun e majtë të përroit me të njëjtin emër. Qëndra e kësaj treve ishte 40 orë larg nga kryeqëndra e vilajetit dhe 9 -12 orë larg nga Berati, sipas stinëve. Mund të thuhet se duhen 9 -10 orë, sipas stinës, që të arrish edhe në fshatrat më të largët të zonës, p.sh.: Bargullas e Kapinovë. Rrugët e dhive që të çojnë në këto fshatra janë tepër të rastit dhe mund të themi, shumë më të rahura, po të krahësohen me të tjerat. Që të gjithë banorët e kësaj zone janë konsideruar nga autoritetet turke, shqiptarë. Sot popullsia arrin në 12-14 mijë banorë, të cilët duhet të ndahen ndryshe nga informacionet e dhëna turke, në shqiptarë myslimanë dhe aromenë; të parët arrijnë në 9-10 mijë ndërsa këta të dytët në 3-4 mijë dhe janë të grupuar në fshatrat që shtrihen në faqet e Tomorit, pranë luginës me qëndër në Vërtop. Të gjithë banorët i janë kushtuar blegtorisë dhe kaçakërisë "Një prijës vdes dhe një tjetër ia zë vendin, e, kështu krahina që përfshihet midis Tomorit dhe liqenjve të mëdhenj, nuk mbetet asnjëherë pa ‘kryetar’ ose më mirë me thënë, pa ‘kryetarët e vet..." ----------------------- 1)"Euripidi dhe Eskili e konsiderojnë Dodonën si qyteti Tesporaziz, ndonëse sipas këtij të fundit ishte në Molosside. Ajo, për më tepër, jo se ishte vendosur në një vend të lartë (sikurse dëshmojnë edhe epitetet (greqisht) të përdorura nga Eskili dhe Homeri) por se qe e rrethuar nga male të lartë, gjë që përputhet edhe me realitetin .Cfr. anche PLINO (Hist..nat..iV i,pag 246 ed Harduini 1831 ). "Cestrini...apud quos Dodonaei Jovis templum oraculo illustre: Tomarus mons, ventum fontibus circa radices, Theopompo celebratus." f.25 Sheshi i Tiranës, siç e ka njohur Baldaçi, me rotullamën e lulishtës dhe ndërtesën e Bashkisë, një pallat monumental historik i rallë, të cilin regjimi komunist e shëmbi pa marrë parasyshë vlerën arkitektonike të saj.. Dhe nuk janë banda të shkëputura që veprojnë spontanisht në këto zona të hapura, përkundrazi, janë komuna të tëra myslimanësh që gëzojnë një famë të keqe si kondrabandistë dhe, si pasojë, kanë bërë që Dusari , Grabova dhe vendet përreth tyre të jenë quajtur nga vetë turqit ‘vendet e djallit’ bile Griba , e cila është e banuar e gjithë vetëm nga myslimanë, përbëhet krejtësisht nga të tillë njerëz. Kjo çështje , në fund të fundit, shpjegohet me faktin se pirateria në këto zona është kthyer në një zanat dhe asgjë tjetër; tamam sikurse edhe në anët tona, ku njerëzit ushtrojnë një profesion të lirë, çfardo. Në fshatin e tyre, këta banorë, ngjasojnë me njerës të zakonshëm dhe të ndershëm, por kur janë në mal, apo nëpër shtigjet e ngushta, atëhere puna ndryshon... Miqtë tanë nga Tomori vishnin fustanella të lyera e të zhgjyera, të zeza dhe pothuajse, që të gjitha njëlloj. Gati që të gjithë ishin të sëmurë nga sytë, ndaj dhe i këshillova të flenë përjashta, në një farë largësie, si nga kasollet e infektuara, ashtu edhe nga vendi ku mbanin qentë e tufës për të ruajtur veten dhe bagëtitë nga arinjtë dhe ujqërit."1) Lidhur me besimin fetar, banorët e Tomorit, në pjesën më të madhe, janë myslimanë, vetë legjendat që i kushtohen këtij mali të shënjtë, kanë burime islamike. Baba Aliu është një shënjtor i varrosur në mal. Ai kishte ardhur këtu i “hipur mbi një kalë fluturues” nga zona e Përmetit dhe ‘kontrollonte që nga maja e Tomorit’ fshatrat që shtriheshin nën të. ‘Rrufeja është arma më e preferuar e Baba Aliut, dhe, kur ai u drejtohet fshatarëve me gjuhën e rrufeve, i gjithë mali, i përfshirë nga furtuna, duhet të ngrihet më këmbë dhe të rrëmbejë armët kundër armikut.” Baba Aliu ka lënë gjurmë në imagjinatën e shumë barinjve të malit të Tomorit. Akoma besojnë se vende - vende ,” nëpër shkëmbenj ende ruhen gjurmët që ka lënë kali i tij fluturues kur prekte tokën.2)”

============================================================================= 1)A.Baldacci:”Itinerari albanesi" - tek "Memmorie della Societa GeograficoItaliana (astratto) faqe:89; 1997. Për këtë dhe shënime të tjera që vijojnë më tej i referohem itinerarit tim të vitit 1892. A.B.) 2)Ali Baba ose Baba Ali, quhet maja më e lartë e pjesës jugore të Tomorit ku gjendet edhe sot një muranë e një vendi të shenjtë kristian . Një variant tjetër i kësaj legjende thotë “se i shënjti e kishte emrin Tomor,” prej nga merr edhe emrin ky mal. Ai është i varrosur lart në majë të malit dhe ky vend i shenjtë është caktuar si vend pelegrinazhi nga banorët poshtë tij dhe atyre përreth, gjatë gjithë periudhës 9 -15 Gusht. Çdo kryetar sjell me vete një qëngj i cili flijohet aty. “Lëkurët i falen ‘hoxhës’ që bën lutjet.” Sipas një legjende tjetër, e cila është vazhdim i kësaj që thamë më sipër, “Tomori, i provokuar nga Mali i Sinjës, duhej të hynte në luftim, ndaj dhe Baba Aliu e shtrëngoi fort Malin e Sinjës dhe e gërvishi për t’i mposhtur fuqitë. Vijat që shihen sot në faqet e ketij mali janë thonjtë e Baba Aliut.” “…Banorët besojnë se dikur pat qënë në Tomor, një liqen. Njëherë, ndërsa barinjtë po u jepnin bagëtive për të pirë, një dash i zi ra në ujë duke marrë me vete të gjithë tufën. Kur barinjtë zbritën në Myzeqe, panë se u kishin lindur nga delet të tjerë qëngja të zinj. Me t’u kthyer barinjtë përsëri në mal, ndërsa po u jepnin për të pirë, u rishfaq dashi i zi, grumbulloi rreth vetes gjithë qëngjat dhe bashkë me ta u zhduk në liqen. Po në këtë kohë u zhduk edhe liqeni.” Në Tomor, më shumë se kudo në të gjithë Shqipërinë, është përhapur mendimi se është vdekjeprurëse “fjetja nën hijen e lajthive.” Nga ana tjetër, këshillohet: “ pushimi nën hijen e ahut.” “Mjetet e komunikacionit, sidoqoftë, janë të tilla që as mund ta imagjinosh, për deri sa këtu mungojnë rrugët automobilistike.. Natyra në këto vise, sa më shumë t’i ngjitesh malit, bëhet gjithnjë më e ashpër dhe më e egër. Ajo të paralajmëron për parregullsinë që zotëron në jetën e këtyre banorëve si dhe për zakonet e tyre të rrepta. S’të shihte syri vende të këndshme apo lëndina; ato pak lugina të qeshura që pashë dukeshin sikur nuk i përkisnin këtij vendi. Natyra nuk paraqiste tjetër veçse përfytyrimin e kaosit dhe të përmbysjeve më të tmrrshme gjeologjike. Në se rastiste që ndonjë mal i hijeshuar distancohej për nga pamja prej gjithë atij masivi malesh gëlqerorë që shtrihej në horizont , menjëherë rrëpirat e zhveshura të nxirra nga koha, çikatriçet e krijuara në faqet e kodrave prej zjarreve të rrëna nga rrufetë, të shkëputnin befasisht prej kësaj bukurie që i shfaqej papritur syrit tënd. S’të shihte më syri lugina të gjelbërta ku përrenjtë zbritnin duke gurgulluar nëpër dredhëzat e lulëzuara. S’ndihej më jehona që vinte si përgjigje e largët e këngës së bilbilit ; por vetëm qyqja ogurzezë, dhe shqiponja e lartësive pushtonin gjithë vendin me klithmat e tyre të ashpëra dhe therrëse. Në këto vise komunikacioni shërben vetëm sa për të lidhur fshatrat shumë të varfër të banuara nga njerëz që i përkasin një qytetërimi shumë të lashtë. Në Tomor vihet re shpesh-veçanërisht në pjesët e mesit- që terreni kalkareo-kretaceo mbetet i ndërprerë nga shtresa pak a shumë të rendësishme të natyrës argjilore dhe të papërshkueshme që formojnë një numër të konsiderueshëm burimesh të vegjël uji , të cilët , atje ku janë më të shpeshtë, si në drejtim të Kapinovës dhe të Lybeshës , i japin natyrës një pamje të rrallë e gjithë jetë. Kjo gjë vërteton katërcipërisht për bazamentin mbi të cilin mbështetet vargmali dhe baza e piramidës së Tomorit. Burimet krijojnë rëke të vogla që humbasin menjëherë pas një rrugëtimi të shkurtër nëpër atë terren gëlqeror rrethues, në mesin e të cilit formojnë një shoshë përmes të çarash prej nga futen me shpejtësi në thellësi dhe për të krijuar për hesap të tyre , siç është karakteristikë e vendeve karsike, pellgje të panjohur hidrografikë të nëndheshëm. Këto pellgje rrjedhin përgjatë bazamentit për të dalë pastaj pjesë - pjesë në terene aluvionalë apo në kufijtë e shtresave qëlqerore aluvionale. Të tilla ujra ka të ngjarë të përmbajnë karbonat kalciumi më shumë se zakonisht. Mali i Tomorit me majat e veta të larta, zbardh nga dëbora dhe në mes të stinës së verës (disa bornaja në faqen perëndimore të Malit të Tomorit zënë një sipërfaqe rreth 2000 metra katrorë) përbën një pengesë për të lidhur Shqipërinë Jugore me Epirin. Natyrisht kjo shpjegon faktin që krahina e ka më të lehtë për të komunikuar më shpesh me vendet bregdetare se sa me ato me reliev malor. Klima e Tomorit ndikohet nga dy erërat kryesore: të Borës dhe të Shirokës Si rregull e përgjithshme, në Shqipëri, stina e ngrohtë është mesatarisht më shumë e nxehtë dhe është më e gjatë se stina e ftohtë brënda zonës mesdhetare ku bihen më rrallë borëra gjatë dimrit. Në zonat e ndërmjetme, dimri është po aq i gjatë sa edhe vera. Masa qëndrore e Tomorit ka klimën e maleve të larta; bora bie me sasi të mëdha gjatë periudhës Nëntor -Mars por nuk është rast i rrallë që të bjerë edhe në stinën e verës. Megjithëse deri tani mungojnë të dhëna të përafërta për të folur më shumë. Traditat e të shtegtuarit dhe informatat e barinjve mund të shërbenin si burim të dhënash për të njohur ndryshimet që pëson klima në këtë mal. Në fund të muajit Nëntor, apo në fillim të Dhjetorit, kush udhëton gjatë Vlorës dhe Durrësit, ndjen përmes mjegullës së lagësht dhe të dëndur trishtimin që ka pushtuar fushën e gjerë të Myzeqesë nën afshin e dëborave të para dimërore; në ndonjë çast me diell, duket sikur buzëqesh për momentin, por kjo bukuri e natyrës zhduket menjëherë sapo fillon të fryjë era. Thellë në

============================================================================= Fotografi e vjeter e Beratit dhe kalasë, 1927. horizontin e largët, fusha është e veshur me një tymnajë e cila s’është gjë tjetër veçse shtresa e dëndur e avullit që të krijon përshtypjen e fillimit të një skarpate mali. Lart, mjegulla e dendur, kthehet në një shi të rrëmbyeshëm e shoqëruar edhe me gjëmime e vetëtima. Nëpër lartësitë e malit bie dëborë dhe shpina e gjatë e Tomorit hedh përsipër pelerinën e bardhë të dimrit e cila lëshohet mbi faqet e tij deri në bazamentin e madh dhe atëhere gjithçka është e zbardhur nga bora dhe shkëmbenjtë gëlqerorë. Erërat e dëborës e çlirojnë shpesh nga retë e dëndura dhe atëhere maja e ndritshme dhe e dukshme që larg, paralajmëron për lundërtarët mot të mirë. Tomori, duke filluar që nga ditët e para të Nëntorit, nuk pranon më njeri në gjirin e vet, barinjtë nomadë latinë zbresin në ultësirë, barinjtë vendas tërhiqen në vatrat e zjarrit të ndezura mes luginave; në mal sundon qetësia e thellë pasi edhe ariu e ujku zbret në fshat për të gjetur ushqim. "Kleftët" në fshat tani fisnikërohen dhe me përjashtim të ndonjë grabitje në rrugët kryesore që kalojnë larg vendbanimit të tyre, jeta e tyre mëkatare bie në gjumin e gjatë dimëror. Maja e Tomorit, i përngjet çuditërisht Kom-it të Malit të Zi . Është një figurë piramidale me dy kreshta kryesore e pasur me gremina(rrëpira) me shumë breza dhe njolla dëbore që rrezistojnë gjatë gjithë vitit … Vazhdon në numëri e ardhshëm Revista Kuq e Zi Tribunë Shqiptarizmi. Lek Pervizi Poemë SHKODRES ILIRIANE (Në 100 vjetorin e Pavarësisë) Emni yt Kur përmendet Rizgjon të kaluemën historike Të skalitun në kalanë madheshtore Me themele shkambore Të pellazgëve legjedarë Dhe të bukurës nuse arbnore Rozafës së flijueme Forcë me u dhanë Mureve gurore Të naltuem Prej tre vllazënve ustallarë. Rrëbeshet e luftave U vërsulën mbi kalanë Dh’aty Shqiptarët e moçëm Krijuen mbretrninë Ardiane Kryeqytet t’Ilirisë Të shpallën ty para historisë Shkodër eIliriane. Aty mbretnoi Pleurati Dhe i biri Agroni Mbret i lavdishëm Që prej Dalmacisë deri në Korfuz Shtriu mbretninë ilire Me flotën detare te fuqishme Zonjë e detit Adriatik Ku nuk guxonte me kalue Mjet detar anmik. Erdh pas tij Teuta mbreneshë E bukur hyjnore Krenare e burrneshë Qe romakut i tha Ndal Ky asht deti i Ilirisë S’guxon me kalue S’të fal Dhe nisi lufta e gjatë E pushtimi të Shqipnisë.

============================================================================= Mbreti Genc Kundër Romës gllabëruese Luftën e kish fillue Në kalanë tande Shkodër Ngujue Shkruen për të historia Luftën e humbi Ky mbret dijetar Prej Romës U pushtue krejt Iliria. Krishtënimi erdhi n’Iliri Dhe në ty Shkodër Qyshë në shekujt e parë Rrënjët lëshoj Ky besim i ri Që me peradorin e madh Kostantinin shqiptar Kristianizmi e shpalli Besim i lirë Në perandorinë mbarë. Kalove rrëbeshe pas rrëbeshe U ngritën sulltanët osmanlli Shqipninë me pushtue Ndal u tha Një burrë i fuqishëm Shpatën tue vringëllue Ish zani i Gjergj Kastriotit Shpata e Skënderbeut Mburoje tue iu ba lirisë Shpëtimit t’Atdheut. . Me ty Shkodër Kastrioti kish lidh besë Kundër osmanllive me qëndrue Beteja pas betejash tue u ndeshë Ushtritë e pashallarëve Dhe Sulltanëve Tue i dërmue Por fat’i zi i ra Shqipnisë Mbylli sytë në Lezhë Heroi i madh kombëtar Fatosi i Lirisë. Qëndresa e fundit e shqiptarisë Ti mbete Shkodër trimneshë E kur errësina osmane Mbuloi Shqipninë Pishtari i ditunisë Rrinte i ndezun N’atë kala të Rozafës Si trashëgim i Ilirisë Me Buzukun Budin e Bogdanin Me shpëtue vatanin Me ruejtë rrajët shqipe të gjuhësisë. Prej prapambetjës Injorancës e fanatizmit Të barbarëve të Anadollisë. Kur Rilindja Kombëtare I zgjoi shqiptarët Nga gjumësia peseqindvjeçare Bijt e tu Shkodër loce U ngritën në radhë të parë Zef Jubani Filip Shiroka U ngjall lëtërsia E Vaso Pashë shkodrani Lëshoi thirrjën sublime Feja e shqiptarit asht shqiptaria. Në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit U çuen malësorët e tu trima Me mbrojtë trojet arbnore Oso Kuka guximtar Ngujue te Vranina N’atë kala baruti Jetën dha për truellin amtar Për kufijt e Shqipnisë Heroizmin e tij Gjergj Fishta i madh Do të këndonte N’Lahutën e Malcisë. Mjeda Fishta Gurakuqi Prenk Bib Doda Bumçi Imzot Ali Pash i Gucisë Mehmet Shpendi E burra të tjerë Vatanin do t’i dilnin zot Ded Gjo Luli Me trimat e Malësisë Kushtrimin duke leshue Në majën e Deçiçit Flamurin kuqezi duke value Hapte rrugën Drejt fitorës së Lirisë.

============================================================================= Atje në Vlorë Bijt e tu ma të denjë Shkodër Të zjarrtë patriotë E trima malësorë U gjetën Përkrah Ismail Qemalit Me Luigj Gurakuqin Prijës dijetar Ecte Shqipnia Në rrugën e qytetnisë Me sytë nga Evropa drejtue Por punonte pabësia Për mjerimin e Shqipnisë. Dhe në nji ditë të zezë Shtat prill tridhjetënandë Në Durrës Shengjin e Vlorë Gjimuen randë Topat e Duçes Musolinit Kreut të fashizmit të Italisë Megalomania ish zgjue Me rivendosë Romakën perandori Si në kohën e Ilirisë. Nën pushtim u pre jeta U shterr dija Paralizue Kish mbetë Shqipnia Uji flinte Anmiku nuk flinte Erdhën agjentët e Rusisë Me krijue nje parti Me komunistë të marrë Varrrmihës të Shqipnisë Duke mbjellë terror Me hekur e zjarr Siç urdhnonte Diktator gjakatar Që bijt e tu Shkodër heroike Masakroi pa ngurrue Patriotë e intelektualë Ushtarakë e fetarë Z Elitën tande tue sharrue. Popullin mbar. U veshën nanat në zi Motrat e nuset e mjera Dhe u degdisën në internime Me pleq e fëmij E humbën jetën në vuejtje Tortura e mundime Ra zija mbi ty Shkodër martire Një gjysmë shekulli të gjatë Sundoi kjo diktaturë kriminele Gjakatare Frymën ia mori shqiptarisë Dhe mbi ty Shkodër Ra pesha ma e randë Ma e kobshme Se n’kohën e barbarisë. Por nuk ish shue Pishtari i Lirisë Që ndezun mbanin bijt e tu Erdhi dita e shpëtimit Dhe rinia jote në kambë u çue Përmbysi bustin e Stalinit Te gjakatarit tiran Të Kremlinit. Iu përgjigj kryeqyteti Ku populli mbarë Për qafe e zuni Statujën e monster diktatorit E përmbysi Tue tërhjekun zvarë Mori fund epoka e terrorit Flamurit iu hoq ylli i rusisë U çue Shkodra peshë Shkodra e lavdisë U mblodhën nga çdo anë N’at madhështore meshë Që u mbajt për here të pare Pas ndalimit të fesë Të bashkuem si kurrënjiherë Prifta e hoxhallarë Musulmanë e të krishterë Besimtarë të Perëndisë Të vllaznuem Tue brohoritë Për fitorën e Lirisë ! Shkodër moj Shkodër Të jeshë gjitmonë krenare Për ty ka shkrue E ka me shkrue historia

============================================================================= Ti mbetësh zemra shqiptare Qysh nga kohnat e lashtësisë. Të përfalemi Të ndërojmë E të këndojmë lavdinë Na bijt e tu Tashma të lirë Botën me bredh mbarë Me folë Me shkrue Me këndue Koha e errësinës E terrorit E skamit Qoftë harrue ! Kosovën e ke aty pranë Dardaninë iliriane Kapun dorë per dore Kah Europa drejtue Ne rrugënn e qytetnisë Me shqiptarizmin ne ballë Se bashku Trimisht me marshue Për lavdinë E përparimin e Shqipnisë. Kohë kan me ardhë të reja Plot shpresa Dhe mbarësia do të lulëzojë Mbi trojet arbnore Do të shpërthejë hareja Madhështor Flamuri і Kastriotit Do të valojë Krenar Nga Shkodra kreshnike Nga Dardania Kosova Maqedonia Çameria Deri në Prevezë Flamuri Kuqezi Do të shpaloset Fitimtar Zemrt arbnore tuj ndezë Mbi mbar kombin shqiptar ! Liri Liri Terrasin Sot shqiptarët Në 100 vjetorin e lavdishëm Dhe ajka shkodrane Si dikur të parët Gjyshët e tyne arbnorë Që Pamvarësinë Nënshkruen Në Vlorë Aty do të gjindën Jubileun e madh me festue Bashkë mija të tjerë Tue brohoritë Rroftë Pamvarësia Rroft populli shqiptar Rroftë Flamurin kuqezi Rroftë Bashkimi Kombëtar ! Në nji Shqipni ! Rozafa, kalaja e pamposhtrun, krenaria e lavdia Shkodrës. Pamje nga Kalaja e FRozafës.

============================================================================= Pushtimi osman, pushtim gjakatar, Këtë mos e harroni të dashur shqiptarë ! Masakrat mbi të krishterët në një tabllo të Albrecht Dürer. Mark Perlataj Tabllo e piktorit të madh Gjerman Albrecht Dürer, 1508, kushtue masakrave të Perandorisë osmane mbi të Krishterët. Ku në plan të parë dallohen vetë sulltani me pashallarët turq që merrnin pjesë në torturat dhe ekzekutimet kapitale, siç ishte prerja e kokave e të tjera maskra. Kto skena ata i ndiqnin me kënaqësi sadiste e vlenin për ta si shfaqje argëtuese për shpirtin kriminal të tyne. Të etun për pushtet, të egër e gjakatarë, ata përveç të kristerëve e të tjera krime, vrisnin edhe femijët, vllaznit e kushrijte deri dhe baballarët e tyne, për të mbajtun fronin. Në tabllonë e Dürerit shikohen metodat e ndryshme të torturave dhe vrasjëve, deri dhe ato të hedhjës së viktimave të krishtera me turma e grumbuj në greminat shkambore. Shqiptarët i pësuen të gjithë këto masakra në kurriz tìë tyne, dhe te vjen keq kur nipat e sternipat e atyn stërgjyshëve të krishterë martirë, sot i përulën turkut deri ta quejnë vëlla. Ta quejnë Perandorinë turke sikur erdhi për ta shpëtue Shqipinë. Për ta drejtue dhe administrue. Po jemi dakord, me tefin e shpatës e me piramidat e kokave të shqiptarve, si t’ishin kunguj. E jo koka njerëzish. More te shkretë e të qorruar, ato ishin kokat e të parëve të juej, që tashti i mohoni dhe i bani duva turkut që shyqyr që ua hoqi qafët. Po pse shqiptarë e quenin vetën more mjeranë ? Jeni musilmanizue, nuk u themi gjë, por nabare rrini shqiptarë, e mos thoni që së pari jemi musulmanë e pastaj shqiptarë. A nuk ishin shqiptarë paganët Pellazgët dhe Ilirët ? A nuk ishin shqiptarë Ilirët e krishterë ? Pqse mos te jenë shqiptarë muslimanët e soëm ? Nga na dolët ju që pretendoni të jeni musulmanë e masandej shqiptarë ? Feja e shqiptarit asht shqiptaria. Kjo asht çeshtja ! Mbeçi me shendet ju që nuk e njihni shqiptarinë ! Turp të ju vijë ! Poezi Arbëreshe BUZËDHELPRI (Agostino Giordano) -Arbëresh nga Italia- Nga libri me poezi TELET E ZËMRËS (Tingëllimet e zemrës) Dy fjalë nga Autori Disa poezi të përmbledhjes “Telet e zëmrës” kanë qenë botuar, gjatë vitevet, ndëpër revista e gazeta arbëreshe dhe shqiptare. Disave i ndërrova pak tekstin, disave i ndërrova formën e gjuhës; disave, pra, i le tekst e formë origjinale, si u kanë lindur. Unë zura e botova poezi në fund të vitevet ’60 të shekullit të shkuar. Arbërisht. Pastaj provova edhe formën e shqipes së sotme. Gjatë viteve të sprasëm, u prora tek forma arbëreshe, një formë standarde. Sepse kam besë se gjuha e Arbëreshëvet t’Italisë, çë folet ka pesë shekuj e gjymës, është adhe e bëgatë. Dhe shpëtohet mësegjithë ture e shkruar. Jo vetëm ture e folur. Të shumtat e këtyre poezive janë të vitevet ’70-’80, periudha ime më e frymëzuar. Dhe s’ish mirë, për ‘to, të qëndrojin jashtë nderës së vëllimit. Tre vëllime të tjerë i botova në Arbëri/Itali (Hroaza,1971), në Maqedonì (Hapa mbi kalldrëm, 1976) e në Shqipëri (Bota Arbëreshe, 1997). Nga çdonjèri vëllim zgjodha dhjetë poezi dhe ja parashtroj kësaj Përmbledhje, “Telet e zëmrës”. Arbërì, Shqipëri dhe Maqedoni - zëmra të ndara të Shqipërisë Etnike. Më mungonij Kosova, i pari truall shqiptar çë ngava te viti 1976, kur mora pjesë, të parën herë, në Seminarin Ndërkombëtar për Gjuhë, Letërsi e Kulturë Shqiptare. Një vatër kulture e rëndësishme, për mua e për tërë Shqiptarinë. Në Prishtinë kthehem, ka dhjetë vjetë e këtej, për të mblonj mushkëritë e mia me erë shqiptare. E Drejtoria e Seminarit të Prishtinës më nderoi, vitin e shkuar, me një “Mirënjohje të veçantë për kontributin e dhënë në fushën e Albanologjisë”. Ky botim poezish do të nderonjë paremëparë Kosovarët e pra gjithë ata Shqiptarë çë kanë dëshirë e kureshtje të shijojën këtë gjuhë arbëreshe.

============================================================================= AGOSTINO GIORDANO Drejtor і Revistës “Jeta Arbëreshe” Nga Përmbledhja “HROAZA” Castrovillari 1971 NATËN Natën, mall*, të gjënj në shtegun e ëndrravet Ditën të bíer** ndë mes t’gjindëve ‘ paëmër * moj e dashur ** bjerr E SHKOI EDHE SONDE.. …E shkoi edhe sonde si dje si ngaherë Udha qëndroi e bardhë pa një përgjegjje Gurët u pyejtin pse i shkelja ngadita Tryesa më dha ende një bukë pa kripë BIE BORË Bie e qetme si mëmë çë lan liveret* natën e ndën vesh ngaçik** ndë biltë vo fjënë*** Bie hollë hollë sikur i dhëmb të cënonjë**** rrusht çë janë e lidhjen sikur trëmbet t’i mbëshonjë folesë së zogut * pëlhurat ** shpesh *** flenë **** dëmtoj SHKUAN SHUMË VJET Shkuan shumë vjet pa vënë ré ku t’qelljin këmbët Shoshi i motit të vu mënjanë si halë kallìu …E s’u pyejte më ndëse e drejta ë’** me tij * është EJA E M’GJËJ Eja e m’gjëj, gëzim, ti e di ku rri me shpinë t’e mbësova vjet Po bëhu ajër* shko mbi retë mos të t’shohë zilia e miqvet… * erë SONDE Sonde të dërgonj një lule, bujk Fytoje* ndë vreshë afër asaj dhrije çë s’lidhi vjet Mos më pyej “si më njeh” Mblodha shërtimet e tu e i vlova nën kuponjën** e madhe * mbjelle ** trung lisi i zgavërt TË TAKSËNJ Det, mund t’fshehënj një fjalë te gjiri yt? dheu s’e dish ë’* shumë e tharët Të taksënj** një gaz vashje ndë një natë pa hënë * është ** premtoj MOS U NGUR…. Mos u ngur* sikur të marrën prapa**! Ulu këtu e prit pak motin ju zu fryma

============================================================================= tue t’ardhur pas Edhe për tij*** kam një gur ku t’prëhesh * vrapo ** ndjekin *** ty SOMENATË* Gënjimet një e një shqiten ka hjea e helmit tim e venë e shtrihen mbi gurishtlën përpara shpisë** ku si livere*** teren mbë diell Somenatë jam një burrë i ndërruar * sot në mëngjes ** shtëpisë *** pëlhura UDHA Më le si m’gjete më dhé vet dorën Nj’udhë të qelli llargu me ‘të e sot ke hapat e djeshëm Arbëreshet mbanin veshje popullore të bukura Nga Vilhelme Vranari Haxhiraj Kryengritja e Malësisë së Madhe 1911 është Preludi i Pavarësisë Kombëtare Çudi! Përse ka heshtur dhe hesht politika për këtë ngjarje të madhe historike?! Aty ku lindi besa dhe mirësia, po aty jeton atdhetarizmi, trimëria dhe shqiptaria. U mbushën 103 vjet nga ngritja e falmurit në Deçiç nga heroi legjendë Ded Gjo Luli Përse qarqet politike shqiptare janë heshtur në 100 vjetorin dhe po heshtin për këtë ngjarje kaq të madhe, që ishte embrioni që lindi nga fara e hedhur gjatë shekujve, prej të cilit aty u mbollën rrënjët e lirisë, në krahinan e Mbi Shkodrës në vitet 11910- 1912. Ishte zanafilla e kushtrimit kundlër robërisë që çoi në shpalljen e Pavarësisë Kombëtare nga Plaku i mençur Ismail Qemali. Kur vet shqiptari harron veten, kombin, historinë e tij, të shkruar me gjak, bëmat që i dhanë një emër, bota s’e ka për gjë që ta fshijë e ta mohojë nga /në harta gjeopolitike. Mbushen ekranet, faqet e gazetave dhe revistave shqiptare me budallallëqet qesharake se “X” yll kinemaje apo muzike, u nda për të dhjetën herë me bashkëshortin se ishte homoseksual, se e tradhtoi, apo gruaja e “Y” ishte biseksuale. Të njohësh kulturën botërore është pasuri, investim intelektual, por të mbushësh programet mediatike me jetën private të vipave dhe nuk flitet për një kryengritje kaq të madhe që tronditi nga themelet Portën e lartë, Diplomacinë evropiane apo Fuqitë e Mëdha, duke e bërë Shqipërinë faktor politik, etnokulturor dhe etnëhistorik në Ballkan dhe në Evropë, për mendimin tim është e pafalshme. Ka vetëm 8 vite që Mali i Zi fitoi Pavarësinë kombëtare duke u shkëputur nga Serbia. Pikërisht brenda kësaj kohe kaq të shkurtër, shqiptarët që jetojnë aty në trojet e tyre, trojet që u kanë lënë të parët ilir, po mbajnë gjallë gjuhën shqipe, traditën, po zhvillojnë kulturën amtare me parametra bashkëkohor, gjithmonë mbështetur mbi tabanin kombëtar. Krenar për atë që janë dhe ç’trashëgojnë, ata mbajnë lart simbolete e Kombit, si flamurin e Skënderbeut, atë flamur të kuq me shkabën dykrenare, që ngriti në Bratilë të Deçiçit, më 6 prill 1911, heroi legjendë Ded Gjo’Luli. Edhe pse përbëjnë minoritet në shtetin e ri të Malit të Zi, gjuha e tyre në familje, në rrugë është ajo shqipe. Në shkolla flitet dhe mësohet gjuha e mëmës, gjuha e bukur shqipe. Kanë gazetën e tyre shqip “Koha Javore” dhe TV “Borana”, ku shkruhet dhe flitet vetëm shqip. *Po sjell në kujtesë 100 vjetorin…

============================================================================= Edhe pse mungoi politika në 100 vjetorin e kryengritjes , aty kishin ardhur nga Shqipëria (nga Muzeu historik ,Instituti i Historisë), nga Maqedonia dhe nga Kosova. Adem Jashari i kishte lënë amanet të nipit:“Murat, bir, mos e korit gjakun e 50 e ca Jasharëve dhe martirëve të Kosovës, ndaj kurrë mos mungo aty, ku të thërret zëri i tokës mëmë!”-dhe magjistri Murat Jashari, bashkë me ish deputetin Ramadan Gashi dhe miqtë e tyre, erdhën dhe nderuan kujtimin e kësaj kryengritjeje. Kleri katolik, si atëherë kur e përkrahu kryngritjen e 7 Bajrakëve, edhe kur kryengritja mbushi një shekull, nuk mungoi. Ishte i pranishëm në festë Dom Gjergj Simoni i Shkodrës, si dhe grupi artistik- filarmonia dhe baleti “Prenk Jakova” Mungoi media shqiptare, gjithsesi, dashamirësit nga të gjitha trevat shqiptare, apo ku banohet nga shqiptarë dhe flitet gjuha shqipe, shkuan në Tuz dhe ndoqën festimet që kishin filluar për vendasit, qysh më 25 mars dhe përfunduan në datën 6 prill.Nuk mungonin as shqiptarët me banim në Sh BA, si Kol Gojçaj me banim në Miçigan, Zoti Camaj nga Hoti, po në ShBA, z. Dod i cili kishte ardhur nga vendi i demokracisë për të rindërtuar kullën e të parëve, si dhe shumë të tjerë, të cilët jo vetëm ishin të pranishëm çdo ditë, në çdo aktivitet, por për nder të Kryengritjes së vitit 1911 kontribuan financiarisht në këto aktivitete. Për nder të pranishmëve aty u dha programi artistik nga SHKA “Dedë Gjon Luli” dhe “Rapsha” nën drejtimin e Gjon Dushaj dhe Nikollë Berishaj. Liria rrënjët i mbolli në Malësinë e Madhe dhe hodhi shtat në Vlorë më 28 Nëntor 1912. Që të gjykojmë vlerat apo rëndësinë vendimtare të Kryengritjes së Malësisë së Madhe në përgatitjen e terrenit të vendit për Pavarësi Kombëtare, duhet më parë të dimë se në ç’rrethana lindi kryengritja e vitit 1911? Si e la kryengritja e vitit 1910 Malësinë? Cili ishte qëndrimi i Malit të Zi, Austro- Hungarisë dhe Serbisë ndaj kësaj treve shqiptare? A kishte mbështetje kjo kryengritje nga kleri katolik apo rrethet diplomatike brenda dhe jashtë vendit? Pas pushtimit të gjatë osman gjysmë shekullor, u zgjua ndërgjegja kombëtare e shqiptarëve udhëhequr nga atdhetarët e Rilindjes Kombëtare në mërgim, e cila mori hov gradualisht . Pas kuvendesh të njëpasnjëshme krahinore, kombëtare apo ndërballkanine, u arrit në formimin e Lidhjes së Prizrenit, si formacioni i parë politik i organizuar, me atributet e Qeverisë së përkohshme. Pavarësisht nga jetëgjatësia e saj, Lidhja e Prizrenit që hodhi rrënjë në Janinë dhe u kurorëzua në Priyren, pati vlera të padiskutueshme për vendin dhe rajonin. Në këtë lëvizje mbarëkombëtare, e cila fillimisht e shkëputur apo sporadike, edhe pse zgjati 3 vjet, ishte një ngjarje që i tregoi politikës evropiane, pushtuesit dhe shqiptarëve se ne ishim në gjendje të vetëqeveriseshim dhe ta ndërton im shtetin në mënyrë të pavarur. Pra Lidhja e Prizrenit hapi perspektivën e së nesërmes, çeli rrugën e shpresës drejt Pavarësisë Kombëtare. Kryengritja e Malësisë së Madhe e vitit 1911, pas Lidhjes së Prizrenit, është një nga ngjarjet më kryesore të periudhës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Kjo është zanafilla ku u mbollën rrënjët e lirisë sonë kombëtare. Me këtë kryengritje u arrit një kulm pjekurie politike për kohën, pasi ajo zë një pozicion kulmor në vijimësinë e ngjarjeve kohore që do të pasojnë këtë lëvizje. Ajo përmban karakteristikat e mirëfillta të një kryengritjeje me orientim kombëtar, sepse përfshiu në qellimet e veta, një plan të mirëfilltë mbarëshqiptar. Kjo kryengritje shpërtheu në një nga rajonet më të shtypura nga pushtuesi turk, ku kontradikta themelore ashpërsohej në një besim fetar krejtësisht të ndryshëm me atë të Perandorisë Osmane. Kryengritja e 1911 e ngriti për herë të parë seriozisht çështjen shqiptare, në nivelin e një çështjeje të mirëfilltë nacionale në tryezat e diplomacisë evropiane. Shqipëria u bë e njohur si një etnitet i veçantë nacional, kulturor dhe gjeopolitik, që do të diskutohet në skenën e diplomacisë evropiane dhe ballkanike. Me këtë ngjarje Shqipëria filloi të bënte pjesë seriozisht në rajonin ballkanik, duke e bërë veten faktor të debatueshëm mes Fuqive të Mëdha që luftuan nga fillimi i shekullit XIX e në vazhdim, mbi një bazë tashmë nacionale, ndaj një pushtuesi aziatik, që i rrezikonte identitetin etno – kulturor dhe fetar, që shkatërroi vlerat qytetare të mesjetës dhe i vuri në dyshim ekzistencen “fizike” të kombit. Pushtimi osman shkatërroi vlerat më të mira nacional – kulturore, që evolucioni historik shumë-shekullor autokton kishte krijuar në trevat tona. Shqipëria përbënte tanimë, një entitet të qartë dhe të dallueshem nga trevat e popujt e tjerë të rajonit. Fatmirësisht ky pushtim, edhe pse pesë shekuj, nuk i eliminoi treguesit themelorë që bëjnë të dallueshëm një komb. Ndër këto elemente, rezistenca kulturore është ndër më themeloret. Kultura dalluese e një kombi ka qenë përherë baza e mëvetësimit dhe ndërgjegjësimit kombëtar. Për kohën më e spikatura ishte Malësia e Madhe, si një vatër ndërgjegjësimi kombëtar. Kurse kryengritja ishte fakti më pozitiv, që tregon formimin nacionalist antiturk të Malësisë. Kjo veti dalluese, karakteristik për popujt me ndërgjegje kombtëare të formuar në Ballkan, ishte segment i rëndësishëm i shqiptarizmës. Kjo do të jetë prova e qartësisë politike të malësorit e shqiptarit mëmëdhetar. Kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës e vitit 1911, paraqitet si një shpërthim i zemëruar, i një popullsie rajonale me një pozitë politiko-nacionale, social – ekonomike dhe fetare të nënshtruar, kundër pushtuesit të atëhershëm në trevat shqiptare. Duke nisur si një rezistencë e paorganizuar e popullatës në kushtet e dhunimeve të rënda të statusit vetqeverisës, pas ndërmarrjes luftarake të Turgut Pashës së vitit 1910, ajo do të merrte karakteristikat e një kryengritjeje të mirëfilltë me pikësynime të kristalizuara nacionale në periudhen mars-gusht 1911. Për ecjen përpara, Dedë Gjon Luli me 7 Lekët e Malësisë thirrën kuvendin e Greçës ku u drejtuan fuqive të mëdha Memorandumin e Greçës, me kërkesa të tilla që nuk u ndikuan dot as nga ndërhyrja e Malit të Zi. Edhe pse me origjinë të hershme ilire, të lidhur me krushqi ndër breza me shqiptarët, Mali i Zi kishte nisur të sllavizohej. Kjo bëri që masat popullore të emigrojnë drejt Malit të Zi, si e vetmja rrugë shpëtimi. Nga ana tjetër, Mali i Zi, shteti i ri dhe i vogël, për të forcuar identitetin e vet, shfrytëzoi çastet historike për zgjërimin territorial. Se e çfarë kategorie është kjo kryengritja, po paraqes disa të dhëna të kohës. Këtë na e tregon letërkëmbimi i Edith Durham-it me konsullin anglez në Trieste, Spence, që tregon qëndrim realist dhe miqësor ndaj çështjes shqiptare. Nga ana tjetër,diplomatët anglezë, përkatësisht Akers-Douglas në Cetinjë, zëvendës- konsulli Suma në Shkodër, vetë ministri i jashtëm Edward Grey, ambasadorët dhe të ngarkuarit me punë britanikë në Vjenë, Kostandinopojë, Romë, Beograd, Shën Petersburg, Berlin etj, mundësojnë të zgjerohet dhe të hidhet dritë e re, më e plotë, mbi kuadrin diplomatik të kryengritjes së Malësisë së Mbishkodrës së vitit 1911. Tashmë mund të thuhet pa frikë, ndryshoi mënyra e shqyrtimit dhe e trajtimit të çështjes shqiptare nga diplomacia ndërkombëtare. Nga ky moment çështja shqiptare do të mund të trajtohet realisht si çështje e veçantë e diplomacisë evropiane, me qëllime të qarta nacionaliste të kryengritësve malësorë, që e bënë të dallueshme Shqipërinë nga Turqia. Më me shumë* rëndësi ka madhështia e kryengritjes. Dokumentet arkivore dhe sidomos korrespondencat e gazetës “The Times” të kësaj kohe, nga Podgorica, Cetinja, Shkodra, Kostandinopoja dhe Vjena, kanë mundësuar studiuesit për të krijuar një tablo të epopesë së *Shtatë Lekëve të Malësisë, që në të vërtetë ka qenë në përmasat e një legjende. Rëndësi të veçantë kanë pasur *shkaqet e kryengritjes që nuk janë artificiale por reale, bazuar *jo në intrigat e Malit të Zi, por në *ashpërsimin e kontradiktës themelore në këtë rajon. Gjithashtu hidhet dritë e plotë mbi* rolin e madh nacionalist të klerit katolik, që u bashkua në masë me kryengritësit dhe luajti në momente të caktuara, rolin e mediatorit pro çështjes shqiptare. *Ismail Qemali, si figurë e madhe, u përfshi gjërësisht në përkrahje të Kryengritjes shqiptare të malësorëve, në orientimin e drejtë të kryengritjes, si dhe në njohjen e çështjes shqiptare nga diplomacia evropiane. *Kopja e origjinalit të Memorandumit të Greçës dhe bashkëngjitur me të, *letra drejtuar Edward Grey-it, shkruar në gjuhën frënge me dorë, dhe *vulosur me gishtërinjtë e vulat përkatëse të Ded Gjo’ Lulit e 19 krerëve të tjerë të

============================================================================= kryengritjes, duket se është një fakt i ri, që i sillet dokumentacionit të historisë kombëtare tani vonë nga Instituti i Shkodrës, më 2002 . Kryengritja e Malësisë së Madhe e vitit 1911 është një nga ngjarjet më me rëndësi të historisë shqiptare dhe në veçanti, moment dallues i lëvizjes rilindëse në krahinën e Shkodrës. *Shkaqet e kryengritjes ishin veprimet Turqve të Rinj në Shqipëri, që pati si pasojë pakënaqësi dhe lëvizje revolucionare në vend. Prirjet islamike dhe propaganda antikatolike e pushtuesit turk, si dhe qëndrimi jo i sinqertë i qeverisë së vilajetit të Shkodrës ndaj ngjarjeve të vitit 1910, i nxitën malësorët në një kryengritje me karakter kombëtar dhe në një lloj aleance me Malin e Zi. Të çarmatosje malësorët shqiptarë nënkuptoje afirmimin e nënshtrimit të tyre ndaj armikut shekullor, mbasi mbajtja e armëve pa iu nënshtruar kontrollit apo kufizimeve qeveritare ishte një lloj privilegji shumë i vjetër i zonave malore shqiptare. Megjithatë, mbledhja e armëve, përjashtimi nga taksat dhe nga shërbimi ushtarak i detyrueshëm, ishin vetëm shkaqe dytësore. Shkaku kryesor i kryengritjes shqiptare të vitit 1911 duhet kërkuar në bazen e zhvillimeve të përgjithshme politike, ekonomike dhe shoqërore.Gjendja e krijuar në Shqipëri, në tërësi, zgjoi dëshirat dhe vullnetin e patriotëve shqiptarë për t’i dhënë fund pushtimit osman. Kështu filluan përgatitjet për një kryengritje të përgjithshme në vitin 1911, e cila, ndryshe nga kryengritja zonale e vitit 1910, do të përfshinte të gjitha krahinat shqiptare. Krahina e Malësisë përfshihej në këtë kryengritje të përgjithshme për faktin e njohur të qënies si bërthamë ekzistente e qëndresës shqiptare, ashtu edhe për thellimin e kontradiktave themelore në këtë rajon, që nga gushti 1910, mbi bazën e një programi politik. Por organizimi mbarëkombëtar i kryengritjes së vitit 1911 ishte i një shkalle jo të kënaqshme. Nuk duhet të harrojmë shkallën e ulët kulturore-arsimore të të gjithë zonës. Kryengritja antiosmane e vitit 1911, filloi para kohe dhe nuk mundi të përhapej në të gjithë Shqipërinë etnike.Gjithsesi ajo përbën një nga përpjekjet më të rëndësishme të shqiptarëve për të fituar autonominë. Kryengritja e Malësisë e vitit 1911 shpërtheu në ditët e para të pranverës, e ndihmuar me armatim nga Mali i Zi (apo prej disa segmenteve politiko-ushtarake të këtij shteti), pritej edhe një ndihmë e premtuar nga ana e gjeneralit italian, Ricciotti Garibaldi. Nga ana tjetër, ata shpresuan më kot ndërhyrjejen e Perandorisë Austro- Hungareze, në rastin e ndonjë ndërlikimi të situatës së tyre ushtarake. Mali i Zi e nxiti shpërthimin e kryengritjes një javë para kohës së vendosur nga udhëheqësit shqiptarë, për qellimet e veta. Planeve shoviniste malazeze malësorët iu përgjigjen me ngritjen e flamurit shqiptar në majen e Bratilës (Deçiç). Udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, edhe pse kryengritja nisi para kohe, nuk qëndruan duarkryq. Ata u drejtuan nëpër Evropë për përkrahje dhe ndihmë, në mënyrë që kryengritja të përfundonte me sukses dhe Europa ta njihte autonominë e Shqipërinë dhe të drejtat e saj. Kryengritja shpërtheu me 24 mars të vitit 1911, në Malësinë e Madhe,jo si rezultat i intrigave të Malit të Zi, por si rezultat i kontradiktës politike në Shqipëri. Kjo shënon fazën e parë që pati një zhvillim të kryengritjes në të gjitha vijat e frontit. Momenti kulminant që shënon karakterin e kryengritjes është ngritja e flamurit shqiptar me 6 prill në Bratilë. Veprimet luftarake të shqiptarëve, tërhoqën vëmendjen e forcave nacionaliste shqiptare dhe të diplomacisë ndërkombëtare, e cila ishte tepër e interesuar në ruajtjen e status-quo-së politike të Perandorisë otomane. Pra mbronte interesat e Turqisë. Shpirti i kryengritjes së vitit 1911 ishte Dedë Gjo’ Luli, i njohur ndryshe edhe si “Heroi i Traboinit”, një burrë energjik, me karakter të fortë, që nuk bëri kurrë asnjë lëshim në kurriz të të drejtave të malësorëve dhe të shqiptarëve. Madje edhe atëherë kur iu nënshtrua kërcënimeve nga më të rënda. Për t’i zbutur malësorët iu ofruan shuma të konsiderueshme në të holla nga Turqia ashtu dhe nga Fuqitë e huaja, por ai nuk u mposht. Operacione turke rifilluan në shkallë të gjërë më 14 maj, pasi u erdhën përforcime ushtarake. Këtu nis faza e dytë e Kryengritjes, që zgjati deri në prag të 23 qershorit 1911. Ushtria e huaj e madhe në numër, disa herë më e madhe , bëri që forcat kryengritëse të venë në zbatim planin strategjik ushtarak. Nisën qëndresën në rajonet e vështira , të papushtueshme nga armiku.Por gjendja e krijuar pati pasoja edhe në situaten politiko- diplomatike të Ballkanit, duke i detyruar Fuqitë më të interesuara, të ndërrmarrin lëvizjet e veta që ta veçojnë çështjen shqiptare si një nga problemet më të rëndësishme të kohës për Perandorinë Osmane. Figurave të shquara nacionaliste shqiptare, si:Luigj Gurakuqi, Hilë Mosi, Ismail Qemali dhe Nikoll Ivanaj hynë në shtabet kryesore të kryengritësve dhe refugjatëve shqiptarë, mbështetja e plotë e kryengritësve nga ana e qytetarëve shkodranë në mërgim, e klerit katolik,do të kurorëzohet në Memorandumin e Greçës më 23 qershor 1911 ose “Librin e Kuq”, ku u miratuan kërkesat për krijimin e një province autonome shqiptare, bashkimin e të katër vilajeteve në një të vetëm. Memorandumi i Greçës pati një rëndësi se doli nga gjiri i kryengritjes dhe pati karakter kombëtar. Kërkesa për një provincë autonome shqiptare ishte e moderuar, duke pasur parasysh se ekzistonte edhe paramendimi i një shteti autonom shqiptar, e cila ishte më e mundshme për t’u pranuar. Pati rëndësi se parandaloi në ndryshimin të status kuo-së, copëtimin e trojeve kompakte etnike shqiptare për atë kohë. Memorandumi i Greçës shndërroi dhe e zgjeroi çështjen shqiptare më 1911, nga një çështje e paqësimit të Malësorëve, në një çështje më të gjërë, kombëtare që lëvizja të shtrihej në të gjithë Shqipërinë. Qeveria turke, e frikësuar nga karakteri kombëtar i lëvizjes, nisi bisedimet me udhëheqësit e fiseve kryengritëse të Hotit, Grudës, Kelmendit, Kastratit, Shkrelit etj, duke u përpjekur që të shmangte fillimin e bisedimeve mbi bazen e Memorandumit të Greçës. Qeveria turke dhe Fuqitë e Mëdha, duke e kuptuar seriozitetin e lëvizjes dhe rëndimin e situatës vendosën të shpëtonin interesat e tyre në Ballkan, duke bërë përpjekjet për ta shuar kryengritjen sa më parë që të ishte e mundur. Fuqitë e Mëdha, mbasi Turqia pranoi të modifikonte listen e lëshimeve, vendosën që të ftonin qeverinë malazeze të këshillonte malësorët refugjatë në territorin e saj që të ktheheshin në vatrat e tyre. Në këtë mënyrë arriheshin disa qëllime të shumëfishta: ruhej integriteti territorial i Perandorisë Osmane, nyja më e rëndësishme kjo për ruajtjen e status-quo-së; Fuqitë e Mëdha përfshiheshin drejtpërdrejtë në zgjidhjen e problemit dhe në garantimin e të drejtave të dhëna malësorëve kryengritës; garantohej dhe lidhej më mirë përgjegjshmëria e Malit të Zi në zhvillimet politiko- diplomatike ndërkombëtare. Kryengritja e vitit 1911 nuk u përhap në masën e duhur dhe mbeti e kufizuar në Malësinë e Madhe. Gjithsesi pati rëndësinë e madhe historike të pakundërshtueshme ,se shërbeu si shkak i lëvizjes së përgjithshme shqiptare.Aty nisën fillimet e Kryengritjes së përgjithshme 1912, e cila u manifestua me shpalljen e Pavarësisë Kombëtare. Në kryengritjen e Malësisë së Madhe hodhi rrënjë liria, kurse Pavarësia e shumëpritur shtatin e hodhi në Vlorë më 28 Nëntor 1912. Le të shërbejë kjo festë e përvitshme e Malësisë së Madhe si një apel për historinë, politikën dhe kulturën.

============================================================================= Intervistë me gazetarin, publicistin dhe studiuesin Gjovalin Gjeloshi Redaktori nuk është censure. Gazeta Telegraf Jeni ndër gazetarët e rinj që u shfaqëndendur në shtypin shqiptar në fund tëviteve ‘80-të. A mund të na thoni, se si ufutët në rrugën e gazetarisë? Arsimimi im bazë është agronomia, ose më mire me thënë, një degë e ekonomisë. Në atë kohë, në dy universitetet kryesore të vendit: UT dhe UBT, botoheshin edhe gazetat periodike të studentëve (dilnin si organe të komiteteve të rinisë), përkatësisht “Studenti” dhe “Studenti i Bujqësisë”. Me gazetën e dytë jam njohur qysh në bankat e shkollës së mesme në Golem të Kavajës dhe isha një bashkëpunëtor modest isaj. Kur shkova në fakultet, qysh nëvitin e dytë isha anëtar i redaksisësë kësaj gazete dhe në vitet e larta të fakultetit isha sekretar ikolegjiumit e një periudhë të shkurtër edhe kryeredaktor.Duhet të kujtojmë se në ato vite UT nuk kishte fakultetgazetarie me kurs të plotë. Kësisoj studentët që shkruaninnë këto gazeta dhe angazhoheshin në botimin etyre, konsideroheshin sikur kryenin një fakultet të dytë.Ky “fakultet” certifikohej me një kurs një vjeçar pasuniversitarpër gazetari dhe këta ishinkontingjenti, ku merreshingazetarët e rinj në organet e atëhershmetë shtypit. Një fat të tillë e pataedhe unë: Kontaktin e parë me shtypin qendrore kam pasur nëpërmjet gazetarit të njohur, të ndjerin Astrit Nuri, me ndërhyrjen e të cilit botova te “Zëri i Popullit”. Astriti e kishte dëshirën që të më prezantonte si kandidat për gazetar në këtë gazetë. Atë e kishin bindur shkrimet e mia, por ishte një pengesë e pakalueshme te “Zëri…”: Gazetarët në këtë gazetë duhej të ishin medoemos anëtarë të Partisë së Punës. Ishtenjë kusht që nuk mund ta kapërcente askush.Kështu që emri im (nëpërmjet artikujve të botuar) u prezantua te një shef tjetër dhe te një gazetëtjetër: ky ishte Hamit Boriçi, asokohe kryeredaktori gazetës “Bashkimi”, gazeta e dytë, ndër dy të vetmet të përditshme që dilnin në Shqipëri deri në fillim të viteve ‘90-të. Ishte fundqershori i vitit 1984… Keni qenë gazetar në gazetën “Bashkimi”, megjithëse vinit nga një shtresë “me cennë biografi”… Gazetar në “Bashkimi” kam qenë vetëm tremuaj, nga korriku deri në shtator 1984. Madjeas emërimin përfundimtar kryeredaktori nukmundi ta realizojë, sepse komiteti i partisë iLezhës nuk e dha “vizën” e tij për arsye biografike.Edhe pse bëhej fjalë për vëllain e gjyshit (un nuk e kisha aq të afërt në pemën gjenealogjike),por ai ishte pushkatuar “si armik i popullit” dhe“shtypi i partisë”, nuk mund t’i kapërcente tëtilla epitete. Kur ma komunikoi kryeredaktorinë zyrën e tij se “hë për hë nuk mund të mbajmënë gazetë”, mua m’u mbushën sytë me lot, por epashë se edhe ai u prek shumë. Gjatë atyre pak muajve ai ishte bindur plotësisht se unë mund të bëhesha gazetar i mirë për sektorin, ku më kishte ngarkuar. Më kishte dërguar me shërbime në disa rrethe të vendit dhe e kisha justifikuar besimin. Hamit Boriçi ishte i veçantë. Gazeta “Bashkimi” konsiderohej më “e lirë” po e quaj, (jo liberale), edhe falë kapacitetit të tij si drejtues dhe shpirtgjerësisë së tij për të përkrahur të rinjtë dhe ata që nuk kishin përkrahje, nganjëherë edhe me kosto “në kartën” e tij. Kur mëdha dorën, më përcolli deri te dera dhe më porositi: “shkruaj dhe unë do të botoj. Do të të ndihmoj kudo që të jesh”. E vërteta është se ai e mbajti fjalën. Nuk më braktisi. Mendoni mua, një agronom veshur me çizme në një sektor gjysmë malor dhe nga ana tjetër isha prezent pothuaj çdo javë në faqet e gazetës “Bashkimi” dhe shumë herë shkrimi im vendosej në vendin e kryeartikullit. Ata që nuk më njihnin nga afër, kishin të drejtë të mendonin se isha gazetar funksionar. Dhe vërtet pas mesit të vitit 1987 e deri në fund GJOVALIN GJELOSHI të vitit 1990-të, më ndihmën e kryeredaktorit,i cili u interesua për mua deri në majën e piramidës së pushtetit të kohës, unë vetëm pagën nuk merrja në gazetë (paguhesha në Stacionin Bujqësor të Lezhës). Përveç “Bashkimit”, punoja me gazetën “Koha Jonë”, isha edhe korrespondent i “Shtëpisë së Propagandës Bujqësore” në Tiranë. Ju jeni një gazetar që bazoheni gjithnjë në realitet dhe kritikë. Cilat kanë qenë disa nga pasojat e pasqyrimit të realitetit kritik nga ana juaj? Ndonjë përvojë prej jush. Nuk është se jam vetëm unë i tillë. Realiteti dhe kritika, përpos të tjerave përbëjnë dy shtylla të një gazetarie investigative të mirëfilltë. Përveç profilit që unë e kam fituar me eksperiencën time, kam patur fatin të njihem me kohë e të punoj me gazetarë të tillë me emër si Qemal Sakajeva, Mitro Çela, Filip Çakuli, Shyqyri Skënderi etj.. Në gazetën “Rilindja Demokratike”, “treshja” e njohur e fillimit të shtypit opozitar shqiptar: Frrok Çupi, Preç Zogaj dhe Mitro Çela ishin ata që më bënë emërimin në ditët e para të daljes së saj. Me këtë dua të të them, se nuk ke sesi të formësohesh ndryshe, përveçse si një gazetar që mbështetesh te realiteti dhe lëvron kritikën. Thotë një fjalë: “kush u kritikua dhe u gëzua”. Por unë me gjithë shkrimet kritike që kam botuar, nuk kam pasur “armiq”. Kritikat nuk kanë qenë asnjëherë me tendencë apo për mëri personale. Por nëse duhet të flasim për pasoja, ato duhet t’i kërkojmë përpara vitit ‘90-të. Më vjen keq ta them, por me gjithë kufizimet në lirinë e shtypit në këtë periudhë, autoriteti i gazetarit ishte i padiskutueshëm. Një shkrim kritik bënte “namin” në analizën e pushtetit. Kur dikush kritikohej në gazetë, nuk shpëtonte paq. Por edhe kritika nga ana e vet, duhej të bëhej e argumentuar dhe ebazuar, se ndryshe gazetari nuk e kalonte lumin me një “më fal”. Më e vështirë ishte për negazetarët që ishim në rrethe dhe nuk ishim funksionarë. Për shkaqe të kritikave të botuara në këtë periudhë, si bie fjala për komitetin ekzekutiv të rrethit, për ndërmarrje e kooperativa bujqësore, për ministrinë e bujqësisë etj, disa here më diskutuan si në trajtë të gjyqeve në kolektivin e punës dhe vendosej prej organeve të pushtetit për të më transferuar “për nevoja pune”. Por unë tashmë e kisha fituar një emër dhe gazeta e mbronte gazetarin e saj. Në shtypin e lirë “demokratik”, të paktën në Shqipëri, janë përmbysur këto raporte. Vetë ligji për shtypin, me një nen: “shtypi është i lirë” do të thotë që gazetari mund të kritikojë, por kritika e tij shkruhet në akull dhe jo “si e zezë në të bardhë”. Keni bashkëpunuar me shumë organe shtypi që dalin sot në tregun mediatik. A mund të na thoni se në cilat organe jenindjerë i paragjykuar? Po të jap një shembull: Në prag të 100- vjetorit të pavarësisë bëra një shkrim ku kritikoja “përgjumjen e pushtetit vendor” në

============================================================================= detyrimet ndaj këtij përvjetori. Shkrimin e dërgova te një gazetë partiake, gazetar i së cilës kisha qenë vite më parë. Nuk e botuan. I nervozuar, të nesërmen u ula para kompjuterit dhe duke shkelur etikën gazetareske, e nisa shkrimin në disa gazeta njëherësh (ishte një problem që vërtet meritonte vëmendje). Të nesërmen e botuan shumica e tyre. Me të drejtë, një mikut tim, kryeredaktorit të njërës prej tyre, nuk i kishte ardhur mirë që shkrimi nuk kishte “ekskluzivitet”. E thashë këtë, se i paragjykuar mund të jesh në gazetat partiake, se ato kanë një politikë botimi më strikte. Ndërsa tek të pavarurat, sado të varura që të jenë, hapësirat janë më të admirueshme. Jeni autor i disa librave, ku mund të veçoj veprën publicistike “Afër dhe larg”. Cili ka qenë motivi që keni shkruar një vepërtë tillë? “Afër dhe larg” është i ngjizur udhëve të mia jashtë atdheut. Si gazetar, jashtë profilit tim ekonomik, gjithmonë kam pëlqyer reportazhin problemor. Ky libër, këtu mbështetet. Me këtë libër nuk kam dashur t’i tregoj lexuesit, se sa herë kam dalë jashtë shtetit, por çfarë kam punuar kur kam shkuar atje me paratë e tyre. Di shumë zyrtarë që, “si shkojnë, vijnë”. Kur kthehen, tregojnë nëpërkafene mes vartësve të tyre vetëm artin e kuzhinës apo çmimin e dhomës së hotelit. Prej çdo vendi, ku kam qenë, unë kam vëzhguar vendin tim dhe jam munduar “të vjel”përvojë duke mbajtur edhe qëndrim kritik ndaj fenomeneve që më kanë bërë më tepër përshtypje. Para disa vitesh keni botuar veprën studimore (histori e gjenealogji) “Brezni të Kelmendit”, volumi i parë. Dy fjalë për atë krahinë që është bërë objekt i studimit tuaj? “Dy fjalë”, më zure ngushtë. Për gjithsecilin “krahina e tij” është më e çmuara. Deri këtu, jam si të gjithë. Por është interesante,megjithëse ka 300 vjet që të parët e mi janë larguar nga Vermoshi (në fakt për të mos e braktisur kanë ardhur në Lezhë, unë më shumë e ndje veten prej asaj krahine se sa prej aty ku ne jemi me shekuj. Akoma nuk nxitem me shkrua një libër për Lezhën, për Kelmendin po, dhe kam prapë në planet e mia. “Dy fjalë”për këtë krahinë do të ishin: vendi i eposit të e vallja e shpatave dhe u konservuaveshja më e vjetër, xhubleta; raca më antiosmane dhe më e panënshtruar para askujt; vendi ku lindën paraardhësit e burrave të shquar si Papa Klementit të XI-të e Aleksandër Targetës. Ku u lind Ibrahim Rugova, Angjelin Prelocaj, Rexhep Qosja etj; krahina ku gruaja ndjehet dhe është vërtet zonjë. Françesko Jakomoni do të shkruante për këtë krahinë: Kelmendi, filizi më i pastër i trungut të vjetër ilirik. Kur përmendim emrin tuaj, na vjen në mendje etnografi At Kolë Berishaj, veprën e të cilit e keni përgatitur dhe botuar pothuaj të plotë dy herë. Si keni rënënë kontakt me arkivin e tij? Kontakti i parë ka qenë me vet autorin. I pari dhe i fundit në vitin 1991, sepse ai pas kësaj kohe vdiq shpejt. Unë atëherë isha thjesht një gazetar tek “RD”, por me mua atë ditë në takim me të ishin edhe dy shkencëtarë: Prof. Dr. AfërditaOnuzi dhe Prof. Dr. Hamit Boriçi. Dy veprat e para i kemi përgatitur të tre bashkë. Ndihmë të pakursyer kemi pasur edhe nga famullitarii Tuzit, Padër Pashko Gojçaj. Pastaj në vijimësi,unë isha më i riu, jam marrë kryesisht vet mekëtë vepër. Arkivi i autorit, nëse mund ta quajmë kështu, më është lënë në dizpozicion nga misioni Françeskan në Tuz, duke pasur besimtë plotë se do të bëhej një punë e mirë. Pas ribotimit të veprës, për të cilën kanë sponsorizuar familja e autorit dhe Misioni katolik në Tuz, kam rënë në kontakt edhe me kujtimet e tij, të cilat do të përgatiten për botim në një kohë tëpërshtatshme për ne. Nëpër duart tuaja kanë kaluar për redaktim kohët e fundit disa libra të zhanreve të ndryshëm. Ç’mendim keni për krijuesit e sotëm dhe botimet e shumta? Së pari, redaktorin e çmoj. Unë për vete, mos botofsha kurrë, jo thjeshtë pa një firmë, por pavënë dorë në vepër redaktori. Kam dëgjuar zëra, që redaktorin e quan censurë, që një funksion të tillë e ka shpikur realizmi socialist etj, etj. Më duket absurditet. Nga ana tjetër, nuk duhet të barazojmë redaktorin me korrektorin apo lektorin. Janë gjëra të ndryshme. Mendoj se krijuesit duhet të kenë guximin që t’ia besojnëveprën e tyre redaktorit që ata vet e zgjedhin.Por nuk duhet të pranojmë kurrsesi qëredaktori “të firmosë” pa e parë lëndën. Vërtet nuk është koha që redaktori mund të ndalojë botimin e një vepre, por autorët duhet të vijnë deri në këtë pikë “me vetërregullim”, edhe pa ligj të shkruar . Botimet e shumta janë një sukses, por duhet të shmangim librat e porositur. Mund të falet një poezi e dobët, por nuk mund të anashkalohet një pavërtetësi historike që e hasim në një libër. Ka autorë, që po t’u bësh njëbilanc, më shumë u dalin librat e shkruar se sa të lexuar. “Të shkruash një faqe, duhet të lexosh 30 faqe”, është një shprehje që na e kanëmësuar prej kohësh. A është i lirë shtypi i sotëm shqiptar? Më sipër përdora një shprehje: “shtypi i pavarur, sado i varur qoftë…”. Në Britani qarkullon një gazetë që e sponsorizon qeveria, me mision për të kritikuar qeverinë. Në atë moment që gazeta nuk e realizon këtë platformë, ajo “kërcënohet” për ndërprerje të fondeve (çudir angleze). Ndërsa tek ne gazetat janë të pavarura deri aty ku jemi të detyruar të fërkojmë gishtin e madh me atë tregues, sa nuk na ka shkelur kush në kallo, sa nuk kemi hyrë në zonën e tjetërkujt. Kohë më parë më thoshte një miku im kryeredaktor, “se kam bërë një pakt me filanin (kryeredaktor i një gazete tjetër): ti mos më prek këtu, unë nuk të prek atje. Dhe këtë e kanë të qartë edhe gazetarët tanë dhe nëse e shkelin, nuk punojnë më me ne” etj, etj. Pra, po mendoj për një pavarësi “de jure” të shtypit. Mesazhi juaj për inteligjencën e sotme shqiptare Para disa ditësh një eurodeputet, për krizën në Ukrainë ndër të tjera shprehej: “SHBA dhe BE duhet të venë sanksione që të rëndojnë mbi popullin rus. Ata e kanë votuar Putinin…”. Inteligjenca jonë duhet të ndërgjegjësohet për vete, por edhe të ndikojë mbi zgjedhësit shqiptarë për shenjtërinë e votës. Kohët e fundit, “lypsarët” e votës janë kthyer në blerës të saj. Kush është sovrani, nëse votuesi e shet votën e tij, shet të drejtën e ushtrimit të pushteti

============================================================================= POEZIA E RE ITALIANË NË FAQET E REVISTËS KUQ E ZI Poetja : Ambra Simeone Ambra Simeone ka lindur në Gaeta më 28-12-1982, aktualisht jeton në Monza. E laureuar në Letërsi Moderne dhe e specializuar në Filologji Moderne me linguistin Xhuzepe Antonelli, e me një tezë mbi poetin Stefano Dal Bianko. Bashkëpunon me Shoqatën Kulturore « deCiomporre » Përmbledhia e fundit me poezi « Lingue Cattive » doli me janar 2010 nga tipografia e Giulio Perrone botues i Romës. I vitit 2013 është përbledhja me tregime “Come John Fante... prima di addormentarmi” Botuar nga « deComporre ». Disa tekste të saj janë paraqitur në revista letrare kombëtare dhe antologji ; dy të fundit për « LietoColle » nga Gjianpiero Neri, dhe për EditLei nga Xhorxhio Linguaglossa. da “Ho qualcosa da dirti” quasi poesie - deComporre edizioni - 2014 io dico che non ha costi un’idea io penso proprio che non ha costi un’idea, ma che forse un po’ su ci devi lavorare, quel tanto perché si capisca un poco non molto, perché altrimenti ti viene su troppo imbellettata, ma neanche troppo poco, che poi sembra una cretinata, insomma io penso che non ha costi un’idea, ma che forse se spendi qualche soldo in più per un libro che ti piace, questo può fartene venire una buona, che magari ci scrivi su qualcosa di onesto, e non solo su questo libro, ma anche su tutti gli altri che leggerai, perché se dico che non ha poi tanti costi un’idea, è perché l’ho sperimentato, ho preso un’idea e ci ho scritto su questa poesia, l’idea era di scrivere una poesia sulla creatività, diciamo così, e allora l’ho scritta, ma non ci sono stata poi tanto tempo a correggerla, e neppure troppo poco, insomma ci ho messo il tempo che serviva, così per lanciarla nel mondo e per vedere se qualcuno riusciva a prenderla. la bambina del ventunesimo secolo c’è questa bambina che viene da me a fare ripetizioni, e non avrebbe neppure tanto bisogno di venire da me, che lei mi sembra brava comunque, ma la madre invece insiste, a me, quando andavo a scuola, nessuno insisteva che facessi ripetizioni, forse ero più intelligente, o forse erano più intelligenti i miei, ma io alla fine facevo i compiti da sola, allora magari ero un genio, comunque, questa bambina, quando gli parlo di storia e delle guerre, mi dà l’impressione che non capisce, e pensa che se qui la guerra non la tocca, pensa che anche in altri paesi non la toccherà mai, e allora mi guarda strano, dubita che stia dicendo qualcosa di vero, perciò lei qui la guerra non la vede, e forse anche in altri paesi la guerra non c’è, così scuote la testa, mentre, poi dopo, arriva un suo compagno e comincia a picchiarla, come si fa tra compagni di classe, tra maschi e femmine, e penso alla frase di una poetessa algerina, che ho sentito una volta, però non mi ricordo come si chiama, dice a ognuno la sua rivoluzione, e ci scrivo vicino, se si riuscisse a capire quando è il momento, per combattere anche qui, anche in questa casa, e forse anche a scuola. quella volta lì che ho letto qualche libro quella volta lì che ho letto un libro di Balestrini, ho pensato subito che l’avrei potuto scrivere anch’io, e non nel senso, guarda là come sono brava, io scrivo come Balestrini, eh no, mi sono detta invece, ma va là, che la pensiamo allo stesso modo? e mi verrebbe da chiedermi come mai ho pensato così, perché dopo, quando ho letto un libro di Nori, e ho visto che caso strano, mi sembrava proprio di scrivere come lui, poi mi sono detta possibile che io e lui siamo sulla stessa lunghezza d’onda, insomma, abbiamo l’antenna puntata sulla stessa frequenza? eh no, non può essere, perché poi quando mi è capitato di leggere, così su due piedi, che me lo avevano regalato, un libro di Campanile, che cosa mi è capitato? che anche con lui, mi sono accorta che insieme la pensavamo uguale, e che quell’ironia, forse poteva essere come la mia, e non nel senso, guarda sono ironica come Campanile, ma nel senso che bello, siamo dalla stessa parte, e così, all’improvviso, sono arrivata a pensare, che voglio proprio continuare a leggere i libri che mi sono scelta, e non quelli che mi consigliano gli altri, perché quelli che li scrivono

============================================================================= sono dalla mia parte, quando sono dalla mia parte, perché li ho scelti io, solo che uno non si accorge mica di far proprio parte di quello stesso club, e allora forse ti chiedi se siamo davvero sulla stessa barca, oppure se è un’illusione, perché magari in fondo siamo anche un po’ diversi, ma forse questo, alla fine, non importa poi molto. made in Italy [for sale] volevo sottolineare che questo titolo è in inglese per un motivo molto serio un po’ perché abbiamo appurato che l’italiano è in crisi da tempo, diciamo dagli anni novanta, forse un po’ prima o forse anche un po’ dopo, e non si capisce tanto il perché, visto che abbiamo abbastanza parole da poter usare, per ogni situazione, potremo anche fare uno sforzo, e invece, lo sforzo si fa per dirla in inglese, e a me sembra proprio uno spreco di energie, imparare parole che non sono della tua lingua, per fare più scena, solo per dire, toh, ma guarda come sono bravo, parlo inglese, come i personaggi di Camilleri che parlano siciliano, ma che poi non è un siciliano vero, mica parlano davvero così, i siciliani, insomma a parte che ne avremo di parole da usare, ma se poi le vendiamo o meglio le buttiamo per sostituirle con altre, e quindi, a dirla tutta, neppure ci guadagniamo niente che tanto le sostituiamo, perché dovremmo venderci anche le cose? e lì, sulle parole, non ce ne frega niente, ma vendere quello che ti mangi, quello che ti vesti, quello che respiri, quello che fa Italia, tipo i monumenti, le piazze, le opere d’arte, i paesaggi, le strade, le isole, a me sembra un po’ esagerato, perché poi non so che ci mangiamo, che vestiamo, che respiriamo, non so che dire agli amici che fa Italia, e che monumenti fargli vedere, e che opere d’arte, che paesaggi, che strade e che piazze, quali isole fargli visitare, questo mi chiedo, e non mi sembra difficile rispondere, se uno ci pensa un po’ su, che così subito so cosa fare, e cioè di cancellare la frase made in Italy, e non solo perché non ha più senso se la dico, ma anche perché, almeno per una volta, ci sono riuscita io e ho buttato qualcosa di inglese, in cambio di un po’ di soddisfazione. mi prendo la libertà di quel che scrivo e poi questa storia della libertà io davvero me la sono sempre chiesta, che ti dicono che molte persone della tv, politici, soubrette, giornalisti, attori e che persino molti scrittori famosi, non sono liberi come quelli che non li conosce nessuno, perché a loro manca di fare certe cose normali, come andare a fare una passeggiata da soli, farsi fotografare solo quando vogliono loro, fare l’amore senza dire niente a nessuno, e che allora la notorietà non è più una questione di libertà, se dicono, che più sei noto e più perdi la libertà di fare certe cose, come le fanno tutti gli altri sconosciuti, ma a molti sembrerebbe una bufala, e allora non conviene essere famosi? lo dicono tutti? io quindi me la sono sempre chiesta questa cosa qua, che forse uno è libero se non è riconosciuto è libero se nessuno sa chi è, cosa fa e come vive, uno è libero se diventa invisibile, e forse è proprio una bella scusa, una bella invenzione ideata da chissà quale creatore, mah, sarà, proprio un bell’affare la libertà, che uno però non è libero di diventare famoso, ma di essere uno come tanti, uno in una massa indistinta di sconosciuti, così ti dicono, dunque secondo me la libertà l’ha inventata un bravissimo scrittore. Duomo di Monza Gaeta

============================================================================= Kostume të Arbëreshëve të Italisë Veshje të 1800 Veshje popullore festive të kohës tashme 1800 Modele për veshje popullore grashë.

============================================================================= ********************************* Një populi që harron e mohon të kaluemën e tij qoftë të lavdishme, ashtu dhe te hidhur, nuk mundet kurrë me ndërtue nji t'ardhme të begatshme, as mundet të zhvillojë nji kulturë të shëndoshë, e ndoshta rrezikon të shuhët fare. Revista Kuq e Zi ndjek pikërisht këtë vijë e këto kritere, duke i vu randësi së kaluemës, qoftë nga ana historike, po ashtu nga ana kulturore, shoqnore, humanitare, politike, të përmasave kombëtare. Ajo ka për qëllim të paraqesë ngjarjet ashtu siç janë, t'i rivlerësojë ato që u shtrembnuen e fallsifikuen nga pikëpamja historike, nga akademikët e historianët e indoktrinuem me idelogji marksiste. Kulturës i kushton vëmendje të posaçme, për ta rikthye në vlerat e veta të vërteta, duke ditun se diktatura komuniste, gjatë nji gjysmë shekulli, i imponoi vendit e kombit nji kulturë të huej që i kishte rrajët te "realizmi socialist” i servirun nga stalinizmi që e dëmtoi randë gjithë kulturën shqiptare, së cilës ia eliminoi intelektualët ma të shquem, me anë të krimit e të terrorit të pashembëllt. Kjo nuk duhet harrue kurrë ! ***************************************

============================================================================= Stema e pare e Papës Klementi XI (Gjon Françesk Albani) kishte për symbol shqipën dykrenare

============================================================================= Kuq e zi – 2011 – viti XX Nr. 85-86 R E V I S T E K U L T U R O R E E U R O – S H Q I P T A R E « ÇLIRIMI » TERROR E GENOCID KOMUNIST NE SHQIPERI

============================================================================= Shqiptarve s’kanë ç’u duhën ideologjitë e hueja duke pasë një te vetmën të tynën, Shqiptarizmën, Idealin Kombëtar. THEMELUE NE BRUKSEL ME TETOR 1993 E DREJTUE NGA LEK PERVIZI BASHKEPUNTORE Myrteza Bajraktari, Robert Elsie, H.-J. Lanksch, Mergim Korça, Thanas Gjika, Frtiz Radovani, Daniel Gazulli, Paul Tedeschini, Tomorr Aliko, Eugjen Merlika Piro M. Tase, Arben Sebastej, Mark Bregu, Gjovalin Kola, Kastriot Marku, Visar Zhiti, Peter Tase, Lahutari Shqiptar, Shqiponja Duro, Jusuf Zenunaj ================= PAJTIMI VJETOR Belgjikë.................................40 Euro Europë.................................50 “ Amerikë, Australi.................60 “ Shqipni, Kosovë...................20 “ ================== PAGESAT Me llogari Bankare ose Postë të thjeshtë Llogari Bankare Nr. 001-2138758-81 BNP PARIBAS FORTIS BELGIQUE Adresa : Revista Kuq e Zi Rue de la Victoire, 18 1060 Bruxelles Belgiqu E-mail : lekpervizi@gmail.com P E R M B A J T J E * Editorial 86 Lek Pervizi ................................................................4 * “Çlirim” apo pushtim Simon Mirakaj ........................................................5 * Spektri i “Çlirimit” Arben Sebastej ……………………………………10 * Kurrëmë…Nuremberg…! Fritz Radovani…………………………………...12 * Vizita e Papës Frabçeskut në Shqipni Frank Shkreli ……………………………………..13 *Bteja e paqene e Fushës Mullejave M. Pirraku................................................................16 * Shënime mbi organizimin e Kombit Prenk Pervizi............................................................20 * Jehona e fundit e Kadaresë Bajame Hoxha………………………………….…24 * Të huajt për Shqipërinë e Shqiptarët Piro M. Tase……………………………………..26 * Risgjimi i poezisë shqipe Allen Grossman………………………………….32 *Poetë shqiptarë në Belgjikë……………………...33 * Zbuluim në arkivat e vVatikanit MusaAhmati……………………………………..36 * Kitara e Vaçe Zelos Gëzim Çela………………………………………...38 Ars poetica italiana Ivan Pozzoni……………………………………..40 Lëxoni e perhapni Revistën Kuq e Zi

============================================================================= EDITORIAL 86 Duke kapërcye mbi shumë çështje të tjera të botësë sotme shqiptare, ngjarja ma e randësishme e këtyne 24 vjetëve të fundit, asht dhanja e Statusit Shqipnisë në qërshorin që shkoi. Asht krejt e kotë të nxirren justifikime që kalojnë edhe në forma kritikash deri dhe nenvleftësimësh nga politikanë që e kanë humbë nocionin e interesave të Atdheut e të Kombit shqipar. Pse ky akt historic nuk u realizue disa vjet ma pare? Nuk hyjmë në polemikë, por faktet flasin qartë se ka pasë një nënvleftësim dhe pakujdesi të madhe në zbatimin e kushteve qe kërkonte Europa, që nuk u realizuen në kohë. Kjo i dha rast për të fitue lavdinë e kësaj arritje, dhe i erdhi në dorë Qeverisë së tanishme, dhe meritat e mirëfillat i shkuen Kryetarit të saj, Z. E. Rama. Ne do t’ishim gëzue po ashtu po t’ishte se Statusi t’ishte fitue për mer itë të ish Kreyministrit Bedrisha, po ja që ky sukses i dedikohet Kryeministrit dhe Qeverisë të tanishme. Kjo nuk asht polemikë por vetem pasqyrim faktesh. Patjetër se ky sukse i madh historike i përket gjithë shqiptarve të çdo ngjyre pàrtiake apo ideore, sepse manëfund mbërritem që të identifikohëmi de fakto si europianë, në një kohë kritike ku dikush donte të na mbante jashtë saj, për qëllime arriviste dhe aventureske. Çdo shqiptar e ka fare të qartë këtë punë, që e kanë mbajtë të ndrydhun në vete. Tashti shqiptarët e ndjejnë veten të shpëtuem nga tendencat për t’u njohun si vend aziatik apo arabik, duke qenë puro europianë, jo vetëm si race, por edhe si koncepte, histori e kulturë mijavjeçare europiane. Konkretisht ky afrim u arrit me marrjën e Statusit që i hap rrugën integrimit final të Shqipnisë në Europë Duke qenë 550 vjet të ndamë prej saj, ja që erdhi dita të ribashkohëmi në të gjithë aspektet e mundshme, ku kryesorët jane jo vetëm ato fizike, por ma tepër ato shpirtnore e morale. Shpirtnish e moralisht shqiptarët e kanë ndjerë vetën gjithmonë europianë. Kjo asht një meritë e padiskutueshme. Ardheu i madh i shqiptarve, jo ai territorial, asht Europa. Rilindasit tanë ishin të vetëdishëm për këtë, dhe pikërisht nga kjo vetëdijë ata ia kushtuen jetën dhe veprimtainë e tyne, shpëtimit të Kombit shqiptar nga kthetrat aziatike. LEK PERVIZI Falendëron gjithë bashkatdhetarët për urimet e 85 vjetorit të ditlindjës tij, 26 Qërshor 1929-2014. Atdhetarë e intelektualë të lartë, me shpirt e moral patriotizmi dhe ideale shqiptarizmi; mjerisht nuk kanë lindun pas tyre dhe as që ka sotpërsot që t’u arrije ta kambët, e jo ma të matet me ta. Ky asht mjerimi i Shqipnisë dhe i Kombit shqiptar, sepse nuk ka ma koka të tilla që ta udhëheqin e drejtojnë drej përparimit krahpërkrah me popujt e tjerë europianë. Veç se kjo ditë u arrit dhe nuk mund të mohohën mertitat e atyne që e realizuen. Puna ma e mire asht se kjo ngjarje na e lehtësoj mendjën dhe na e ktheu në një optimizëm shpresëdhanës për një t’ardhme ma të begatshme për shqiptarët. Nuk kemi se çfar të shtojmë tjetër për deri sa Europa na pranon në gjinin e saj si bij të braktisun që kishim mbetun. Kjo braktisje që na kushtoi 550 vjet izolim nga Europa nuk ka dyshim se na ka kushtue shtrejt, sepse kundrejt perparimit e zhvillimit që mori qytetnimi europian, shqiptarët paten fatin e keq të mbetën mjaft mbrapa. Nuk mjaftuen 500 vjetet e Turkisë por u desh me durue edhe zgjedhën 50 vjeçare të diktatturës komuniste, qe na mbajti në një izolim hermetik.

============================================================================= “Çlirimi” apo pushtimi i Shqipërisë ? Atë që nuk e bënë pushtuesit e huaj e bënë pushtuesit vendas “çlirimtarët”, u thënçin ! Pasi dogjën vranë, varën e burgosën sa deshën, komunistët krijuan menjëherë “kampet” e internimit që nuk ishin pare kurrë në Shqipëri më pare, duke ia kaluar çdo pushtuesi të huaj. Kampet e internimit të periudhës 1945-1954 nga Simon Miraka sipas dëshmive të Vasil Kokalit e Lek Pervizit veteranë të kampëve Nga kampet e Krujës dhe Beratit, deri tek i Portopalermos dhe i Tepelenës. Menjëherë mbas çlirimit dhe vendosjes të pushtetit komunist në Shqipëri filluan raprezaljet kundra kundërshtarëve politik. Në, pjesën e Europës perëndimore filluan rindërtimin, mbas shkatërrimit të luftës, në pjesën e Europës Lindore filluan të hapin kampe internimi, që ngjasonin me kampet e nazismit. Filluan vrasjet me gjyq e pa gjyq,filluan torturat në burgje,internimet, diegia e shtëpive , grabitja e pasuriv dhe konfiskilmi e rrëmbimi i pronave etj. Shqipëria u kthye në një shtet burg. Këtij terrori të panjohur në historinë e popullit tonë ju thurën dhe këngë, si ajo e famëshmja”enver hoxha e mprehu shpatën”. Shpata e partisë si shpata Demokleut i qëndroi mbi kokë njerëzve të pa fajshëm për dyzet e pesë vjet. Nëse do të kishte çmime për krime, burgime dhe internime Shqipëria për nga numuri i popullësisë do të zinte vendin e pare. Janë vrarë me gjyq e pa gjyqe afro 7000 vetë, janë burgosur 23.000 persona, janë internuar e dëbuar afro 300.000 familje. Në cilin vend u vra gruaja shtatëzënë, në cilin vend u vranë e u varën poetët, u vranë klerikët. Në cilin vend u dënua me ligj fëmija në djep, me internim dhe doli nga kampi 45 vjeç? Për ne është e vështirë të përshkruajmë çfarë ndodhi me ne, në këto kampe.Për të qenë sa më të saktë duhen shtruar disa pytje: 1- Çfarë kuptojmë me fjalën internim me apel ? 2 -Si bëheshin internimet e periudhës 45-54? 3- Sa kampe kishte? 4- Si trajtoheshin njerëzit? Me fjalën internim në kuptimin linguistik kuptojmë një qëndrim të detyruar në një vend të caktuar i tretur larg krahinës e qytetit tend në një vend të caktuar, pra ne një kamp të rrethuar me tela me roje, policë të pa shpirt që përveç emrit njeri, nuk kishin as gjë të përbashkët me njeriun. Apel do të thotë thirrje emër për emër i të internuave me listë. ky apel bëhej dy deri tri herë në ditë, me orar të caktuar nga komanda. Internimet beheshin pa vendime. Vendimet i kishte vetë sistemi i diktaturës që po vendosej në Shqipëri. Makinat të shoqëruara me policë ju afroheshin shtëpive të rrethuara nga ushtarë të armatosur. I nxirrnin njerëzit nga shtëpitë me forcë. Plaçkisnin çfarë ishte me vlerë dhe duke i shtyrë me tytat e armëve i hipnin në makinë e i nisnin nëpër kampe përqëndrimi të shpërndarë në të gjithë vendin. Duke i lënë të marrin vetëm rrobat për të fjetur, edhe ato me numër. Ata të Veriut dërgohej në jug ndërsa ata të Jugu në veri. Fillimisht internimi përfshiu familjet më të rëndësishme, kryesisht ato të Veriut, që і I grumbuluan në Berat. Ato të Jugut në Krujë. Ishte hap fjala se në marrëveshje me sovjetikët e jugosllavët degdisnin në Siberi me anijet ruse. Por іshin fjalë të dalura nga frika mos vërte bëhej një gjë e tillë. Beratii u bë qëndra e pare e internimëve më maj 1945 ku u internuan kryesisht familjet e mëdha të veriut.

============================================================================= Kampet e internimit tӫ Beratit e Krujës Dy ishin kampet e fillimit, ai i Beratit dhe i Krujës. Kampi i Krujës (17Qershor-7 korrik 1947). Në këtë kamp të internuarit kanë jetuar vetëm me 600 gramë bukë misri në ditë. Plot dy vjet punuan të internuarit me punë të rëndë krahu. Ata flinin në stallat e kafshëve të rrethuar me tela e të ruajtur nga policia. Në Berat të internuarit jetonin në kazermat e pashait e në kala. Në Berat u internuan qyshì në majin 1945 familjet e mëdha të veriut ku ato ma te rëndësihmet ishin : Gjomarkajt e Mirditës, të Preng Pervizit, të Muharrem Bajraktarit, Fiqri Dines, Hysni Demës, Murat Kaloshit, Cen Elez Ndreut, Sinaj, Gole, Agolli, Pervizajt e Zerqanit, Mirakajt e Pukës, Llesh Marashit, Bilal Kolës, Kaziu i Matit, Bam Kupit të Krujës (jo familja e Bazit që u internua me 1950 në Tepelenë). Nga Tirana, Kaceli, Petrela, Progri, etj. Shtojmë familjet e Bajraktarve të Mirditës, të Lezhës, të Pukës, të Malsisë Madhe, dhe familjet malësore Miraj, Cokaj, Sykaj. Familjet nga Kurbini, Ukasanaj , Pirolët, Lekaj, Qipi dhe familjet qytetare shkodrane, Luka, Topalli, Vasija, etj. Prej Beratit, një pjesë që ishin me të rinj i dërguan në Kuçovë për të punuar në ndërtimin e fushës së aviacionit (burrat) dhe ne bujqësi (kryesisht vajzat e grate). Pati rastee ku detyronin me punue vajzat nga mosha 12 vjeçe. Kur nuk e bënin normën, rriheshin nga komandanti i kampit Pandi Anastasi. Duhet theksuar se kampet ishin mbushur me gra, fëmijë, e pleq. Ndërsa ne kampin e Beratit u arrestuan e denuan me burg dy vajzat e Gjon Markagjonit, Marta e Bardha, dhe vajza e Hysni Demës, Vera. Kampi i Krujes kryesish me famije jugore, Kullaj e Zemblakut, Abaz Ermenit, Kokali, Argjendari, etjera familje korçare, kryesisht nga Devolli; familje nga Saranda, Dropulli, Gjirokastra, disa familje minoritarë, si Mavromati, etj. të cilave nuk na kujtohën emrat. Nga Kruja një pjesë i internuan në Kashar për të punuar në bujqësi. Ndëìsa ato të Beratit i dërguan në Kuçovë, siç treguam. Në Nëntor të 47, një pjesë internuar të Beratit і dërguan në Kamëz duke і strehuar nëpër çadra e stalla. Kjo bëri pëìrshtypje sepse aty sollën familje veriore, si Gjomarkaj, Dine, Dema, Kaloshi, etj. dhe kjo u muar si një masë e diktuar nga Jugosllavët se tashmë kampet duhëshin hequr dalëngadalë. Sepse kufiri verior ishte I pakalueshëm. Megjithatë trajtimi vazhdonte të ishte shum i keq. Këtu, thotë një nga të internuarit e atij kampi, kemi punuar zbathur edhe në kohën e dimrit ku balta shkonte deri në gju. Me prishjën me Jugosllavinë, ato u rikthyen urgjentisht në Berat, і cili qytet u mbush me t’internuar nga zonat kufitare veriore, ku pati ikje masive, familjësh dhe burrash të arratisur, familjet e të cilëve u internuan. Kjo punë u bë problem në qevri, dhe u vendos që kampi і Beratit të çvendosej në Tepelenë. Të internuarit e kampit të Beratit në 1948 i dërguan në Tepelenë., dhe і ndanë në tre kampe, Turan, Memaliaj e Veliçot, në disa baraka të prishura dhe pa asnjë konditë higjenike-sanitare. Këtu plasën semundje epidemike, se dizanteria dhe një far forme kolere. Vdekjet pasuan njera tjetrën kryesish pleq e fëmij. Tregojnë gratë që në ato tre kampe çdo ditë vdisnin 7 vetë. Kulmi arriti në Turan ku vetëm në një natë të gushtit 1949 vdiqen njeri pas tjerit në prehrin e nënav, 33 fëmijë. Sa që tregojnë të rijtë (nuk kishte burra) , se nuk arrinin të hapnin varret nën dritën e pishave e kandilëve. Kjo shkaktoi ardhjen e një grupi oficerësh të Ministrìsë Brendshme me nja dy mjekë. Ata mbetën të tmerruar, veçanërish mjekët. Çeshtja si duket u raportua drejt dhe ato kampe u hoqën dhe të gjithë të internuari u mbyllën në kampin famëkeq të Tepelenës në gazermat e ushtrisë italiane, që u bë kampi i çfarosjes apo Aushvici shqiptar. Transfirimi nga Berati u bë natën, në afro 40 kamionë, në rrugën e keqe të grykës së Kelcyrës. Gjatë rrugës një nga makinat rrëzohet dhe si pasojë vdiqën qifti Fadil e Xhuma Petrela, ndërsa dy foshnjet e tyre binjake shpëtuan mrekullisht. Pati dhe të plagosur, ku me rëndë ishte zonja Zina Ukaj. Gjatë kohës së Tepelenës, nga kampi i Turanit , disa djem të moshës 14, 15 vjeç (nuk kishte burra) i dërguan në Lozhan më 14 prill -12 dhjetor 1949 për të hapur një rrugë ushtarake. Ja si tregon një i internuar në kampin e Lozhanit, Vasil Kokali. Para se të shkonim në Lozhan, kemi qëndruar në Godoviat të Gramshit 17 ditë pa strehë në qiell të hapur, edhe moti ishte për ditë me shi.Nga Godoviati u arratisën 9 vetë, 6 kaluan kufirin një u vra,një u plagos e një u kap i gjallë. Disa nga këta ishin, Dilaver Dine (që u vra), një djali і Fiqri Dinës, Nikoll Gjomarkaj, Abdulla Kaloshi, Muhamer Ymeri. Më 7 Maj të vitit 1949, tregon Vasili, të shoqëruar nga forca të shumta ushtarësh, u nisëm nga Godoviati në këmbë për në Lozhan të ngarkuar me rraqet tona, mbas tre ditësh kemi mbërritur në Lozhan të rraskapitur nga lodhja e të uritur ,rrugës kemi ngrënë gjethe hardhije të egër. Punën e kishim shum të rëndë, hapje rrugë, ku gjetëm edhe 80 çamë. Kush nuk realizonte normën tregon Vasili e futnin për ndëshkim në ujin e ftoftë të lumit Devoll deri në brez. Mos harroni se këta të internuar ishin të moshës 14 ,15 vjeç. Në këtë kamp janë rrahur në mënyrë barbare , Nikolla Bicuni nga Dropulli i sipërm dhe Safet Xoxi nga Paramithija e Çamërisë. Më 12 dhjetor 1949, një pjese të internuarëve transferohen nga Lozhani për në Portopalermo.

============================================================================= Kalanë e Portopalermos komunistët « çlirimtarë » e kthyen në kamp e burg të tmershëm për familjet e mëdha e pastaj për burra të zgjedhur nga krahinat e ndryshme të Shqipërisë, të destinuar për t’u asgjësuar siç e dëshmohet në këtë shkrim. Portopalermo, 1949-51 Mua më nisën për në Portopalermo, thotë V.Kokali në Lozhan më mbetën dy vëllezrit njëri 14 e tjetri 15 vjeç, ndërsa motrën e nënën i dërguan në kampin e Valiasit, kështu familja ishte e ndarë në tre kampe e kjo jo pa qëllim. Në orën 5 të darkës na kanë hipur në makinë nën shoqërinë e një shiu të imtë.Të gjitha lëvizjet nga një kamp tek tjetri i bënin gjithmonë nën shi.Më 14 dhjetor në orën 10 të natës arritëm në Portopalermo.Në këtë kala kemi gjetur gra, fëmijë,plaka e pleq të sjellur nga kampi i Tepelenës.Në këtë kamp kishin sjellë për ndëshkim familjet më të nderuara nga krahina e veriut,si të Fiqiri Dines, Markagjonit, Mirakajve, Kaloshëve, Hysni Demës, të Cen Elezit, Preng Pervizit, Sinës, Goles, Nush Topallit, M. Bajraktarit, Kolaj, Spahia, si dhe shumë beqarë si Shpend Sherfi, Xhevit Matjanin, Bajram Xhafen, Avni Agollin, Hazis Kurjanin, Kujtim Velmishin , Sabri Dergutin, Luigj Markun e të tjerë. Aty sollën dhe dy djemt e Preng Pervizit, vëllezërit Valentin e Lek Pervizi. Më vonë filluan të bien ata që lirohëshin nga burgu si Fatbardh Kupi, Viktor Dosti, Alush Dizdari, Isuf e Imer Keqi, e shumë burra nga Korça e Devolli, Bylykbashi, Kadiu, Barolli, Merolli, Kollçinaku etj. Sollën dhe burra nga Puka e Mirdita nga ata të arrestuar kur u vra Bardhok Biba, si Gjok Kadeli, e disa kruetanë e të tjerë që s’na kujtohën emrat. Në këtë kamp fatëmirësisht nuk ishte i gjatë qëndrimi se do të kishim vdekur të gjithë. Kapter Ahmeti nga Kuçi i cili më parë kishte qenë gardian i burgut të Gjirokastrës i transferuar me detyrë në Portopalermo,u çudit nga kushtet tepër të këqia duke thënë se Kalasë së Gjirokastrës i kishte dalë nami për keq, por kjo qenka për të qarë hallin. Këtu gjysma të internuarive u verbuan nga mungesa e vitaminave, si Ndue Doshi, Mark Doshi, Tomorr Dine, kujtim Velmishi, etj. Që ecnin këmba doras e duhëshin mbajtur për krahu. U semur për vdekje i riu Musa Sina. Kur e pa rreshter Qaniu që zëvendësoj kapter Ahmetin u tha atyre që e ruenin : merrëni dhe hidheni në det këtë kërmë ! Ushqimi ditor ishte mizerabedl, 400 gram bukë thekri e një lugë lëng groshe ose makaronash. Në kala rrezja e diellit nuk depërtonte asnjëherë në ato mure tre metra të trasha. Dritaret ishin shumë të vogla, ambjenti ishte gjithmonë në terr. Lagështira ishte një gjendje tmerri. Për të fjetur si dyshek kishim rrasat e gurit. Ujë të kripur e me krimba pinim nga pusi që ishte në hyrje të kalasë, para zyrave. Në kamp buka gatuhej e piqej në kala.Një ditë i themi bukëpjekësit , Ded Doshi :- Ore Ded, s’të kam parë asnjëherë të pastrosh govatën e gatimit, ai mu përgjigj se unë kurrë s’kisha me mujtë me e pasturue ma mirë se minjtë. Deda ishte i internuar vetë i pesti vlla, race masorësh me trupa atletikë, aty të dobesuem si mos ma keq. Transferimi nga Portopalermo u bë papritur me nxitim të madh. Kur na nxorën nga kalaja, pamë se aty ngjit me bregun ishte një motobarkë e madhe ngarkuar me dërrasa, prej ku nxorën të prangosur pesë vetë dhe і ngarkuan në një gaz Molotov me drejtim nga Vlora shoqëruar me dy xhipsa. Në të tjerëve na hypën në katër kamionë të mbuluar me drejtim nga Delvina dhe sosëm në Tepelenë natën, ku na stivosën në gazermat ciklopike duke na bashkuar me të internuarit e tjerë. Ishte nëntori 1950. Qyshë të nesërmën na nisën në mal në punën e detyruar, për të ngarkuar në kurriz barrë drushë e shtylla për miniera, bashkë me të internuarit e tjerë, gra e burra, dhe kjo punë bëhej çdo ditë. Sklicë e kalasë së Portopalermos (1950) që Lek Percvizi kishte vizatuar për të shoqëruar një vjershë që kishte shkruar per te Trereguar historine evёllait Valentin, kut rtdji nga Iatlia mё 1944 dhe u burgose e internua.

============================================================================= Lek Pervizi, para kalasë së Portopalermos pas 70 vjet (1950-2010), bashkë me të shoqën. Ai konsatatoi se nga faqja e murit sipër hyrjës ishte hequr plllaka me mbishkrimin greqisht që tregonte për ndërtimin e saj nga Ali Pasha. U muar vesh se pllaka ishte vjedhur e shitur në Greqi. Kampi famëkeq i Tepelenës (1948-1954). Kampi ngrihej rrëzë kalasë (shiko vizatimin), midis lumit Bençe e rrjedhjës së Vjosës. Gazermat ishin ngritur nga ushtria italiane gjatë luftës italo-greke. Në kamp ngriheshim në orën 5 për apelin ndërsa në orën 6 do të grumbulloheshim para drejtorisë për të na caktuar punën. Organizimin e punës e bënte policia e kampit, në përbërjen e saj kishte 15 policë shumica tetarë, rreshtër e kaptera si dhe nja dy marshalla Komabdat ishte toger Xhaferr Pogaçe, po komandanti i Beratit. Një pjesë (gra e burra në moshë) punonim në perimorën e komandës, që shërbente dhe për qytetin e Tepelenës. Pjesa tjetër, e përberë nga të internuar prej moshës 15 vjeç deri 50 vjeç, që arrinin në 400-500 vetë, priste e trasportonte dru në kurriz nga mali i Turanit 7 km larg. Përveç ngarkesës me dru dhe pllaka guri, gratë mblidhnin pleh organik nëpër stanet e maleve të Tepelenës dhe e transportonin në kurriz me litar. Disa punonin me bel, bënin qelizëm , të tjera mbanin driza në kurriz për t’i çuar në kamp për .guzhinën e furrën, drizat i merrnin 5 km larg kampit. Për transportin e drizave komanda kishte caktuar një skuadër me vajza të reja, të cilat shkonin dy herë në ditë. Kapteri që i shoqëronte nuk i lejonte që të pinin ujë. Këto ishin vajza të familjes Kaloshi, Mirakaj, Markagjoni, Demaj, Tuci nga Mirdita, Gole, Topalli, kujtojmë Suzana Topalli, Bardha Gjoni, Liza Tuci, Marta Doda, Hyrije Kupi, etj) . Nga lodhja, urija, ato vendosën të hidhen të ngarkuara me dru në lumin e Vjosës, njëra prej tyre kundërshtoi, duke iu thënë se ne nuk bëjmë asgjë vetëm ju shtojmë dhimbjen nënave tona. Kështu ai akt nuk u krye. Për driza qohëshin edhe grate me fëmijë të vegjël që nuk çohëshin në punën e rendë të puntorëve të tjerë. Shpesheherë kur ktheheshim, thotë Vasili, nga puna ishim të lagur prej shiut, rrobat na thaheshin në trup, sepse nuk kishim të tjera për t’u ndërruar. Kampi kishte deri 2500 të internuar. Por maksimumi kishte arritë më gusht 1949 rreth 4000 vetë, kur u intenua qindra familje mirditore për vrasjën e Bardhok Bibës. Racioni i ushqimit ishte 80 gr. oriz për person, 50 gr makarona, bollgur, groshë të gjitha me krimba; 9 gr.vaj, 5 gr kripë e 400 gr.bukë gruri. Në kamp njerëzit hanin çfar të gjenin, si lende derrash, gorrica të egra, mish të ngor*dhur kur i gjenin gjatë punës. Semundja më e rëndë ishte dizanteria. Në tepelenë vdekjet ishin të përditshme, kryesisht pleq e fëmijë Por pati edhe edhe burra që vdiqen nga urija. Gratë punëtore lidhnin e shtrengonin mbi stomak nga një plloçkë (rrasë guri) për të shuar urine. Kampi ishte i mbushur me predha të mbetura nga lufta italo-greke. Me komandantin tjetër toger Nuriun, komanda organizoi grumbullimin e stivosjën e predhave e gjylëve të topave që arrinin në disa qindra tonelata ekspoziv të rrezikshëm, që ishin shpërnda në mes ferrave e shkurrëve, në një parcelë ngjitur me kampin. Gjëndjën makabër të Kampit të Tepelenës e bëri të njohur me vizatimet e tij oiigjinale , Lek Pervizi, sepse nuk ekzistonte asnjë fotografi e atij vendi dhe і atij trajtimi mizor të internuarve nga xhelatët qё e quenin vetёn “çlirimtarë”.

============================================================================= . Dhe me qenë se puntorët ishin hequr e transferuar ne kampe të tjerë pune, komanda mblodhi gra e burra që kishin mbetur në kamp dhe i vuri në atë punë të stivosjës. Me thënë të drejtën komanda kishte marrë urdhër nga lart për këtë punë, sepse vetë komandanti me nja dy kaptera e dy police morën pjesë në atë askion, dhe toger Nuriu vetë dhe policët ishin zbehur në fytyrë nga rreziku që mos ndodhte ndonjë incident dhe gjithë ai potencial të shpërthente duke berë kërdinë, jo vetëm aty por edhe në kamp e deri në qytet. Tregon Lek Pervizi, unë vetë kam qenë aty dhe çudia ishte se ne të internuarit as që e çanim kokën për rrezikun që mund të ndodhte e bile bënim shaka me zë t’ultë midsi nesh për atë punë që po kryenim duke luajtur me vdekjen. Përsa i përket fëmijëve, nuk ka qenë asnjë aty në atë punë. Kjo informatë është dhenë e gabuar. Fëmijët luanin brenda sipërfaqës së kampit, dhe ndodhte që ndiznin zjarr për të pjekut lende derrash që binin punëtorët nga mali. Aty ka pasë raste qe predha të mbuluara nga dheu kanë shpërthye duke plagosur e në disa raste ka pasur të vdekur. Leka tregon se si kur ishte i sëmurë rendë i shtruar në spitalin e Gjirokastrës, një natë aty sollën me urgjencë pesë fëmijë që ishin plagosur nga shpërthimi i një predhe mortaje nga zjarri që kishin ndezur në atë fushë. Fatmirsisht , nuk pati vdekje as sakatë. Për t’u kujtuar, se nuk ishin vetëm fëmijët që rrezikohëshin, por edhe të rriturit e pesonin, sidomos grate që ndiznin zjarr për të larë rrobat e fëmijëve. Në disa raste ato kanë shpëtuar vetëm nga kazanët që e bllokonin pjasjën. Ndërsa ajo më tragjike është e një plaku lumnjanë і cili smontonte predhat e mortajëve që gjente për të berë gota rakije. Po një ditë predha і shpërthej në duar, dhe, thotë Lekl Pervizi, veç kur e sollën në një batanije, sakat trung, me duar e këmbë të këputura. I shkreti njeri që vdiq për gazep. Leka і tregon këto për të dhenë të qartë gjëndjen e kampit të Tepelenës, në një dritë të vërtetë. Pas largimit të forces punëtore që arrinte në më se 500 e me shumë vetë, kampi mbeti në pleq, gra me fëmijë të vegjël dhe të sëmurë ndër to edhe Lek Pervizi që vazhdon tregimin. Para transferimit te punëtorve, një ditë të djelë kishte ardhur aty një inspektim nga lart, nja tre kapitenë të Ministrisë Brendshme, të cilën shkuan drejt e te familja e Preng Pervizit, ku gjetën të birin, Valentinn, ish officer akademist, me të cilin shkëmbyen disa fjalë rreth gjendjës së kampit. Pastaj kaluen te familjet e Gjomarkajve, Dinejve, Kaloshit e Demaj. Ma vonë u muar vesh se çeshtja e kampit të Tepelenë isht ngritur në OKB, ku i kerkohej llogari Bashkimit Sovjetik për ekzistencën e një kampi internimi për familjet e disa figurave të arratisura që ishn përmendur me emër. Prandaj u bë masa e ndalimit të punës aty dhe transferimin e punëtorve në vende të tjera. Duke qene s e kampi u lirua pakëz aty sollën të internuarit jugorë nga kampi i Kamzës dhe Valiasit dhe gazermat u mbushën përsëri. U ndërrua edhe komandanti që u caktua ai i Valiasit, kapiten Abdullahu. U muar vesh se kampi i Tepelenës po shkonte drejt mbylljës, sepse u bë edhe një lirim që përfshiu shumë familje mirditore që ishin internuar per vrasjën e Bardhok Bibë. Tregon Leka se ai ishte në kamionin e fundit që u largua nga Tepelena në Nëntor 1953 për në Savër. Por mbyllja e kampit zyrtarish u bë me 14 mars 1954 kur të ntertnuarve u hoq racioni і bukës dhe lugica e çorbës të shtetit dhe kaluan në punë me pagesë në sektorët e fermës 29 Nëntori, që ishin dhe kampe internimi. Rrethi i Lushnjës ishte caktuar së qendër e të internuarve të Tepelensë, dhe në vazhdim të internuarve të tjerë të mëvonshëm. Kampi kryesor ku rrinte edhe komanda ishte Savra. Kthehëmi pak prapa për sa tregon Vasili. Në kampin e Tepelenës vinin shpesh për kontroll nga Ministria e Brendshme, njeri, thotë Vasili më kujtohet, e quanin Polikron Gjermeni, ishte nga Krutja e Lushnjës, ata silleshin si të tërbuar si essesët nazistë. Leka, para se të internohej e paskej njohur ketë Polikronin, që punonte në zyrën e kuadrit të një ndërmarrje ndërtimi i cili i ishte kërcenuar si bir i kujt ishte, prandaj të ulte kokën e të zbatonte vendimet e shtetit. Kjo pse Leka ishte munduar të largohej nga ajo ndërmarrje, ku e kishin detyruar të punonte si puntor і thjeshtë krahu. Ai paskej qenë njeri i sigurimit, dhe në atë ardhje në kamp kur e kishte pa Lekën, i kishte thenë : mire të bëhët, e shiko se ku ke përfunduar ? Kampi i Tepelenës ishte kampi i asgjësimit fizik të njeriut. Drejtoria e kampit, këtë zell e kishte edhe për të vdekurit, t cilëve tre herë ua lëvizën varret, të tretën i hapën varret buzë lumit të Bençës. Në këtë heqje të tretë të varrëve ishte vetë Leka, ku kishte varrin e gjyshës dhe të disa kushërijve. Varret u hoqën nga Ura e Bençës dhe u sollën aty poshtë kampit ku Bençà hidhej në Vjosë. Gjatë dimrit ujrat e rrëmbyer i gërryen varret duke i zhdukur eshtrat. Nuk mund te lëjmë pa përmendur,faktin që kur u hoqën varret të fushës para kampit, (thonë me urdhër të vetë diktatorit që i kishte pare në kalim e sipër me veturë), vendi u kalua me buldosjer e me traktor dhe u mboll me tërsherë, për të zhdukur çdo gjurmë varrësh që ishin qindra. Sot ato të vdekur martirë, si shumë të tjerë janë pa varr. Këto kampe siç e dëgjuat nga tregimi і këtyre të mbijetuarve mbi 85 vjeç, kanë qenë kampet e çfarosjes të njeriut të ngritura nga të ashtuquajturit “çlirimtarë” komunistë, që nuk vonoi dhe shumë prej tyre e pësuan dhe vetë. Partia që i kishte mashtruar gjatë asaj që quhej luftë NÇL, i

============================================================================= katandisi si mos me keq duke i zhdukur, burgosur e internuar pa kursim. Po tani çpo ndodh ? Veteranët e nostalgjikët komunistë janë çuar peshë për të kremtuar 70 vjetorin e çlirimit, të një çlirimi fund e maje të mbushur me krime monstruoze, ku përfshihën mijerat e familjeve të pësekutuara e të internuara që kanë lënë mbrapa me mija të vdekur viktima të pafajshme që patjetër hyjnë në radhën e martirëve të lirisë. Kjo nuk duhet haruar. Për të përfunduar, si është e mundur të dashur bashkatdhetarë që nuk iu ngrit këtyre viktimave një memorial, siç kanë bërë gjithë vendet ish komuniste deri dhe Rusia(ish Bashkimi Sovjetik), dhe kohët e fundit edhe në Amerikë u_ ngrit një monument për viktimat e komunizmit, ku nuk ka pasur fare komunizëm ? Gjashtë presidentë dhe disa qeveri nuk e vunë ujin në zjarr fare për të denoncuar botërish krimet e komunizmit dhe aq më pak që të nderojnë sakrificën e mijëra viktimave të pafajshme me gjestin fisnik të ngritjës së një memmoriali, që të mbesë kujtesë për brezat e ardhshme dhe mësim që të mos përsëritën më kurrë të një tillë genocid gjakatar të kryer nga kriminelët komunistë. SPEKTRI I ÇLIRIMIT NGRIHET MBI SHQIPERINE. Akademia e Shkencave e diktaturës fallsifikatore e paturp e historisë. Nga Arben Sebastej Gënjeshtrat e Akademisë së Shkencave mbi të ashtuquajturën Luftë të Tiranës ku qenka berë një beteje e madhe me korp-armata, divizione e brigata thua jemi në luftën e Stalingradit. Na qenkan vrarë 3000 gjemanë shto dhe 2000 të tjerë në Mushqeta, bejnë 5000 ushtarë të shkretë, që kufomat e tyre veç n’і paçin çuar ne Hënë apo në Mars se nuk u gjendët fara në Shqipëri. Nuk dihet se si kanë mundur të hyjnë në Tiranë partizanët, që rrugët ishin mbushur me kapule gjermanësh. Si nuk doli një fotografi me kufomën e një gjermanі të vetëm, e jo ma të piramidave me kufomat e tyre. E pra të dashur lexues, ky përshkrim і Luftës së Tiranës, është e paraqitur nga Akademia e Shkencave bashkë me historianët e tjerë të saj në fjalorin Enciklopedik 1985. Keshtu është shkruar e redaktuar e botuar Lufta e lavdishme e NÇL, nga këta fallsifikatorë të historisë, e tani na u dashka që të festohet 70 vjetori і Çlirimit të Tiranës e të Shqipërisë. Kokërr gjermani nuk është vrarë në ato ditë dhe nuk ekziston asnjë fotografi e një gjermani të vrarë. Çudi që nuk u ka ra ndërmend që ta sajonin një foto me artistët e tyre. Ndersa foto te tjera nga lufta nder barrikada jane bërë me shumë kujdes, montazh fallso për të treguar se si luftohej. Këto ishin udhëzime që vinin drejt nga diktatori, nën parullën, që genjeshtra e përsëritur bëhët e vërtetë. Ai mendonte se komunizmi nuk do të shuhej kurrë, prandaj historia e tyre e fallsifikuar nga brezat e rij që nuk e kanë përjetuar atë kohë, del e vërtetë. Nuk po përmend këtu mashtrime e fallsifikime të tjera për lufta të papbëra ku gjermanët vritëshin si miza dheu, jo me dhjetra por me qindra dhe deri me mija si për Tiranën. Po kush і dogji ato shtëpi, dyqane e xhaminë, mos vallë gjermanët. Aloma se keni kuptuar të dashur bashkatdhetarë se ishin partizanët që u vunë flakën, për të treguar se u bë luftë, e ç’luftë. Kundër hijëve, se besa në Tiranë s’kisghte këmbë kundështari, jo se jo ushtri gjermane, por as ballista, as xhandarë, as ushtarë, as zogista as kosovarë, askush, asnjë për mallë. Partizanët hynin natën tënëzi e shprasnin armë n’ajër sikur luftohej, dhe u kallnin zjarrin disa banesave për të treguar se sat ë këqij ishin gjermanët. Do të thotë lexuesi, po jo, ato shkatërrime I bënë gjermanët. Pa më thoni si ka mundësi. Eshtë dokumenti і komandës gjermane ku shkruhet se gjermanët u karguan nga Tirana me 27 tettor. Ndërsa në këtë fjalor shkruhet që sulmi I partyizanëve mbi Tiranën filloi me 29 Nëntor, pra kur gjermanët e kishin braktisur kryeqytetin. Aty paskëshin lënë 17 ushtarë, që u dorëzuan pa psuhkë të shtenë. I nënshkruari ka qenë aty në ato ditë, dhe і ka pare me sytë e tij, ato 17 robër teutonë që i çonin të punonin te stadiumi që u quajt Qemal Stafa. Edhe këto ushtarë u tërhoqën menjëherë nga shteti gjerman. Të vetmit të burgosur gjermanë ishin tre vajza, ish sekretare zyrash, që nuk dihet se si kishin mbetur në qytet. Ato u denuan si agjente e spiune dhe benë burg e internim deri me 1956. Njohën birucat e torturat si Burrelin e kampët e Tepelenës e të Savrës të Lushnjës. Për të justifikuar se aty u bë luftë e madhe, komunistët filluan të

54 vrasin njerëz të zgjedhur, intelektualë, oficerë, tregtarë e patriot, duke I marrë nga shtëpitë e tyre e pushkatuar në sokak. Thuhet për 36 vetë, por po del se kanë arritë deri 100 e me tepër, pa logaritur ato që I kanë vrarë në fshtart e Tiranës. Në FRjalorin 1985 shkruhet se u zunë robër 500 kundështarë shqiptarë. Po kjo ? Patjetër se ka një të vërtetë, se i arrestuan qytetarër masivisht dukle i mbushur burgjet plot e përplot. Cili pushtues i huaj (përveç turkut) i beri gjithë këto prapështira ? Italianët hynë në Tiarnë të pritur jo me pushkë por me lule. Gjermanët qëndren aty si pike kalimi të tyrupave të tyre që po i kthehëshin në Gjermani, jo se po i debonin trimoshat partizanë. Shkruan majori anglez Seymour, që partizanët rrinin dy tri kodra larg rrugëve dhe qendrave ku kishte gjermanë. Dhe se lufta partizane ishte nje farse teatrale e sajueme mire. Shqiperia nuk njohu « Çlirim », njohu një pushtimin më t’egër se të çdo puhshuesi të huaj. Ai « Çlirim » u vadit ma gjakun e shqiptarve me të mirë, intelektualë e patriotë, që u vranë barbarisht në atë ditë të shpifur të çlirimit të Tiranës e vazhdoi 45 vjet pa rreshtur duke mbjellur me mija viktima krejtësisht të pafajshme. Si mund të quhët çlirim gjithë kjo katastrofë përbindëshe me krime të llahtarshme ? Të vjen keq se shumë shqiptarë që duan të njohin historinë e Shqipërisë, bazohën te trillimet, sajimet e fallsifikimet e atij Fjalori të shpifur. Veçanërsht kosovarët që shkojnë me mendje se ai fjalor eshtë vepër e një alamet Akademie të Shkencave. Vepër e historianëve me tituj e grada shkencore të larta, Prof. Dr. me diplloma universitare. Këto burra, sipas tyre, nuk kanë si të rrejnë e të mashtrojnë. E po harrojnë kosovarët qe komunistët janë rrenacakët, shpifarakët dhe mashtruesit me të mëdhej që ka parë Shqipëria e Kombi shqiptar, si dhe Bota. Shtojmë se edhe të huajt, studiues, historianë e shkrimtarë, i marrin të dhënat po nga ai Fjlaor përbindësh, sepse nuk mun të konceptojnë që një alamet Akademie të mund të gënjejë e të fallsifikojë paturp e ashiqare. Mos të flitet më për “Çlirim” por për një pushtim komunist t’egër e gjakatar. Veprat e « Çlirimtarve » ?! “ Çlirimtarët” vendosën në rend të ditës pushkatimet, burgjet e internimet, me keq se një pushtues i huaj. Ja si u bë Çlirimi i Tiranës, terror mbi bijt më të zgjedur të Shqipërisë, më gjakatar se pushtuesi huaj, ku të pushkatuarit arritën mbi 7000 shqiptarë të pafajshëm prej këtyre biqim « çlirimtarësh » me huqe barbare. Mjer Shqipëria e Shqiptarët !

55 Burgu і Burrelit ku diku në hyrje shkruhej: “Këtu і thonë Burrel, kush hyn ma gjallë nuk del” Burgu і Spaçit, ku u ba revolta e madhe që u mbyt në gjak ! Burgu і Qafë Barit, tjetër vepër e “çlirimtarve”. “KURRMË... NUREMBERG” ! Nga Fritz RADOVANI Perdorej një shprehje nga të vjetrit në Shkoder: “Nuk janë do punë si do punë!..” Atëherë, kur i ndigjuem emnin këtij Gjyqi na dukej se në Botë nuk ka ma “padrejtësi”! Shtetet fituese të Luftës së Dytë Botnore nder këta tavolina do të zhduknin nga fletet e historisë së kohës së mbasluftes perfundimisht perdorimin dhe fjalen renqethëse “Gjenocid”, që deri atëherë kishte endè fjalor që nuk e kishin nder fletët e tyne... Viti 1945 ishte fillimi i Gjyqit. Bota europjane dhe aziatike u “çlirue” nga ankthi i frikës nazi – fashiste...Sigurisht, u bane edhe ndryshime në perdorimin e terminologjisë juridike në gjithë Boten, deri në Australi, Brazil, Argjentinë e kudo ku mund të kishte vue kamben kjoftë edhe një nazi – fashist. Ndersa, nder shtetet e mëdha europjane fjala “diktaturë nazi – fashiste” u zevendsue me fjalen e re që do të perdorej me kuptimin e “mirë”; “diktatura e proletariatit”, e shpikun dhe e vume në jetë në Rusi “bolshevike”, që njihej me emnin Bashkimi Sovjetik, nga V.I.Lenin më 1917. Né na i mësuen këto fjalë dy komunista jugosllav që “shoku” Tito” i solli në vitin 1941 tek “profesori” pashkollë i Korçës në Tiranë, “shoku” Enver Hoxha...që, ma vonë u instruktue per zbatimin e saj me “baben e vet” Stalin. Qendrat kryesore në Shqipni,;ishin nder të gjitha qytetet kinematë e tyne. Në Tiranë mbahet mend kinema “Kosova”, ndersa në Shkoder kinema “Rozafat”...Shumica e Atyne që u konsideruen “bashkpuntorë” të nazi – fashizmit nuk u muer mundimi me i çue nder kinema, mbasi partizanët “çlirimtarë” me “kengën e tyre në gojë” “bijtë e Stalinit jemi ne!” u jepnin nga një breshni automatiku dhe i hudhnin nder prroska, shpella ose lumej...Kështu u zhdukën edhe shumë intelektualë që u lidhën me vetë komunistët por që nuk kishin studjue nder shkolla ku ata kishin perfundue studimet fjalen “diktaturë e proletariatit” ...Flitej “mirë” për një grup njerzish që ishin angazhue me disa “brigada ndjekje” që ndiqnin kamba-kambës “armiqt’ e popullit”, që jo, vetem i kapnin ata, po edhe i masakronin aqsa

56 shumica e tyne ishin “mirnjohës” kur “shokët” e brigadave u jepnin plumbin dhe i pushkatonin pa i sjellë në “kinema”... Ma vonë ky grup u quejt “sigurimi i shtetit komunist”, që kishte disa zyre nder qytete. Nuk mbahet mend kurrë që këta agjentë të këtij “sigurimi të shtetit” të jenë quejtë “sigurimi i popullit”...Të pakten unë nuk e kujtoj, se kur mora mend kam pa me sy kur njerzit ishin tue ecë në rrugen e re në Shkoder, ku ishte dega e punëve të mbrendshme apo “sigurimi i shtetit” për qytetin, aty secili ulej nga trotuari dhe ecte në asfaltin e rrugës së makinave, mbasi kalonte deren e “sigurimit” rreth 10 ml. ma andej hypte prap në trotuar, por ky veprim bahej instinktivisht dhe jo nga kujdesi...kjo do të thotë se “frika” u kishte hy qytetarëve shkodranë per palc, sa edhe ecnin pavetdije në rrugë të automjeteve. Nuk do të zgjatem me até që mund të ngjiste aty! Shteti ma i vogel në Europen komuniste ishte RPS e Shqipnisë. Në vitin 1974 shifra e të vramëve, të mbytunëve nder hetuesi e burgje apo kampe pune dhe interrnimi, i ka kalue 50.000 vetë ndonse, edhe vetë të “burgosunit politik” flasin per një shifer që nuk dij ku asht gjetë!.. Shifra e popullsisë shqiptare që asht burgosë, dëbue, interrnue dhe asht perfshi në “luften e kllasave” i kalon 500.000 njerëz, kur popullsia nuk ishte gati as 2.000.000 njerëz... Vetem shifra e Klerikëve Katolik Shqiptar të pushkatuem dhe të mbytun nder burgje e kampe të shfarosjes asht 61 klerikë, ndersa të burgosun me shumë vite i kalon 130 klerikët...kjo ngjante kur shifra e pergjthshme e Klerit Katolik Shqiptar ishte gati 200 klerikë. Popullsia çifute në gjithë Gjermaninë e vitit 1933, ishte vetem 5% e së pergjithshmes. Popullsia katolike në Shqipninë e vitit 1946 ishte 12%, kur gjithë popullsia ishte rreth 1.200.000 njerëz, nga rregjistrimi i atij viti. E megjithate tek ne, as ky nuk qyhet Gjenocid!.. Prof. Sami Repishti, ish Antar i Amnesty International në USA, bashkvuejtës i At Çiprian Nikës dhe Klerikëve të të gjitha besimeve të arrestuem, torturuem dhe pushkatuem në vitin 1946 e ma vonë në Shkoder, pak ditë ma parë shkruen: “Me çfarosjen fizike të klerit katolik shqiptar, krimi komunist ka ba edhe nji hap tjeter në zbritjen poshtë drejt ferrit: Gjenocidin! Teorikisht, ky Gjenocid asht planifikimi dhe ekzekutimi qellimisht në zhdukjen fizike të nji pakice të caktueme (këtu kleri katolik shqiptar) vetem sepse kanë qenë kundershtarë të vendosun të sistemit, jo thjeshtësisht si indidividë, por si nji grup shoqënor në vete, i cili kishte pranue vullnetarisht misionin e perhapjes dhe ruejtjes së fesë katolike në Shqipëri.” Dhe rikujton një nga vizitat ma të randsishme të bame në Shqipni, ku: “ Vetë Papa Gjon Pali II, gjatë vizitës së Tij në vitin 1993, deklaroi se ajo që ka ngja në Shqipëri nuk ka ngja në asnji vend të Europes, dhe Europa duhet ta dij këte!” (Prof. S. Rrepishti, “Nji koment”, korrik 2012). E Europa, tash 21 vjet shka bani!?.. *** Nuremberg Gjermani Pallati ku u zhvillue gjyqi Edhe pse dihet nga të gjithë se veprimtaria Atdhetare, fetare, gjuhsore, letrare artistike, ajo politike dhe shoqnore, per ndertimin e shtetit dhe të së Drejtes, ku nuk ka mungue asnjëherë rruga diplomatike dhe ajo etike mbi bazen e dialogut mes besimeve dhe krahinave, tue shkri dhe sakrifikue edhe jeten per “Atdhé dhe Fé”, e kryesisht, per formimin dhe mbarvajtjen e Shtetit të Pavarun dhe të Lirë Shqiptar, prapseprap në Shqipni, vazhdon me dominue e me dhunue ligjin e Gjenocidit shteti anadollak – komunist, kur edhe shtetet tjera “socialiste” e kanë dënue até. Jam i sigurt se, sikur në vitin 1945 kur gjithë Bota dënoi Gjenocidin kunder Ebrejëve, të ishin kushtet politike dhe shoqnore të Europës së sotme të islamizueme, kurrë nuk do të dënohej Gjenocidi nazi – fashist, ashtu si sot, nuk dënohet Gjenocidi komunisto – anadollak i kryem tek né në Shqipni nga komunistët e Enver Hoxhes dhe Ramiz Alisë, që janë vetshpallë “vëllezërit e gjakut me turq”, kunder Katoliçizmit Shqiptar... e per ma teper sot, kur Shqipnia “socialiste” dhe “demokratike”, asht edhe tash 20 vjet antare e “Konferencës Islamike”...

57 Deklarata e Qeverisë Shqiptare sot do t’ishte: “Kurrmë Nuremberg!” Tashti që u njohëm si vend kandidat i BE... A do të themi: “Kurr më Nuremberg”! ? Eshtë fjala për Gjyqet Speciale të regjimit komunist që u ngritën në Shqipëri e bënë kërdinë ndër burra shteti, oficerë shtatmadhorë, intelektualë, fetarë, patriotë e shqiptarë ndërshëm. VIZITA E PAPËS NË TIRANË DHE HISTORIA E PERSEKUTIMIT FETAR NË SHQIPËRINË KOMUNISTE Nga Frank Shkreli ”Me këtë vizitë të shkurtër dua të vërtetoj mbështetjen time për Kishën Shqiptare dhe njëkohsisht të dëshmoj inkurajimin dhe dashurinë time për një vend i cili ka vuajtur, aq shumë dhe gjatë, nga pasojat e ideologjive të kaluara.” Të djelën që kaloi, Papa Françesku i deklaroi botës nga dritarja e tij në Sheshin e Shën Pjetrit se kishte pranuar ftesën e Kishës Katolike Shqiptare dhe të udhëqesve politikë të vendit, duke njoftuar se do të vizitojë Shqipërinë më 21 shtator. Duke bërë njoftimin e vizitës në Tiranë, Papa tha para mijëra pelegrinëve në Vatikan se po shkon Shqipëri me qëllim për të inkurajuar pakicën katolike në atë vend, si edhe popullin shqiptar në përgjithësi, i cili "ka vuajtur shumë dhe për një kohë të gjatë, si pasojë e ideologjive të kaluara", nën një diktaturë komuniste e cila e shtypi dhe e izoloi popullin shqiptar nga bota, për pothuaj një gjysëm shekulli. Papa Françesku tha gjithashtu se Shqipëria është vendi i parë europian që ai ka në plan të vizitojë në shtator, me qëllim për të nderuar të gjithë ata që vuajtën nën komunizëm. Një zëdhënës i Vatikanit theksoi për gazetarët se vizita e parë e Papës në Europë, po bëhet në një vend me një histori persekutimesh shoqërore dhe fetare, si dhe në një vend të prekur nga varfëria e vazhdueshme. Sipas burimeve të lajmeve, vizita e Papës në Shqipëri ka për qëllim gjithashtu që udhëheqsi i Kishës Katolike të tregojë nderimin dhe të deklarojë respektin e tij për bashkjetesën fetare që ekziston midis shqiptarëve të feve të ndryshme, një traditë kjo dhe një thesar kombëtar, i cili mund të shërbejë si shembull bashkjetese ndërfetare dhe ndërkombëtare, jo vetëm në Balkan dhe në Europë, por edhe më gjërë. Vizita e Papës Françesku në Shqipëri në shtator, ashtu siç ishte edhe vizita e Papës Gjon Palit të dytë më 1993 në tokën arbërore, megjithë historinë e persekutimeve të regjimit komunist ndaj kundërshtarve të tij -- qofshin ato për arsye fetare ose politike – tregon se gjithçka ngjallet e përtrihet dhe se arsyeja, megjithëse për fat të keq e kishte humbur drejtimin gjatë atij regjimi, më në fund të shpresojmë se e ka gjetë rrugën dhe se e mira më në fund triumfon mbi të keqën dhe se kombit shqiptar, pas më shumë se 20-vjet tranzicion, po i hapen shtigje të reja kah liria dhe drejtësia e përhershme. Papa Françesku në Vatikan përshëndetet me vizitorët duke mbajtur mbi supe Flamurin e Gjergj Kastriotit – Skënderbe në vigjiljen e festës së Pashkëve të këtij viti Kjo pra është vizita e dytë e një Pape në Shqipëri pas rënjes së komunizmit në atë vend. Vizita e parë e një udhëheqsi të Kishës Katolike në tokën e Arbërit, ishte natyrisht vizita historike e Papa Gjon Palit të dytë në vitin 1993, menjëherë pas rënjës së komunizmit. Njoftimi i vizitës së Papës Françesku në shtator në Tiranë, u mirëprit me kënaqësi dhe entuziazëm nga Presidenti i

58 Shqipërisë, Bujar Nishani, nga Kryeministri Edi Rama dhe nga ish-Kryeministri Sali Berisha. Marrëdhënjet e Arbërit me Vatikanin dhe udhëheqsit e tij janë aq të vjetëra sa edhe historia dy mijë vjeçare e ekzistencës së Kishës Katolike. Por fatkeqsisht, këto marrëdhënje u ndërprenë tragjikisht me ardhjen në fuqi të diktaturës komuniste të Enver Hoxhës, pas Luftës së Dytë botërore. Megjithëse të gjitha regjimet komuniste ishin shtypëse, ishin dy gjëra kryesore që e dallonin regjimin e Shqipërisë enveriste nga regjimet e tjera komuniste: Ishte kolektivizimi i plotë i bujqësisë dhe ligji absurd i vitit 1967 me të cilin u ndalua rreptësisht feja dhe praktikimi i saj. Ishte ky një ligj kundër të drejtave të njeriut, përfshirë të drejtat fetare, në një nga vendet, i cili ishte bërë në përgjithësi skenë e shkeljeve më brutale të të drejtave bazë të njeriut në Europë dhe në botë. Ishte faza ideologjike maoiste e Enver Hoxhës dhe të ashtuquajturit “revolucion kulturor” që kishte përfshirë Shqipërinë, dhe i cili në procesin e zbatimit, shkatërroi kulturën shqiptare, eliminoi fenë dhe zhduku më të zgjedhurit e kombit. Shqipëria enveriste ishte vendi i parë dhe i vetmi në botë që deklaroi veten shtet ateist, më 1967 duke ndaluar të gjitha fetë, duke prishur kisha e xhamia ose duke i këthyer ato në salla sporti dhe përdorimesh të tjera. Por për më keq, regjimi komunist kishte burgosur ose kishte zhdukur shumicën e klerikëve të të gjitha feve, e sidomos klerikët e Kishës Katolike shqiptare, të cilët e pësuan më së keqi nga regjimi komunist i Enver Hoxhës, ç’prej ardhjes së tij në pushtet, më 1944. Lajmi i njoftimit të vizitës së Papës në Shqipëri u njoftua nga mediat kryesore botërore, përfshirë edhe ato amerikane, duke i kushtuar rëndësi faktit se Papa kishte vendosur që vizitën e parë në kontinentin europian ta bënte në Shqipërinë. Duke shkruar për vizitën e ardhëshme të Papës në Tiranë, si dhe duke pasqyruar persekutimin e fesë në të kaluarën, agjencitë e lajmeve ndërkombëtare thanë se persekutimi i feve dhe i përfaqsuesve të tyre nën regjimin enverist, ishte bërë normë -- normë e moralit të Partisë Komuniste shqiptare për të zhdukur jo vetëm kundërshtarin politik, por edhe përfaqsuesit e feve. Kështuqë për dekada të tëra, si asnjë vend tjetër komunist në lindje apo kudo në botë, Shqipëria komuniste, me krenari e paraqiste veten si vendi i parë ateist në botë, i cili kishte ndaluar Zotin me ligj, ndërkohë që i vetmuar kishte ndërprerë ose kufizuar lidhjet me shumë vende të botës, gjë që e bëri atë të cilësohej si vendi më ksenofobik në botë. Si rrjedhim, Shqipëria u bë “vendi i harruar”. Shqipëria komuniste ishte e vet-izoluar për aq shumë kohë sa që pjesa më e madhe e botës, kishte hequr dorë prej saj dhe nuk dihej asgjë se ç’po ndodhte në atë vend. Por, me vdekjen e diktatorit Enver Hoxha më 1985, Shqipëria dhe gjëndja e të drejtave të njeriut në atë vend, përfshirë lirinë e fesë, tërhoqi interesimin e botës dhe ato u bënë tema të ditës në gazetat amerikane dhe në televizion, dhe si rrjedhim edhe në nivele të tjera . Ishte ky një kuriozitet i paparë deri atëherë, siç duket i shtyrë nga “shpresa kundër shpresës”, se me vdekjen e diktatorit Enver Hoxha, gjërat mund të ndryshonin në Shqipëri dhe se më në fund do të kishte liri më të madhe në atë vend. Kjo, siç dihet nuk ndodhi, por interesimi për fatin e popullit shqiptar dhe për të drejtat e njeriut nuk u zhduk, por vinte e shtohej dita ditës. Megjithëse Shqipëria ishte anëtare e Organizatës së Kombeve të Bashkuara, politika që ajo ndiqte, sidomos në fushën e të drejtave të njeriut, ishte një tallje nga ana e saj, me parimet e shënjta të OKB-së mbi të drejtat bazë të njeriut. Tirana komuniste e ndiente veten si immune ndaj reagimeve dhe kritikave të jashtëme dhe nuk çante kokën. Por në vitin 1985, Shoqata Ndërkombëtare për Mbrojtjen e Lirisë së Fesë, me qëndër në Berne të Zvicrës, duke besuar se shkelja e të drejtave fetare nuk ishte një “çështje e mbrendshme”, siç pretendonin komunistët, ndërmori një fushatë për të bindur botën se shkelja e të drejtave të njeriut në Shqipëri, përfshirë lirinë e fesë ishte reale dhe tepër e rëndë dhe si e tillë nuk duhej toleruar më nga bota. E shqetësuar shumë për gjëndjen e lirisë fetare në Shqipëri, kjo organizatë kishte vendosur që të bënte ç’mos për të bindur Kombet e Bashkuara, që çështja e shtypjes së fesë në Shqipëri të vendosej në agjendën e Komisionit të OKB-ës për të Drejtat e Njeriut. Shoqata Ndërkombëtare për Mbrojtjen e Lirisë Fetare kishte marrë qendrimin se komuniteti ndërkombëtar nuk mund të qëndronte më krejtësisht i pa interesuar në lidhje me shkeljet brutale e të përgjithëshme të të drejtave të njeriut në Shqipëri. Si rrjedhim i presioneve nga organizata, si shoqata e lartë- përmendur dhe individë të ndryshëm, në shtator të vitit 1985, Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të Drejtat e Njeriut miratoi më në fund rezolutën mbi shtypjen e të drejtave të njeriut në Shqipëri, duke kritikuar ashpër regjimin e atëhershëm të Shqipërisë, se ndonëse, “si të gjitha shtetet anëtare të OKB-ës edhe ajo e ka për detyrim të promovojë dhe të mbrojë të drejtat e njeriut dhe liritë bazë – në përputhje me angazhimet e saj sipas dokumentave përkatës në këtë fushë”, por dhe në bazë të

59 Deklaratës Universale mbi të Drejtat e Njeriut, nënshkruese e së cilës është edhe Shqipëria. Rezoluta shprehte shqetsimin e thellë të organizatës botërore në lidhje me masat ligjore dhe konsitucionale që kishte marrë Shqipëria komuniste gjatë viteve për të, “ndaluar praktikimin e lirisë së fesë dhe të ndërgjegjes për të gjithë individët, mbrenda territorit të saj.” Kjo rezolutë si edhe kritika të tjera ndaj regjimit të Tiranës as nuk tërhiqnin fare vëmendjen e regjimit arrogant komunist. Fatkeqsisht, sistemi komunist i Enver Hoxhës, i cili ushtronte kontroll të plotë mbi jetën e çdo individi, ka lënë pas një trashëgimi të tmerrshme që pasqyrohet edhe sot në një tranzicion post- komunist tepër të stërgjatur dhe të vështirë. Falë të Madhit Zot dhe vuajtjeve të atij populli, Shqipëria nuk është më ajo e fund-shekullit të kaluar, kur -- siç tha edhe Papa Francesku të djelën që kaloi -- ajo vuante nga ideologjia e së kaluarës. Sot, Shqipëria është e lirë dhe feja gëzon lirinë e plotë. Është një vend anëtar i Natos, me perspektivë antarësimi në Bashkimin Europian, në paqë me të gjithë popujt dhe faktor stabiliteti në Ballkan dhe në Europë. Andaj, vizita e Papa Françeskut në Tiranë në shtator, duhej të shërbente si përforcim i përpjekjeve dhe i dëshirave të kombit shqiptar për të gjetur më në fund vendin e vet aty ku i takon, në rradhë me kombet e tjera europiane, aty ku e ka vendin. Të jetë gjithashtu edhe një rast për përforcimin e mëtejshëm të bashkjetesës fetare, kësaj tradite dhe virtyti që e dallon kombin shqiptar nga shumë të tjerë – dhe njëkohësisht pse mos të jetë gjithashtu edhe një rast, që përveç harmonisë fetare të shqiptarëve – gjatë kësaj vizite të shpaloset edhe harmonia dhe tolerance midis palëve, edhe në fushën e acaruar politike të vendit. Një shfaqje e tillë tolerance dhe harmonie midis faktorëve të ndryshëm politikë do të ishte mikpritja më e mirë shqiptare që mund t’i bëhej Papa Françeskut në Tiranë, si dhe një dhuratë e madhe për Shqipërinë e shumë vuajtur, e cila meriton një fillim të ri. Një tolerancë më e madhe politike dhe një diskurs më njerëzor politik në radhët e politikës, do të shënonte njëkohësisht edhe një shkëputje të përhershme nga trashëgimia e atyre e regjimit komunist dhe e atyre, që Papa Françesku i cilësoi si, “pasojat e ideologjive të huaja të këtij vendi, i cili ka vuajtur aq shumë dhe për një kohë aq të gjatë”. Beteja e Paqenë në Fushë të Mëllenjave (kosovo polje) më 1389 Prof. Dr. M. Pirraku Falenderojmë Z. Sajmir Lolja për këtë shkrim të përkthyer nga anglishtja e për revistën Kuq e Zi Ndodhia në rrjedhë të poshtme të lumit Llap në verë të vitit 1389 ishte moment historik pa asnjë ndikim për ndryshime të marrëdhënieve ekzistuese në vendet e përfshira në ngjarje. Ajo ngjarje në historiografi depërtoi ngadalë dhe u ngulitë me emërtimin Beteja [e Parë] në Fushën e Mëllenjave (Kosovo Polje, në serbisht) e vitit 1389, duke e mveshur me përmasa fantastike. Lënda burimore udhëpërshkruese, folkloristike, anuare dhe kronikale, që i bënë jehonë asaj ndodhie është e vëllimshme, por shumë kundërthënëse njëra me tjetrën deri në absurd. Botimet letraro-kronikale me origjinë sllave, osmane, persiane, greke, latine, shqiptare, hungareze, frënge e të tjera, janë ngritur më vonë për qëllime politike të palëve të interesuara. Domethënë, për afirmimin e hapave të rinj pushtues perandorak osman dhe Islamit drejt Perëndimit dhe Lindjes së krishterë, nga njëra anë, dhe përmbushjes së kërkesës për krijimin dhe forcimin e një muri kundra-osman të gjithëkrishterë, në anën tjetër. Motivet fetare të krishtera kundra-islame në kronikat e shkruara europiane do të forcoheshin veçanërisht pas shekullit XVI, pikërisht si produkt i lëvizjeve të reja kulturore e politike nën çatinë e Humanizmit, të Renesancës, të Reformacionit dhe të Kundëreformacionit. Përfundimisht deri në këtë kohë ndodhi kalimi masiv në Islam i shqiptarëve ortodoksë shënsavianë e shënklimentianë në ish-provincat romako- bizantine të Dardanisë dhe të Maqedonisë, që pati për pasojë edhe depërtimin e motiveve fetare islame në kujtesën historike shqiptare për Ndodhinë në Fushë të Mëllenjave në vitin 1389. Në këtë kumtesë jepen kronikat lindore dhe perëndimore të krijuara në rrjedhë të historisë nga fundi i viteve të 80- ta të shek. XIV deri në fillim të viteve të 70-ta të shek. XVII. Këto dokumente, që mund të studiohen nga çdokush, provojnë mosndodhjen e të ashtëquajturës "Betejë në Fushë të Mëllenjvave" më 1389.

60 Për burim të parë me origjinë osmane, i pari i njohur deri tashti, ku zuri fillin versioni zyrtar osman për Ndodhinë në Fushë të Mëllenjave, është poema “Iskender-name” e poetit Ahmedije të Anatolisë e përfunduar më 13 Mars 1390. Ndërkaq trajtimi kohor i ngjarjes në Fushë të Mëllenjave më 1389 nisi me veprën “Bāzm u râzm” persisht të Azis ibn Ardäshira Astrābādija, e përfunduar më 1398. Ky krijues jetoi në oborrin e një emiri të pavarur, ndaj e dha dritën e gjelbër për komplotin ushtarak në taborin e Sulltan Muratit. Sipas tij Murati I, si dhe biri i tij, Jakubi, u likuiduan me komplot nga i biri, përkatësisht vëllai, Bajaziti I. Kjo dritë më vonë do të mjegullohet me versionet zyrtare për vrasjen e Muratit I, shkruar nga kronistë dhe historianë oborrtarë, nisur me veprën “Menakib-name” të Jahshi Fakih-ut, shkruar nga bashkëkohësi i ndodhisë. Fakih ishte i biri i Iljasit, imam i Bajazidit I dhe vdiq para vitit 1413. Vepra e Fakihut u bë bazë e fortë për pretendimet e tjera historiografike osmane për Ndodhinë në Fushë të Mëllenjave më 1389. Pasoi historia e Mulla Shukrullah- ut: “Behxhet-ut Tevarih”, e përfunduar më 2 nëntor 1459. Versionin zyrtar osman e shpini edhe më tutje kronisti i quajtur Enver, në veprën “Düstür-name” të viti 1464. Tri vjet më pas u përfundua vepra historiografike madhore: “Tevarih-i al-i osman” e Uruxh-it, e shkruar deri në vitin 1467, i cili u mbështet kryesisht në veprën e Fakihut, të cilën e përfilli edhe historiani zulmëmadh, Ahmed Ashik-pasha Zade, në veprën e njohur me emrin “Menakib“ ose “Tevarih-i al-i Osman”, të shkruar deri në vitin 1484. Pasha Zade jetoi dhe veproi në Shkup në vitet 30-50 të shek. XV, ndaj veprën e pasuroi edhe me të dhëna nga kujtesa historike e rajonit që përfshinte Fushën e Mëllenjave. Mirëpo, me ndikim të madh në historiografinë botërore do të bëhet “Kitâb-i Cihan- nümâ” i Mehmet Neshriut, e shkruar midis viteve 1484- 1493, e fryrë me të dhëna fantastike. Kujtesa historike në Europën Juglindore për ngjarjen në Fushë të Mëllenjave më 1389 gjeti pohim në “Kronikën turke të Janiçarit” të Mihail Konstantin - Ostrovicës, e shkruar në vitet 1491/92, për nevojat e mbretit të Hungarisë. Pas kësaj kronike vije historia e rëndësishme “Hesht behisht” e Idris Husam ed-Din - Bitlis, e përfunduar në vitin 1505, ndërkaq kjo u ndjek nga historia, gjithashtu madhore, “Tevàrih-i âl-i Osman” e Kemal Pashazades, e shkruar midis viteve 1502-1510. Midis viteve 1490-1512, një krijues anonim nga Edrenea e përshtati historinë e Uruxhit, “Tevarih-i al-i osman”, e pasuroi me motive të reja dhe vende-vende e zbukuroi. Tani vijnë veprat historiografike osmane: “Târih-i Niŝancî” e Ramazan zade Mehmet Çelebi - Nishanxhiut, e shkruar para vitit 1561 dhe vepra madhore “Tac-ut- tevârih”, e Saaduddin Mehmet Hoxha Efendisë, e shkruar më 1575. E këtij viti konsiderohet edhe vepra e Ahmed Ferîdûn-it: “Mejmūah-i nunshâāt-i Salâtîn”, në të cilën janë botuar letrat e Sulltanëve, përfshirë edhe “Fermanin e Bajazitit I” nga Fusha e Mëllenjave dërguar kadiut të Bursës për varrosjen e kufomës së Muratit I. Sipas këtij dokumenti, Sulltan Murati u flijua për islamin, si plotësim i dëshirës së tij, në mesin e muajit Shaban të madhërueshëm 791 të hixhrit, përkatësisht më 1389. Muaji Shaban i atij viti filloi ditën e hënë, më 26 korrik dhe kishte 29 ditë, deri më 23 gusht. Del se tragjikomendia tek Fusha e Mëllenjave ndodhi më 8 ose 9 Gusht 1389, datë të cilën nuk e gjejmë në kronikat osmane të hershme, as të përfillur nga historiografia turke, e cila për datë të Betejës së Parë në Fushë të Mëllenjave mban 20 Qershorin 1389. Përafërsisht të mesit të viteve të 70-ta të shek. XVI është edhe vepra: “Badā’i ‘ul-waqā’i” e autorit Hoxha Husejn dhe “Nuhbet-üt-tevarih ve ‘L-abar” e Mehmed bin Mehmed. Të dhëna me interes për ngjarjen në Fushë të Mëllenjave në vitin 1389 la edhe Mustafa Ahmedi - Aliu, i cili shërbeu në Bosnjë, më 1577, kurse kronikën e rëndësishme: “Künh-ül-ahbâr” e shkroi midis viteve 1591-1599. Një vepër historiografike voluminoze midis kronikës dhe historisë me pretendime të mëdha është historia “Tāhih-i Sollakzâde”, e shkruar para vitit 1657, e Mehmet Handamit - Solakzade. Ndërkaq, të dhëna me interes nga kujtesa historike shqiptare dhe europiane juglindore për Ndodhinë në Fushë të Mëllenjave më 1389 përjetësoi në kujtesën dhe historiografinë osmane udhëpërshkruesi i famshëm Evlie Çelebi, në veprën madhore “Sijaset-name”. Ai tokat shqiptare, përfshirë edhe rajonin e Fushës së Mëllenjave i vizitoi në vitet 1660-1662. Për traditën vendase shqiptare të Dardanisë (rajoni që përfshin Fushën e Mëllenjave) me interes për ngjarjen e vitit 1389 ka lënë edhe dervishi i Selanikut Ahmet Dede Lutfullah-Mynexhimbashi,në veprën: “Müneccimbaşi Sahâif-ul-ahbar”, të shkruar pas vitit 1672. Këtu, të themi kushtimisht, përfundon faza e historiografisë letraro-kronikale zyrtare osmane. Në rrjedhë të kohës, përkrah kronikave osmane, lindën anuarët dhe kronikat me origjinë europiane për Ndodhinë në Fushë të Mëllenjave më 1389. Mirëpo, derisa para kronikave osmane nuk njihet ndonjë dokument arkivor me origjinë lindore, vjetarëve dhe kronikave europiane për këtë ngjarje u kanë paraprirë informatat me shkrim të individëve si përpjekje për të informuar opinionin për Ndodhinë. Informatën e parë për Ndodhinë në Fushë të Mëllenjave e la gjakoni Ignjatie, më 27 qershor 1389, përcjellës nëpër

61 Lindje i mitropolitit rus, Pimen. Ai shkroi se në popull po flitet për vrasjen e Muratit I, por nuk e zuri ngoje vrasësin, as ditën e vrasjes. Më 1 gusht 1389, Mbreti i Bosnjës, Tvrtko I, e bëri me dije Bashkinë e Trogirit dhe të Firencës se ushtria e tij e ka thye ushtrinë osmane të Muratit I. Nga përgjigjja e Firencës, më 20 tetor 1389, në Letrën e Mbretit Tvrtko I, del se firentinasit kishin siguruar edhe informata nga burime të tjera për "Betejën në Fushë të Mëllenjave". Ato Tvrtkos i uronin fitoren dhe i gëzoheshin vrasjes së Muratit I nga ana e 12 bujarëve të besatuar, nga të cilët - “njëri prej tyre me shpatë e therri”. Për sa i përket dokumentave me origjinë serbe, kultin e Lazarit dhe mitin serb të "Kosovo poljes" (Fushës së Mëllenjave) e krijoi qeveria dhe kisha ruse deri në fund të shekullit XVI. Kisha serbe në Perandorinë Osmane për Ndodhinë në Fushë të Mëllenjave u muar vetëm rreth dy muaj e gjysmë pas ngjarjes. Prifti Pahomije,me gjasë i kishës së Shën Onufrit të Shumicës, vend afër Ravanicës në Shumadi, shkroi: “...Në këtë vit knez Lazarin e vranë turqit dhe Muratin serbët”. Dhe, vetëm rreth dhjetë vjet pas ngjarjes, aty nga fundi i shekullit XIV, kemi edhe një shënim tjetër të kishës serbe ku thuhej: “Sa gjëmë u bë në vend kur u vra knezi dhe mbreti i madh turk”, pa ua zë ngoje emrat. Tani kjo kishë Tragjedinë Lazar-Murat më nuk e zuri n’goje për rreth 100 vjet, deri nga fundi i shekullit XV. Në një shënim të kësaj kohe zihej n’goje vrasja e Muratit I dhe e Lazarit dhe humbja e ushtrisë së krishterë “për shkak të ikjes të ca njerëzve serbë”. Emrin e vrasësit të Muratit nuk e përmendi asnjëri nga burimet kishtare serbe të shek. XIV - XV. Emrin e vrasësit të Muratit I nuk e përmendi as Konstantin Filozofi në Biografinë e Stefan Lazarit , më 1431, dhe as autori i anuarit Cetinski letopis (1516-1572). Në njërin dhe në tjetrin shkrim, vrasësi i Muratit I emërtohej vetëm “...një farë burri fisnik”, ndonëse kronikat osmane dhe europiane deri në atë kohë për vrasës pranonin Milosh Nikollë Kopiliqin - krahinar vendas dardan, vasal dhe i njohur mirë nga afër i Sulltan Muratit I. Edhe Gjergj II Brankoviçi në veprën “Cronica Serbica” (fundi i shek. XVII), botim i vitit 1704, i iku rolit të Milosh Nikollë Kopiliqit në tragjedinë në Fushë të Mëllenjave më 1389 dhe nuk dha shenja për egzistimin e kultit serb të Lazarit dhe të mitit serb të Fushës së Mëllenjave. Përsa i përket burimeve europiane për Ngjarjen në Fushë të Mëllenjave më 1389, para Tetorit të vitit 1389 francezi Filip Mezière, ushtarak dhe administrator në Qipro, e informonte Francën se ngjarja ku u vra Murati I me të birin - “së bashku me disa udhëheqës eminent turq” ndodhi “në pjesët e Shqipërisë”. Me interes është edhe Letra e Dimitrije Kidonit drejtuar në burg mbretit Mihaili II Paleolog, në ditët e para pas “ndeshjes” së koalicionit të krishterë kundër ushtrisë osmane. Tani, më së pesë vjet më nuk u fol për Ndodhinë në Fushë të Mëllenjave deri në Kronikën e murgut të Saint Denisit më 1395, e cila nuk e zuri në gojë emrin e vrasësit të Muratit I. Filip Mezière Ndodhisë në Fushë të Mëllenjave iu kthye edhe një herë më 1396/7 dhe paraqsite se ishin vrarë 20 mijë trupa të Sulltanit dhe po aq të Lazarit. Më tej pason kronika e një Anonimi grek e botuar nga Zoras dhe Anonimi i Raguzës më 1402, i cili ndiqte kujtesën boshnjake. Ky do të vë në dukje se në Fushë të Mëllenjave në mesin e qershorit 1389 pranë Lazarit, të cilin e quante “mbret i Bosnjës”, ishin “boshnjakët”, Vuk Brankoviçi dhe Vojvoda Vllatko Vukoviç (i Kroacisë). Nuk e përmendi fare emrin e atij që Muratit I i “dha plagë në zemër”. Kronisti anonim i Fiorentinës (Kronika e Friulit), në dhjetëvjetëshit e dytë të shekullit XV, foli për ngjarjet nga vrasja e Karlo Durrsakut më 1385, deri në vitin 1409. Sipas tij, Murati pati më se 70 mijë viktima, kurse të krishterët më se 30 mijë. Me ndikim në historiografinë europiane do të bëhet vepra e Laonici Chalcondyle Atheniensis: “De origjine et rebus gestis Turcorum...”, e shkruar para vitit 1435 dhe e botuar më 1556. Ky e dinte se vrasës në variantet: Milo, Miloen dhe Michale. Ndërkaq, sipas informatave që kishte Mbreti hungarez, Albrehti, më 1438 - Murati e Lazari u vranë në dyluftim. Për Ndodhinë në Fushë të Mëllenjave më 1389 shkroi edhe Armtari Jerga i Nirnbergut, i cili shërbeu në oborrin e Stefan Vukçiç - Kosaçit para vitit 1466. Mirëpo, ndikim të madh në historiografinë europiane do të bëjë Kronika e Johan Mihail Dukës, e botuar italisht në fillim të shek. XVI. Atë kryekreje e përfilli Marin Barleti si dhe një grup kallogjerësh në Letrën për Papën më 1598, si edhe relatorët: Marin Bici (1610) dhe Pjetër Mazreku (1623/24). Këto shkrues e pohuan edhe kujtesën historike shqiptare të Dardanisë për vrasjen e Sulltan Muratit I dhe të Milosh Kopiliqit. Nga fillimi i shek. XVI për Ndodhinë në Fushë të Mëllenjave më 1389 la të dhëna edhe prifti ulqinak Martin Segoni në udhëpërshkrimin “De itineribus in Turciam Libellus” dedikuar nevojave të mbretin hungarez, më 1502, e cila më vonë i atribuohet udhëpërshkruesit Filice Petantio-s, më 1522. Me rëndësi të posaçme dhe saktësi të madhe për pjesëmarrjen e shqiptarëve në koalicionin e të krishterëve kundra-osmanë ofron kronika “Historia e generalogia della casa Musachia” e Gjon Muzakës, e shkruar në vitin 1510. Këtë e ndjek raguzani Ludovik Cerva Tubero në “Comentario de rebus quae temporibus eius...gestae funt”, e shkruar para vitit 1515, kurse e botuar më 1590 me titull: “...De Turcorum origjine...”. Ngjarjes së vitit 1389 në Fushë të Mëllenjave iu kushtua edhe Benedikt

62 Kuripeshiçi në “Itinerarium der Botschaftstreise...”, më 1530, kurse më 1550 u botua në gjuhën gjermane kronika osmane e quajtur: “Girabi Tevarichi”. Ngjarjes në Fushë të Mëllenjave më 1389 do t’i përkushtohet edhe Francesco Sansouino në “Gli Annali overo le vite de’principi et singnori della casa Othomana”, botuar më 1571 si dhe udhëpërshkruesi Jean Palerne Forensien, i cili vizitoi viset e Dardanisë në vitet 90 të shek. XVI dhe regjistroi kujtesën historike shqiptare të ndritur për Skënderbeun dhe për Milo Komnenin (Milosh Nikollë Kopiliqin). Nga fillimi i shkullit XVII zuri fill trajtimi historiografik humanist europian për Ndodhinë në Fushë të Mëllenjave në vitin 1389. Me ndikim të madh në literaturën historiografike europiane do të bëhen veprat: “Il regno de gli Slavi...”, e Mavro Orbinit, e botuar më 1601 dhe “Ristretto de gli anali di Rausa” e Petro Lukarit, e botuar më 1604. Këto dhe disa kronika osmane i ndoqi historiani anglez Richard Knolles në veprën “Generall Historie of the Turkes...” e botuar më 1610 dhe 1710, i ndjekur nga Joanne Cuspiniano në veprën “De Turcorum origjine...” të botuar më 1673. Nga këtu fillon dija shkencore për Ndodhinë në Fushë të Mëllenjave më 1389 mbi bazën e të dhënave të kronikave osmane e europiane, me pasoja të mëdha për historiografinë dhe historinë e popujve të Europës Juglindore, veçanërisht në dëm të qenies shqiptare në djepin e shqiptarizmës, në Dardani. E përmbledhur shkurtimisht: për shkencën e historisë nuk është i njohur ndonjë dokument nga dita e ngjarjes dhe me kronikat nuk mund të saktësohet dita kur ndodhi ajo. Festimi fetar serb "Vidovdan" për datën e 28 Qershorit 1389 (kalendari gregorian) është shpikje e kishës dhe e politikës serbe nga fundi i shekullit XVIII - fillimi i shekullit XIX, njësoj si edhe kulti i Lazarit dhe miti i Fushës së Mëllenjave. Sipas gjykimit kritik të informatave dhe të kronikave osmane dhe europiane mund të thuhet se ka egzistuar përpjekja e fshehtë e Princ Lazarit për një aleancë të të krishterëve europianë kundër pushtuesit osman. Ndërkohë, Murati I dhe ushtria e tij arriti në Dardani dhe ndaloi në Fushë të Mëllenjave me qellim të kontrollonte dhe të forconte besnikërinë e vasalëve në Shqipëri, Serbi dhe Bosnje. Analiza e fakteve tregon se ngjarja në fjalë ishte një komplot në kreun komandues të koalicionit të të krishterëve të Europës Juglindore, në njërën anë, dhe në kreun komandues të ushtrisë perandorake osmane, në anën tjetër. Ndodhia në dy pamjet e saj origjinale, në dy taborët ushtarake, u zhvillua në intervalin kohor prej rreth dy orësh dhe në fshehtësi të madhe nga grupe të vogla ushtarake. Ajo Ndodhi nuk shkaktoi asnjë çrregullim në marrëdhëniet shoqërore të kohës kundrejt pushtuesit osman dhe vasalëve të tij në Europën Juglindore. Në terren nuk mbetën apo nuk egzistojnë gjurmë të luftës - varre as gjësende nga “Beteja...”, e cila në burimet e përmendura tregohet se kishte armatim këmbësorie, kalorësiake dhe artilerike të përmasa fantastike: mbi 100'000 të vrarë, e po gati aq të plagosur, pjesa më e madhe e të cilëve “nuk u përballuan plagëve”. Kufoma e Muratit dhe kufoma e Lazarit, të padëmtuara, u varrosën me nderime të larta fetare e pushtetore, i pari pranë xhamisë në Bursë [të Turqisë], kurse i dyti pranë kishës ortodokse në Prishtinë. Pak muaj më vonë kufoma e Lazarit do të zhvarroset dhe rivarroset me nderime kishtare e pushtetore në manastirin e Zhiçës të Shumadisë (në Serbinë qendrore). Menjëherë pas "Betejës", Sulltani i ri Bajazidi I u martua me të bijën Mileva të Princit Lazar të vrarë dhe Stefan Lazareviçi, vëllai i Milevës, iu bashkua me ushtri Sulltan Bajazidit në pushtimet e reja. Çfar pasoi atë ngjarje është ruajtur në kujtesat e hershme shqiptare në Dardaninë e periudhës së krishterë ortodokse shënsaviane. Në epiqendër të saj është fati tragjik i Sulltan Muratit I dhe i vendasit drenicar, Milosh Nikollë Kopiliqit, zotërues vasal i Dardanisë i njohur nga afër me Sulltan Muratin I. Me këto shëmbëllejnë fuqishëm motivet e hershme të kujtesës epike boshnjake, kroate e serbe, e cila është pasuruar me aktorë imagjinarë dhe me motive fetare, mitike, legjendare e politike. Të gjitha këto patën origjinë versionet zyrtare të oborrit perandorak osman ashtu edhe të kishës ortodokse dhe të oborrit mbretëror serb në shekujt XV- XIX. Ajo që ndodhi në Fushë të Mëllenjave më 1389 ishte thjesht një grusht shteti (jo betejë midis ushtrive) i organizuar nga Bajazidi I, i biri i vet Sulltan Muratit I dhe lordi serb Vuk Brankoviç. Bajazidi I u bë Sulltani i ri dhe Vuk Brankoviçi pas vdekjes së princit Lazar u bë lordi serb më i fuqishëm vasal i Sulltanit. Më pas, bandat e vrasësit Vuk Brankoviç ua humbën, përveç atë të princ Lazarit, varret titullarëve shqiptarë që u vranë në atë komplot, përfshirë edhe varrin e princit Theodor Muzaka II. Botimet e shumta në gjuhë të ndryshme apo gojëdhënat popullore mbi të ashtëquajturën "Betejë në Fushë të Mëllenjave më 1389" thjesht kanë ushqyer propagandën për krijimin e qëllimshëm të mitit (gënjeshtrës) për atë ndodhi. Megjithatë dëshmitë dhe analizat shkencore ndriçojnë të vërtetën dhe rrëfejnë ndryshe. Serbët e ripohuan sjelljen e tyre vasale ndaj Sulltanit dhe jo si mbrojtës të krishterimit shtatë vjet më pas, më 25

63 Shtator 2014, në Betejën e Nikopolisit (në veri të Bullgarisë). Në atë betejë dhe me ndihmën e serbëve, ushtria e Sulltan Bajazidit i shkatërroi një ushtri të madhe europiane të krishterë. Për europianët, ajo ishte kryqzata e fundit me përzënë osmanët nga Europa. Në atë betejë serbët nuk e ndaluan tradhëtinë e tyre derisa "mëshiruan" mijra robërit e krishterë duke iua prerë kokat. Beteja e Nikopolisit shënoi kthesën e pranisë osmane në Europë për shekujt në vazhdim. Prishtinë, Gusht 2006 Prof. Dr. Muhamet Pirraku (1944-2014) Shënim nga Redaksia : Prof. Dr. M. Pirraku ka mbledhur mjaft informata rreth kësaj beteje që ndonse e paraqitur historike, nuk gjen akoma një vërtetëtim të mirëfilltë. Por duke qenë se është folur e përfolur vazhdimisht për të, u ka leverdisur serbëve ta ngrejnë në një ngjarje të madhe historike të tyre që qenka zhvilluar në atë Fushë të Mëllenjave që ata konsiderojnë tokë serbe. Edhe historianët shqiptarë duke përfshirë Akademinë e Shkencave paraqisnin atë version që u binte përshtat serbëve. Kjo nën ndikimin e afrimit të ngushtë me Jugosllavinë gjatë regjimit komunist, që ndonse rezultonin te armiqësuar, i mbanin iso sllavizmit, ku vetë Enver Hoxha mbante lidhje të fshehta me Titon me mesazhe, letra e njerëz të besuar. Kjo doli qartë në ngjarjet e Hungarisë, ku diktatori shqiptar e siguroi Titon se do të luftonte në mbrojtje të Jugosllavisë. Kjo një anë e njohjës së Betejës së Fushë Kosovës nga historianët shqiptarë, me argumentin se aty kishin marrë pjesë edhe Princat shqiptarë me ushtritë e tyre, dhe që këto forca shqiptare përbënin më se 50/100 të ushtrisë aleate e ku na qenka vra Princi shqiptar Theodor Muzaka. Kjo ishte nga ana shqiptare dhe një si prove se aty nuk ishin vetëm serbër që luftuan, dhe se Mbreti Lazar u zgjodh si kryetar i koalicinit si titull nderi dhe jo se cenohej teritori i Serbisë duke ditur se më se gjysma e Kosovë ishte e principatave shqiptare të Balshajve dhe Dukaginit. Qëllimi ynë nuk është që të hyjmë në debatin e detajeve pro ose kontra kësaj beteje. Shënimi ynë ishte për të shtuar një dëshmi nga historiani i Rilindjës italiane , Pëshkopi i Noçerës, Paolo Jovio që në veprën e tij “Komentar mbi Turqit…” (1530) , rreshton Sulltanët e asaj kohë. Te Sulltan Murati I-rë ai shkruan se si ky u ndesh në një betejë të pa emër e pa date, ku të krishterët qenkan bërë fertile dhe Dhespoti i Serbisë Lazari qenka zenë rob e vra dhe se një skllav i tij “serb” qënka hakmarrë duke e vra Sulltan Muratin, kjo më 1389. Kaq. Pra një ngjarje jo e rëndësishme për të shkruar me gjerë e gjatë për të. Vetëm një gjë mbetet e hapur, se ajo e ashtuquajtura Betejë e Fushës së Mëllenjave” propagandohet gjërësisht si një betejë e Serbëve dhe përdorët prej tyre se ajo tokë (Kosova) është vaditur me gjak serb dhe është e tyre. Pra është një orvajtje politike për të mashtruar oipnionin ndërkombëtar, dhe këtë ata e bejnë me një përhapje botimesh me shumicë të njëpasnjëshme, kur nga ana shqiptare a thuhet a nuk thuhet një fjalë, dhe kjo vetëm midis nesh. Prof. Dr. M. Pirraku, patjetër se do ua ketë ngrit nervat serbianëve me një sere pohimësh e mohimësh që hedhin poshtë atë betejë të paqenë aq mire të sajueme e trillueme. Nuk ka thënë kot Volteri, se gënjeshtra e përsëritur vazhdimisht behët e vërtetë. Këtë serbët e kanë vene në jetë dhe vazhdojnë atë avaz pandërprerje, ndërsa shqiptarët heshtin. Prenk Pervizi Shënime mbi organizimin e kombit për luftë. Ky dokument u zbulua nӫ Bibliotekӫn kombӫtare nga studiuesi Kastriot Marku ku kishte qendruar 78 vjet i pa njohur, qӫ len pӫr tӫ kuptuar se ka plot dokumentӫ qӫ janӫ lenӫ nӫ harresӫ qӫllimisht. Njё kushtrim ose parashikim e paralajmёrim qё ta nё veshё tё shurdhёt. Libër i gjetur rastësisht në Bibliotekën Kombëtare nga zoti Kastriot Marku pas 78 vjet, me kushtim për Mitat Frashërin me tìë cilin Prenk Pervizi kishte miqësi të madhe : “Të ndertit Z. Mitat Frashëri për kujtim » Nënkolonel Prenk Përvizi.

64 Lufta asht për t’u konsiderue si një fenomen i paevueshëm sikur se ka qenë në kohë të kalueme e do të jetë në kohë t’ardhshme. Me gjthë që, si para ashtu edhe mbas luftës të përgjithshme, asht folë e flitet mbi àarmatime e kufizime armatimesh, lufta nuk asht e mundun të suprimohet ; se pse, edhe sikur t’arrihet në një akord të ktillë, deri sa popujt shpirtnisht mos të jenë të çarmatosun keùmi për të pasë përherë luftë në botë, tuj qenë se shkaqet e saj nuk janë për t’u kërkue vetëm në pregatitjet teknike ushtarake, po, burimin ky fenomen e ka ndër shaqet politike, shoqnore e ekonomike. Tuj i hjedhë sytë n’ oprganizimet ushtarake të shteteve para luftës dotnore, konstatohet se perioda napoleonike dha një dritë të re n’organizmin e forcave t’armatusuna ashtu dhe në prijësinë operative. Parimet kjenë kto : « Formimi i nji ushtrije të madhe » dhe « detyrimi përsonal i shërbimit nën armë », tëcilat ma vonë, në parim, filluen me u adoptue, pothuej, nga çdo Shtet Qeveritë e atëhershme i bajshin pregatitjet luftarake simbas gjendjës politike-financiare, tuj I dhanë gjithë randësinë për kët qëllim vetëm organizimit të forcave t’armatosuna, ndërsa degët e tjera shtetnore rrijshin dorëjashtë në rast të nji konflikti, populli i pa-veshun mbetej, pothuej, si shikues. Shi para luftët botnore mendimet tandojshin si e si me nxierrë për ballë anmikut nji sasi të madhe ushtrije, pa i dhanë randësi marrjës pjesë të gjithë elementave të kombit. Të pakë ishin ata, të cilët shifshin nji përfundim të dobishëm në pregatitjen e elmentëve ekonomikë e shoqnorë, dhe kta nuk ngulshin kambë aq tepër në kët ide, pse kur u vishin me stdudiue mënyrën e luftës, u rezultonte kjo e rrebtë, por e shkurtë. Konflikti botnor deha me kuptue se parapamjet e sipërme nuk ju gjegjëshin faktëve për arësue se : Armatiùmi teknik dërmues arriti në kulm Pregatitja ekonomike jo vetëm se ishte jashtë proporcionit të nevojshëm por për disa shtete u ba katastrofale. Realiteti hodhi poshtë kriteret e luftës së shkurtë e të shpejtë. Ushtritë sulmuese që hynë në tokën anmike prbvuen se banorët e vendeve të okupueme luftojshin krahaszi me ushtrinë e vet. Panë se ushtria e thyeme ishte në gjendje rishtazi me u formue e forcue, sa me dalë përsëri pëballë sulmuesit. Objektivat e qendrave të vendit, të cilët p ma perpara nuk ju nepte randësi u banë objekriba kryesore, për arësye se përmbajshin burimet e gjalla të prdokteve t’organizueme për qellime luftarake. Mjetet ekonomike të vendit u banë përgjithësish furnizim i ushtrisë ; sa kje e mundun me i pasë, kje e mundu dhe me e zgjat luftimin. Rrotul ksaj kohë-luftimesh popujt e kuptuen gjendjen kritike dhe prandaj filluen me i dhanë randësi jo vetëm pikpamjës ushtarake, por edhe asj njerëzore, ekonomike, finaciare e politike, tuj nxierrë e zbatue ligje të reja shoqnore e ekonomike simbas nevojës, pa vu oroe fundin seku del : - kështu zjarmi u përhap edhe ma tepër kur efektet e ktyne masave arritën me ngucë e me ndeshë edhe tjerë popuj. Luftë popujsh aleatë, luftë njerëzish e materiali, luftë shkence e përgjithshlme, e cila dalë ngadalë hoq dallimin civil e ushtar e tërhoq në veprim të gjithë elemntët njerëzorë e materialë të kombit, tuj grmbullue të gjith aktivitetin produktiv për vepra gjaku e vdekje. Për me nisë me përshkrue hipotezat e një lufte eventuale t’ardhshme duket një gja e pa vend : mund të thuhet vetëm se eksperienca e luftës së kalueme jep me PRENK PERVIZI Kolonel kuptue se për qellimin luftarak asht e nevojshme jo vetëm organizimi i forcave t’armatosuna, por edhe ai i gjithë energjive të kombit. Sikur dy vetë në nji grndje e pëballojnë njeni tjetrin me gjith trupin e tyne, me të gjithë gjymtyrët e organet, kështu në kohët e ardhshme popujt kanë me u dalë përball të tjkerëve me të gjithë forcat që e përbajnë.

65 Lufta moderne, pra , kërkon që qyshë në kohët të paqës të bahet oprganizimi, si i forcave t’armatosuna ashtu edhe i forcave ose energjive civile. në mënyrë që në rast të shpërthimit të saj, të marrin pjesë n veprimet përkatsisht të gjithë forcat e kombit. Prandaj, paralel me mobilizimin ushtark duhet të shkojë edhe ai civil, i cili mund të dallohet ndër kto kategori : Mobilizimi shpirtnor Njerëzor Bujqësor Industrial Finaciar Megjithëse të gjitha këto kategori janë njëlloj të randësishme e të lidhuna nustësisht njena me tjetrë. Po zhvillj të parën : Mobilizimi shpirtnor Për « me mujt me luftue » lypset përpara « me dashtë me luftue » gja që kjo kërkon nji veti shpirtnore – morale të caktueme. Ktij qellimi i arrihet mbas nji pregatitje të vetisë shpirtnore të njeriut,ku rraja e saj asht për t’u gjetë në rracën e sëcilit e që pëerban pasqyrën e shpirtit e të moralit të një populli. Për kët arëye mobilizimi shpirtnor konsiderohet nji ndër problemet ma kryesore, nga se në të pushon themeli i mundësisë të luftimit. Njoftimet edukative, që e frymëzojnë kët veti të fortë e të shkelqyeshme tingëllojnë : « Ti nuk je një fuqi e vetme. Ti je nji pjesë e fuqisë së kombit, nji gjymtyrë e organizimit të shtetit. Për kët shkak janë të pathemel mendimet egoistike e deshirat vetjake, kur nuk përmbajnë në parim të mirën e vendit, ideja e jote duhet ketë për qëllim të mirën e kombit, vullneti yt duhet t’i lihet në dorë Mbretit, që asht Prisi i Kombit. Lypset t’a konsidërojsh vedin se je pjestar i nji familje të madhe e quejtun « Komb ». Kryetar i kësaj shpije e quejtun « Shtet » asht Mbreti i yt. Elementët e historisë botnore përbahen nga popujt me prisat e tyne në krye, ku njeriu figuron vetëm si element i popullit. Detyra yte, pra, nuk asht veç se me shërbye për Mbret e Atdhé. Qëllimi i mobilizimit shpirtnor, prandaj, asht me themelue kët ide në secilin bashkatdhetar, deri sa të ket ngulë rrajë të gjalla në shpirtin e tij. Sikur, bie fjala, grushti e zbaton urdhin e trunit më nji të sjellun mbi diçka, ku nganjiherë me hovin e marrun n’at moment takon se edhe vritet, kështu secili duhet me zbatue urdhin e marrun. Pika me randësi asht që zbatimi i urdhnit most ë bahet verbnisht, sepse, tuj mos dijtë qëllimin e urdhnit, nënurdhësi bie në gabim e veprimit që merr nji drejtim që nuk mund të arrijë objektivin e caktuem : për kët shkak lypset të jetë і orientuem secili mbi veprën se qysh edhe pse e ban, atëherë, ndjenja e patriotizmit, ndjenja e disiplines e besnikërisë dhe nderit personalj, shkrihet në nji ide me kuptimin e plotë oreintues që duhet të ketë zbatuesi, dmth tuj ndigjue urdhnat e Prisit të Kombit, Mbretit, dhanun me anën e organëve vartës të Tij, nuk asht tuj ba tjetër veç se një shërbim trupit t’atij populli, si gjymtyrë e tij që asht. Ktu kuptohet, se sa e rrallë asht shkalla e gjendjës t’organizmit të popullit, se gjymtyrët e organet e tij a i përmbushin me dashje e vullnet –sakrificë detyrat e ngarkueme, a po me sy mbyllë, pa dijtë frytet e dobishme që ky parim ka në vetvete. Çka і përket rritrjës së moralit e të shpirtit mund quhet edhe rritje vullneti, forcim-burrnie, guxim ose trimn. Mjaftojnë fjalët e fatosit Spartan Leonida, në Termopilet, me e idealizue nji të tillë virtyt të virtytëve: kur Mbreti і Persjanëve lypte dorëzimin se përdhryshe shigjetat e ushtrisë së tij kishin me e errësue diellin, Leonida iu përgjigj: Aq ma mire, së atëherë luftojmë nën hije. Në fushën e Waterlosë gjithë garda e Napoleonit pranoi të vdesë rreth flamurit, vetëm mos me iu dorëzue ushtrisë anmike. Gjithë kjo: nga se morali і rrallë ushtarak kishte rranjosë në ta madhështinë e pamposhtjës dhe papërkuljës. Kus i bani ballë me fitore tri rrethimëve të Krujës nga sulmi i hordhive osmane , përveç se populli trim dhe i pamposhtun kruetan me prisin e tyne Gjergj Kastriotin, që shjkruen faqe të lavdishme qendrese e vetmohimi, sepse në ta ishte rranjosë ato virtyte shpirnore – morale për të cilët folëm deri këtu. Një popull і pa formuem shpirtnisht e moralisht nuk mun t’і bajë ballë rrezikut që i vjen nga anmiqtë që e sulmojnë. Shëmbuj kishin për t’u gjetë me mija në historinë e kalueme se ç’farë rolësh kryesorë kanë luejtë në botë shpiriti e morali i elmentëve të popujve. Guximi triumfon në rastin e mësyemjës. Megjithë këtë, konsiderohet se luftat e ardhshme nuk kanë me qenë vetëm endnje sulmimësh, por do të jenë edhe mbrojtëse : për kët arsye lypset me pas një shpirt të kalitun me një durim të pamasë. Mjetet moderne të teknikës ushtarake , duhitë e plumbave, bombava e gjylëve e bajnë luftarin të pamundun në

66 qendresë po nuk qe i pajisun me nji kurajo të patundshëm. Ndër të ktilla luftime ushtari duhet të jetë shpirtnish e moralisht i pregatitun, sa që jo vetëm me prit me gjaftohësi e durim valët e duhisë të zjarrit dërmues, por me pas fuqi shpirti të rezervuem, sa që me qenë në gjendje me përmbarue detyrën në momentin e lufimit vendimtar. Mbasi lufta nuk ka me hasë në flinë e vet vetëm ndër frontet, po ka me e kërkue dhe ndër qoshët ma të strukshme , mirë-kuptohet se ç’farë zemre duhet të ket jo vetëm ushtari i frontit por secili njeri i thjeshtë, banor i vendit.. Vetëm ai popull triumfon, i cili të jetë i pajisun me shpirt e moral ma të fortë e ma të naltë se tjetri. Ç’farë vlefte ka pushka e mitralozi , kur i dridhet dora atij që e përdor, sepse përshtypja e krizmës të bombave e të gjylëve ia ka lëkundë shpirtin ? Çka duhën fabrikat, industritë e produktet, kur ata që mirren me to bjerrin durimin, bahën çerdhe e propagandave të ndryshme, re fuzojnë punimin e çohën peshë ? Ndër të gjitha këto raste , kërkohet nga elemntët e popullit fryti i edukimëve morale-shpirtnore. Qëllimi i luftave t’ardhshme padydhim nuk ka me randue vetëm me ba okupime tokash e tregjesh, po do të jetë shumë i ashpër me çfarosë anmikun dhe me e ba të pamundun mëkambjën e tij, tuj e thye e ndrydhë moralisht e materialisht. Asht e natyrshme se kundrejt nji ideje brutale të tillë vetëm ai po pull nuk shtypet, i cili t’i ketë njerëzit të pajisun me kto virtyte. Sa ma tepër të theksohet kuptimi i idesë kombtare me dashtë dhe mbajtë në kambë e me rrnue si popull i lirë, i gjallë e me ndeale, aq ma i fuqishëm ka për të qenë « harku » që e hedh shigjetën « në zemrën e anmikut. Nji i ktillë shpirt e moral lypset jo vetëm mos me u tundë e me u topitë nga efektet e armëve, të bombave e gazëve t’anmikut, por duhet të jetë n’at shkallë sa me e evitue lëkundjet kritike, në rast se anmiku nxierr në veprim befasisht ndonjë gja të pregatitun me fshhftësi. Deri sa t’i gjendet mënyra me u mbrojtë, duhet mos të bihet në demoralizim e me ruejt gjakfofsinë. Mobilizimi moral e shpirtnor asht mjeti ma i fortë për nji popull të vorfën. Çka і takon metodikës asht për t’u theksue se mobilizimi shpirtnor kërkon zhvillimin e cilësive morale e intelektuale për qëllime luftaraake si vijon : Me shti në vleftë faktorët moralë të fuqisë për luftim Me pregatitë faktorët intelektualë të kësaj fuqije. Me rregullue ndihmën për luftarët e familjet e tyne si dhe për të damtuemit në luftë. Nevoja për mobilizimin moral asht për t’u gjetë n’arsyetimin se ndeshjet e faktorëve moralë të popujve në kohë t’ardshme janë me u krahasue me përpjekjet e ushtrive të mëdha në kohë të kalueme . Prandaj ky moblizimquhet problemi me me randësi e formon bazën e gjithë organizimeve të tjera. Mbasi shpirti asht gjaja ma e dhibshme për njeriun, vjen e natyrshme pyetja nëse frika e vdekjës krijon pasoja ma të damshmepër qëllimin e luftimit: për këtë shkak gjithë kjo dhimbje e frikë asht e domosdoshme të neutralizohet, në mënyrë që shpirti të forcohet me passion ideali: dashni për Atdhé, besnikëri pë Mbret, krenari për gjakun e vet, historinë kombëtare e virtytet e popullit, urrejtje kundër anmikut t’Atdheut, besim në fitore, ndëgjegje për nëvojën e sacrifices vetjake për ideal kombëtar. Asht e nevojshme : Me u rrit e me u shtue sa ma tepër shpirti і disiplines, і cili zmadhon bashkëpunimin e harmoninë e përbashkët. Me dhanë randësi ktyne virtytëve në gjinin e gjithë besimëve të vendit. Kjo vepër –pregatitje aq e komplikueme duhet të zbatohët ndër familje, shkolla, qendra grupimësh për stërvitje e punime, konferenca, botime dhe organizime të posaçme, në mënyrë që Kombi të jetë nji forcë e pandame. Vlerësimi i mobilizimit intelektual vjen nga se teknika e luftës ka arritë në një shkallë të përparueme aq të naltë sa që patjetër kërkohën të jenë njerëz kompetentë për drejtim e veprim. Aftësia intelektuale e nënshtetësve për qëllim luftarak duhet të vihet në dispozicionin e Atdheut. Për mbrojtjën e Shtetit organizohën mjetet dhe njerëzit , por sidomos duhet të jenë gati njerëzit e aftë të cilët dirigjojnë mjetet, përdryshe mekanizm nuk vlen. Ndihma relative, asht për t’u konsiderue në shumë mënyra e pikpamjeve : vlerësimi shpirtnor i luftarit, ndihma e lehtësina të gjymtuemve të luftës dhe familjeve të luftarve, mbrojtja e jetimëve të tyne, dhe shpërblime për damtime kso dore.

67 Të ktilla masa kishin për ta çlirue luftarin nga kujdeset, tuj ia forcue shpirtin. Pyetja vjen se, a asht e mundun nji popull t’arrije në shkallën e duhun të pregatitjës shpirtnore e morale. ? S’ka dyshim se po, n’asht se gjithë organet e gjithë elemntët intelektualë të kombit nuk kursehen me e ndjekë kët parim kryesor në çdo rast. Por , gjithë kjo duhet jo vetëm të ndiqet në parim, por të fillohet e t’u msohët të rijve. Kur masa e re te jetë e rritun me parime shpirtnore –morale të shëndosha, atëherìë n’at brez fryti kishte me qenë i papëshuem. Forcimi i shpirtit nuk ka të bajë me ashprimin ose egërsimin e trupit. Burra të forte quhën ata që janë të butë në ndjenja e të fortë në durim e luftim. Një popull që ndjek këto ide e parime me metoda të pajtueshme për vendin simbas gjendjës psikologjike, tuj shkri zakonet e bukura burrnore bashkë me sistemet e zgjedhuna t’idesë së kohës , tashmë mund ta shikojë i sigurtë avenirin e tij drejt përparimit. N/Kolonel Prenk Pervizi. ================================= Koment : Këto shënime sikur i paraprijnë katastrofës së pushtimit të Shqipnisë nga Italia fashiste , që do ta gjente atë fare të papergatitun ne të gjithë aspektet e konditat e parashtrueme në shënimet : materiale, shpirtnore e morale, ku kreu dhe udhëheqja e vendit nuk i dolën zot situatës dhe e braktisën shtetin dhe popullin duke e lanë në mëshirë të pushtuesit. Shënimet ishin shkrue para misionit të Prenk Pervizit në Luftën e Abisisnisë, ku ai do të merrte vesh fare haptas se viktima e dytë do t’ishte Shqipnia. Kjo bindje do të përforcohej me takimin me Musolinin në Manovrat e Mëdha, ku Duçja ishte shpreh qartë se Shqipninë e vogël do ta bante të madhe. Pralajmërimet e tij, vetë Mbretit Zog dhe Qeverisë ranë në vesh të shurdhët dhe ndodhi ajo që ndodhi : Shqipnia u pushtue brenda dy orëve pa asnjë qëndresë t’organizueme. Flijimi i Mujo Ulqinakut nuk mund te justifikojë qëndresën e Shqipnisë e tëshqiptarve ndaj sulmit të pabesë, ndërsa ishte ashyiqare i parashikuem dhe i pritun. Ata që kishin aftësi e kompetenca e që mund të loznin nje rol të veçantë në mbrojtjën e vendit, u gjetën të menjanuem e të injoruem, të tradhtuem nga vetë drejtuesit e shtetit. Këto shënime pra të shkrueme e botueme katër vjet para sulmit e pushtimit të Shqipnisë tingellojnë si një prelud ndaj tragjedisë që do të pësonte Shqipnia e Shqiptarët. Në ditët tona pas 75 vjet po ka njerëz pa dinjitet shqiptari, pa kulturë historike dhe pa ndërgjegje patriotike, që u shkon fare përshtat të quhën injorantë, që kërkojnë të justifikojnën pushtimin e të lartësosjnë tradhtarët në podiumin e nderit që nuk u takon hiq fare. Asht e turpshme të dalin shqiptarë të tillë, që me injorancën e tyne të veshun me tituj e diplloma, që të fallsifikojnë e trillojnë heroizma e gjana të paqena, duke gjet terren në gjeneratat e reja që nuk i kanë përjetue ato ngjarje dhe që detyrohën me dëgjue prallisjet e këtyne mashtruesve të dipllomuem për me përdor titujt e gradat e tyne për me rrejtë e mashtue njerëzit. Në këtë drejtim shumica e shqiptarve që ose drejtpërsëdrejti, ose me anë në gjyshëve baballarëve të tyne i kanë marrë vesh ato ngjarje në vërtetëisnë e zhvillimit e të pasojave të tyne, janë krejtësisht të bindun se qendrimi pasiv dhe moskokqarës i kreut të shetit dhe qeverisë në fuqi, bien erë tradhëtie të hapët, duke e lanë vendin, ose ma mirë me thanë, duke ia dhurue anmikut që deri në çastin e fundit e quent mik të shtrejtë prej të c ilit nuk mund të vinte asnjë e keqe e rrezik. E kësaj ç’ thonë i dashun lexues ? JEHONA E FUNDIT E KADARESË Nga Bajame Hoxha (Çeliku) Bruksel Bajame Hoxha-Çeliku Një nga vajzat e internuara në Savër të Lushnjës e shoqe e ngushte e Gjuliana Pervizi (Beba). Sa për parantezë po filloj këtë shkrim me disa rreshta shkëputur nga një parathënie e një libri tim me poezi,””Gjysma ime”. Parathënia është shkruar nga poeti dhe përkthyesi i mirënjohur, Faslli Haliti, ku ndër të tjera me respekt të thellë ai thotë:” Nuk e di në se të internuarit e Savrës e ndienin, e shihnin, e kuptonin apo jo simpatinë tonë për ta. Të internuarit e Savrës nuk i donte, i persekutonte, i torturonte diktatura, partia, pushteti, por jo ne, populli, që i shikonim me simpati si

68 mesazherë të Lirisë. Ne, njerëzit e thjeshtë, populli, e shihnim kampin e Savrës si një copë Evropë perëndimore, që na krijonte klimën e vërtetë qytetare, klimën e vërtetë evropiane etj...” Pra, me plot penën e them: ne vajzat e internuara ishim Parisi i vogël, ishim të forta, kishim karakter të fuqishëm dhe e donim jetën. E donim lirinë, e adhuronim dashurinë dhe respektin për njeriun e denj deri në fund. Ne, ishim Savra! Savra, Paris i vogël! Kur në ato vite të errëta, nën një diktaurë të egër ndëshkimi e persekutimi të pafund, ku na mungonte plotësisht demokracia, fjala e lirë, nën një presion fizik e psikologjik, Kampi i Savrës, që kishte demokracinë brenda shpirtit, zhvilloi e civilizoi Qytetin e Lushnjës, sepse aty kaluan apo mbetën personalitete të shquara, e pena të arta. Me ta parë titullin e artikullit Ismail Kadare do mendojë: “vërtet ujë fle po hasmi nuk fle” Ose: “armiku mbetet armik”Po nuk është kështu. Ismail kadare është një shkrimtar me përmasa botërore e po të kisha fuqinë do t’ia akordoja çmimin Nobel se e meriton. Por, çfarë më shtyn mua që gati pas pesë vjetësh t’i rikthehem këtij libri? Kur libri është në gjumë tashmë, harruar nga më të shumtit e lexuesve persekutorë të personazhes, heroinës së librit, të internuarës, Linda B. e në tërësi? Pse unë kërkoj ta zgjoj?! Çfarë më shtyn?! Eh, o zot! Më shynë një dhimbje, një fyerje ndaj personalitetit tim, një fyerje e pafund ndaj personalitetit të atyre vajzave që u mungoi liria përjetësisht, e shkrimtari ynë i madh i hedh këto vajza sa të bukura aq dhe krenare në kosh të plehërave, duke zgjatur duart drejt Tiranës...drejt shkrimtarit... në krahët e mësuesit të fiskulturës... e së fundi në prehër të brigadierit maskara, se s'kanë kurajën, forcën, dhe zotësinë të përballojnë diktaturën, gjë që s'ka ndodhur kurrë! Pra, Dua të theksoj: vetëm nga këto vajza që vuajtën mjerimin e plotë me gjithë kurajën dhe kulturën e gjerë që kanë, ky libër prej tyre,nuk do të harrohet dot kurrë! Nuk do të harrohet sepse iu është vrarë dinjiteti.(Ky libër mund të bëhet dhe film, mund të vazhdojë të marrë çmime njëri pas tjetrit, por, me një heroinë të dobët e cila në asnjë çast nuk shpërthenë me forcën dhe shpirtin ideal të femrës fisnike. Nê të gjitha momentet i mungon energjia, rinia, s'mundohet të luftojë për të çarë batakun, pa dinamikë, i mungon Malva, Masllova, si dhe heroina shqiptare e vërtëtë) Pikërisht, në këtë periudhë, unë marr penën e shkruaj për të shkarkuar nga vetja një peshë të rëndë që sa shkon e bëhet më e rëndë, ndërgjegjja flet!. Të gjitha nuk përtypen, nuk mund t’i anash kalosh, por, e bukura mbetet e bukur, e hidhura mbetet e hidhur, dhe vlerat mbeten vlera! Në këtë kontekst, më ka mbetur varur si një zinxhirë vuajtjesh të paharruara artikulli befasues i Beba (Xhuliana) Pervizi, vajzës së internuar, e cila me revoltë, ngre krye, dhe shkruan një artikull kundër shkrimtarit të madh,(shih në f.b.te: "vajzat e internuara") Ky artikull s’më hiqet kurrë nga mendja. Aty konstatova se ishte artikull goditës, revoltues, por që mbarte në vetvete vlera të pa tjetërsuara, dhe hapësirë shumë të madhe kritike për librin e fundit të Ismail Kadare, ” E PENGUARA”. Aty për aty, u ndjeva krenare për shumë gjëra, por kjo krenari shumë shpejt u pa e Zhgënjyer, e venitur, e ngacmuar, e zbehur, e fyer, sa u trishtova dhe u lëndova deri në pafundësi, sa shpirti më rënkoi. Eh,moj e kaluar! Tani, unë kujtoj me dhimbje të madhe, ato që Ismail Kadare, s’i ka njohur kurrë në jetën e tij të famshme, fushat e myzeqesë, shkuljen e rrënjëve të pambukut, Ngarkesat e rënda mbi supet e njoma, kanalet e pafund të hapur nga krahët e brishtë të vajzave të internuara në kampet barbare të internimit, ku punuam e vuajtëm deri në ditët e lirisë me shpirt ndër dhëmbë, por me dinjitet të plotë. Sa të forta që ishim! Heroinat e shekullit duhet të quhemi! O Zot! Gjithnjë na kërcënonin, na fyenin, na tundnin para syve gishtin tregues duke na kërcënuar gjatë, nëpër mbledhje, fushave, apeleve: Ju armiqve ua kemi treguar vendin! Mos kujtoni se s’ka më luftë klasash? Jo, jo! Ajo ulet, por ngrihet dhe ashpërsohet pandërprerë për ju! Prandaj, mos shikoni nga perëndimi, (Frazën e fundit e përdornin shpesh, por unë, isha e bindur se nuk e kuptonin shumica e tyre) Aty, t’u plasi koka aty! Në punët më të vështira! Këto shprehje të ulëta dhe nga më banalet, janë përdorur dhe në “Ditët e fundit të pompeut” edhe pas rënies së murit të Berlinit, edhe pas rënies së komunizmit në Rumani, e këta diktatorë të kampeve, të Shqipërisë në përgjithësi, nuk kishin as veshë për të dëgjuar, dhe as sy për të parë, se si po ndryshonte lindja në tërësi. “Gomarin po e hante ujku, ai thoshte: “Qofsha në ëndërr”( Në rastin tonë, vërtet kishte qenë në ëndërr) Kështu, asnjë penë jashtë kampit,e cila s’i ka njohur këto tortura, sado e fortë të jetë, dhe dashamirëse, apo paqedashëse, nuk mund të përshkruajë dot, apo të tregojë në një roman “dokumentar” apo artistik, bëmat monstruoze të asaj kohe makabre, të atyre kanaleve e punëve të rënda ku ne na pikonin duart, këmbët, dhe zemra gjak. Ishte lumë dhimbjesh, vuajtjesh, rënkimesh, prej fëmijëve, prej rinisë, dhe të moshës së tretë edhe më keq. ky lumë vazhdonte e mbushej çdo ditë e më shumë nga lotët e këtyre plagëve të hapura ndër vite, nga një hakmarrje e çmendur apo tradhtarë të atdheut të sajuar për të kënaqur shpirtin e tyre të ngushtë prej krimineli. Thjesht, ne, Beba 7 vjeçe e sapo dalun nga kampi і Tepelenës me t’amën, Zorka e malsorëne Diella me vajzën e sa, Zoja, j shoqe me Bebën. Në Lushnje të internuarit paten mundësi te bënin fotografi mbijetonim në një sistem ngricë, dhe ata, përfitonin, jetonin në kurrizin tonë. E pse na persekutonin e na ndiqnin aq shumë? Ende e pyes veten: Ç’ishte gjithë ajo urrejtje ndërmjet një populli me të njëjtën gjuhë e kulturë? Pse na diskriminonin e shkatërronin shpirtin e brishtë brenda kampeve? Ç’kishim bërë gjë të keqe? Po populli i thjeshtë pse na donte të vdekur? Ç’u kishim bërë? E kam fjalën më shumë, për të lirët e Savrës,etj, në

69 80% ishin kthyer në përbindësha, po të kishin mundësi, e dorë fare të lirë, do na pushkatonin duke kënduar, ose do na i piqnin mishin e trupin në hell të gjallë. Urrejtja kishte arritur kulmin, ishte primitive, e verbër dhe e tmerrshme! Ata brigadierë ( jo të gjithë) e sidomos brigadieret ishin tmerri jonë.( Vëllezërit Nebiu, njëkohësisht brigadierë dhe gjakpirës të vërtetë) Nuk ngopeshin me gjakun tonë. Njësoj si sekretarët e partisë, si operativët e sigurimit që na vinin si zagarë nga pas për të na nxirë edhe më shumë atë jetë të cilën nuk na i kishin falur ata, por që donin t’ na i merrnin me çdo kusht në tortura e sipër sa më çnjerëzore të ishte e mundur. Librin ” E penguara” Të shkrimtarit të madh Ismail Kadare, e kam lexuar tre herë dhe e kam në bibliotekën e shtëpisë këtu në Bruksel. Dhuratë nga një vajzë shqiptare që punon në komitetin evropian Ky libër më erdhi si dhuratë nga një vajzë shqiptare që punon në komitetin evropian (shoqe me vajzat e mia) Tereza Dajlani. Kjo vajzë intelektuale mezi priste rastin të më gëzonte me këtë roman i cili fliste për vajzat e persekutuara. Ajo duke e njohur jetën tonë, mendoi se pikërisht kjo do të ishte dhurata më e bukur, më e përshtatshme, më e çmuar, që po i bëhej një ish të internuare, një krijuese që e kishte kaluar jetën në kampet më të egra siç isha unë. Krenaria e saj sa vinte e rritej para meje se libri ishte shkruar nga shkrimtar i madh Ismail Kadare, dhe kjo s’ishte një dhuratë e vogël. Kështu një ditë plot diell pasi ishte kthyer nga Tirana, më fton për një kafe në qendër të Brukselit ku unë e pranova me kënaqësi. Kur zbrita nga metroja, m’u desh të çaja udhën me vështirësi pasi ajo e shtunë, si gjithë të tjerat e kishte mbushur Brukselin me turistë të shumtë ku nxitonin dhe ata për të parë “grand plac” qendrën e qytetit dhe pikat e tjera turistike. Tereza kishte mbërritur para meje dhe qe ulur jashtë te tavolina e zakonshme. Pasi u përshëndetëm me dashamirësi, porositëm nga një kafe. Biseda qe e frytshme dhe e hareshme pasi tregonte për Tiranën, për Gjirokastrën që kishte kryer studimet e larta, dhe për Tepelenën e saj që e donte aq shumë. E pashë të merrte çantën dhe prej saj nxori një libër të mbështjellë me kujdes dhe me një etikë të lartë ma afroi. -Është një dhuratë për ty,- më tha. Në sytë e saj pashë një shkëlqim, një kënaqësi që rrallë herë e has njeriu në ditët plot strese. E hapa dhe pashë kopertinën dhe me zë të lartë lexova: KADARE.” E penguara” Ia ngula sytë titullit sikur atë çast do ta zbërtheja, e do të gjeja atë që më mungonte prej kohësh.- Është libri më i fundit i shkrimtarit tonë të madh Ismail Kadare- ndërhyri vajza me shpejtësi. Po, po, e shoh! “Rekuim për Linda B.” Shqiptova me zë të lartë dhe tunda kryet në shenjë pohimi. E pranova me kënaqësi dhe e falënderova nga zemra për dhuratën e bukur. Por vajza e mirë me zemrën flori, nuk harroi të më thoshte: - Do ta përpish sonte... E hapa në prani të saj, dhe në faqen e parë, vajza më kishte lënë një autograf: ” Për mamin e shoqes sime Rori! E kam lexuar këtë libër me ty në mendje; një libër që e rrok mendja e atyre që e kanë jetuar këtë kohë! Me mirënjohje, Tereza. Bruksel, 17 Janar 2010”. Autograf i gjetur! Thashë me vete. Shumë përkëdhelës, po që mbart misterin brenda.”rrok mendja e atyre që e kanë jetuar këtë kohë”cilën kohë?!! Menjëherë m’u mbështollën në gryk me qindra pyetje e përgjigje sa u ngatërrova brenda tyre dhe po e shihja veten në një rrjet merimange sikur të kisha rënë në lak. Ndaj dhe heshtja për momentin ishte më e mira, ishte një kapak floriri. E dija se, pasi ta lexoja ajo do të kërkonte përshtypjet e mia të sinqerta. Librin e lexova brenda natës po nuk di nëse kisha kuptuar vërtet atë çka kishte dashur të hedh shkrimtari që pa tjetër priste të shpërthente në një triumf të ri. Sigurisht, unë nuk kisha qenë në gjendje për të thithur nektarin e vërtetë, shijen e vërtetë të librit të tij të fundit. Prandaj, të nesërmen e nisa edhe një herë nga germa e parë e deri te e fundit me një vëmendje shumë të përqendruar për të kapur çdo fjalë e frazë, çdo batutë apo metaforë, pa marrë parasysh, figurat mitologjike e historike si dhe vrasjen e filozofit Seneka... këtu historia ishim ne! E mbarova librin së lexuari së treti herë dhe përsëri fajin desha t’ia shkarkoj vetes. Isha e bindur se gabimi qëndronte vetëm te mua e jo te një shkrimtar me përmasa botërore si Ismail Kadare, kandidat për çmimin NOBEL. Jo! S’ishte e mundur që shkrimtari, Ismail kadare, të kishte bërë një mëkat në ditët e sotme e të ulte aq poshtë figurën e femrës së persekutuar shqiptare. Figurën e së cilës, ai duhej ta ngrinte në piedestal!!!. Kështu pasi e lexova së treti herë veprën e tij të fundit, vendosa të hesht, heshtja do të ishte mjekimi më i mirë për mua e të kaluarën time të plagosur. Heshtja më dukej më e denjë se replika e debati! Së fundi, nuk doja të zgjoja atë kohë të errët e cila na rrëmbeu fëmijërinë, rininë jetën dhe të dashurit tanë të zemrës. Por një gjë e di mirë, nuk u mposhtëm kurrë! kurrë nuk kërkuam lëmoshë apo ulje dënimi, ndërrim pune apo spiunllëku për të përfituar privilegje. Ne na karakterizonte krenaria jonë, të bijat e kujt ishim, shoqëria në të cilën bënim pjesë, geni nga i cili rridhnim etj... Inteligjenca kishte lindur njësoj me ne dhe ishte rritur po aq sa mosha jonë ndër vite. Vuajtëm po qëndruam! Qëndruam burrëresha! Sepse, luftuam me vdekjen! Luftuam për të jetur, për të drejtat tona, dhe ja arritëm! Mbijetuam përballë bishave diktatorë, përballë torturave çnjerëzore fizike e psilologjike, përballë ca mjeranëve të fëlliqur, përballë së keqes së madhe e sigurimsave që na kishin lakmi e ne vajzat e internuara s’i përfillnim fare, brenda dhe jashtë kampit! Ne s’i përfillnim mësuesit e fiskulturës ! Ne, s’i përfillnim, nuk i dashuronim kurrë shkrimtarët që i këndonin lavde partisë dhe diktatorit Enver hoxhës ! Ne kurrë s’i përfillnim ata që i nënshtroheshin diktaturës ! Ne s’i përfillnim brigadierët kriminelë ! Ne, ishim ato vajza të reja, të bukura, të forta që çuam jetën ne mjediset e rënda të gulagut. Ne ishim ne! Dhe vetëm ne, modeli i mirësisë! Modeli i qëndresës! Modeli I Sacrificës! I madhështisë! Modeli i krenarisë së madhe, I vajzës së persekutuar shqiptare! Dhe mbetemi ne : ajka e shoqërisë së djeshme dhe të sotmes! Së fundi Doja të theksoja: nuk do dëshiroja kurrë, që shkrimtarin e madh Ismail Kadare, ta ndjekë një dështim, një pendim, një dëshpërim, një mallkim, apo

70 një hije e personazhes së tij që ai e ka goditur rëndë në dinjitet, e me plumb në zemër! Jemi në demokraci ku jetojmë pa censurë. Arti është art! Terezës nuk i telefonova as atë mëngjes dhe asnjë ditë tjetër deri sa një ditë përsëri u ftova prej saj në të njëjtin lokal. Takimi me Terezën ka qenë dhe mbetet gjithnjë një takim i ngrohtë, pavarësisht nga konkluzioni për librin të cilin ia dhashë me dorë në zemër vetëm me një frazë... Ajo është një vajzë gjithë vitalitet, ku transmeton dashuri dhe respekt. Për mua, nyja e kësaj konsiderate që vjen e rritet çdo ditë, ka një lidhje të vjetër që më bën të drithërohem. Tereza flet për Gjirokastrën me pasion, e mua, më duket vetja se jam duke fluturuar ende nëpër kalldrëmet e atij qyteti të bukur, ku shoh veten, të vogël duke shkuar në shkollë, duke luajtur e vrapuar mesh shoqesh në “shkalipor”. Rrugë kjo, afër qafës së pazarit në të cilën kisha shtëpinë. Së fundi katër vargje nga poezitë e mia : Kur vinte pranvera/ Me lotët e mia e vadisja/ Ku vinte dimri/ Me psherëtimat a mia e mbysja... P.S. Nuk e di, në këtë rast merr çmim Kadareja ? Apo libri « E penguara » ? Bajame Hoxha-Çeliku, Bruksel. Gjuliana Pervizi (Malaj) ose Beba në punë bujqësore me shoqe. Ajo iu drejtua me një kritikë të rrebtë shkrimtarit IK-për librin e turpshëm të tij “E penguara” ku hidhet baltë mbi vajzat e kampeve te internimit, shkrim që frymezoj shkrimtaren Bajame Hoxhën për artikullin e mësipërm. TE HUAJT PER SHQIPERINE E SHQIPTARET Nga PIRO M. TASE Antonio Baldacci (Vijon nga numeri kaluar) …Dhe Tomorri... Pjesën e dytë të studmit të tij Prof. Antonio Baldaçi ia kushton Tomorit, krahinës së Tomoricës, si dhe fshatrave përreth. “Zona e Tomorit (të cilën shqiptarët e quajnë Tomoricë) është shumë pak e njohur, bile, edhe nga vendasit njihet po aq sa edhe në Evropë. Emri i saj rrjedh nga vargu i madh malor që i jep asaj emrin dhe që qëndron mjaft hijerëndë për nga pamja e për nga kujtimet historike me të cilat ai lidhet. Është fjala për një zonë krejtësisht malore, gati e mbyllur dhe me fshatra të shpërndara e të banuara nga malësorë të guximshëm që dinë të përdorin pushkën ashtu si dhe thikën, por që s’e njohin aspak parmënden dhe gozhdën. Kjo gjë nuk të habit nga fakti se vendi është i gjithë malor, i mbuluar me pyje dhe rrëpira të pakalueshme, ku banorët s’mund të konceptohen ndryshe veçse si njerëz trima dhe të ashpër.” Nga kjo fortesë e panjohur dhe e mbrojtur në mënyrë të përsosur, zbriste dhe zgjatej poshtë e më poshtë një rrugë që të çonte në fushë dhe një rrugë tjetër, rruga klasike për shtegtimin që vazhdonin të bënin deri dje tomorakët.

71 Berati nga një fotografi e vjetër. Qyteti i Beratit ka qenë dhe është një nga më të vizituarit nga te huajt, udhëtarë, studiues e turista. Tani i njohur edhe i mbrojtur nga UNESCO. Që në kohët antike, këto male që zgjaten në drejtim të Maqedonisë, gjatë luginave të ngushta të Devollit dhe të lumit të Beratit, duhet të kenë qënë të mbuluara nga një sipërfaqe e pafund pyjesh prej lisi, pishe dhe ahu, nëpër të cilat, njeriu ka depërtuar ngadalë-ngadalë me anë të sëpatës dhe të zjarrit “…malet, që po t’i shohësh nga larg duken të zymtë dhe të vrejtur, malet, që nuk njohin tjeter mbret veç ariut, këto vatra zjarresh të shuara, i kanë bërë të zbehtë dhe të mjerë.” Majat shumë të larta janë të zhveshura dhe të thepisura . “…Tashmë, edhe ligjet më të forta janë të pafuqishme. Kjo është arsyeja që syri, tani, të sheh floknaja të rrjepura, aty- këtu, togje pishash apo pemësh të tjera të përafërta prej të cilave kanë mbetur ende disa shënja në formë njollash të gjera apo të ngushta , sipas terrenit. Aty- këtu, në lugjet e bregoreve, nga faqa perëndimore, zbresin burime uji që formojnë rrëke dhe përrenj të vegjël të cilat kanë frymëzuar fantazinë e virgjër të bariut ‘klefta’ dhe që i dhanë jetë Tomoricës, për ta ushqyer atë me mijëra burime të vegjël ujërash që të japin përshtypjen e lumenje alpinë të Zvicrës.” Prej nga buron emri i Tomorit? Mos është edhe ky derivat ndoshta i Tomarus apo Tmarus? "Tmarus qui Tomarus Plinio, et Solino dicitur mons Epiri in Tesprotia regione in quo 100 fontes sunt teste Theopompo; Tamarus etiam dicitur apud Strabonem. Est et mons Poloponnesi, apud Coryphatium promontorium et nomen proprium viri, apud Virgilium, libro IX Aeneidos; Et pracceps animi Tmarus, et Mavortius Haemon. Tomarus, mons Epiri, ad cujus radices 100 fontes sunt, teste Solino. In Aetolia situs est sen in Aetoliae et Epiri confines, cum, teste Stephano, Dodonam, quae est in Epiro, attingat. Tamarus, Straboni mons Epiri"(1) “ Nga të gjitha këto male, padyshim, më i dëgjuar ka qënë Tomarusi mbi Dodonën, Olycika aktuale dhe jo Mitcikeli ose Mitzikeli për të cilin flet Bevani;( Ph.FERARUS, Lexicon geographium,me shtesa nga Baudrand, Patavii, 1674] Por emri antik, ndoshta tepër i lashtë, po aq i lashtë sa edhe vetë qytetërimi i Dodonës, mbetet edhe sot në Tomorin e Beratit, përfaqësues i një vargmali të tërë. Tomori ynë bënte pjesë në atë grup që gjeografët e antikitetit e quanin me emrin e përbashkët Candavia që buron nga vendi me të njëjtin emër."Hujus hactus est etiam Candavia, aut in ora ejus ad illyricas gentes, quam Strabo lib. VII, pag. ( CELLARUS, “Geographia antique” 1,pag. 830, Lipsiae, 1831) ‘Tomor’ është një emërtim me origjinë antike greke ose më mirë...’Tomoros’(greqisht), mali për antonomasik apo mali më i lartë. Gjeografët e antikitetit lidhin drejtëpërdrejtë malet Candavie me Scardusin në pjesën veri-lindore, në kufijtë me Maqedoninë dhe me Ceraunet në kufi me Epirin. Interpretimi i emrave të maleve të tjerë të izoluar të zonave ilirike që shfaqen aty-këtu në shkrimtarë grekë dhe latinë është shumë i vështirë , dhe gjithashtu nga ana tjetër shumë pak dritë mund të hedhësh mbi këtë çështje. “… Kazaja e Tomorit, ashtu sikurse e gjithë Shqipëria Qëndrore, që nga viti 1419 e deri para një viti, ishte nën sundimin otoman. Kufizuar në lindje nga qarku i i Korçës, dhe në veri nga ai i Elbasanit, në perëndim nga Berati dhe gati gjysëm dite larg nga kazaja e Skraparit, ishte mudirlik ose thjeshtë distrikt deri në epokën e riorganizimit administrativ të vilajetit të Turqisë evropiane, kur, e shkëputur nga kazaja e Skraparit, prej nga varej më parë, arrin të administrohet nga një mytesarif i Beratit. Kazaja e merr emrin Tomoricë nga fshati i madh i saj, i njohur me emrin Tomoritzë, që ndodhet në faqen perëndimore të vargmalit, në krahun e majtë të përroit me të njëjtin emër. Qëndra e kësaj treve ishte 40 orë larg nga kryeqëndra e vilajetit dhe 9 -12 orë larg nga Berati, sipas stinëve. Mund të thuhet se duhen 9 -10 orë, sipas stinës, që të arrish edhe në fshatrat më të largët të

72 zonës, p.sh.: Bargullas e Kapinovë. Rrugët e dhive që të çojnë në këto fshatra janë tepër të rastit dhe mund të themi, shumë më të rahura, po të krahësohen me të tjerat. Që të gjithë banorët e kësaj zone janë konsideruar nga autoritetet turke, shqiptarë. Sot popullsia arrin në 12-14 mijë banorë, të cilët duhet të ndahen ndryshe nga informacionet e dhëna turke, në shqiptarë myslimanë dhe aromenë; të parët – ---------------------- 1)"Euripidi dhe Eskili e konsiderojnë Dodonën si qyteti Tesporaziz, ndonëse sipas këtij të fundit ishte në Molosside. Ajo, për më tepër, jo se ishte vendosur në një vend të lartë (sikurse dëshmojnë edhe epitetet (greqisht) të përdorura nga Eskili dhe Homeri) por se qe e rrethuar nga male të lartë, gjë që përputhet edhe me realitetin .Cfr. anche PLINO (Hist..nat..iV i,pag 246 ed Harduini 1831 ). "Cestrini...apud quos Dodonaei Jovis templum oraculo illustre: Tomarus mons, ventum fontibus circa radices, Theopompo celebratus." f.25 arrijnë në 9-10 mijë ndërsa këta të dytët në 3-4 mijë dhe janë të grupuar në fshatrat që shtrihen në faqet e Tomorit, pranë luginës me qëndër në Vërtop. Të gjithë banorët i janë kushtuar blegtorisë dhe kaçakërisë "Një prijës vdes dhe një tjetër ia zë vendin, e, kështu krahina që përfshihet midis Tomorit dhe liqenjve të mëdhenj, nuk mbetet asnjëherë pa ‘kryetar’ ose më mirë me thënë, pa ‘kryetarët e vet..." Dhe nuk janë banda të shkëputura që veprojnë spontanisht në këto zona të hapura, përkundrazi, janë komuna të tëra myslimanësh që gëzojnë një famë të keqe si kondrabandistë dhe, si pasojë, kanë bërë që Dusari , Grabova dhe vendet përreth tyre të jenë quajtur nga vetë turqit ‘vendet e djallit’ bile Griba , e cila është e banuar e gjithë vetëm nga myslimanë, përbëhet krejtësisht nga të tillë njerëz. Kjo çështje , në fund të fundit, shpjegohet me faktin se pirateria në këto zona është kthyer në një zanat dhe asgjë tjetër; tamam sikurse edhe në anët tona, ku njerëzit ushtrojnë një profesion të lirë, çfardo. Në fshatin e tyre, këta banorë, ngjasojnë me njerës të zakonshëm dhe të ndershëm, por kur janë në mal, apo nëpër shtigjet e ngushta, atëhere puna ndryshon... Miqtë tanë nga Tomori vishnin fustanella të lyera e të zhgjyera, të zeza dhe pothuajse, që të gjitha njëlloj. Gati që të gjithë ishin të sëmurë nga sytë, ndaj dhe i këshillova të flenë përjashta, në një farë largësie, si nga kasollet e infektuara, ashtu edhe nga vendi ku mbanin qentë e tufës për të ruajtur veten dhe bagëtitë nga arinjtë dhe ujqërit."1) Lidhur me besimin fetar, banorët e Tomorit, në pjesën më të madhe, janë myslimanë, vetë legjendat që i kushtohen këtij mali të shënjtë, kanë burime islamike. Baba Aliu është një shënjtor i varrosur në mal. Ai kishte ardhur këtu i “hipur mbi një kalë fluturues” nga zona e Përmetit dhe ‘kontrollonte që nga maja e Tomorit’ fshatrat që shtriheshin nën të. ‘Rrufeja është arma më e preferuar e Baba Aliut, dhe, kur ai u drejtohet fshatarëve me gjuhën e rrufeve, i gjithë mali, i përfshirë nga furtuna, duhet të ngrihet më këmbë dhe të rrëmbejë armët kundër armikut.” Baba Aliu ka lënë gjurmë në imagjinatën e shumë barinjve të malit të Tomorit. Akoma besojnë se vende - vende ,” nëpër shkëmbenj ende ruhen gjurmët që ka lënë kali i tij fluturues kur prekte tokën.2)” --------------- 1)A.Baldacci:”Itinerari albanesi" - tek "Memmorie della Societa GeograficoItaliana (astratto) faqe:89; 1997. Për këtë dhe shënime të tjera që vijojnë më tej i referohem itinerarit tim të vitit 1892. A.B.) 2)Ali Baba ose Baba Ali, quhet maja më e lartë e pjesës jugore të Tomorit ku gjendet edhe sot një muranë e një vendi të shenjtë kristian (P.T.) Një variant tjetër i kësaj legjende thotë “se i shënjti e kishte emrin Tomor,” prej nga merr edhe emrin ky mal. Ai është i varrosur lart në majë të malit dhe ky vend i shenjtë është caktuar si vend pelegrinazhi nga banorët poshtë tij dhe atyre përreth, gjatë gjithë periudhës 9 -15 Gusht. Çdo kryetar sjell me vete një qëngj i cili flijohet aty. “Lëkurët i falen ‘hoxhës’ që bën lutjet.” Sipas një legjende tjetër, e cila është vazhdim i kësaj që thamë më sipër, “Tomori, i provokuar nga Mali i Sinjës, duhej të hynte në luftim, ndaj dhe Baba Aliu e shtrëngoi fort Malin e Sinjës dhe e gërvishi për t’i mposhtur fuqitë. Vijat që shihen sot në faqet e ketij mali janë thonjtë e Baba Aliut.” “…Banorët besojnë se dikur pat qënë në Tomor, një liqen. Njëherë, ndërsa barinjtë po u jepnin bagëtive për të pirë, një dash i zi ra në ujë duke marrë me vete të gjithë tufën. Kur barinjtë zbritën në Myzeqe, panë se u kishin lindur nga delet të tjerë qëngja të zinj. Me t’u kthyer barinjtë përsëri në mal, ndërsa po u jepnin për të pirë, u rishfaq dashi i zi, grumbulloi rreth vetes gjithë qëngjat dhe bashkë me ta u zhduk në liqen. Po në këtë kohë u zhduk edhe liqeni.” Në Tomor, më shumë se kudo në të gjithë Shqipërinë, është përhapur mendimi se është vdekjeprurëse “fjetja nën hijen e lajthive.” Nga ana tjetër, këshillohet: “ pushimi nën hijen e ahut.” “Mjetet e komunikacionit, sidoqoftë, janë të tilla që as mund ta imagjinosh, për deri sa këtu mungojnë rrugët automobilistike.. Natyra në këto vise, sa më shumë t’i ngjitesh malit, bëhet gjithnjë më e ashpër dhe më e egër. Ajo të paralajmëron për parregullsinë që zotëron në jetën e këtyre banorëve si dhe për zakonet e tyre të rrepta. S’të shihte syri vende të këndshme apo lëndina; ato pak lugina të qeshura që pashë dukeshin sikur nuk i

73 përkisnin këtij vendi. Natyra nuk paraqiste tjetër veçse përfytyrimin e kaosit dhe të përmbysjeve më të tmerrshme gjeologjike. Në se rastiste që ndonjë mal i hijeshuar distancohej për nga pamja prej gjithë atij masivi malesh gëlqerorë që shtrihej në horizont , menjëherë rrëpirat e zhveshura të nxirra nga koha, çikatriçet e krijuara në faqet e kodrave prej zjarreve të rrëna nga rrufetë, të shkëputnin befasisht prej kësaj bukurie që i shfaqej papritur syrit tënd. S’të shihte më syri lugina të gjelbërta ku përrenjtë zbritnin duke gurgulluar nëpër dredhëzat e lulëzuara. S’ndihej më jehona që vinte si përgjigje e largët e këngës së bilbilit ; por vetëm qyqja ogurzezë, dhe shqiponja e lartësive pushtonin gjithë vendin me klithmat e tyre të ashpëra dhe therrëse. Në këto vise komunikacioni shërben vetëm sa për të lidhur fshatrat shumë të varfër të banuara nga njerëz që i përkasin një qytetërimi shumë të lashtë. Në Tomor vihet re shpesh-veçanërisht në pjesët e mesit- që terreni kalkareo-kretaceo mbetet i ndërprerë nga shtresa pak a shumë të rendësishme të natyrës argjilore dhe të papërshkueshme që formojnë një numër të konsiderueshëm burimesh të vegjël uji , të cilët , atje ku janë më të shpeshtë, si në drejtim të Kapinovës dhe të Lybeshës , i japin natyrës një pamje të rrallë e gjithë jetë. Kjo gjë vërteton katërcipërisht për bazamentin mbi të cilin mbështetet vargmali dhe baza e piramidës së Tomorit. Burimet krijojnë rëke të vogla që humbasin menjëherë pas një rrugëtimi të shkurtër nëpër atë terren gëlqeror rrethues, në mesin e të cilit formojnë një shoshë përmes të çarash prej nga futen me shpejtësi në thellësi dhe për të krijuar për hesap të tyre , siç është karakteristikë e vendeve karsike, pellgje të panjohur hidrografikë të nëndheshëm. Këto pellgje rrjedhin përgjatë bazamentit për të dalë pastaj pjesë - pjesë në terene aluvionalë apo në kufijtë e shtresave qëlqerore aluvionale. Të tilla ujra ka të ngjarë të përmbajnë karbonat kalciumi më shumë se zakonisht. Mali i Tomorit me majat e veta të larta, zbardh nga dëbora dhe në mes të stinës së verës (disa bornaja në faqen perëndimore të Malit të Tomorit zënë një sipërfaqe rreth 2000 metra katrorë) përbën një pengesë për të lidhur Shqipërinë Jugore me Epirin. Natyrisht kjo shpjegon faktin që krahina e ka më të lehtë për të komunikuar më shpesh me vendet bregdetare se sa me ato me reliev malor. Klima e Tomorit ndikohet nga dy erërat kryesore: të Borës dhe të Shirokës Si rregull e përgjithshme, në Shqipëri, stina e ngrohtë është mesatarisht më shumë e nxehtë dhe është më e gjatë se stina e ftohtë brënda zonës mesdhetare ku bihen më rrallë borëra gjatë dimrit. Në zonat e ndërmjetme, dimri është po aq i gjatë sa edhe vera. Masa qëndrore e Tomorit ka klimën e maleve të larta; bora bie me sasi të mëdha gjatë periudhës Nëntor -Mars por nuk është rast i rrallë që të bjerë edhe në stinën e verës. Megjithëse deri tani mungojnë të dhëna të përafërta për të folur më shumë. Traditat e të shtegtuarit dhe informatat e barinjve mund të shërbenin si burim të dhënash për të njohur ndryshimet që pëson klima në këtë mal. Në fund të muajit Nëntor, apo në fillim të Dhjetorit, kush udhëton gjatë Vlorës dhe Durrësit, ndjen përmes mjegullës së lagësht dhe të dëndur trishtimin që ka pushtuar fushën e gjerë të Myzeqesë nën afshin e dëborave të para dimërore; në ndonjë çast me diell, duket sikur buzëqesh për momentin, por kjo bukuri e natyrës zhduket menjëherë sapo fillon të fryjë era. Thellë në horizontin e largët, fusha është e veshur me një tymnajë e cila s’është gjë tjetër veçse shtresa e dëndur e avullit që të krijon përshtypjen e fillimit të një skarpate mali. Lart, mjegulla e dendur, kthehet në një shi të rrëmbyeshëm e shoqëruar edhe me gjëmime e vetëtima. Nëpër lartësitë e malit bie dëborë dhe shpina e gjatë e Tomorit hedh përsipër pelerinën e bardhë të dimrit e cila lëshohet mbi faqet e tij deri në bazamentin e madh dhe atëhere gjithçka është e zbardhur nga bora dhe shkëmbenjtë gëlqerorë. Erërat e dëborës e çlirojnë shpesh nga retë e dëndura dhe atëhere maja e ndritshme dhe e dukshme që larg, paralajmëron për lundërtarët mot të mirë. Tomori, duke filluar që nga ditët e para të Nëntorit, nuk pranon më njeri në gjirin e vet, barinjtë nomadë latinë zbresin në ultësirë, barinjtë vendas tërhiqen në vatrat e zjarrit të ndezura mes luginave; në mal sundon qetësia e thellë pasi edhe ariu e ujku zbret në fshat për të gjetur ushqim. "Kleftët" në fshat tani fisnikërohen dhe me përjashtim të ndonjë grabitje në rrugët kryesore që kalojnë larg vendbanimit të tyre, jeta e tyre mëkatare bie në gjumin e gjatë dimëror. Maja e Tomorit, i përngjet çuditërisht Kom-it të Malit të Zi . Është një figurë piramidale me dy kreshta kryesore e pasur me gremina(rrëpira) me shumë breza dhe njolla dëbore që rrezistojnë gjatë gjithë vitit … …Sa fshatra ka treva? Cila është popullsia e tyre e saktë? Cilës racë i përkasin? Këtyre pyetjeve u jam përgjigjur pjesërisht, por jo me më pak përgjegjësi se sa të tjera burime të njohura që i trajtojnë këto probleme në mënyrë të përgjithshme. Le t’i qëndrojmë kështu besnik shtjellimit të këtyre pyetjeve duke filluar që nga organizimi i shtetit të ri për të rimbushur akoma këtë boshllëk. Tomori është në përgjithësi një krahinë shumë e varfër dhe banorët e saj jetojnë me blegtori. Sipërfaqja e tokës bujqësore është shumë e kufizuar; zona e

74 pyllëzuar nuk paraqet asnjë interes dhe në të gjithë territorin funksionon vetëm si një stabiliment i vogël në duart e druvarëve bullgarë . Kullotat malore nuk shfrytëzohen, gjë që tregon për pakujdesinë e banorëve por edhe për mungesën e gjësë së gjallë. Varfëria shoqërohet akoma edhe më shumë nga numri i kufizuar i vendeve të shenjtë të cilat, me sa duket, përmblidhen në tre xhami dhe në ndonjë mezid, në tre mbeturina minaresh dhe në dy manastire muhamedanë. Në fshatin e Grabovës duhet të ketë egzistuar, sipas informacioneve të përcjella, një kishë e thjeshtë e ndërtuar kohët e fundit nga të krishterët. Barinjtë përbëjnë, gati, shumicën absolute të banorëve të kësaj treve Ndoshta nuk gabojmë po të llogaritim se 90% të burrave dhe të grave, i përkasin kësaj shtrese. Aty, përgjithësisht, qëkurse fëmija mbush 5 apo 6 vjeç dhe fillon të lëvizë nëpër shtëpi, i kushtohet me gjithë shpirt blegtorisë. Mund të thuhet se djali bashkë me qumështin e nënës ushqehet edhe me pasionin për jetën blegtorale, dhe pikërisht, që në prehërin e nënës, ai edukohet më lehtë, që së bashku me të jatin të mësojë për t’u u bërë i zoti që të rruajë dhentë e dhitë duke u ngjitur përpjetë rrëpirave të thepisura të malit me gjithë pajisjet e duhura mbi shpinë. Bariu shqiptar bën një jetë soditëse dhe është absolutisht i lirë, i pa lidhur me asnjë lloj ligji civil, ndaj dhe nuk vonon që, sipas karakterit të tij, ai të kthehet në një cub mali, e, duke ndjekur kështu, zakonin e të parëve. Në Tomor askush nuk është i kualifikuar si bujk apo si kopështar. Ata të paktë që kanë prirje për të punuar tokën, emigrojnë në qytet , Berat, Elbasan, Manastir dhe ndonjë shkon edhe në Kostantinopojë për të ushtruar zanatin e portierit ose kavashit por edhe të kopështarit, në të njëjtën kohë. Këta përbëjnë 2% të gjithë popullsisë së zonës. Në muajin Maj, jeta blegtorale rifillon rregullisht në mal. Megjithatë, më kot i pret Tomori ato vargje fshatarësh, siç ndodh me malet e dy gadishujve të tjerë mesdhetarë, ku fshatarët fillojnë e largohen nga fshatrat e tyre për t’iu ngjitur faqeve të maleve, për të kaluar verën apo për të korrur farën që i kanë besuar asaj toke në ato muaj të ngrohtë . Tomori, pra, këtë gjë në lartësi nuk e ka, i mungon qoftë edhe një copë tokë për të mbjellë drithë, thekër, grurë saraçeni apo patate, me përjashtim të tokave pranë vendeve me banim të përhershëm apo pranë fshatrave. Jeta fillon e gjallërohet në këtë periudhë përsëri në male por vetëm në fushën e blegtorisë (nga prania e pajisjeve që japin leshin, lëkurën, djathin) dhe po të mos gabohemi edhe nga dëshira për aventura. Një nga punët më të preferuara të banorëve të Tomorit në të kaluarën ishte ajo e shërbimit ushtarak apo e xhandarit për gjysëmhënën. Rinia e Tomorit inkuadrohej vullentarisht nëpër regjimentet shqiptare më të dëgjuara dhe ishte shumë i njohur heroizmi i tyre në vijën e parë të frontit kundër armikut. Në Tomor, mbeturinat e vjetra të luftës së vitit 1876- 78, të kujtojnë faqet e heroizmit turk në Plavë me Osman Pashain, në Mal të Zi dhe në Serbi. Shumë nga këta të rinj kanë qënë në Jemen dhe jo të paktë ishin edhe në Tripolitani e Cirenaica kundër nesh. Në fund të shërbimit ushtarak, ky i ri pranohej me lehtësi në xhandarmëri, mjafton të dëshmonte se kishte kontribuar në radhët e ushtrisë. Ai e pëlqente tej mase zanatin e zapties apo të xhandarit këmbësor edhe pse ishte më i vështirë se ai i suvariut apo xhandarit me kalë sepse ishte më lehtë të ecje më këmbë se sa me kalë. Kali ishte i rrallë në Tomor. Shërbimi i transportit në këto fshatra bëhet kryesisht me mushkë. Numri i gjindarmëve vendas të Tomorit është, kështu, i lartë dhe unë besoj se mund të zërë 7% të gjithë popullsisë. Natyrisht në një vend si ky, ku jeta është kaq e varfër, tregtia pothuajse është zero dhe me të merren vetëm disa karvane apo qiraxhinj, pjesa më e madhe e të cilëve ështe romenë. Nuk bëhet asnjë lloj eksportimi. Në fshatra nuk egzistojnë dyqane por është vetëm një han i radhës së fundit në Tomoricë, kryeqëndra e kësaj zone. Asnjë banor i Tomorit nuk do ta provonte të merrej me tregti sepse i mungonte përvoja por edhe dëshira. Bariu i pagdhendur di vetem të shesë prodhimet e tij apo delet, leshin, mjaltin, dyllin - dhe vetëm sa të blejë atë gjë të paktë që i duhet për të mbajtur veten dhe familjen e tij. Në këto male, një familje është e pasur kur disponon një numër të konsiderueshëm delesh ose buajsh dhe ka një mushkë apo një kalë veç shtëpisë dhe ndonjë copë tokë të punueshme. Asnjë kryetar familje s’ka të drejtë të shesë prodhime tek të tjerët dhe po ashtu të krijojë monopole. Dëbora e Tomorit shitet në Berat, dhe në Vlorë, nga barinj të veçantë. Në Berat kushton një metalike oka, në Vlorë, dyfish apo trefish. Prodhimet bimore në Tomor, në rritje, siç është vënë re, japin pak misër prej fare të importuar, për të mbushur disi nevojat, e me një vlerë që mund të arrijë vetëm në disa dhjetra mijëra franka. Statistika për kafshët shtëpijake, deri në atë kohë, nuk ishte bërë asnjëherë, por qetë e punës dhe lopët ishin të pakta, po ashtu edhe kuajt e gomarët: ndodhet një numër mushkash dhe me bollëk, relativisht, më shumë gjen: dele, dhi si dhe zgjoje bletësh. Vlera e prodhimeve blegtorale, pa dyshim, është më e madhe se e atyre bimore. Prodhimeve blegtorale u shtohet edhe

75 lëkura, leshi e gjalpi dhe djathi të cilat grumbullohen në Berat. Mëndafshi mungon. Çdo familje mendon vetë për ushqimin e pjesëtarëve të saj duke shkuar për të blerë në Berat, Moscopoli dhe Koritza rezervat e domosdoshme. Rreth 50 mijë kg. grurë në vit, pëlhurë të zakonshme pambuku, pak enë kuzhine, shkrepse, vaj të cilësisë së keqe, sheqer, kafe etj. përfaqësojnë të gjithë pasurinë ushqimore në krahinë. Rrobet prej pëlhure për të veshur trupin përgatiteshin në shtëpi, Mungon çdo lloj shërbimi postar, filli telegrafik që lidh Beratin me Koritzën, jo gjithnjë bëhet i dobishëm për Tomoricën. Mungon shërbimi sanitar dhe i sëmuri lihej në mëshirën e ndihmës që mund t’i jepnin mrekullitë natyrore. Janë shumë të rralla rastet kur të jetë thirrur mjeku që nga Berati apo nga cilido vend tjetër dhe kjo është për shkak se taksat janë shumë të larta dhe askush nuk mund t’i paguajë. Ata pak hoxhë (klerikë myslimanë të pakulturuar) mes këtyre maleve, janë arbitri i këtyre njerëzve të vobektë. Kohët e fundi, edhe në këtë pjesë të Tomorit, ka filluar emigracion i vazhdueshëm në drejtim të Amerikës dhe në veçanti në SH.B.A., të detyruar nga varfëria. Shtëpitë në fshatrat e Tomorit, janë të gjitha prej guri sipas traditës së toskërisë dhe me dritare shumë të vogla ose pa to fare. Kasollet e malit(‘stanet" në gjuhën shqipe dhe në atë romene:’kalive’) janë me dy faqe dhe të mbuluara me degë pishash. Është po ky dru që, sikurse në fshat edhe në mal, shërben për të ndriçuar netët në ato çaste kur bëhet e domosdoshme. Në Tomor asnjë njeri nuk di të lexojë apo të shkruajë shqip, sllavisht, gjuhën romene, greqisht dhe vetëm pak , ndoshta 2% njohin turqishten. Në këtë zonë, natyrisht, nuk ka shkollë, ose të paktën, për shkollë, nuk do t’ja dijë as xhamia ku shkohet për lutje, qoftë edhe për të mësuar nga ‘hoxha’ alfabetin, po aq sa e njeh edhe ai vet. Kjo gjendje patriarkale e jetës në Tomor, sikurse në të gjithë malësinë shqiptare, në përgjithësi, natyrisht , nuk është e përshtatshme për të krijuar një shtet shoqëror të zhvilluar. Këto fise të vogla, të mbetura të izoluara nëpër male, nuk duhet të kishin njohur kurrë ndonjë pushtet dhe ishin të mësuar me një pavarësi të pakufizuar: Megjithatë, karakteri i këtyre njerëzve, në thellësi të shpirtit të tyre, është i ëmbël, si ai i fëmijëve dhe i ndjeshëm ndaj çdo veprimi që shpreh në të njëjtën kohë autoritet dhe sentiment. Në thelb kjo gjë ka të bëjë me zëvendësimin e një lirie patriarkale me gjendjen e një zhvillimi gradual e cila zgjon tek populli atë dinjitet që i mungonte më parë. Një nga nevojat më urgjente që duhet të parashikohet është ajo e hapjes së rrugëve për automjete,gjë, për të cilën nuk egziston as mendimi, por nuk janë as edhe urat për të evituar vërshimet e ujrave të lumenjve. Kur jeta civile të jetë siguruar në Shqipëri dhe komunikacioni i shpejtë dhe i sigurtë të ketë zëvendësuar të gjitha rrugët e dhive që janë aktualisht, kur Berati të jetë kthyer në një qytet me një trafik të gjerë ashtu siç e përfytyroj unë, atëhere edhe Tomori që vuan nga një gjëndje vetmije(fare i braktisur) mund të sigurojë një jetë të lulëzuar të panjohur deri më sot. Tomoritza, është veç të tjerash, në kushte të tilla që të bëhet qëndër e rëndësishme klimaterike sepse në asnjë vend të këtij vargmali nuk vihen re mundësi të tilla siç janë aty për vendosjen e impianteve moderne; dhe në se do ta konsideronim si një vend të thatë për nga pikpamja hidrografike, zona përmban mbi të gjitha burime të panumërt, elementi i parë për begatinë e një vendi. Karakteri i tomorakut është disi i dyshimtë por është i ëmbël. Mikpritja e lindur në të është një virtyt që forcon miqësinë. Me gjithë numrin e dukshëm të pushkëve, pisqollave, shpatave, hanxharëve, fishekëve, të fshehura nëpër shtëpitë e malësorit dhe cilësitë e tij të karakterizuara nga një vendosmëri natyrale, është e lehtë të kuptosh dhe të pohosh se i njeh hallet e tij ; ose kur të jenë zhdukur shkaqet sociale dhe ekonomike që ushqejnë sot brigandizmin karakteristik, fshatrat e Tomorit do të pëmirësohen në mënyrë të ndjeshme dhe do të jenë nga më të sigurtit në botë. Në marrdhënie me të huajtë (të huaj konsiderojmë të gjithë ata që jetojnë jashtë asaj zone) malësori i Tomorit, parimisht, nuk është i shoqërueshëm; në këtë aspekt Tomori ka ruajtur karakteristikat e fisit, në kuptimin më klasik të fjalës: për të edhe qytetari beratas është për t’ia patur frikën. Ky karakter është i ngjashëm me atë të malësorit të Shqipërisë së Veriut në raport me qytetarin shkodran. Por me të larguar dyshimet e

76 para, malësori i Tomorit ka një ndjenjë mikëpritjeje për vizitorin gjë të cilën ai e shpreh me shumë kënaqësi dhe dëshirë në meloditë melankolike të këngës së tij të ashpër dhe me tone heroikë që karakterizojnë në përgjithësi këngën shqiptare. Ai i këndon edhe dashurisë se vullnetshme, mikpritjes dhe trimërisë ; si shëmbull mund të merren banorët e Bargullasit që ndodhen poshtë Abaz Ali Tomorit, të cilët pothuajse që të gjithë kanë mbijetuar mbi tërë ato luftra që kanë zhvilluar dhe janë shquar për trimëri duke merituar tituj dhe ndere. Në Bargullas që të gjithë janë bej. Pas gjithë këtyre që thamë, si mund të gjurmohet profili etnik i Tomorit? Njerëz patriarkalë që nuk i janë kushtuar jetës tregtare apo, edhe ndonjë profesioni tjetër të veçantë , veç blegtorisë, të dhënë pas armëve dhe pasionantë të jetës aventureske, më shumë për motive pirateske se sa erotike; njerëz të guximshëm por të urtë dhe të gatshëm për t’iu bindur kujtdo që di t’i udhëheqë me urtësi dhe besnikëri. Sidoqoftë nuk mund t’iu mohoen këtyre njerëzve edhe shumë cilësi të ralla. Kur, për shëmbull, sheh gjatë periudhës së verës vargun e barinjve të Tomorit që zbresin nga mali bashkë me gomerët dhe mushkat e tyre të ngarkuara seicila nga dy thasë të mbushur gati me 40 ose 60 okë, sipas mundësisë së kafshës, për t’i shitur në pazarin e Beratit, vetëm për 60 qindarka, ndërsa në pazarin e Vlorës me dyfishin ose trefishin, nuk ka se si të mos admirosh nikoqirllëkun e tyre dhe stoicizmin e tyre. Zbathur, veshur me recka e me gjoksin përjashta , gjatë rrugës nuk hanë , nuk pijnë, dhe ndoshta nuk mbajnë edhe ndonjë ‘sold’ në xhep, veçse në trurin e tyre vlon mendimi për fitimin që mund të sjellë dëbora. Sado e madhe të jetë etja për ujë, në ato ditë të nxehta , në pamundësi për të pirë gjatë udhëtimit ujin e keq të lumit apo për t’u ndalur pranë burimeve, i gjori malësor, as që e prek fare dëborën e tij të mbështjellë në lecka dhe me Pteris aquilina(fjerrëza), duke shprehur kështu një maturi të admirueshme sa dhe të rrallë. Është, kështu, një gjë e trishtueshme dhe për qyetërimin tonë, që përballë brigjeve italiane, matanë detit Adriatik, Shqipëria e gjorë të ketë bërë një jetë deri më sot kaq të egër, gjurmët e së cilës duken më së miri në krahinën e Tomorit. Dëshira jonë është që për Shqipërinë të hapet një epokë e re paqe dhe qetësie e cila t’u japë atyre mundësinë për të vënë në përdorim gjithë energjitë e tyre për të arritur kështu një zhvillim dhe lulëzim të tillë që të jenë të denjë për emrin që gëzojnë si një nga kombet më të vjetër në trojet e tyre shumë të lashtë.” “Berat e il Tomor”- Prof.A.Baldacci- Romë, 1914. Pamje të tjera nga Berati siç e ka njohur edhe Antonio Baldaççi. Pamje e një pjese të brendshme të kalasë Beratit

77 RISGJIM I POEZISE SHQIPE LULJETA LLESHANAKU ALLEN GROSSMAN: POEZIA E LLESHANAKUT DRITARJA E BOTËS REALE Collin Jones, i cilësuar si një Billi Elliot i ri në një nga librat e tij “Poemat e Shënimeve” (2007), shprehet se “poezia duhet të jetë dritarja nga ku gumëzhijnë zërat e shpirtrave realë”. Më tutje ai shton se kur ‘realja’ është ende në diskutim dhe e diskutuar s’ka se si edhe poezia të mos jet e papërfshirë në këtë vorbull. Këtij kolapsi rutinor duket se i është shtuar edhe ‘konglameracioni’ vargëzues i një ushtrie ‘modeste’ që ka rrokur daulle, cyrla, hanxharrë, pena e shpata, e s’po kursen ‘djersë e kuletë’ të sokëllijë qoshkave miqësore për të ringjallur kasketën e vjetër dhe për t’a moderuar atë me një kapuç të ri gjoja modern, apo të moderuar. Ajo që anashqit këto ‘modesti’ ziliqare është poezia e lartësuar e Luljeta Lleshanakut, poetes që turavrapin e saj e ka me një ton prekës e tërheqës, tipik poetik. Aty lexohet imazhi i poezisë, dhe aty krihen realitetet që zhdërvjelltëson kjo botë, kjo dritëdalje e hershme, por ende stigmatike. Në kontrast me këto tentativa molekulare të mbira në ndërgjegje vetëpëlqyese, që dikur shfrytëzuan kapat dhe bukuritë rinore për të zaptuar skenat poetike dhe ulërirë e sharë me hapin revolucionar apo ushtarak mbi kolegët e tyre, natyrshëm shihet edhe ajo dritare e botës reale, që ndodhet në fytyrën e poezisë së Lleshanakut. Poezia e Lleshanakut është dritarja e botës që sfidon ato pickërrima kaotike e të stisura për kapat me yllin ekuq dhe xhaxhin që e donin shumë. Duke udhëtuar në brendësi të kësaj poezie padyshim gjen edhe të munguarën e sotme, aty gjen leksionin e nevojshëm për poetikën shqiptare. Lleshanaku ka pranuar që këtë leksion t’ua dhuroj falas të gjithëve, edhe kapave të vjetra e të reja të poezisë vargore. Misteri i lutjeve Qytete pa reklama. Pa gra të bukura me buzëqeshje anti-karie. Por, rrugë, rrugë që synojnë drejt periferisë, kufinjve të njohjes- diktaturën e një fije bari. Ngjatjetoj. Nuk më kthehet. Çfarë kuptimi ka t’i urosh mbarësi atij që lind dhe vdes brenda një ditë, a ndoshta brenda një ore? Ja, ku janë, të gjithë, mbi tavolinën time të punës, në kopertinat e prapme, fotografitë e tyre të bëra posaçërisht, kopështi i Edenit në sfond, ngjitur si faturat pas rrobave të varura në pastrimin kimik. Dhe në fund, çuditërisht nuk di të tregoj emrin e atij vendi siç nuk ka emër një komb pa martirë. Dezertorë po, të damkosur, si dezertorët spartanë me gjysmën e rruar të fytyrës, paqe me dritën dhe errësirën, njëherazi. FLASHBACK 1 Është Gusht. 1972. Zagushi. Jeshilojnë vetëm zverqet e hamenjve që ngarkojnë mobiljet në një kamion. “Kujdes, mos të shkelni lulet !”- këshillon ime më lulet që do të thahen vetëm pas tri ditësh. Shtëpia zbrazet si me rreze Rëntgen Dhe keqardhja e fqinjve Që shkrin si kompresë më akull Në cilëndo pjesë të trupit që ta vësh. Do të shpërngulemi diku tjetër Ku mirënjohja do të ngrijë ballkon në fytyrë me aventurën e zgjimit të mbërthyer mbi një shkop si gjelat prej sheqeri . Jam vetëm tri vjeç. Nuk e di se ç‘janë premtimet. Dhe nuk më kanë treguar akoma se fëmijëria pa premtime është si bukë e zënë pa majâ mjerisht e ëmbël, e forte dhe pa vrima. Kurse im atë nuk duket gjëkundi. Im atë ende nuk ka lindur. Ai do të lindë në një kapitull tjetër, Shumë kohë më vonë Atëherë kur unë të ndjej nevojën të bëhem mbrojtëse e dikujt, duke u grumbulluar më vështirësi pak hije midis këmbëve të mia si trup mikrofoni.

78 FLASHBACK 2 E djelë. Nga tabanet e këpucëve në korridor tretet plazma e dëbores dhe amnezia e rrugëve e shkurtra. Llamba 150W në mes të dhomës, si një copë e verdhë djathi, në një çark mërzie. Ime më punon me shtiza, duke numëruar nën zë ajo e di gjithmonë sa duhet, dhe kur ndërrohen radhët e ngjitur si një copë stuko në qoshe të asaj dritareje që sa vjen e bëhet më e qartë. Ajo është një jaskëk i vogël gjilpërash që e njeh mrekullisht artin e nënshtrimit. përpiqet të ma mësojë edhe mua, edhe sime motre Tri kukulla Matrioshka, të renditura sipas madhësisë ajo e fundit-unë e pashpërbëshmja. FLASHBACK 3 Zemër nëntori. Era fryn si ndërrim epokash, Dëbora dhe fytyra e sime mëje presin në prapavijë të vërtetojnë filozofinë e tyre të të pashmangmes. Dritat, si një varg milingonash të çojnë në dhomën e bukës.Unë jam nusja. Fundi i ceremonies. E ndërsa bëhem gati për gjumë njezet e një karfica m‘i heqin me kujdes nga koka. aq sa vitet e mia. Nuk di pothuajse asgjë mbi jetën. Di vetëm se në kthesa të forta përvoja vlen më pak se dy drita të ndezura në gjoks Përpiqem ta fsheh lumturinë time nën pushin e bardhë si një portokalle e qëruar me kujdes Kam dalë dinakërisht prej profecisë sime gjenetike si prej një shpelle të gërryer nga vetmia e kapur fort pas barkut të dashit Po të mundohem të shtyj pak perden me dy gishtat e ngjyrosur në majë, dy hije shkojnw në harmoni mbi asfaltin e zi instumentisti dhe violinçeli, pas koncertit njeriu edhe antiprofecia. Në familjen time lutjet bëheshin fshehtas me zë të ulët, me një hundë të skuqur nën jorgan, gati mërmëritje, me një psherëtimë në fillim dhe fund të hollë, e të pastër si një garzë. Përreth shtëpisë, kishte vetëm një palë shkallë për t‘u ngjitur ato të drunjtat, të mbështetura gjithë vitin pas murit, për riparimin e tjegullave në gusht para shirave. Në vend të engjëjve, hipnin e zbritnin burra që vuanin nga shiatiku. Ata luteshin duke u shikuar sy më sy me Të, si në një marrëveshje kryezotësh duke kërkuar një shtyrje afati. „Zot, me jep forcë!” e asgjë më shumë, se ishin pasardhësit e Esaut, të bekuar, me të vetmen gjë që mbeti prej Jakobit, -shpatën. Në shtëpinë time lutja ishte një dobësi, që nuk përflitej kurrë, si të bërit dashuri. Dhe njësoj si të bërit dashuri pasohej nga nata e frikshme e trupit. Në vendin pa emër Nuk është nevoja të mbushësh ndonjë formular e të japësh me bezdi gjurmët e gishtave. Asnjë i huaj nuk ka ç’të dhunojë atje ku gjithçka është e ndërtuar me frymë; dhe gurët për tempujt janë sjellë nga larg, me kilometra ndoshta për të shijuar gjeometrinë e hijeve. Nuk ka vrima çelësash, çfarë mund të vjedhësh atje, në qytet-shtetin e poetëve të vdekur? Si leukoplaste mbi vetulla pas zënkave djaloshare hiqen veç të lagura, kutitë e postës Revista Kuq e Zi vazhdon të botohët me dëshirë që t’i shërbejë lexuesve por edhe studiuesve, sepse nëpër të dalin te dhëna të vërteta të panjohura te historisë sonë, që sqarojnë e ndreqin fakte që janë dëformuar e fallsifikuar nga historianë e shkrimtarë, ose persona publike e politike, pa ndërgjegje shqiptare.

79 POETE SHQIPTARE NE BELGJIKE Bajame Hoxha-Çeliku NGATËRROHET LOTI ME RRESHJEN Mos mendo se heshtja e helmuar Dashurinë ka zvogëluar ? Ta dish o shpirt i praruar Veç vdekjes sime, asgje s’e shuan. Të kam tërë natën nëpër gji Dhe pse mbetëm në heshtje Sa më dhembë, dhe ti e di Ngatërrohet loti me rreshje. Oh, kjo ndjenjë sa…sa s’dihet Të sjell ty përballë Të shoh, më sheh me dhimbje Si pak muaj më parë... Kur toka thahet, çahet ! Po zemra ime zjarr Dhe shpirti, çahet, thahet Si lulja pa ujë ngadalë. E ndjej se s’ rezistoj dot më Dhe buza pa ty s’nxjerr zë Sa gjatë më dënove o Zot ! Më largon, dhe dhimbje më shton ! Sot kjo ditë sa shumë e bukur! Veç nje lot i im e turbullon O shpirt, o syri im i bukur ! Një ëndërr me ty, çdo mëngjes më zgjon. Më ke besuar gjithnjë, o shpirt, o dritë ! Kthehu!Detin e gjerë thithe te syri im Puth dridhjen, që trupin për ty më këput Puth oqeanin, me lotin tim, që u mbush. Se di pse Zoti mes nesh zgjodhi heshtjen E hidhur shumë, kur loti ngjan me rreshjen Sa keq! S’më dëgjon kurrë më, e s’të dëgjoj Një zot e di, sa më kërkon ti… e të kërkoj… E PREKA DHIMBJEN Oh,atë dite ... Até dite të bukur pranvere Une e Pashë Unë e ndjeva Dhe Preka me zemer Lotin e vuajtjeve të tua, Lotin qe të pikoi në shpirtin e trazuar Përmes nje drithërime Dhe qe u kthye në kristal. Eh, unë Pashë Lotin e fshehtë, Ai mbartëte peshën, rrënkimin e thellë Të viteve tona plagë Mbartëte dhimbjen, Dashurinë, Shpresën, Por loti yt, përfshiu dhe Lotin tim Dhe s 'ndahen kurrë më Dy lot që kthehen të Kapin kohën Nëpër ato rrugë të Gjata Të tërthorta mes telash Mes apelesh Ku ne njohëm tmerret, Ndarjet, Ku njohëm Ferrin. Është e vërtetë Unë, atë e Pashë E ndjeva ... E Preka Até ditë pranvere ... Në vendin e lirisë Në paqen e përjetshme! DASHURISË SIME Atë mëngjes Desha të tregoja një ëndërr Po s’munda, Oh, Më dhembi shpirti kur u zgjova U ndjeva e mpitë E ngathët E trembur Si kurrë ndonjëherë, Më merrej fryma. Nuk e di nëse dhe ti Ndjeve Të njëjtën gjë? S’arrita të të pyes Sepse më mungoi guximi

80 Eh, Sa shumë gjëra lashë Pa të thënë Sa shumë Sa dashuri të lashë pa shprehur, shpirti im Sa shumë Sa dhimbje më mbulon zemrën, për ty tani Sa shumë. Jusuf Zenunaj TULLAT E PARTIVE Si nuset fustanet ditën e nuserisë, ndërrojnë kuvendarët këmishën e partisë, kryepartiakë me premtime t'vjetra, ju duhen kulltuqet se kështu ju mësoi jeta me vetura t'shtrejta e rroba tê nxehta përreth këshilltarë, në zyrë sekretaresha, populli ju ndjek pas me hallet e veta . Xhepi e pozita fshesë e çdo gjëje; fshihet e kaluara si dielli mbas reje. Si në qytet ashtu në fshat, lufta për pushtet s'ndalet ditë as natë. Harron gazetari detyrën që ka, pêr partinë zgjedh fjalët më të mëdha, të varfërit i "ringjallet" e mashtruemja shpresë, që sofra pa bukë më nuk do t'i mbesë . Mësuesit sot i " qeshet " fytyra, kur të shkojë në treg nuk shtuhet me bërrula, për rrogë si ankohem gruaja as fëmija se në prag të zgjedhjeve ia rriti qeveria. Koha po afrohet për hudhjen e votës n' kuti, vendi n' në Europë veçse nuk hy, partia prej partie nuk dallon fare, kudo në tubime bëhet zhurmë e madhe. Plaka i thotë plakut dëgjo këndej o burrë, partitë na pjekun petulla në ujë, neve na tregojnë tiganin me vaj jetën na e bejnë si t ' ishim në Dubaj. ZBULIMI NË ARKIVAT E VATIKANIT Shkrimi më i vjetër i shqipes, ja ç’shkruhej më 1210 Eshtë folur e shkruar, por gjithnjë deri tani në formë të supozimeve, “duhet” të ketë libra, dorëshkrime apo dokumente të shkruara në gjuhën shqipe, të cilat janë më të hershme sesa “Formula e pagëzimit” nga viti 1462 apo nga libri i parë i shtypur në gjuhën shqipe “Meshari” nga viti 1555. Kërkimet nuk kanë rreshtur, por rezultatet deri tashi kanë munguar. Pothuajse të gjithë studiuesit që merren me kërkime dhe hulumtime shkencore, kishin shënuar Vatikanin, (Bibliotekën Apostolike apo Arkivin Sekret të Vatikanit), si një nga vendet ku do të duhej të ruheshin dokumente apo dorëshkrime të vjetra në gjuhën shqipe. Nuk ishin gabuar ata që kishin menduar kështu. Një studiues i njohur arbëresh, Nilo Borgja, i cili botoi edhe një studim të mrekullueshëm për “Perikopenë e Ungjillit” nga shek.XIV, me grafema greke e fjalë shqipe, i kishte pohuar gjuhëtarit tonë të famshëm Eqrem Çabejt, se ishte në rrugë të mirë të gjente një dorëshkrim më të vjetër se “Formula e pagëzimit” dhe se “Meshari”. Për fat të keq, Nilo Borgja vdiq,

81 pa arritur të zbulonte dokumentin apo dorëshkimin në fjalë. Një pohim të ngjashëm e bën edhe studiuesi i njohur tjetër arbëresh, Zef Skiroi. Ne, duke ndjekur gjurmët e studiuesve të mëhershëm, kishim fatin e mirë, që në Arkivin Sekret të Vatikanit, të zbulonim një dorëshkrim nga viti 1210 me autor Teodor Shkodranin. Dorëshkrimi përbëhet nga 208 fletë. Është i shkruar në pergamen dhe i tëri është në gjuhën shqipe. Ndahet në tri tërësi: atë teologjike, filozofike dhe historike. I gjithë teksti është autograf. Autori shënon emrin e mbiemrin e tij si dhe vitin kur e ka mbaruar dorëshkrimin. Për herët të parë bëhet fjalë për gjuhën shqipe në vitin 1284 (jo 1285 siç është menduar deri më tani), në një dokument të Arkivit të Dubrovnikut /Raguzës/ nga 14 korriku i viti 1284 ku thuhet: “Dëgjova një zë që thërriste në mal në gjuhën shqipe” (Audivi unam vocem clamantem in monte in lingua albanesca). Dëshminë e dytë e kemi nga një autor anonim, që sipas të gjitha gjasave ishte prift i urdhërit domenikan, i cili në vitin 1308, gjatë udhëtimit nëpër Ballkan, kur përshkruan Shqipërinë dhe shqiptarët, ndër të tjera shkruan: “Këtu shqiptarët e lartëpërmendur kanë një gjuhë të dalluar prej latinëve, grekëve e sllavëve, kështuqë nuk meren vesh fare me popujt tjerë” (Habent enim Albani prefati linguam distanctam a latinis, grecis et slavis ita quod in nullo se inteligunt cum aliis nationibus). Dëshmia e tretë është ajo e Guljelm Adamit, i cili në vitin 1332 shkroi me porosi të papës Gjon XXII, traktatin “Directorium ad passagium faciendum”, duke i bërë kështu edhe një relacion Filipit VI Valua, mbretit të Francës, me titull: “DIRECTORIUM AD PASSAGIUM FACIENDUM (UDHËZIM PËR TË KRYER KALIMIN [E DETIT], ku jep të dhëna për Shqipërinë dhe shqiptarët. Këtu gjejmë edhe fjalinë e famëshme që e bëri të njohur në histori: “Dhe megjithëse shqiptarët kanë një gjuhë krejt tjetër dhe të ndryshme nga latinët, ata kanë shkronjat latine në përdorim dhe në të gjithë librat e tyre”. Rëndësi të veçantë ka edhe fakti, se autor i këtij shkrimi është një shqiptar nga Shkodra. Për autorin, Teodor Shkodranin, pos të dhënave që bën vetë autori në fund të dorëshkrimit, por edhe të tjerave që gjinden në disa dorëshkrime që ruhen, pos Arkivit Sekret të Vatikanit, edhe në Bibliotekën Apostolike, pjesa dërmuese e të cilave janë të shkruara në gjuhën greke dhe janë të pabotuara, ne kemi edhe njohuri të tjera, disa nga të cilat na i ofroi studiuesi, dr. Moikom Zeqo. Dorëshkrimi është prërgatitur për botim, është transkriptuar, transliteruar dhe shoqërohet për botim, me një koment dhe analizë shkencore. Studimet dhe hulumtimet shkencore nëpër arkiva e biblioteka të ndryshme, janë shumë të rëndësishme ngase na mundësojnë njohjen dhe pasurimin me të dhëna të reja për albanologjinë dhe historinë kombëtare në përgjithësi. Deri para pak kohësh është folur e shkruar, por gjithnjë deri tashi në formë të supozimeve, se “duhet” të ketë libra, dorëshkrime ose dokumente të shkruara në gjuhën shqipe, të cilat janë më të hershme se sa “Formula e pagëzimit” nga viti 1462 apo nga libri i parë i shytpur në gjuhën shqipe “Meshari” i Buzukut nga viti 1555. Duke u nisur nga ide të tilla, por edhe pohimi i Eqrem Çabejt se: “Në nëndorin e vitit 1940 N. Borgia më kumtoi në Grotaferata pranë Romës se kishte zbuluar në Arkivin e Vatikanit një dokument në gjuhën shqipe më të vjetër se Buzuku. Fshehtësinë e zbulimit të tij ky dijetar e mori me vete në varr. Gjurmime të mëtejme nëpër arkivat e Vatikanit e të Propagandës mund të na sjellin ndonjë të papritur në zbulim dokumentesh më të moçme të shqipes.” [Studime gjuhësore, vëllimi VI, f. 12, referenca nr. 29, Prishtinë 1988.] Ne, sikur edhe shumë studiues të tjerë ju vumë kërkimeve në Arkivin Skeret të Vatikanit për gjetur ndonjë gjurmë të këtij dokumenti apo dorëshkrimi. Konsultimi me koleg e specialistë me përvojë nga Arkivi i Vatikanit, por edhe studiues eminentë botëror, që bëjnë studime në Vatikan, ishe i dobishëm, ngase kursyem shumë kohë dhe eliminuam disa nga fondet arkivore, duke qenë pothuajse të sigurtë se aty nuk mund të ndodhej një dokument apo dorëshkrim për të cilin bën fjalë Nilo Borgia, e pas tij edhe Zef Skiroi. Fondet të cilat duhej të studioheshin, prap ishin të shumta dhe tepër voluminoze. Paralelisht kemi konsultuar edhe burime të ndryshme nga Biblioteka Apostolike e Vatikanit, duke shfrytëzuar Kodekse dhe dorëshkrime të tjera që kishin të bënin me shqiptarët dhe Shqipërinë duke shpresuar të kishim fatin e mirë që të zbulonin atë dorëshkrim aq të dëshiruar.Siç dihet Arkivi i Vatikanit e ka zanafillën e tij nga mesjeta e hershme. Për publikun dhe studiuesit laik ai u hap vetëm pas vitit 1882. Këtu ruhen dokumente, dorëshkrime dhe libra nga më të ndryshmet që kanë të bëjnë me relegjioni dhe kishën; por edhe me momente të tjera të jetës laike, politke, shkencore, etj. Funksionimi i këtij arkivi është rregulluar në vitin 1927 me rregulloren: “Regolamento dell’Archivio Vaticano del 1927″. Konsultimi dhe shfrytëzimi i dokumente, por edhe i literaturës tjetër që ruhet në këtë Arkiv është përcaktuar nga Papati dhe zbatohet me përpikmëri duke mos bërë

82 asnjë lloj lëshimi. Për momentin mund të konsultohet lënda burimore arkivore deri në periudhën e Benediktit të XV; [1914] ndërsa për atë në vazhdim, por edhe për disa fonde të veçanta, pos lejeve speciale, një pjesë e mirë Arkivit të Vatikanit është ende “skertete”.Më nëfund, në vitin 1998, kemi pasur fatin të kishim në dorë, një vëllim të lidhur me kopertina të forta druri, nga viti 1210, titulli i të cilit në regestat e Vatikanit nuk ishte i shënuar komplet dhe në formën origjinale. Shfletimi I kujdesshëm, që në faqen e parë, ishte shenjë se teksti nuk ishte në gjuhën latine, greke, sllave apo ndonjë gjuhë tjetër, por ishte i tëri në gjuhën shqipe. Vëllimi i tëri ishte në pergamen, gjë e zaonshme për kohën kur ishte shkruar. Kishte 208 fletë. Paginimi [numërimi] i faqeve ishte vetëm recto. Dimensionet ishin: 28 x 39.5 cm. Komplet vëllimi, ishte i ruajtur shumë bukur, nuk kishte dëmtime, pos që në disa vende ka filluar të fshihet ngjyra dhe kjo në fletët 188, 189 dhe 192. I gjithë dorëshkrimi është i shkruar me grafema [littera-shkronja] latine dhe i tëri në gjuhën shqipe, në dialektin e veriut, që si i tillë paraqet mjaft vështërisi për t’u lexuar. Në fillim, por edhe në disa vende brenda dorëshkrimit, ka iniciale të cilat janë shumë të bukura. Tre nga ato janë të praruara me flori. Inicialet tjera janë me ngjyrë të kuqe, pjesa dërmuese, ndërsa dy janë me ngjyrë blu të hapur. Në dorëshkrim ka edhe tre miniatura kryesisht të punuara nga floriri të cilat paraqesin momente biblike.I gjithë dorëshkrimi është autograf, i shkruar nga një dorë. Ndërsa në fund fare, në f. 208, autori është firmosur vetë me emrin e tij: Teodor Shkodrani, duke shënuar: “Me ndihmën dhe dëshirën e fort të lumturit Zot, përfundova në vitin 1210, ditën e 9 të marsit”. [Mee nihemmen ??e dessirnnee e phorte e t’Lummnumittee ªOT – e mbaronjj n’vittee MCCX – ditnee e ix – t’Marxxittee.: Theoodor Scodraanitee. Dorëshkrimi ndahet në tre kapituj, në f. 1r – 97r mbi teologjinë; f. 98r – 146r mbi filozofinë dhe 147r – 208r mbi hisotrinë. Secili nga kapitujt mund të jetë edhe libër në vete. Duke mos mohuar vlerën dhe rëndësinë dy kapitujve të parë, kapitulli i tretë ka tërhequr më shumë vëmendjen tonë ngase pos të dhënave me interes të veçantë, autori citon edhe vepra të tjera që ka konsultuar dhe më shumë se një here thirret në kronikat shqiptare të qyteteve të ndryshme. Kitara e Vaçe Zelës në burgun e Spaçit për 22 vjet Nga dëshmia e Gezim Çelës ish i burgosur politik Ish-i përndjekuri politik Gëzim Çela rrëfen për herë të parë historinë unike të kitarës së legjendës; si këngëtarja ia dërgoi në burg dhe misteri i shpëtimit të kitarës pas 22 vitesh në kamp. Në revoltën e Spaçit, kitara kërkohet nga sigurimsat për t’u thyer, por të burgosurit e fshehin në galeri. Në skenën e viteve më të egra të diktaturës, e ulur mbi karrige, me një kitarë në dorë, Vaçe Zela këndonte duke mahnitur brezat që e mbajnë mend. Pasioni i madh për këngën i shtoi dhe dëshirën për të mësuar kitarën. Ishte kjo edhe një dëshirë mikluese, tepër nxitëse për të rinjtë. Miqtë e saj kujtojnë se Vaçja e mbante gjithnjë kitarën me vete, qysh kur këndonte në gjimnaz, mbrëmjeve studentore, nëpër fshatra të Lushnjës ku punoi si mësuese muzike. Madje, dhe kur ka konkurruar në degën e Dramës, Vaçja ka kënduar para komisionit me kitarën e saj. Ndërsa mjaft këngë nëpër festivale i ka shoqëruar me kitarë. Por siç duket dhe kitara e Vaçes është e rrethuar nga një mister. Kitara për shumë vite kishte humbur. E për paradoks, paralelizëm sinjifikativ mes vuajtjeve dhebrengave të pafund, kitara endej burgjeve dhe kampeve, dorë më dorë ndër të burgosur. Historia vjen e rrëfyer për herë të parë nga i mbijetuari i burgjeve*komuniste, Gëzim Çela. Djalosh i ri, Gëzimi nis jetën e burgut qysh në vitin 1957, në një kohë kur në birucë i vjen papritur kitara e Vaçe Zelës dhe do të dalin që andej vetëm pas 22 vjetësh. Sot kitara është e varur në mur në shtëpinë e tij, në Durrës. Askush nuk e prek, bri saj fotoja në rini e Gëzimit. Ky na tregon se historia e saj është si jetë dhe e ka të vështirë ta ndajë nga e jeta e tij. Për këtë arsye Gëzimi na tregon se nuk është joshur as nga milionat që i kanë ofruar për ta shitur kitarën. Ai tregon rastin e një shqiptari në Amerikë, që kishte mbërritur në derën e tij krejtësisht i sigurt – se këtë njeri thjesht do ta prishte mendsh. Gëzimi sot betohet se kitarën nuk ka ndërmend ta shesë, sa të jetë gjallë. Ndaj, historia e tij kthehet shpesh në retro, një arsye për të kujtuar pse duhet ta ruajë kitarën e këngëtares legjendë, të cilën e mban në gjendje mjaft të mirë. Gëzimi hyn në histori, duke kujtuar vitin 1957 kur sapo ishte burgosur në kampin përndërtimin e

83 aeroportit të Rinasit, pastaj duke kaluar në tharjen e kënetës së Thumanës duke përfunduar në Tiranë për ndërtimin e pallateve në bllokun “Puna”, aty ku është ish-ndërtesa e ekspozitës “Shqipëria sot”. Gëzimi kujton se në kampin e Tiranës, rreth vitit 1962, frynte pak erë liberalizmi duke u lejuar të përdornin edhe, ndonjë vegël muzikore në dhomën e ashtuquajtur të kulturës, që shërbente dhe si bibliotekë. Nga komanda iu çua edhe një mandolinë që kishte qenë më parë në repartin ushtarak. Gëzimi kujton se me të burg ishte Sotiraq Tase, një muzikant imirëfilltë, që luante shumë mirë në mandolinë. “Ai na dhuronte kënaqësi muzikore, ndërsa një ditë Raqi më tha: “Sikur të gjenim dhe një kitarë për të shoqëruar vijën melodike me akorde”. Këtu fillon historia e kitarës së Vaçes. Gëzimi kujton se nga ky ngacmim në takimin me nënën e tij i qe lutur që të takonte Mehdi Prodanin për ndonjë kitarë, meqë kishin miqësi familjare. Kitara e Vaçes ruhet ne shtepinë e Gëzim Çelës, ku dhe fotoja tij në moshën kur ran ë burg. Ne po prisnim në ankth ardhjen e kitarës – thotë Gëzimi. Nuk kaloi shumë kohë dhe bashkë me ushqime në burg “hyn” edhe kitara. “U gëzuam shumë si unë, por edhe nëna që ia kishte plotësuar një dëshirë të birit të saj të vetëm. “Ta dha Mehdiu” – i thashë. Jo, – m’u gjegj – ma dha Vaçja kitarën esaj. Mediun e takova, siç më porosite ti, por ai me keqardhje më tha se nuk kishte kitare tjetër, veç asaj që përdore vetë”. Këngëtarja nuk e kishte bërë të gjatë bisedën, por i kishte përcjellë pa fjalë kitarën e saj për në burg. “Pra kitara, që ma kishte sjellë nëna, ishte e Vaçe Zelës! Njohja me familjen e Zelajve ishte e kahershme”. Kështu, Gëzimi kujton se mandolina e Raqit dhe akordet e kitarës së Vaçes çdo mbrëmje do t’i ndante nga burgu për të ëndërruar botën e lirë. “Tek kitara, tek ata tinguj ne gjenim çlodhjen pas një pune të lodhshme e rraskapitëse, ata tinguj na mbanin gjallë shpresën kur na kërcënonin se do të na vrisnin”. Nga kampi i Tiranës, ish-i burgosuri politik dhe tashmë “një pronar” në burg i kitarës, tregon se kaluan në Rubik, në ndërtimin e fabrikës së përpunimit të bakrit e më në, fund, në Laç, në uzinën e superfosfatit. Kitara ishte gjithmonë bashkudhëtarja e tyre e pandarë. Pas tetë vjetësh burg, Gëzimi tregon se shokët e burgut i ishin lutur që t’ua linte kitarën. Si mund t’ua refuzoja kërkesën? – thotë ai. Vaçe Zela me kitarën, në Lushnje, ku punonte si udfhëheqëse e pionierëve në shkollën 2o Tetori. Drejtori і revistës Lek Pervizi, si piktor, e kishin caktuar të pajiste nga ana figurative Kendin e Pionierit, që ai relaizoi në mënyrë shembullore, ku Vaçëja mbeti shumë e kenaqur dhe ruajti shoqëri me piktorin, sa qëndroi në Lushnje, pavarësish se ai ishte і internuar. Kur me 1965 dha Koncert në Kinemanë e Lushnjës, kur e pa Lekën mes njerëzve që kërkonin të hynin në kinema, jo vetëm që e përshëdeti por e bëri të hyjë pa biletë me gjithë të shoqën, ish nxenëse e saj. Vaçes і kishin tërhequr

84 vrejtje disa here pse mertrej me të internuarit, por ajo nuk e çante kokën fare, sa që arriti të martohej me një të deklasuar, ushtar ne repartin e punës në Dushk. Falë talentit të saj nuk pati pasoja, aq ma teper kur kaloi në Estradën e Ushtarit në Tiranë ku e kishte tërhequr vetë Gjeneral Petrit Dume, kur Vaçeja u prish me Shtëpinë e Kulturës së Lushnjës dhe u përjashtue nga puna, bashkë me GJosho Vasijën. Ajo si “patalent” e Gjosho si “estravagant”. “Tashmë ajo nuk më përkiste vetëm mua, ajo ishte bërë pjesë edhe e atyre, madje më shumë e tyrja, ishte një dritë shpresëdhënëse në tunelin e errët të burgut. Ajo ishte pjesë e dhimbjeve tona të mëdha dhe e gëzimeve të vogla”. Mbas 6 vjetësh, në vitin 1971, Gëzim Çela dënohet për së dyti, e dërgojnë në Spaç dhe aty e gjeti prapë kitarën po ashtu dhe disa prej atyre shokëve që i kishte lënë në Laç si Fiqiri Muhon, të cilit ia kisha dorëzuar para gjashtë vjetësh. “Ai m’u drejtua: “Kitara është si puna e gruas, o Gëzim, nuk e harron dashurinë e parë të një burri, prandaj ajo të kërkon ty”. E vështrova me vëmendje dhe I mallëngjyer kitarën dhe ajo më dukej sikur më thoshte. “Kur të lirohesh kësaj here, më merr me vete, mos më lër më këtu! Megjithëse jam prej druri, jam e lodhur, e dua edhe unë ngrohtësinë e një shtëpie dhe hapësirat e lirisë. Këtu bën shumë ftohtë!” - Revolta e Spaçit, që u zhvillua, nga 21 deri më 23 mars, 1973 tronditi sistemin. Dëshmitar i asaj ngjarje, Gëzimi tregon se pushteti tregoi “forcën” e tij, duke pushkatuar katër vetë brenda ditës me një gjyq 24 orësh, e të improvizuar, ndërsa ai vetë përfundoi nëpër hetuesi dhe gjyqe. U ridënua me 15 vjet të tjera. Gëzimi thotë se kur u rikthye në burg pas disa muajsh, në kamp mbretëronte hija e vdekjes. Njerëzit nuk guxonin as të flisnin me zë të lartë, jo më të bëhej fjalë për kitarën. Megjithatë, Gëzimi kujton se e para gjë që i shkoi në mendje ishte kërkimi i kitarës. Pas revoltës, nën urdhrin e zëvendësministrit Feçor Shehu, ushtarët dhe sigurimsat bënë reprezalje mbi të burgosurit duke u grabitur e marrë çdo gjë personale që u kishte mbetur, si dorëshkrime, libra madje edhe mbi veglat muzikore. “Veçanërisht kërkuan kitarën, që ta thyenin” – i kishte thënë shoku i tij. “U trondita për fatin e saj, por ai më siguroi: “E kam shpëtuar unë, – më tha, e kam nxjerrë jashtë kampit me arkat e mbeturinave dhe e kam fshehur në armaturën e një galerie, në zonën 3”. Pas disa muajsh, kur në burg u kthye jeta normale dhe filloi puna në minierë, Gëzimi tregon se e nxori kitarën nga galeria, duke e marrë me vete, kur u lirua. “Ajo ishte tashmë e burgosura 22-vjeçare, aq sa edhe unë. Kitara e Vaçe Zelës vazhdon të jetë me mua, në shtëpi edhe sot e kësaj dite. Në këtë libër Gëzim Çela tregon edhe Historinë e kitarës së Vaçes.

85 ARS POETICA ITALIANA IVAN POZZONI Frammenti Ammetrici IVAN POZZONI Poeti i ri italian simpatizues i revistës Kuq e Zi dhe bashkëpuntor i saj. I BIMBI DELLE VOSTRE ANIME Gli occhi da bimbo sono azzurri o verdi nelle strade deserte della mia anima, e un sorriso da bimbo imbocca, contromano, sensi vietati. Non anestetizzate i bimbi delle vostre anime; essi erediteranno i vostri dolori, e, piangendo, ne trarranno emozioni. L'ALBERO DI NATALE Prendi la mia mano bambino africano bambino indiano bambino slavo sollevati dalla tua culla di rame e filo spinato, smetti di dormire bambino africano bambino indiano bambino slavo coperto da stracci dei cassonetti Caritas. Padre lavavetri, e madre battona, bambino africano bambino indiano bambino slavo forse gli uffici postali ti recapiteranno, entro Gennaio, doni degni di un re (esiliato); non morire bambino africano bambino indiano bambino slavo nell'attesa del sorriso dei vincenti, i nostri occhi si accendono ad intermittenza, e i nostri cuori sono spenti. Gli alberi di Natale non mettono radici nelle strade cementate delle nostre città racchiuse nei ghiacci di emozioni congelate. L'ATTESTATO Poeti, cantautori, uomini d'arte, son desolato di non riuscire a vedermi consacrato nei righi candidi, tratto arabesco, d'un attestato. Non ho salvacondotti metrici racchiusi in un cassetto, della mia razza, Dio santo, son stato unico - l'ammetto!- ad aver cercato di scarabocchiare i miei schiamazzi in reti da bracconiere, nel desiderio matto d'evitar foglie d'alloro, e carote nel sedere. Poeti, scrittori, imbianchini stanchi, artisti da baccellierati non siete stufi di vendere, al metro, i vostri gioielli grafici i vostri starnuti poetici come carta d'apparati? Dal mio dolore, dalle mie sconfitte, non scorgo orizzonti mistici di vendetta: il calore infernale della fama non m'abbronza, in cerca, al massimo, di rime baciate con seriche terzine della Fiamma Monza. Poeti, cantautori, cattivi samaritani, autori di corte, son desolato di non riuscire a affezionarmi ad attestati, della mia morte.

86 FUORI DAL TRAMONTO Prima del cadere d'un sole freddo tra le cento braccia d'Ade addormentato, ci siam trovati, tutti, avvinti nel silenzio di un venerdì sera d'atmosfera natalizia, davanti ad un cielo mestruato, sterile, forse, rosso dalla rabbia di non esser madre di dèi, di vittorie, o di mattine senza dolore, davanti a un cielo tanto livido da annichilire tutti i nostri sogni d'inventario. E il dubbio di essere contagiati, per un momento, fugace, per un attimo solo, dalla serenità di esistere nei magazzini d'un'area industriale, ci attanaglia, dimentichi di doverci vivere anche fuor di metafora, fuori dal tramonto. NON AVVICINARSI, IL CAVALLO MORDE Assaporando il gusto amaro della sconfitta, senza virare Passerei intere nottate davanti alla schermata di outlook, a rincorrer metafore nei recessi grotteschi di sorella metonimia, di sorella vita, mordendo polvere, anziché aspirarla, anziché annusarne a piene nari i fumi mefitici, chiuso in una stanza stretta, con venti secoli accatastati tra scrivania e carta vetrata, d'un metro, d'un metro! Il cavallo triste, brucando erba, e radici d'anima, brucando odio nel suo recinto, avuto un sussulto, un richiamo d'orgoglio, diventò farfalla, ridendo in faccia ai vostri cuori malati di successo, di denaro, di carriera, e volò, via, nel cielo nero delle fiabe di mezzanotte, da dove non si torna. PACCHI FRAGILI Pacchi fragili, succedono statiche estati ad inverni estatici, nella corsa ossessa a batter cassa sulla via del successo richiesta da vecchi sadici d'umori, d'amore mendici, tra i nervi scossi d'un ascesso. Pacchi fragili, scarti contabili, ballano su scale mobili come disabili, mentre i cani rincorrono code d'asteroidi, e, altri animali umani, indifferenti, sacrificano emorroidi sull'altare delle candide vestali immerse in voluttuosi baccanali. Pacchi fragili, da usurare con cura, cuori imballati, da curar con usura, travolti da un film, estensibile, d'incredibile bruttezza, inerti, come mosche abbracciate a un parabrezza. PARANOIA MORTALE Parlami, madre televisione, dimmi cosa devo fare dimmi dove andare, culla me, re extraterrestre, sovrano intronato d'un mondo disciolto nel bicarbonato, restio a non sentirmi abbastanza uomo da esser roccia, innamorato della mia immagine riflessa nello scarico della doccia. Parlami, madre televisione, dimmi cosa sono - sono divino, io, sono eterno- o finirò a bruciare come carta straccia tra le fiamme dell’amico inferno? Nessun diavolo mi canta dolci nenie nelle orecchie, questa sera, le mie lacrime avendo toccato il fondo dell'acquasantiera. Parlami, madre televisione, non ti ingannare, - non sono sordo!-, ma, chiuso nel mio mondo, mentre mi mondo, ti mordo, bardato come un bardo, schizzato di buca, in buca, seduto su una palla da biliardo.

87 ********************************* Një populi që harron e mohon të kaluemën e tij qoftë të lavdishme, ashtu dhe te hidhur, nuk mundet kurrë me ndërtue nji t'ardhme të begatshme, as mundet të zhvillojë nji kulturë të shëndoshë, e ndoshta rrezikon të shuhët fare. Revista Kuq e Zi ndjek pikërisht këtë vijë e këto kritere, duke i vu randësi së kaluemës, qoftë nga ana historike, po ashtu nga ana kulturore, shoqnore, humanitare, politike, të përmasave kombëtare. Ajo ka për qëllim të paraqesë ngjarjet ashtu siç janë, t'i rivlerësojë ato që u shtrembnuen e fallsifikuen nga pikëpamja historike, nga akademikët e historianët e indoktrinuem me idelogji marksiste. Kulturës i kushton vëmendje të posaçme, për ta rikthye në vlerat e veta të vërteta, duke ditun se diktatura komuniste, gjatë nji gjysmë shekulli, i imponoi vendit e kombit nji kulturë të huej që i kishte rrajët te "realizmi socialist” i servirun nga stalinizmi që e dëmtoi randë gjithë kulturën shqiptare, së cilës ia eliminoi intelektualët ma të shquem, me anë të krimit e të terrorit të m pashembëllt. Kjo nuk duhet harrue kurrë ! *******************************

88 Valltarët e Kurbinit, nga piktori Ndue Pepa , Laç-Kurbin.

89 Kuq e zi – 2011 – viti XX Nr. 87-88 R E V I S T E K U L T U R O R E E U R O – S H Q I P T A R E Papa Fraçesku zgjedh Shipërinë vend të parë të vizitës në Europ

Shqiptarve s’kanë ç’u duhën ideologjitë e hueja duke pasë një te vetmën të tynën, Shqiptarizmin, Idealin Kombëtar. THEMELUE NE BRUKSEL ME TETOR 1993 E DREJTUE NGA LEK PERVIZI BASHKEPUNTORE Myrteza Bajraktari, Robert Elsie, H.-J. Lanksch, Mergim Korça, Thanas Gjika, Frtiz Radovani, Daniel Gazulli, Paul Tedeschini, Tomorr Aliko, Eugjen Merlika Piro M. Tase, Arben Sebastej, Mark Bregu, Gjovalin Kola, Kastriot Marku, Visar Zhiti, Peter Tase, Lahutari Shqiptar, Shqiponja Duro, Jusuf Zenunaj ================= PAJTIMI VJETOR Belgjikë.................................40 Euro Europë.................................50 “ Amerikë, Australi.................60 “ Shqipni, Kosovë...................20 “ ================== PAGESAT Me llogari Bankare ose Postë të thjeshtë Llogari Bankare Nr. BE 36 001-2138758-81 BNP PARIBAS FORTIS BELGIQUE Adresa : Revista Kuq e Zi Rue de la Victoire, 18 1060 Bruxelles Belgique E-mail : lekpervizi@gmail.com P E R M B A J T J E * Editorial Special Lek Pervizi .............................................................................3 * Papa Françesku në Shqipëri – porositë pë ne… Don Lurgi Gjergji....................................................................4 * Foto nga Vizita e Papë Fraçeskut Redaksia ……………………………………..………..6 * Mirësesevin Papë Françesku Sami Repishti…………………………………...…...…8 * Ku i kanë varret këto Burra Fritz Radovani……………………………………….11 *-Busti i Disidentit antikomunistit Çek V. Havel Frank Shkreli…………………………………………13 * Shkrimtari, letrat e koha Visar Zhiti .........................................................................15 * Papa Klementi XI Lek Pervizi ...........................................................................18 * Burrat qì shpëtuen Shqipninë nga coptimi F. Radovani…………………………………………..22 * L’Italia nella guerra di Grecia Sebastiano Mornari…………………………….............24 *- Zbulohet libri ma i vjetë në gjuhë shqipe Redaksia...............................................................................27 *-Të huajt për shqiptarët e Shqipërinë Piro M. Tase……………………………………….28 * Poet€ shqiptarë në Belgjikë (Poezi) Jusuf Zenunaj ……………………………………….33 *Poezi gojore arbëreshe Nga “Jeta Arbëreshe”………………………………….34 * Disa thanje anonime th n Redaksia……………………………………………..35 Lëxoni e perhapni Revistën Kuq e Zi

91 EDITORIAL SPECIAL Një ngjarje që merr përmasa të mëdha për shqiptarët, pavarësisht se kujt besimi i përkasin, siç asht vizita në Shqipni e Papë Françeskut. Vizitë e paralajmërueme dhe e realizueme ma së miri. Mbitëgjitha doli në pah mikpritja e bujaria shqiptare, aq e përfolun por që po dukej se asht vënitë e ka nisë mos u zbatue. Ndërsa ajo u afirmue në mënyrë të shkeqyeshme në kontaktin direkt që Papa Françesku pati me popullin aq të entuziazmuem e të kënaqun për këtë mysafir të rangut ma të naltë, jo vetëm të Kishës Katolike, por të botës mbarë. Kjo vizitë merr edhe karakterin historik, për faktin që ky Papë i nisi vizitat që do të bajë në shtetet Europiane duke fillue nga Shqipnia. Jo pse ajo asht në krye prej shkronjsë A – Albania, por siç e theksoi vetë, si ndër vendet e para që përqafoi krishtërimin në Europë, dhe si vendi ma i martirizuem nga diktatura komuniste, ma e egra e gjithë vendeve të tjera komuniste t’Europës Lindore. Faktikisht në Shqipni ishte kleri katolik që e pësoi ma randë se gjithë besimet e tjera, ku ndër 200 fetarë, 170 u pushkatuan ose vdiqen në urgje e shpëtuen vetëm 30 prej tyne, pleq të raskapitun. Prandaj paraqitja e 40 fotografive të priftave të pushkatuem, merrte një përmasë të terrorit makabër që kishte sundue mbi popullin shqiptar dhe kryesisht mbi bijt ma të denjë të tij. Asht shum medjelehtë dhe i pa formuem intelektualisht ai që këtë vizitë nuk e shikon në prizmën historike. Pastaj duhet analizue fjala e tij, që solli një fllad të ri të paparë në botën shqiptare. Mesazhin e paqës dhe të vllaznimit midis shqiptarve të tre besimëve, ku shquhej bashkëjetesa e shqiptarve pa dallim feje, ideje e krahine, që bashkohej me parimet e Rilindasve tone të M mëdhej. Mesazhi і kapërcente edhe kufijtë shqiptarë, e i drejtohej mbarë botës, “ paqë e bashkëjetesë vlaznore. Por në të njejtën kohë ndal ndaj dhunës, terrorit e masakrave në emër të fesë. “ Asnjë fe nuk muind të pretendojë të rrije nën mburotjën e Zotit duke ushtruar dhunë e terror”. Pra feja asht përciellëse e dashurisë midis njerëzve pa dallime. Përciellëse e mirësisë që vjen nga vetë Perëndia, nëpërmjet zbantimit të parimeve humane dhe të bashkëjetesës paqësore. Patjetër se Papa në fjalën e tij naltësoi rolin e krishtërimit dhe në veçanti të katoliçizmit që njihet në Krishtin si përçues i dashurisë e vllazërimit midis popujve të LEK PERVIZI ndryshëm me besime të ndryshme, por të gjithë qënje njerëzore që i përkasin të njetit Zot, sepse një asht Zoti i gjithësisë e nuk mund të konceptohet se çdo fe të ketë Zotin e tij. Mund ta quaj Zotin me një emën tjetër, por mbetët vetëm një, i papjestueshëm e shumëzueshëm. Kryesisht vizita e Papa Françeskut ishte një mesazh i vërtetë i paqës për gjithë njerëzimin. Ishte një dënim ndaj ushtrimit të urrejtjës deri në vrasje, krime e masakra, të bëra në emër të një besimi ndaj besimeve të tjera. Në qoftë se feja asht krijue me besue ne Perëndinë, ajo duhet t’i shërbejë atij, duke mbjellë e përhapur kudo dashuri , vllazërim e bashkëjetesë paqesore. Nga ana historike, Papa e theksoi me të madhe, se Shqiptarët (Ilirët) janë ndër popujt e parë në Europë që përqafuen kristërimin, e kjo nuk duhte harruar, sepse ndodhi para 2000 vjetëve. Pra, pavarësisht nga besimi i çdo shqiptari, historia flet qartë, janë shqiptarët që mund të mburrën se 2000 vjet histori flasin për një popull kretësisht të krishterë. Pasojat e vijueshme historike, ndonse kanë ndikue me krijue një përçamje, kjo asht vetëm sipërfaqësore, sepse shqiptarët në vetvete e kanë të rranjosun bindjen se kanë qenë të gjithë të krishterë. Dhe ky asht themeli i bashkëjetesës paqësore së shqiptarve prej tre besimëve, ose ma mire me thanë i dy besimëve kryesore, krishterë e myslimanë që kohët e fundit janë duke u avitun në përmasën e barazisë 50x50 pëqind. Kjo brenda kufijve të Shqipërisë. Mesazhi tjetër i madh, ishte besimi te rinija shqiptare. Papa e theksoi : Shqipnia asht shteti me i ri në Europë. Këtë, tha ai, e

92 konstatova sa vuna kambë mbi truellin shqiptar, që, kudo që kalova gjeta pritjën entuziaste të të rijve e rejava shqiptare. Ai e theksoi gjithashtu, se kjo rini do të jetë ajo që Shqipninë do ta çojë drejt zhvillimit e përparimit dhe drejt integrimit në kontinentn amë, ku bën pjesë prej mija vjeçarve. Shqinia asht Europë e Shqiptarët janë një popull Europian. Kjo e gjitha ! Shqipëria vend europian. Zbulova jo vetëm një vend tolerant, por plot me dashuri vëllazërore “Vuatjen qe keni kaluar e pashe nga afer”. Me keto fjale Papa Francesko i eshte drejtuar gazetareve qe e shoqeruar gjaten vizites. Ai gjate kthimit i eshte pergjigjur edhe pyetjeve te tyre, duke cmuar bashkejetesen harmonike te feve ne vendin tone. Papa shpjegoi se zbuloi nje Shqiperi jo tolerante, por me dashuri vellazore, e cila duket ne bashkejetese, ne bashkepunimin me tre religjoneve; myslimaneve, ortodokseve dhe katolikeve. “Bashkepunojne si vellezer”- ka thene Papa. Ai shprehet se eshte ndjere i befasuar nga rinia e vendit. “Me kishin thene se eshte nje nga vendet me te reja te Evropes. Duket nje kulturen superiore, e afte te ndertoje vellazeri, nje rruge ne paqe, bashkejetese dhe bashkepunim’- tha ai. Ai ka rrefyer edhe historite qe e kane prekur me shume, ate te dy martireve shqiptare. «per dy muaj une studiova ate periudhe te veshtire per tu kuptuar, ishte e tmerrshme. Kur pashe ato fotografi, jo vetem te katolikeve, por edhe ortodokse e myslimane, që i zhduken se pranuan se besonin ne Zotin. Tashme ata japin deshmi te vellazerise.” Papa ka thene se do te jape nje mesazh per nje rruge ne paqe, bashkejetese e bashkepunim. Sipas tij, Shqiperia eshte nje vend teresisht europian, pikerisht per kulturen e vet. “Sot i prekëm me dorë martirët” Papa Françesku në Shqipëri – porosi dhe trashëgimi për ne (21 shtator 2014) Nga Don Lush Gjergji Gjithnjë jetoj dhe përjetoj skenat madhore të kësaj vizite baritore Kishës Katolike në popullin shqiptar, Shqipërisë, të gjithë shqiptarëve në Ballkan, në Evropë dhe në botë. Ishte një takim, edhe më tepër përqafim, mes Papës dhe neve, kur hapte dorën për të përshendetur dhe bekuar morinë e popullit nga aereoporti “Nëna Tereze”, nëpër sheshin “Nëna Tereze”, nëpër rrugët e Tiranës. Kudo brohoritje, gëzim, ngazëllim, kënaqësi, shikime në sy ndaj Atit të Shenjtë, pastaj ndaj njëri-tjetrit, si ta pyesnin njëri-tjetrin: a është e vërtetë, e mundshme, reale kjo, apo po ëndërrojmë? Fatbardhësisht është e vërtetë! Papa Françesku ishte në Tiranë, në Shqipëri, në vizitë baritore mbarë popullit shqiptar. Unë këtë ngjarje e kam cilësuar si “mrekulli” dhe dhuratë të Zotit, të Kishës, të Papës për shumë arsye, ndër të cilat janë ato që vetë Papa Françesku i ka cekur: martirizimin dhe

93 bashkëjetesën ndërfetare. “E para sepse shqiptarët kanë arritur të krijojnë një shtet të unitetit kombëtar midis tri feve kryesore të shqiptarëve, islamizmit, ortodoksisë dhe katolicizmit, falë një Këshilli Ndërfetar që vepron me shumë ekuilibrim”. Kjo tha Papa është një gjë e mirë dhe shtoi se, “Prania e Papës (në Shqipëri) do të shërbejë për t’i thënë të gjithë popujve të botës se është e mundur të punohet dhe të veprohet së bashku.” Arsyeja e dytë me rëndësi pse ai po viziton Shqipërinë në shtator, ka të bëjë me historinë e Shqipërisë, e cila sipas tij, ishte unike ndër vendet ish-komuniste, kushtetuta e së cilës ndalonte me ligj fenë dhe se ishte shpallur vend ateist. “Të merrje pjesë në meshë, ishte kundër kushtetutës” së regjimit komunist, u tha Papa gazetarëve të huaj. Sipas Radio Vatikanit, gjatë përgjigjes ndaj pyetjes mbi vizitën e ardhëshme në Tiranë, ai përmendi gjithashtu edhe shkatërrimin e kishave gjatë sundimit komunist dhe si përfundim, ai sot e ndjenë si detyrë që të vizitojë atë vend fisnik”, është cituar të ketë thënë Papa. Papa Françesku ndër të tjera tha kështu në intervistën lamtumirëse nga Shqipëria: “Shqiptarët nuk janë tolerantë, ata janë vëllezër pa dallime feje. Së bashku kanë përballuar martirizimin, së bashku kanë ndërtuar demokracinë, së bashku jetojnë dhe veprojnë...”. Cila ishte porosia kryesore e pranisë dhe fjalës së Papës Françeskut në Shqipëri? Çka tha, çka gjeti në Shqipëri, çka na la si porosi dhe trashëgimi? Sigurisht se për një kohë të gjatë mjetet pamoro-dëgjimore, njerëzit, analistet do të mundohen nga këndvështrimet e ndryshme ta ndriçojnë, interpretojnë, shqyrtojnë, trajtojnë këtë vizitë, çastet kulmore, fjalimet, gjestet, mbi të gjitha jehonën dhe domethënien për ne dhe për botën e sotme. Unë do t’i theksoj disa elemente të rëndësishme dhe shumë aktuale. 1. LASHTËSIA E KRISHTËRIMIT NDËR NE Papa Françesku ndër të tjera ka çmuar dhe përkujtuar, për ne dhe për botën, një gjë të madhe dhe të rëndësishme, që shpesh harrohet apo anashkalohet, historinë e krishtërimit tonë që nga kohët apostolike, pra, lashtësinë tonë si të krishterë, sepse ishin ndër të parët e këtyre trojeve që e kemi pranuar Krishtin dhe porosinë ungjillore. Ja fjala dhe theksimi i Papës Françeskut në homeli lidhur me lashtësinë e krishtërimit tonë: “Paqe në shtëpitë tuaja, paqe në zemrat tuaja, paqe në Kombin tuaj!... Ata që kishin frikë nga e vërteta e nga liria, bënin ç’ish e mundur ta dëbonin Hyjin nga zemra e njeriut e ta përjashtonin Krishtin e Kishën nga historia e vendit tuaj; ndonëse ai që më të hershmit që mori dritën e Ungjillit... Në Leximin e dytë, dëgjuam të përmendet Iliria, në kohën e apostullimit të Palit, përfshirë edhe trojet e Shqipërisë së sotme...”. Të mërkurën, më 24 shtator 2014, në Audiencën e Përgjithshme në Romë, Papa Françesku përkujtoi dhe komentoi kështu udhëtimin e tij në Shqipëri: “Falënderoj edhe një herë Zotin, sepse, në këtë Udhëtim, më dha mundësinë të takohem me një popull të guximshëm e të fortë, që nuk u përkul para dhimbjes. Vëllezërve e motrave të Shqipërisë u përsëris ftesën për të pasur guximin e së mirës, për të ndërtuar të tashmen e të ardhmen në vendin e tyre e në Evropë”. 2. MARTIRIZIMI SHEKULLOR Kjo gjë na ka kushtuar shumë gjatë shekujve, nën sundimin e parandorisë romake, gjatë dyndjeve të popujve sllavë, në sundimin pesëshekullor turko-otoman, sidomos nën sundimin e egër komunisto-ateist me martirët e lavdishëm. Papa Françesku ndër të tjera në homelinë e Meshës në Tiranë tha“Duke sjellë përsëri në mendje dhjetëvjeçarët e vuajtjeve mizore e të pesekutimeve të egra kundër katolikëve, ortodokëve, myslimanëve, mund të themi Shqipëria ka qenë tokë martirësh: shumë ipeshkvij, meshtarë, rregulltarë e besimtarë laikë e paguan me jetë besnikërinë e tyre... Zoti ishte pranë jush, të dashur vëllezër e motra, për t’ju mbajtur në këmbë; Ai ju priu e ju ngushëlloi e, së fundi, ju ngriti lart mbi krahët e shqiponjës, siç pati bërë me popullin e lashtë të Izraelit... Uroj që Shqiponja, të cilën e shikojmë në flamurin e vendit tuaj, t’ju kujtojë gjithnjë shpresën, për të mbëshetur përherë besimin tuaj në Hyjin, që nuk zhgënjen, por është gjithnjë afër nesh, posaçërisht në çaste të vështira... Kishë, që jeton në këto troje të Shqipërisë, falëinderit për shembulliun e besnikërisë ndaj Ungjillit. Shumë nga bijtë e bijat tuaja vuajtën për Krishtin, edhe deri në flijim e jetës...”. Përshtypja më e thellë e Papës Françesku ishte mbrëmësorja në katedralen “Shën Pali” në Tiranë, pas dëgjimit të vëmendshëm ta dy dëshmive rrënqethëse të Don Ernest Troshanit dhe motrës Maria Kaleta. Papa qau. Së bashku me të qajtem edhe ne. Ishin lot gëzimi, rrënqerhjeje, tronditjeje, aq sa Papa e la tekstin e përgatitur dhe foli në mënyrë spontane. “Nuk e kam ditur se keni vuajtur kaq shumë... Sot kam prekur me dorë martitrët...Feja e vëretë është burim paqeje e jo dhune! Askush nuk mund ta përdorë emrin e Hyjit për të ushtruar dhunë. Të vrasësh në emër të Hyjit është sakrilegj i madh. Të diskriminosh në emër të Hyjit është çnjerëzore...Vijoni të jeni për vendin tuaj, e jo vetëm, shenjë që tregon se janë të mundura marrëdhëniet e përzemërta të bashkpunimit të frytshëm ndërmjet njerëzve me përkatësi të ndryshme fetare... Jam befasuar shumë... nuk e dija që populli juaj ka vuajtuir kas shumë...” Në Audiencën e Përgjithshme të mërkurën pas

94 vizitës në Shqipëri, Papa Françesku, prapë iu kthye përjetimeve dhe vlerësimeve të këtij takimi, ku ndër të tjera tha kështu: “Prandaj, martirët nuk janë të mundur, por fitimtarë: në dëshminë e tyre heroike shndrit sërish gjithpushteti i Zotit, që gjithnjë e ngushëllon populline vet, duke hapur udhë të reja e horizonte shprese. Këtë mesazh shprese, bazuar në fenë e Krishtit e në kujtimin e së kaluarës, ia besova krejt popullsisë shqiptare, të cilën e pashë entuziaste dhe të gëzuar në vendet e takimeve e në kremtime, ashtu si edhe në rrugët e Tiranës...”. Papa Françesku duke folur në mënyrë spontane për simbolin tonë kombëtar, Shqiponjën, ndër të tjera përkujtoi dhe tha se ajo e ka çerdhen e vet, por fluturon në lartësi, figurë tejet e bukur dhe domethënëse për popullin tonë, dhe di rishtas të kthehet në çerdhen e saj. “Shqiponja jonë” e Lumja Nëna Tereze, është pa dyshim fryt i martirizimit dhe bashkëjetesës, vëllazërisë gjithshqiptare, që ajo e ka realizuar në mbarë botën me fuqinë e fesë dhe frymëzimin e dashurisë. 3. POPULL I RI DHE SHPRESËDHËNËS Jemi populli më i ri në Evropë, me shumë gjallëri dhe vullnet për jetë dhe për punë. Këtë e ka hetuar edhe Papa Françesku, i cili risnisë sonë ia dha një frymëzim për jetë, ardhmëri, duke u ruajtur prej “tundimeve” të sotme, siç janë materializmi, konsumizmi, hedonizmi, relativizmi dhe ateizmi praktik. Ai në mbarim të meshës në Tiranë, ndër të tjera ia la këtë porosi rinisë shqiptare. “Me forcën e Ungjillit e me shembullin e martirëve, të dini t’i thoni “jo” idhujtarisë së parasë; “jo” lirisë së rreme individualiste; “jo” varësive e dhunës; e t’i thoni “po” kulturës së takimit e të solidaritetit; “po” bukurisë së pandashme nga e mira e nga e vërteta; “po” jetës së shkrirë për ideale të mëdha, por besnike edhe në gjërat e vogla. Kështu, do të ndërtoni një Shqipëri më të mirë e një botë më të mirë...”. 4. VËLLAZËRIA DHE BASHKËJETESA NDËRFETARE SHQIPTARE Në takimin e Papës Françesku me udhëheqësit e feve tjera ai ndër të tjera tha: “Është e rëndësishme që jeni këtu së bashku: është shenjë e dialogut që jetoni ditë për ditë, duke u përpjekur të lidhni me njëri-tjetrin marrëdhënie bashkëpunimi vëllazëror, për të mirën e mbarë shoqërisë... Nuk mund të dialogohet, nëse nuk nisemi nga identiteti vetjak, nuk shërben. Secili nga ne ka identitetin e vet, është besnik ndaj tij... E kështu, si vëllezër, ecim së bashku. E secili nga ne ia ofron tjetrit dëshminë e identiteti të vet e dialogon me tjetrin, së bashku, pa tradhtuar identitetin e fesë, pa e maskuar, pa hipokrizi... Të dashur miq, ju bëj thirrje të mbani dhe të thelloni traditën e marrëdhënieve të mira ndërmjet bashkësive fetare në Shqipëri dhe të ndjeheni të bashkuar në shërbim ndaj atdheut tuaj të shtrenjtë... Të gjithë bashkë, për të mirën e Atdheut e të njerëzimit! Vijoni të jeni për vendin tuaj, e jo vetëm, shenjë që tregon se janë të mundura marrëdhëniet e përzemërta dhe të bashkpunimit të frytshëm ndër njerëz me përkatësi të ndryshme fetare...”. Ja përjetimi dhe dëshmia bindëse e Papës Françeskut dhënë të mërkurën pas vizitës së tij në Shqipëri, në Audiencën e Përgjithshme, duke thënë: “Për këtë, në qendër të këtij Udhëtimi, qe një takim ndërfetar, në të cilin pata mundësi të shoh me mkënaqësi të thellë se bashkëjetesa paqësore dhe e frytshme ndërmjet njerëzve e bashkësive, që u përkasin feve të ndryshme, jo vetëm mund të dëshirohet, por është konkretisht e mundur dhe e zbatueshme në praktikë. Ata e praktikojnë! Është fjala për një dialog të vërtetë e të frytshëm, larg relativizmit, duke pasur parasysh identitetin e secilit. Në fakt, ajo që i bashkon shprehjet e ndryshme të fesë, është udha e jetës, vullneti për t’i bërë mirë të afërmit, pa e mohuar e pa e nënvlerësuar identitetin e secilit...”. Nëpërmjet Papës Françesku ishim edhe një herë në “skenën botërore” për ta treguar dhe dëshmuar para Papës, para mbarë botës, kush kemi qenë dhe jemi si shqiptarë dhe si fetarë, çka duam, presim dhe kërkojmë prej njëri-tjetrit, prej botës, cili është orjentimi dhe përcaktimi ynë kulturor, shpirtëror dhe shoqëror, për të tashmen dhe për ardhmerinë tonë sa më të mirë.

95 Foto nga vizita e Papë Françeskut në Shqipëri, Tiranë.

97 Sami Repishti: “Shenjtenia e Juej: Miresevini ne trojet tona arbenore Ridgefield,CT. USA.- Sot, kam kenaqesine qe, si shqiptar mysliman, me jepet rasti me pershendete ardhjen e Atit te Shenjte, Papa Françesku, ne trojet tona arbenore: Shenjtenia e juej: Miresevini ne Shqiperine tone, atdheu i te gjithe shqiptareve! Shqiptaret kudo qe jane, dhe pa dallime konfesionale, ju presin me mirenjohje per gjestin tuej fisnik, dhe me shpresen se vizita e juej do te forcoje besimin e tyne per nji te ardhme ma te mire. Vizita e juej konsakron randesine e se kaluemes sone tejet tragjike, fisnikerine e frymes sone vellaznore nderfetare, perkrahjen e Selise se Shenjte per klerin e besimtaret katolike shqiptare – shembuj te shkelqyeshem te kushtimit tyne per fe e atdhe- dhe perpjekjet tona te perbashketa me ndertue “Nji Shqiperi me Zotin, dhe per njeriun”. Lidhjet e vendit tone me qytetnimin “christianitas” te Europes jane te vjetra; ata gjallojne qe ne vitet e para te evangjelizimit me shenjtet Pal dhe Andre. Ashtu si tregojne etnit e hereshem te Kishes, me gjakun e martireve iliriane u hodh “fara” e krishtenimit ne Ilirine e moçme, Shqiperia e sotme. Kjo “fare” dha frytet e saj ne Shqiperi, dhe i dha Kishes Katolike Apostolike Romane ”kater Pape me zanafille shqiptare”, -simbas gazetes “L’Osservatore Romano”–nji kontribut qe na ban te gjitheve, dhe me te drejte, me qene krenare: Papa Shen Eleutheri (175-189 AD);Papa Kajus (283-296 AD);Papa Gjoni IV (640-642 AD);Papa Klementi XI (1700-1721 AD) i cili, perkrah sherbimeve pastorale dhe forcimit e unifikimit te Kishes se Romes, u kujdesue shume edhe per atdheun e te pareve te ti, Shqiperine tone. Kuvendi I Kombetar Shqiptar i njohun si Kuvendi i Arberit (1703). i nxitun prej tij, u ba pikenisja e nji levizje te panderpreme te “shqiptarizimit” te funksioneve dhe kuadrove kishtare, dhe fuqi mbeshtetese e zgjimit tone kombetar shqiptar. Gjate shekullit XV, u shkrue epopeja madheshtore e herojt tone kombetar, Gjergj Kastrioti- Skenderbeu, perpjekjet e te cilit me mbrojte Shqiperine e Kishen Katolike i dhane atij titullin “athleta Christi” dhe “mbrojtes i Krishtenimit”. Papa Françesku pritet përzemërsisht prej shqiptarve Gjate 25 vjeteve te luftes se panderpreme, rezistenca e shqiptareve -ne nji kohe kur nuk ekzistonte “shteti” por “Kisha”- ka qene e organizueme dhe e mbeshtetun fuqimisht nga hierarkia e Kishes Katolike ne Shqiperi. Simbas Imzot Fan S. Nolit, organizimi kishtar ne ipeshkevi e famulli zevendsoi ate shtetnor te prefekturave dhe komuneve, dhe drejtohej nga klerike katolike, te kryesuem nga Ipeshkvi Pal Engjelli, i Durresit. Ne ato dite te veshtira, Selia e Shenjte ka qene mbrojtesja ma konsekuente e luftes se shqiptareve per pavaresi, ne perleshje me ushtrite invaduese te Perandorise Otomane. Te larguem nga qendrat urbane, popullsia katolike e strehueme ne krepat e malesive tona, atje “ku pula han gur”, ruejti pavaresine e vet, te vendit e te fese, per pese shekuj me rradhe, perhere besnike te Selise se Shenjte. Kjo lidhje e ngushte shume shekullore tregoi fortesine e saj veçanerisht gjate dekadave fatale te terrorit komunist ne Shqiperi, qe nuk njohu as deshi te njohe te kaluemen e vendit tone. Sot, e lodhun, e me kujtesen e diteve te veshtira, popullsia katolike shqiptare, “Lleshrat e Markrat” e Veriut qe i shpetuen masakres komuniste, gjeten forcen e mjaftueshme me u ringjalle, me u organizue, dhe me lulezue si asnji here ma pare. Fatmiresisht, me 25 prill 1993, me viziten e Atit te Shenjte Gjon Pali II ne Shqiperi, u rimekamb hierarkia e Kishes Katolike. Me 19 shtator 2003, u lumenue krenaria e jone, Nana Tereza- qe shpresojme te shenjtenohet nga Kisha!-, u naltesue ne poziten e Princit te Kishes i shumevuejtuni Mikel Kardinal Koliqi,- tue lane vendin te hapet per nji kardinal te ri shqiptar!- u plotesue proçesi dioçezian i kanonizimit te katerdhete

98 martireve te vrame egersisht nga rregjimi i terrorit komunist, “deshmitare guximtare te kambenguljes me mbrojte fene!”. Kisha Katolike Shqiptare mbijetoi, u ngrit dhe u rrit çdo dite. Sot, ky Lazarus i shekullit tone na gezon te gjitheve! Sot, Kisha Katolike ne Shqiperi, e ringjallun, nuk ashte vetem nji “mesuese e fese”, nuk ashte vetem “nji force sheruese”, por ne fjalet e Atit te Shenjte ajo ashte “…nji spital fushor mbas betejes qe e rrezikoi per 45 vjet me rradhe”. Shenjtenia e juej ploteson sot deshiren me vizitue Shqiperine, “…me vertetue mbeshtetjen per Kishen shqiptare, dhe njikohesisht me deshmue inkurajimin dhe dashunine per nji vend qe ka vuejte aq shume dhe gjate nga pasojat e ideologjive te hueja!” Keto vuejtje te mirenjohuna nga Selia e Shenjte, jane baza e mendimit dhe veprimit tone. Per 45 vjet te gjata dhe te mundimeshme me rradhe, shqiptaret u detyruen me u gjunjezue si nji grigje e frikesueme nga prania e ujkut te kuq; ata u detyruen me u binde ndaj udheheqesve te egjer dhe te imponuem kunder vullnetit te popullit- me perjashtim te legjioneve te privilegjueme te shqiptareve te rebeluem qe gjeten guximin e duhun me i thane JO! kercenimeve, arrestimeve, burgimeve, tortures, -ah! po, tortures anti- njerezore!- dhe ekzekutimeve jashte-ligjore. Mijera heroj te heshtun, stoike para veshtiresive, perdoren ekzistencen e tyne te lire- e vetmja arme e mbetun!- aktin e mbijeteses kunder perbindshit mishngranes komunist. Ruejtja e ekzistences se lire ne nji bote jo te lire u tregue si shprehja ma e nalte, dhe ma e plote e lirise se individit, forma ma efektive e rebelimit kunder shtypjes! Ne fjalen pershendetse per shqiptaret gjate vizites se tyne ne Vatikan, 28 prill 1968, peseqind vjetori i vdekjes se Skenderbeut, Papa Pali VI u shpreh keshtu:” Bijte fort te dashtun shqiptare!….ne qofte se historia ju ka pa te shtypun e te shperndame, miresia e Zotit ka premtue qe ju, me te gjithe perfaqesueset e ‘gjakut tuej te shprishur’ (Papa e tha shqip kete fraze!) me veprimtarine e gjalle qe keni ne shpirt, dhe me njohuni te fitueme, jeni ba ure miqesishe e bashkepunimi, dhe ne kete menyre, jeni ba para-ardhesit e ekumenizmit modern”. Dhe shtoi: “Selia Apostolike gezohet qe ban pjese me miqte e vjeter te Atdheut tuej, mbasi e numeron veten njeni nga ata qe kurr nuk u dolen fjalet”. “…Para-ardhes te ekumenizmit modern”: percaktim i lavdishem i fisit tone arbenor! Na, shqiptaret e shumevuejtun, nuk harrojme mesazhet shpresedhanese te Papes Shenjtor, Gjon Pali II. Nga brigjet perendimore te Adriatikut i drejtohej Shqiperise: ”Sot, nuk mund te mos e hjedh veshtrimin tim pertej detit ku Kisha heroike ne Shqiperi tronditet thelle nga persekutimi i gjate, por edhe pasunohet nga dashunia e martireve te saj, ipeshkevij, meshtare, rregulltare e rregulltare, e besimtare te thjeshte”. Ne aeroportin Rinas, Tirane, ai puthi betonin e pistes ajrore ne shenj respekti te thelle per kete toke te martirizueme; dhe ndoshta pa dijenine e faktit se nen ate beton te ftohet pushojshin, te palosun njeni prane tjetrit, eshtnat e shume te burgosuneve politike, bashkevuejtes myslimane, orthodoks, e katolike qe vdiqen ne kampet e punes çfarosese te komunizmit ne Shqiperi….! Nji gjest kuptimplote e thellesisht humanitar! Aty, ai deklaroi:” Ty, o popull fisnik shqiptar, te drejtoj pershendetjen time te ngrohte dhe te dashtun. I dime te gjitha ngjarjet e trishtueshme qe te ashte dashte me perballue, veçanerisht ne 25 vjetet e fundit (1967- 1992.SR), vite te nji mundimi te vertete, pasojat e te cilit koha me veshtiresi do te arrije t’i fshije, dhe qe Europa dhe e gjithe bota, nuk duhet t’i harrojne….(Dhe) jemi gezue qe mund te ndajme me ty, vend i dashtun, i paisun me tradite kulturore e shpirtenore, gezimin per lirine e fitueme… Vizita e ime deshiron te jete nji nxitje…ne respektimin e te gjitheve dhe tue ndjeke gjurmet qe per ju jane te njohuna, ate te bashkejeteses paqesore, te bashkepunimit te hapun, dhe mirekuptimit ndermjet te elementeve te ndryshem etnike, kulturore, dhe shpirtenore”. Tragjedite e Greqise antike na mesojne se urtia ka burimin ne vuejtje. Zoti i Madh e din sa vuejtje ka pesue Shqiperia…vuejtje e perseri vuejtje! E kuptojme qe keto vuejtje duhet t’i kthejme ne mesime, ne fitore, dhe kjo ashte rruga qe duhet te ndjekim. E kuptojme qe duhet te perbuzim urrejtjen e hakmarrjen (qe diktatura e kuqe ushqeu me metoda “shkencore”!) Akoma sot, 23 vjet mbas shembjes se komunizmit ne Shqiperi, viktimet e pafajshme pyesin: “Çfare te keqe i kemi ba Nanes Shqiperi? E kemi dashte me shpirt, dhe me zemer te ngrohte!” Kjo tregohet sot, kur ne mendjet e zemrat tona kerkojme qe vuejtjen t’a kthejme ne fitore te njerezimit dhe vendosmenine te ndjekim kete rruge per qetesimin tone shpirtenor! Mbeshtetja e jone shekullore ne nji “nacionalizem” rudimentar nuk na pergatiti me ballafaque sfidat e botes moderne. Sot, nuk jemi naïve! Sot, jemi te paisun me dituni, sidomos me njohuni mbi arritjet e Botes se Perendimit; sot kemi hape dyert e vendit tone te mbyllun hermetikisht per afer 50 vjet, me synimin e caktuem: me pa ma mire, me ndigjue ma mire, me mendue ma mire, e me projektue ma mire te ardhmen tone ne Europe. Europa ashte shtepia e jone! Me nji qendrim te ketill, gjendja e jone ne Shqiperi do te permiresohet, e vellaznit e motrat shqiptare do te mesohen me dashte njeni tjetrin e jo me urrye. Keshtu, Shqiperia e don te ardhmen e femijve te saj pa u konsumue nga urrejtja per kundershtaret…!

99 Nji shembull te shkelqyeshem na japin ish te perndjekurit politike, viktima te diktatures se proletariatit. Qe nga viti 1991, ata perpiqen me pengue kthimin e perseritjen e pervojes komuniste. Sot, kjo perpjekje duhet te jete misioni i te gjithe shqiptareve.“Pa falje, nuk ka dashuni te vertete!”(Nana Tereza) Fisnikeria e skajshme e viktimave te pa faj e te pa mbrojtje te komunizmit ne Shqiperi, ashte shprehe me madheshti shpirtenore nga viktima e dallueme, bashkevuejtesi im poet, Arshi Pipa. Ai shkruen:” …Ne burg kam njohe egoizmin e eger qe arrine te uroje vdekjen e shokut per t’i vjedhe buken, te frikes se marre shtazore qe erreson jo vetem syte, por deri edhe ndjenjat…Une nuk mbaj meri atyne qe me kane ba te vuej, madje i falenderoj, dhe sinqerisht. Ka te drejte te mallkoje ai qe shtypet nga ajo. Por, ai qe i mund, do te duhej t’a bekoje. Ndersa njena degjeneron ne vuejtje, tjetra ripertrihet. Poshte ajo çon te krimi. Nalt, te hyjnia!” E kuptojne xhelatet komuniste kete gjuhe sublime? Nji perbuzeje e ketill e urrejtjes dhe hakmarrjes, gjest fisnik i ish te persekutuareve, keputi sinxhirin e hakmarrjeve te ndersjella qe njeh mire historia e vendit tone. Ish regjimi komunist ne Shqiperi nuk mund te quhet nji aksident i hidhun historik; ai ka nji kontekst, ne kohe e ne hapesine, qe e spjegon –megjithese asgja nuk justifikon pranine e “murtajes se kuqe” ne atdheun tone. Ajo qe bajme na sot si popull shqiptar ashte ndertimi i nji konteksti qe i pershtatet natyres dhe interesave te popullit tone. Pa –izma; pa eufori! Ky qendrim ndertues u shpreh me elokuence nga Argjipeshkevi Metropolitan i Tiranes dhe Durresit, Imzot Rrok Mirdita, kur shkruen: “…Eshte endrra e femijeve tane qe merr tingull, eshte shpresa e tyre per nje bote me te mire qe do te kumboje duke zgjuar ne qeniet tona me ritmet e saj, vetedijen e nje dhurate te humbur, por qe perseri do te na behet dhurate. E ky tingull eshte sfide, sfide qe vjen prej atyre, ne duart e te cileve, duhet te dorezojme te ardhmen!” Dhurate: nji Shqiperi shpirtenisht te qetesueme!Shenjtenia e juej: Akoma pa vue kambe ne token tone te pergjakun rande, na vjen mesazhi i juej inkurajues nga Seuli i Korese ne lidhje me tolerancen fetare ne Shqiperi: “Po shkoj ne Shqiperi i shtyem nga dy motive: i pari, sepse kane tregue pjekunine me formue nji qeverisje –mos harroni jemi ne Ballkan!- kane tregue nji pjekuni me formue nji Qeveri te bashkimit kombetar me myslimane, orthodoks e katolike dhe me nji Keshille Nderfetar qe ndihmon shume, dhe qe ashte i balancuem. Kjo ashte e mire, dhe e harmonishme. Prania e Papes synon me deklarue per te gjithe se per popujt e botes ashte e mundun me punue se bashku. E ndjeva kete nevoje me ndihmue ate popull fisnik. Ka edhe diçka tjeter! Kur mendojme per historine e Shqiperise, e pame nga aspekti fetar: Shqiperia ka qene i vetmi vend i ‘botes komuniste’ qe ka sanksjonue me Kushtetute ateizmin ne praktike…!Keshtu e ndjeva, duhet te shkoj. Ashte afer, vetem nji dite!” Mesazhi i juej u ndigjue nga qindera miljona ne boten mbar dhe ka rrite shume kapitalin moral te atdheut tone. Pozita e juej e privilegjueme, dhe respekti i madh qe gezon emni i juej ne boten tone te tronditun, ngjallin shpresa per te gjithe ne, shqiptaret pa dallim, pa perjashtim, se ne Seline e Shenjte kemi nji za te forte, dhe nji dore te sigurte qe na kupton, na çmon, dhe na ndihmon. Ashtu si na ndihmoi Papa Benedikti XV, ne vitet 1919-1920. Mbas takimit historik me Imzot Luigj Bumçin, kryetar i Delegacionit Shqiptar ne Konferencen e Paqes Paris, Papa instruktoi Nuncin Apostolik ne Washington D.C., te nderhyje prane Departmentit te Shtetit me kerkese te perkrahej Delegacioni Shqiptar ne Paris. Nderhymja hapi dyert “e mbyllyna” te diplomacise europiane per takime me shqiptaret. Mik i mire, ne dite te veshtire! Shenjtenia e juej! Po, Shqiperia ashte afer. Ejani, shikoni, gezohuni per faltoret e shumeta multi- konfesionale qe sherbejne nji popullsi te etun per sherbime shpirtenore. Ejani ne trojet tona arbenore, ne Shqiperi dhe ne Kosove (qe ju pret me padurim!), dy shtete me shumice myslimane, dhe shikoni “…para- ardhesit e ekumenizmit modern” qe festojne lavdine e te krishtenit Skenderbeu, heroj kombetar per te gjithe; shikoni se si katedrale, monumente, institute e bulevarde mbajne emnin e murgeshes se krishtene, Nana Tereza; shikoni sa shume festime fetare kremtohen se bashku ne nji atmosphere vellaznimi..… Ne New York City, me 2 nandor 1997, ne “Saint Patrick Cathedral” u mbajt Mesha Solemne ne perkujtim te Nanes Tereza, organizue nga famullitari Dom Pjeter Popaj, i Kishes Katolike “Zoja e Shkodres” (Hartsdale,N.Y.) Pjesemarresit ishin nga te tri konfesionet tona. Ne mes tyne, Imam Isa Hoxha, i Xhamise se Brooklyn-it, i cili tha nji lutje per kete murgeshe katolike, -nji ngjarje e pa pame ndonji here. Tenori shqiptar, Bashkim Paçuku, recitoi hymnin “Ave Maria” te Schubert-it. Qindera besimtare te huej shikojshin me kureshtje kete skene te lavdishme dhe shperthyen ne duertrokitje te gjata. Une e quejta: Madheshtore! Ashte ky “ekumenizem shqiptar” qe njihet e çmohet, qe nuk lejoi anti-semitizmin ne trojet tona, e qe shpetoi jetet e te gjithe hebrejeve, vendas dhe te huej, strehue ne vendin tone gjate L2B. Fenomen unik ne mbar boten tone te trazueme! Shembull i shkelqyeshem bashkejetese e tolerance fetare

100 – e “…mos harroni se jemi ne Ballkan!”, jo larg Srebrenices, varreze e qytetnimit perendimor…! Shenjtenia e juej! Ejani! Bekoni atdheun tone mijevjeçar shqiptar! Lutuni per ne, per te gjithe shqiptaret kudo qe banojne, per lirine dhe dinjitetin e tyne shpesh te neperkambun, per paqen e pajtimin e tyne shpesh te damtueme nga luftat e pushtimet, dhe per vellaznimin tone ne frymen e tolerances fetare. Ati i Shenjte! Mire-se-vini ne trojet tona arbenore! Avni Delvina 2014 : Martirizimi i Klerit Katolik shqiptar nga komunistët. Nga Fritz RADOVANI: KU I KANË VARREZAT KËTA BURRA..?! ■KËTA KLERIKË KATOLIK NUK KANË AS SOT VARREZA... ■ASKUSH NGA VRASËSIT E TYNE NUK KA KERKUE FALJE... 1.■Don Lazer Shantoja (2 Shtator 1892 – 5 Mars 1945) Meshtar i njohun nder predikatarët ma të mirë. Fjalimet dhe konferencat e Tij janë të papersëritëshme. Ishte njeri i kulturës, i letërsisë dhe i artit, u masakrue deri në atë gradë sa nuk njihej kush asht...I sharruen kambët me sharrë druevari. Ishte në moshën 54 vjeç, kur asht vra në brigjet e lumit Lana në Tiranë, bashkë me Sulçe Beg Bushatin... 2.■Don Mark Gjani (1909 – 1945) Në shtator 1945, mbytet në tortura, në Mirditë. Ishte sekretar i Imz. Frano Gjinit. Kerkohet me dishmue kunder Tij, prandej, edhe masakrohet e vdes në tortura. Trupi i Tij tretet në breg të lumit, me ushqye qentë e fshatit... 3.■At Papa Pandi (1910? –Tetor 1945), mbytet në Korçë, në mënyrë shnjerzore... I prenë koken me sopatë në pyll, dhe ia vune mbi gjoks pranë Kryqit...Ishte klerik katolik që punoi per unifikimin me Kishen Ortodokse. Ishin një brezni që dallohej në shenjë...dhe, që nuk persëritet! 4.■At Anton Harapi (5 Janar 1888 – 20 Shkurt 1946), Në gjyqin special që u dënue me pushkatim tha: “Shqipnia u fitue me gjak, me gjak edhe po mbahet e robnueme. Do të vijnë dita e, me Paqë dhe me Drejtësi do të fitohet!...”. E vranë në breg të lumit Lana, në Tiranë. 5.■At Giovani Fausti S.J. (1901 – 1946). Ishte profesor i teologjisë dhe filozofisë në Seminarin Papnuer të Jezuitëve në Shkoder. Një nga klerikët ma të kulturuem e dashamirës të Popullit Shqiptar. Erdhi porsa u shugurue meshtar nga Breshia, Itali, per me mbetë “pa varr” tek ne. 6.■ At Daniel Dajani S.J. (1916 – 1946)Rektor i Jezuitëve. Drejtues i Revistës “Lajmtari i Zemres së Krishtit”. Pushkatohet i pafaj si vllaznit... 7.■At Gjon Shllaku O.F.M. (1905 – 1946). I paisun me një kulturë të gjanë në universitetet e Holandës, Belgjikës dhe Sorbonës... Duhej “zhdukë” bashkë me themelet e Françeskanëve të Shqipnisë... Kështu, “kishte, urdhnue qeveria sllavokomuniste e Beogradit!”... 8.■Xhakoni Mark Çuni (1920 – 1946). Seminaristi që thëmeloi në vitin 1945 Organizaten “Bashkimi Shqiptar”, pa perfundue Lufta e Dytë Botnore. Ajo kishte pikpamje dhe program demokratik. Në këte organizatë nuk bante pjesë asnjë klerik. 9.■Don Nikoll Gazulli (1893 – 1946) Me 23 Mars 1946 vritet në Vrith tradhëtisht... 10.■Don Alfons Tracki (1892 – 1946). Vjen nga Breslau dhe edukon një brezni Atdhetarësh Shqiptarë. Pothuej, të gjithë u pushkatuen nga komunistët si Mësuesi i Tyne gjerman Tracki, me 17 Korrik 1946. Ishte një Misionar i vertetë që mbet i paharrueshem per veprat fetare e bamirëse! 11.■At Josif Papamihajli (23 Shtator 1912 – Tetor

101 1946?) Po në tetorin e 1946, mbytet mizorisht edhe At Josifi Papamihajli... nga Elbasani. Urrejtja per Emnin Klerik... e çoi në kampin e shfarosjes së Bedenit të Korçës. E mbyten në baltë për së gjalli... 12.■Don Mark Bici (1909 – Nandor 1946), mbytet në tortura në hetuesinë e Mirditës. 13.■Imzot Nikoll Tusha (1895 – 14 Nandor 1946). Asht mik dhe bashkpuntor’ i Cafo Beg Ulqinit, në ngritjen e Flamurit të Pavarsisë në 1940. Per këte akt Atdhetar, pushkatohet nga malazezët me 14 Nanor 1946 ... 14.■Don Zef Maksen (1901 – 16 Nandor 1946). Misionar gjerman. Pa asnjë fakt, dënohet 2 vjet burg...Ka shpetue disa “komunistë” nga kampet naziste. Per këte si “shperblim”... merret mësheftas nga burgu i Tiranës dhe në rrugen e Kukësit...pushkatohet me 16 Nandor 1946. 15.■At Bernard Llupi (7 Shkurt 1886 – 25 Nandor 1946) Me 25 Nandor 1946, pushkatohen në Prizren me t’ ashtuquejtunit “antarë të Katoliçeskaja Banda”, kryesue gjoja nga At Llupi. Në fjalen e fundit tha: “Vdekja si kjo, vdekja per Shqiptarizem, asht kup’ e artë!”... 16.■At Bernardin Palaj (22 Tetor 1894 – 2 Dhjetor 1946) Dijetarin e mbyten në tortura... E varrosën naten tek qershija...në oborrin e atij konvikti, ku e masakruen, tek konvikti “Malet tona”. 17.■Don Luigj Prendushi (8 Janar 1896 – 24 Janar 1947) Arrestohet dhe pushkatohet pa faj me daten 24 Janar 1947, tue u kujtue i fisit tjeter Prennushi, pa asnjë fakt... 18.■Don Dedë Maçaj (5 Shkurt 1929 – 28 Mars 1947). E marrin ushtar. Me 28 Mars 1947, para togës së pushkatimit deklaroi: “...Po vritem per shkak t’ urrejtjes ndaj besimit Katolik...E them këte pa hidhërim apo urrejtje per ata, që mbas pak, do të më vrasin!”... 19.■At Serafin Koda (25 Prill 1893 – 11 Maji 1947) Nuk pranon me u shpifë... per këte torturohet derisa vdes i masakruem. Ishte 54 vjeç. 20.■Vlla Gjon Pantalia S.J. (2 Qershor 1887 – 31 Tetor 1947). Mbas largimit jezuitëve italian nga Shqipnia, shkoi në Kuvendin e Fretenëve, ku u arrestue dhe u masakrue si pak kush...”dinte shumë...po, nuk fliste!”. E hodhën nga kompanjeli, se gjoja, “ka dashtë me ikë...”. 21.■Don Nikoll Shelqeti (1892 – 1947) E torturuen, po nuk u thye…I dhane një dënim…dhe e nisën në kampin e shfarosjes së Kavajës …E mbyten në Beden dhe e zhytën nder baltat e kënetës... 22.■Don Anton Zogaj (1905 – 9 Mars 1948). Ishte sekretar i Imz. Vinçenc Prennushit, Argjipeshkëv i Durrësit, pushkatohet në Durrës me 9 Mars 1948, mbasi nuk pranon me akuzue Argjipeshkvin e vet. 23.■Imz. Frano Gjini (1886 – 11 Mars 1948). Asht i pari Rregjent i Delegacionit Apostolik të Vatikanit në Shqipni, klerik Shqiptar. Trim dhe guximtar i pashoq. Ka deklarue: “Unë nuk do t’ a ndajë kurrë grigjen time nga Selia e Shenjtë!”. 24.■At Mati Prennushi (2 Tetor 1882 – 11 Mars 1948). Asht kenë bashkpuntor i Dedë Gjo’ Lulit në 1911, në ngritjen e Flamurit... Në qelen e Tij u mblodh kuvendi i Malësisë, per “Memorandumin e Gerçës, “faje” per të cilat, Krajl Nikolla kerkoi me e varë në litar. E dënoi edhe Ahmet Zogu me vdekje...dhe, u ekzekutue nga Enver Hoxha, me 11 Mars 1948...kur ishte Provinçial i Françeskanëve. 25.■At Çiprian Nika (19 Korrik 1900 – 11 Mars 1948). Ishte rektor i Françeskanëve të Shqipnisë. Figurë e shqueme Atdhetare dhe trim që nuk i tutej syni nga vdekja per “Fé e Atdhé” ...Asht pushkatue se nuk pranoi me akuzue vllaznit e vet “per futje armësh në kishë”... 26.■Imzot Nikoll Deda (1892 – 11 Mars 1948). Asht torturue aqsa i tha një shokut vet që nuk e njohu në qeli: “Mos harro, se kam pasë kenë Don Nikoll Deda...!”. Ka vdekë si burrat, ishte i pafajshem. 27.■Imz. Gjergj Volaj (1905 – 3 Prill 1948) Ishte ipeshkëv i Sapës. Predikatar i njohun dhe me kulturë të gjanë. Asht torturue aqsa, ndoshta, pak kush ka kalue vuejtje e tortura në sigurim si Ai. 28.■Don Dedë Plani (1889 – 30 Prill 1948) Meshtari i Dukagjinit që e mbysin nder tortura. Zhdukun dhe dosjet e hetuesisë sigurimit se, janë “pa firmë”, mbasi nuk ka pranue asnjë akuzë. 29.■Don Nikoll Laskaj (1898 – 15 Maji 1948). Vdes nga stermundimi, urija dhe vuejtjet në kampin e shfarosjes së Bedenit të Kavajës...në 1948. 30.■Don Aleksander Sirdani (1891 – 31 Korrik 1948)Dijetar dhe studjues i folklorit dhe i etnografisë... Masakrohet në hetuesinë e Koplikut të Shkodres, dhe e mbysin nder pusat e zezë të asaj hetuesi. 31.■Don Pjeter Çuni (9 Korrik 1914 – 31 Korrik

102 1948) Asht masakrue me Don Aleksandrin dhe asht groposë bashkë me Té, tue thirrë: “Rrnoftë Krishti...tek Ai, po shkoj...”, me 31 Korrik 1948. 32.■Don Ejëll Deda (1917 – 1948) Torturohet në burgun e Kishës së Fretenëve. Nuk perballon vuejtjet...vdes në spitalin e burgut në 1948. 33.■Don Jakë Bushati (1890 – 12 Shtator 1949)Torturohet në hetuesi të Lezhës. Nuk pranon asnjë akuzë. Vdes nga torturat dhe zhytja e trupit në ujë të ftohët...1949. 34.■At Gasper Suma (1897 – 1950) Meshtar i vendosun me vdekë pa njollosë zhgunin e Shen Françeskut me akuza fallse ndaj vllazenve të vet, edhe pse Ata, ishin të pushkatuem. Vdes në burg 14 Prill 1950. 35.■Imz. Jul Bonatti (1874 – 5 Maji 1951). Dijetar dhe njohës i mirë i disa gjuhëve të hueja. I njohun në Shqipninë e Jugut si Meshtari që u adhurue nga vlonjatët. Dënohet...e çojnë në manikomjo të Durrësit, atje me 5 Maji 1951 e shkyjnë të “çmendunit”... 36.■At Palë Dodaj (1880 – 5 Shtator 1951) Frati që shpetoi Ahmet Zogun, nen zhgunin e Tij në Rubik. Historian dhe demokrat që nuk pajtohet me asnjë diktaturë. Atdhetar i flaktë. Guximtar dhe luftar i vendosun per bashkimin e Kosovës me Shqipni. Vdes në burg në 1951. 37.■At Karlo Serreqi (26 Shkurt 1911 – 4 Prill 1954) Asht frati që nuk pranoi me kallëxue Rrëfimin që i kerkohej nga sigurimii shtetit. Per këte qendrim kaloi jetën burgjeve. Vdiq në burgun e Burrelit më 4 prill 1954. 38.■At Klement Miraj (1 tetor 1882 – 22 Nandor 1956) Ishte figurë e spikatun e klerit në lamen e letrarit, etnografit e folkloristit. Asht një nga Atdhetarët e shquem. Me 22 Nandor 1956, vdes në burgun Burrel. 39.■Don Rrok Frisku (21 Mars 1892 – Dhjetor 1956) vdes në burgun e Burrelit 40.■Don Pjeter Tusha (Noga) (1873 – 1958) Interrnohet në Kuq të Kurveleshit, ku vdes i pathyeshem perballë diktaturës mbas 4 vjetësh ... Stermundimi dhe mosha bajnë punen e vet... 41.■Don Ejëll Kovaçi (5 Prill 1920 – 10 Nandor 1958) Torturohet dhe vishet me akuzat ma të pabesueshmet per Shqiptarin e vertetë. Pushkatohet se nuk ka pranue me nenshkrue Statutin e vitit 1951. 42.■Don Vlash Muçaj (1892 – 1963) Ishte nga Kruja. Arrestohet dhe vdes nga torturat dhe etja per ujë... 43.■At Rrok Gurashi (1894 – 1 Janar 1965)Ka lanë shumë faqe me procese të nenshkrueme në hetuesi. Nuk perballonte torturat...Atë ditë, me 1 Janar 1965, ka thirrë At Konrrad Gjolaj, që ishte i burgosun dhe asht Rrëfye... 44.■Don Marin Shkurti (1933 – 1 Prill 1969). U shugurue meshtar në 8.12.1961. U arratis se vazhdoi sherbimet fetare mbas 1967. E kthyen miqtë e sigurimit shtetit, UDB jugosllave, dhe e vranë me 1 Prill 1969... 45.■Don Shtjefen Kurti (24 Dhjetor 1898 – 20 Shtator 1971) Prifti që ka Pagëzue një fëmijë! U pushkatue 20 Shtator 1971. 46.■Don Mikel Beltoja (17 Prill 1935 – 10 Shkurt 1974) Ky asht Kleriku që ka vue gojë kunder diktatorit Enver Hoxha. U pushkatue me daten 10 Shkurt 1974, per sëvdekuni, mbasi i shkyen gjymtyrët... 47.■Don Prekë Nikçi (2 Nandor 1921 – 15 Mars 1974) Nuk pranoi me mohue Fenë. E mbyten në kazanat e fabrikës së çimentos në Krujë. 48.■Don Lec Sahatçija (Dhjetor 1906 – 4 Prill 1986) Ishte ordinar i Abacisë së Mirditës. Njeri shumë i besueshem i Imz. Frano Gjinit. Sigurimi kerkon prej Tij letrat e Imz. Gjinit dhe dokumenta tjera, të cilat, mendohej se i ka Don Leci...Ky nuk i dorzon, pranon dënimin dhe vdes në burgun e Tiranës, me 4 Prill 1986... 49.■Don Nikoll Gjini (1911 – 1987) Asht arrestue vetem se ishte klerik katolik në vitin 1952... Një Kalvar i pafund që mbyllet dy muej para plotsimit të dënimit. Vdes në Zejmen në 1987. 50.■Don Pjeter Gruda (1 Gusht 1922 – 13 Janar 1989) Mbasi bani 15 vjet burg, ishte i sëmurë, vdiq në kampin e Sarandës, tre muej para lirimit të klerikëve me 13 Janar 1989... Presidenti, Kryeministri, Gjykatat dhe Ministria e Punëve të Mbrendshme e Republikës së Shqipnisë, të gjithë i dijnë “Vendgroposjet” e Këtyne Martirëve!..

103 Moskallzimi asht vazhdimësi e URREJTJES ! URREJTJA NDAJ ATYNE “GROPAVE” DHUNON HARMONINË FETARE..?! ■ASKUSH NGA VRASËSIT E TYNE NUK KA KERKUE FALJE... BUSTI I DISIDENTIT ANTI- KOMUNIST ÇEK VACLAV HAVEL NË KONGRESIN AMERIKAN "E vërteta dhe dashuria duhet të triumfojnë mbi gënjeshtrat dhe urrejtjet" (Vaclav Havel) Nga Frank Shkreli Skulptori çek, Lubomir Janecka duke përfudnuar bustin e Vaclav Javelit që do të vendoset në Forumin e Lirisë të Kongresit amerikan Ish-disidenti anti-komunist çek Vaclav Havel, i cili ka ndërruar jetë tre vjetë më parë, konsiderohet si njeriu i cili simbolizon mbarimin e luftës së ftohtë dhe fillimin e konsolidimit të lirisë e të demokracisë dhe i cili njëkohsisht njihet edhe si simbol i pajtimit në ish-vendet komuniste të kontinentit europian, do të renditet me më të mëdhejtë e demokracisë amerikane. Për të nderuar jetën dhe trashëgiminë e ish dramaturgut dhe ish disidentit anti-komunist çek, i këthyer në një luftëtar lirie dhe demokracie, Vaclav Havel-in, Dhoma e Përfaqsuesve e Kongresit të Shteteve të Bashkuara ka vendosur të dedikojë bustin e tij më 19 të nëntorit, në sallën e Kongresit që quhet Forumi i Lirisë. Aty, busti i Vaclav Havelit do të vendoset pranë busteve të më të mëdhejve të historisë amerikane, Xhorxh Uashingtonit dhe Abraham Linkolnit, por edhe pranë ish-kryeminstrit britanik, Uinston Çurçillit. 19 nëntori shënon 25-vjetorin e Revolucionit anti-komunist të Kadifenjtë të Çekisë, revolucion ky që i solli vendit të tij lirinë, demokracinë dhe pavarësinë nga dominimi i komunizmit sovjetik. Këtë njoftim e bëri më 22 shtator, Kryetari i Dhomës së Përfaqsuesve të Kongresit amerikan, republikani Xhon Boehner i cili nepërmjet një letre njoftoi për këtë vendim të gjithë anëtarët e Dhomës së Përfaqsuesve, si dhe anëtarët e Senatit amerikan. Në letrën dërguar kolegëve të tij ligjvenës të të dy partive -- demokratëve dhe republikanëve -- udhëheqsi republikan i Dhomës së Përfaqsuesve tha se, "Si dramaturg i këthyer në një politikan disident, Vaclav Havel kishte kaluar vite në burg, vetëm e vetëm, sepse gjatë jetës së tij ka sfiduar ideologjinë dhe legjitimitetin e regjimit komunist që sundonte vendin e tij Çekosllovakinë, gjatë Luftës së Ftohtë. Në vazhdim të letrës, Kryetari i Dhomës së Përfaqsuesve u tha kolegëve të tij se, "Në 25-vjetorin e Revolucionit të Kadifenjtë, revolucion ky i cili çliroi popullin e tij dhe që çoi në zgjedhjen e Vaclav Havel-it si president, ne do të mblidhemi që të kujtojmë atë dhe të gjithë ata, sakrifikicat e të cilëve ndihmuan në përmbysjen e Përdes së Hekurt." Atë ditë, pothuaj 25 vjetë më parë, më 17 Nëntor, 1989, Vaclav Havel udhëhoqi demonstratën paqësore të studentëve në Pragë, e cila çoi në një numër ngjarjesh që pasuan demonstratën dhe të cilat më në fund rezultuan në rrëximin e regjimit komunist të Çekosllovakisë. Autorizimi për vendosjen e bustit mbrenda hapësirës së Kongresit amerikan -- e që është në përfundim e sipër nga skulptori çek Lubomir Janecka -- e ka zanafillën në rezolutën e miratuar njëzëri nga ligjvensit e të dy partive kryesore të Kongresit amerikan, Marsin që kaloi, me qëllim sipas fjalëve të rezolutës për të, "nderuar jetën dhe trashëgiminë e Vaclav Haveli-it". Duke paraqitur rezolutën në Kongresin amerikan më heret këtë vit, për autorizimin e vendosjes së bustit të disidentit antikomunist çek në Forumin e Lirisë në kryeqendrën e demokracisë botërore, sponsorizuesi kryesor i rezolutës, kongresisti Ed Rois ka thënë se, "Si dramaturg, Vaclav Haveli nxori në shesh absurditetin e ideologjisë komuniste dhe njëkohsisht diskreditoi regjimin komunist shtypës të Çekosllovakisë." Siç dihet, pas ndërhyrjes brutale të sovjetikëve komunistë për të shtypur lëvizjen e njohur si Pranvera e Pragës, në vitin 1968, që kërkonte një liberalizim më të madh politik, Havelit iu hoq e drejta që të vazhdonte punën në teatër, në përpjekje nga autoritetet komuniste për t'ia mbyllur gojën. Por, ashtu siç deklaroi edhe kongresisti amerikan, Ed Rois, "Komunistët e nënvlersuan tepër pasionin e Vaclav Havelit për liri. Në vend që të dorëzohej përballë frikësimeve të tyre, ai e shtoi veprimtarinë e tij politike, duke luajtur rolin kryesor në përpilimin e asaj që tani njihet si Karta 77 mbi të drejtat e njeriut. Ai njëherazi ishte edhe njëri prej

104 anëtarve themelues të kësaj organizate disidentesh anti- komunistë, të bazuar në të njëjtat parime", theksoi kongresisti amerikan. Dhjetë vjetë para shëmbjes së komunizmit, më 1979, Vaclav Havel kishte formuar Komitetin për Mbrojtjen e të Persekutuarve Padrejtsisht. Këto dhe veprimtari të tjera antikomuniste, në mbështetje të lirisë dhe demokracisë, tha Kongresisti Rois, shkaktuan që Vaclav Havel të burgosej disa herë nga autoritetet komuniste çeke, por më në fund shtoi ai, "Vaclav Haveli dhe kauza e lirisë, triumfuan". Edhe pas rënjës se komunizmit, Vaclav Havel nuk pushoi veprimtarinë e tij në mbështetje të lirisë dhe demokracisë anë e mbanë botës, përfshirë edhe Shqipërinë dhe Kosovën. Vaclav Havel njihte mirë vuajtjet e shqiptarëve nën regjimin e Enver Hoxhës, si njërin prej regjimeve më të egëra komuniste, jo vetëm në Europë por edhe në botë. Gjatë dekadës së fundit të shekullit të kaluar, Vaclav Havel ishte ndër të parët në Europë i cili luftoi duke kundërshtuar politikën serbe të gjenocidit kundër shqiptarëve në trojet e veta në Kosovë, me mbështetjen e tij për sulmet ajrore të aleancës perëndimore të NATO-s në fushatëan e saj për çlirimin e Kosovës. Në lidhje me Kosovën, ai ishte shprehur se "Edhe më parë kam mbrojtur qëndrimin se komuniteti ndërkombëtar duhet të ndërhyjë sa më parë për të mbrojtur jetën e njerëzve të pafajshëm nga arbitrariteti i shtetit", ka thënë ai në mbështetje të sulmeve ajrore të NATO-s kundër forcave kriminale të ish-regjimit serb të Millosheviçit. Jiri Pehe, njëri prej këshilltarëve të tij ka thënë se "Kur ai, mbështeti bombardimin e Serbisë më 1999 ose invadimin e Irakut me 2003, ai nuk fliste për objektiva të mëdha gjeopoliitke ose strategjike, por theksonte nevojën për të ndaluar abuzimet dhe shkeljen e të drejtave të njeriut nga diktatorë brutalë." Dhe më 2011, Vaclav Havel u qëndroi besnik parimeve të tija, duke ftuar Presidenten e Republikës së Kosovës që të merrte pjesë më 2011 në punimet e konferencës vjetore prestigjioze ndërkombëtare --Forumi 2000 -- në Pragë, megjithë kundërshtimet e mëdha nga Serbia. Ishte kjo një thyerje e akullit për pjesmarrjen e Presidentes së Kosovës në mbledhje ndërkombëtare megjithë fushatën dhe këmbënguljen e Serbisë për të mos pranuar përfaqsuesit më të lartë të Kosovës në takime të tilla ndërkombëtare. Nëse më lejohet një notë personale, gjatë vizitës së parë të tij zyrtare në Washington më 1990, Vaclav Havel kishte kërkuar të vizitonte shërbimin çek të VOA-s për tu takuar me gazetarët e shërbimit çekosllovak të VOA-s dhe për arsye të detyrës së atëhershme, si Këshilltar i Programeve radiofonike të divizionit europian të VOA-s, pata rastin dhe fatin e mirë të isha pjesë e pritjes së Zotit Havel në kryeqëndrën Zërit të Amerikës. Ai takim dukej si një diçka nga bota e përrallave: në kryeqendrën e Zërit të Amerikës, ndodheshim ball për ball me disidentin e famshëm antikomunist çek, mbështetsin e flakët të të drejtave të njeriut në botë dhe njërin prej minuesve kryesorë të komunizmit ndërkombëtar, për të cilin në të gjitha transmetimet e VOA-s, kishim folur pothuaj për çdo ditë, për aktivitetin e tij dhe të kolegëve të tij disidentë, çekë dhe të tjerë anë e mbanë Europës. Diçka e madhe dhe historike me përmasa botërore kishte ndodhur në fund të shekullit 20-tët, dhe ja tani -- në Uashington dhe për më tepër në kryeqendrën e Zërit të Amerikës -- shtërnguam duartë me njërin prej protagonistëve kryesorë të kësaj historie. Ishte një takim që nuk fshihet lehtë nha kujtesa! Megjithëse ende ishte vështirë të besonim, ne në të vërtetë ishim në prani të njërit prej realizuesve të ëndrrës shekullore për liri dhe demokraci për të gjithë popujt. Ja ky ishte Vaclav Haveli, i cili pas vizitës në Shtëpinë e Bardhë dhe në Kongres vizitoi VOA- dhe busti i të cilit tani me akt të Kongresit amerikan do të vendoset mbrenda hapësirës së parlamentit më të njohur dhe më të rëndësishëm të botës. I thjeshtë në nivel njerëzor, human i cili, siç na tha me atë rast e ndjente për detyrë të vinte tek VOA dhe të takonte bashkatdhetarët e tij, zërin e të cilëve e kishte dëgjuar për vite me radhë e të cilët, sipas tij, kishin dhënë një kontribut të madh në informimin e tij dhe të kolegëve të tij gjatë ditëve më të zeza të vendit të tyre. Ky ishte Vaclav Havel, mirënjohës! Një ditë para se të miratohej rezoluta nga Kongresi amerikan, ish-Sekretarja Amerikane e Shtetit, Madeleine Albright, gjithashtu me origjinë çeke dhe mbështetse e fortë e të drejtave të shqiptarëve -- gjë që ajo e tregoi gjatë luftës për çlirimin e Kosovës -- ka thënë gjatë një konference kushtuar trashëgimisë morale dhe politike të Vaclav Havelit se ai meriton të nderohej nga Kongresi Amerikan sepse, sipas saj "Ai tregoi se një vend i vogël mund të ndryshojë shumë gjëra kur ka udhëheqsin e duhur me parime morale". Rezoluta për të nderuar Vaclav Havel-in me një bust në Kongresin amerikan përkrah baballarëve të kombit amerikan, ishte një përpjekje që u mbështet nga të dy partitë kryesore të Amerikës, ndërkohë që sponsorizuesi kryesor i rezolutës, kongresisti republikan nga Kalifornia ka thënë se, "Trashëgimia e këtij luftëtari të lirisë shërben si frymëzim edhe për aktivistët e sotëm paqësor për demokraci", dhe si i tillë është shprehur ai, në emër të të gjithë kolegëve të tij, imazhi i disidentit anti-komunist Vaclav Havel-it përballë kampionëve të tjerë të lirisë në Forumin e Lirisë të tempullit të demokracisë amerikane që është Kongresi -- "Do tu kujtojë brezave të ardhëshëm ndikimin që një njeri i vetëm mund të ketë në avancimin dhe në mbrojtjen e lirisë." Vaclav Havel si president i Çekosllovakisë ishte ftuar të mbante një fjalim para Kongresit amerikan, vetëm dy muaj pasi ishte zgjedhur në atë detyrë më 1990. Ndonëse ai ndër të tjera foli mbi ndërgjegjen morale të njerëzve në

105 përgjithësi, por të politikanëve në veçanti – tani prania bustit të tij do të jetë e përhershme dhe e përjetësuar në kujtesën e miliona njerëzve jo vetëm nga Amerika por nga e mbarë bota, që çdo vit vizitojnë Kongresin e Shteteve të Bashkuara. Por për më tepër, busti i disidentit anti- komunist çek në Kongresin amerikan do tu kujtojë të gjithëve dhe për gjithmonë triumfin e shpirtit njerëzor, mbi atë që vet Vaclav Havel kishte cilësuar në fjalimin e tij para dy dhomave të Kongresit amerikan 25 vjetë më parë, si "një sistem totalitar komunist i cili jo vetëm në radhët e çekëve dhe sllovakëve, por në mbarë popujt e Bashkimit Sovjetik dhe të popujve të tjerë të skllavëruar nga regjimet komuniste, ka lënë pas një trashëgimi të një numëri të madh e të panjohur të vrarësh, një spektër të pa fund vuajtjesh njerëzore, një dështim të tmershëm ekonomik, dhe mbi të gjitha” ka thënë ai, “komunizmi ishte një sistem që ka lënë pas një poshtërim njerëzor të përmasave jashtzakonisht të mëdha. Na ka sjellur tmerre që fatkeqsisht ende nuk dihen", u ka thënë ai dy dhomave të Kongresit 25 vjetë më parë. Kjo është trashëgimia e komunizmit sipas ish disidentit anti- komunist Vaclav Havel, busti i të cilit tani do të vendoset me Kongresin amerikan më 19 Nëntor të këtij viti, në shënjë nderimi për të po se po, por njëkohsisht është edhe një simbol dhe shënjë kujtese që Shtetet e bashkuara të Amerikës duan që brezat e ardhëshëm amerikanë dhe të huaj të mos harrojnë as krimet dhe viktimat e komunizmit kudo. Vaclav Havel duke folur para 300.000 vetëve në Pragë, Nëntor 1989 Shkrimtari, letrat dhe kohët... - Një dekalog i beftë shqetësimesh pas « letrës së hapur » të Nasho Jorgaqit ” dérguar Ismail Kadaresë - Nga Visar ZHITI* Nëse libri është i njëjtë kudo e në çdo kohë, kështu duket, të qenit shkrimtar në diktaturë nuk është njëlloj me të qenit shkrimtar në liri, qoftë ky dhe i njëjtë që fati bën të kalojë në këto dy kohë. Madje dhe komunikimi i tij me lexuesin pëson ndryshime. Ndryshon dhe vetë leximi. Ndjesi dhe mendime të tilla më vërtiteshin kur lexova letrën e hapur të studiuesit dhe shkrimtarit Nasho Jorgaqi, drejtuar shkrimtarit më të njohur në botë të shqiptarëve, Ismail Kadare, për më tepër përgjigjet e të tjerëve për këtë letër, opinionet e sidomos komentet anonime në fund të shkrimeve në gazetat on-line. Letra që botohet duke u shpallur "e hapur", në një farë mënyre, u është drejtuar të gjithëve dhe kështu, është dhe thirrje për ta biseduar. Qëllimi i saj, mund të jetë i ndryshëm për secilin lexues dhe pjesëmarrja në të, kushtëzohet nga interesi që të shpalos çështja. Ndërkaq, mendoj se ai të cilit i drejtohet letra nuk e ka të domosdoshme përgjigjen, me gjithë kërshërinë, ky tagër bie, kur dhe heshtja vetë është përgjigje, brenda credos së shkrimtarit, të cilit i flet vepra. Dhe kjo duket se nuk e mpak, por përkundrazi shton zellin dhe dëshirën e të tjerëve për të gjykuar e dhënë opinione, edhe duke iu larguar fillesës. Fyerjet dhe sharjet për dërguesin e letrës dhe atë që i drejtohet nga ata që përgjigjen dhe komentues të ndryshëm janë të pa tolerueshme, s'është qytetari, e padenjë për të gjithë dhe tregues se ne mbetemi lexues të këqij të një letërsie që nuk na zbuti dot.

106 Besoj, jam i lejuar që nga ky debat të kaloj në shqetësime të tjera, që lidhen mes tyre dhe besoj se nuk janë vetëm të miat. Po i rendis, pa ndonjë rregull, por me sinqeritet: 1. TË LAVDËROSH veprën e shkrimtarit Ismail Kadare në diktaturë dhe pas saj, në kushte lirie, e dija të lehtë, arsyet ishin, ndërsa jetën e gjithkujt, sidomos të shkrimtarit, e kam menduar vetanake, pronë të pa prekshme, por bëmat, kur kalojnë pragun e derës e ndikojnë tek të tjerë, gjykohen, qofshin dhe të shkrimtarit. Vepra, duke u bërë gjithnjë e më tepër letërsi e vendit, pronë pa kohë e lexuesit, del, si të thuash, nga duart e krijuesit të saj dhe na lind e drejta ta themi nëse ajo na ndihmoi në kohë të vështira apo na u bë pengesë, na dha liri të brendshme, kur na mungonte e jashtmja, dha emocione të bukura jete, etj, etj. Ndërkaq tani është arritur që të mos jetë e vështirë të kritikosh dhe vepra për shkaqe jo letrare paradoksalisht e po kështu të lavdërosh jetën për shkaqe letrare. 2. JETA E NJË SHKRIMTARI ndahet ndjeshëm nga vepra e tij, sipas disave, duke krijuar dikotominë alibuese, kurse unë mendoj ose e ndjej, më saktë, se ato janë të lidhura midis tyre dhe fort, e i japin njëra-tjetrës. Pa jetën nuk bëhet vepra, është e qartë, pra është jeta në fillim, pastaj mbetet vepra pa jetën e krijuesit të saj, e cila ndërkaq e risjell jetën e autorit dhe të të tjerëve përreth. Vepra dhe jeta në bashkëkohësinë e tyre mendoj se janë të pandara dhe përngjajnë së brendshmi, duke mbartur ose hijen e zymtë të mungesës së lirisë, nëse ajo ka munguar ose dritën e begatë të saj, kur ka patur liri. Këto zbulohen dhe te Kadareja. Ribotimet e dendura të tij pas viteve '90, me të drejtë do të thosha, kanë futur frymë lirie në veprat ku mungonte dhe mund të jenë vënë dëshmi të tjera të diktaturës, nga që nuk ishte e mundur. Dhe këto në emër të përmirësimit artistik, besoj. Sipas meje, ajo letërsi që nuk del edhe nga shpirtra të mëdhenj, jo vetëm nga mendje të mëdha, në thellësi të saj ka ngurtësimin, thatësirën, sado qoftë e përmbytur me lavdi të jashtme, që e kërkonin një kohë e caktuar krizash dhe rrethanash shtrënguese dhe si e tillë ajo ka bjerrje si një letërsi që nuk pati kodin e jetës, të pranishëm në çdo rrethanë, kur jeta në vetvete është e përjetshme dhe kohët janë të përkohshme. Ngatërresat janë të mundura, ngaqë nuk janë njohur kohërat e nuk dilej dot prej tyre si pasojë e mosnjohjes së vetvetes (kolektive) dhe e thellësisë së krijuesit. 3. KOHËT ikin. Edhe njerëzit më shpejt se ato. Kohët ndryshojnë, edhe njerëzit, por më pak se ato. Dhe në fakt njerëzit ndryshojnë kohën dhe koha njerëzit, por asnjëherë në barazi për të gjithë. Ka njerëz që i lë koha pas, të shumtët, ku mund të ketë dhe shkrimtarë mes tyre. Dhe ka që lënë kohën pas, të paktit. Dhe ka patjetër shkrimtarë mes tyre. Këtu, ishte dhe Kadare. Por gjithkush, si të thuash, është në grackën e kohës së vet. Por ka njerëz që nuk kanë kohë të tyren, janë pa të, ua kanë marrë, si p.sh., të burgosurve në kohën e diktaturës dhe ka që e kanë me shumicë kohën, duke poseduar dhe nga pjesa e të tjerëve, p.sh., shkrimtarët profesionistë që i mbante diktatura dhe i paguante mbase me pagën e punës së pa paguar të të burgosurve. Nuk dua të keqkuptohem. Dua të akuzoj diktaturën tani. Se dhe kohët harrohen. 4. SHKRIMTARËT janë dhe për të na e treguar (edhe pa e treguar hapur, por sipas mënyrës së tyre) gjendjen, këtë lëvizje të vazhdueshme fat-fatkeqësi, ndryshimet dhe larushinë apo mungesën e ngjyrave të jetës dhe të mendimeve, kaosin apo ngërçin, ecjen para me vizionet dhe kthimet pas, thirrur nga kujtimet, përmbysjet që shpesh arrihen me gjak, me gjakun e të tjerëve apo me mashtrim, me mashtrimin e atyre që dalin në krye e drejtojnë. Lëndë të tillë gjen në veprat e Kadaresë. Shkrimtarët e vërtetë janë për të na thënë të vërtetat, që edhe kur nuk dihen, janë në kërkim të tyre. 5. TË DOMOSDOSHME edhe për letërsinë, bashkë me të vërtetën, është dhe morali. Po kush është e vërteta? Janë shumë dhe të ndryshme e shpesh të kundërta, veçori kjo e të vërtetës letrare, që edhe është tjetër gjë nga e vërteta në jetë. Kështu duket, por në thelb është njëjshëm, si uji, burim i jetës, që mbetet si i tillë, pavarësisht nga format. Do ta pranojmë, s'kemi ç'bëjmë, e vërteta gjithëpërfshirëse është ajo që ndodh dhe ajo çfarë bëjmë. Po morali i shkrimtarit cili është? Aq sa i përgjithshëm, është dhe vetanak. Ka kohëra dhe vende që kërkojnë prej shkrimtarit se sa ai ndihmoi apo dëmtoi jetën, në mos jetën, shpirtin, men-dësinë, sa emocion dha e për çfarë, sa frymëzoi, përçoi besim në ato që besoi sinqerisht e sa mashtrim, me ose pa ndërgjegje, sa gaboi e sa udhërrëfyes ishte, sa braktisi, shkurt, çfarë tregove dhe për se, etj, etj. Në diktaturë Ka-darenë e lexonin dhe e vlerësonin, edhe shtetarët e komu-nistët, po kështu dhe kundërshtarët e tyre, të burgosurit politikë, e lexonin dhe e vlerësonin. 6. NË LETËR, sipas meje, ka çështje që nuk u takojnë të gjithëve, por kujtesës, sinqeritetit dhe ndërgjegjes së protagonistëve dhe nuk kanë "pse" për të tjerët. Dhe kur trajtohen libra, libri është pronë e lexuesit dhe për atë mund të flasin të gjithë. Diskutohet data, p.sh., viti se kur mund të jetë shkruar romani, që autori e sjell në fund si të parin dhe ndryshe nga modeli që prodhonte ajo kohë. Pra, si të thuash një nga shkaqet e letrës. Dikush nuk i jep rëndësi këtij fakti, se vepra ka vlera, e jo data, arsyetohet, dhe dikush tjetër i jep rëndësi datës, se, sipas tij, datat janë si gurët kilometrikë të një ecurie. Të shkrimtarit dhe kohës. Kanë të drejtë të dy, jo përtej caqeve që kanë përvijuar. Të mos harrojmë, Shqipëria ka kaluar me ngut nga diktatura më e egër në demokracinë pa përvojë, ku në masë të gjerë me protagonistë të njëjtë. Por të kthehemi tek letërsia. Prej debateve të tanish-me unë nxjerr një shqetësim tjetër, që e mendoj me interes. Në Shqipërinë dik-tatoriale, kur sun-donte metoda e realizmit socialist, a ishte e mundur shmangia prej saj? A mund të shkruheshin vepra jo të kësaj metode? Nëse po, a mund të botoheshin? Nëse po, si? Dhe ç'ndodhte më pas? Do të më interesonte shkoqitja e tyre. Ismail Kadare na ka mësuar se në Shqipërinë diktatoriale nuk mund të kishte disidencë, se, po ta pranojmë, do të thotë se diktatura ka qenë e arsyeshme dhe e butë. Po kështu nuk lejoheshin, mund të vazhdojmë arsyetimin, vepra që nuk ishin të realizmit socialist, që nuk kishin frymën

107 e partisë. Se po u pranua e kundërta, i bëhet një nder i madh diktaturës dhe shefit të saj, diktatorit Enver Hoxha, që s'ndalej para asgjëje, nëse nuk do t'i duhej. Por vepra të Ismail Kadaresë rezultojnë të mos jenë të socrealizmit, madje qysh në zanafillë ka bërë shmangien. Atëherë si, dhe a ishte e mundur? Lejohej i vetëm apo dhe me të tjerë? Pse? Si i dilej, ka pasur ndonjë pakt të heshtur, me leverdi të ndërsjellë, apo ia "hidhnin" diktaturës, siç shpjegon dhe Brehti rastet në një ese të tij. Mvisheshin veprat me një rrobë të çveshme të socrealizmit, me metafora dhe gjuhë të Ezopit, etj., etj. Janë dukuri tonat apo dhe të vendeve që u sunduan si ne? E lanë socrealizmin dhe utopinë komuniste apo i la, ndërruan kohët? Këto e të tjera duan debat konstruktiv dhe presin përgjigje. Ndërkaq mbetet fakt se Ismail Kadare u bë shkrimtari më i rëndësishëm shqiptar, më i njohuri, më ndikuesi, që emancipoi lexuesin e gjerë të vendit të vet, duke i shtuar, kam thënë dikur, një tjetër vargmal, atë të veprave të tij. Falë talentit suprem, ai u bë shkrimtari shqiptar më i përkthyer, në të pesë kontinentet, marrës dhe mëtonjës i çmimeve më të larta botërore. Mendoj se kjo arritje e çmuar që na gëzon në tërësi, (dhe duhet), erdhi dhe falë mbështetjes së merituar që i dha shteti, duke i krijuar kushte atij, duke ia botuar dhe përhapur veprën qysh herët. Unë, si ish-i burgosur politik, ndjej si detyrim të shtoj, që edhe ne, dikush nga ne, dha ndihmesën e vet në famën kadareane. Do të ishte Jusuf Vrioni që do të punonte i paemër dhe si rob në diktaturë në përkthimin e veprës së tij në frëngjisht, ku pas asaj gjuhe do ta merrnin dhe gjuhë të tjera dhe Kadare do të njihej si një nga shkrimtarët më të shquar të shekullit XX në botë. Dhe Jusuf Vrioni, ashtu si gjithë ish-të burgosurit politikë, mbetet i padëmshpërblyeri. 7. DISEDENCA, besoj, por dhe e gjej, dhe e shoh se në Shqipërinë diktatoriale ka ekzistuar, para së gjithash ka patur kundërshtarë dhe martirë. Që i mënjanonin, i internonin, i burgosnin apo dhe i vrisnin. Ata dhe veprat e tyre. Mund të themi se ka patur dhe një letërsi tjetër, sado e pakët dhe e pabujshme, që nuk lejohej të përballej, por mbytej dhe zhbëhej, por ajo ishte, klandestine, e fshehtë, e nëndheshme. Dhe një pjesë e saj pati fat, doli. Është dëshmi artistike dhe jo vetëm aq, që i bën nder kulturës së vendit, jo vetëm asaj morale. Meriton mirëpritjen, përkujdesin dhe dashurinë, jo sprapsjen, nëpërkëmbjen apo indiferencën. Duhet çmuar ai akt i lartë, i të shkruarit në skëterrë, kur ishte e ndaluar rreptësisht që mund ta paguaje me gjakun tënd, me plumbin ballit. Ata pak të çmendur të shenjtë, pa asnjë kusht, sollën vlera, sado të pakta, megjithëse në letërsi nuk ka rëndësi të parë sasia, që do t'i vlenin çdo letërsie, sidomos tonës, ka dëmtime e mangësi. Me Kadarenë e të tjerë shkrimtarë të njohur, duke pranuar sinqerisht veprat e arrira të ardhur nga burgjet, letërsia jonë qetëson ndërgjegjen e saj artistike, megjithëse dramatizohet marramendshëm, heq nga mëkatet dhe normalizohet si letërsi. 8. VITI 1958, kur Kadareja student botonte me sukses librin e dytë me poezi "Ëndërrimet", titull naimian, që duket sikur na lajmëron se kjo dukuri do ta ndjekë shkrimtarin vazhdimisht, deri tek "Pallati i ëndrrave", ndërkaq ai qysh atëherë përvijonte dhe romanin e tij të parë, që nuk do t'ia tregonte kujt, që Nasho Jorgaqi në letrën e tij vë në dyshim vitin, jo se prish thjesht kronologjinë, por credon e shkrimtarit dhe hap çështje të tjera letrare dhe jashtëletrare. Do të më pëlqente të shtoja këtu, sado pak, se ç'ndodhte në Shqipëri në vitin 1958, mbase ndihmon për të kuptuar më mirë çështjen. Natyrisht vazhdonte të acarohej lufta e klasave, ritual social dënimesh, por dhe rritej entuziazmi masiv në fitoret e kampit socialist, forcimi i sistemit dhe i vendit në mënyrë gjenerale, rritja ekonomike, kur shumëkush ndjehej më i dobët, me zhgënjime dhe i humbur. Shteti në atë vit kishte arritur një marrëveshje me Greqinë për heqjen e minave në Kanalin e Korfuzit, të vëna kur po mbaronte lufta, por nën këmbë toka dukej e pasigurtë, si e minuara. Shkrimtari Petro Marko boton romanin "Hasta la vista" të nisur qysh në burg, kurse Dritëro Agolli përmbledhjen e parë me poezi "Në udhë dolla". Sulej-man Pitarka dhe Ndrek Luca botojnë dramat e tyre dhe Skender Luarasi përkthente Uollt Uitmanin, "Fije bari". Në Prishtinë Adem Demaçi nx-jerr "Garprinjtë e gjakut". Në Romë shkrimtari i arratisur Martin Camaj boton ro-manin "Djella", një aludim estetik i internimeve të malësorëve ndanë kënetave. Pak muaj më parë (1957) ishte hapur Universiteti i Tiranës dhe ishte mbajtur kongresi i shkrimtarëve shqiptarë (1957), kurse në Romë shkrimtari i ikur dhe i dënuar me vdekje, Ernest Koliqi, themeltar në letrat shqipe, nis botimin e revistës "Shejzat". Dhe një vit më pas (1959), Shqipërinë do ta vizitonte Nikita Hrushovi, udhëheqësi i Bashkimit Sovjetik, ndërsa një muaj para vizitës qenë dënuar në Shkodër kleri katolik (prill 1959) dhe në Romë shkrimtari i dalë nga burgjet, më pas i arratisur, Arshi Pipa, boton "Librin e burgut", ku janë dhe sonetet e kanalit, ferri i poezisë shqipe. E ç'mund të arrinin të dëgjonin shqiptarët se ç'ndodhte në Europë e Amerikë po në vitin 1958? Cilat mund të ishin ndodhitë më spikatura, një pjesë e të cilave, po t'i përflisje, futeshe dhe në burg? Më 1 janar themelohet Komuniteti Ekonomik Europian, paraprirës i Europës së Bashkuar. (Pusho, mos folë, s'ka ç'të duhet!) Tre ditë më vonë anija kozmike sovjetike "Sputnik" bie mbi tokë nga orbita e saj dhe digjet, (rri urtë, s'është vetëm punë shkencëtarësh), ndërkaq amerikanët nisin me sukses Satelitin "Explorer 1". (Mos ia thuaj njeriu si sukses, se e ha, agjitacion dhe propagandë për sistemin kapitalist...) Ushtria Amerikane rekruton me ceremoni Elvis Presley-n, mbretin e Rock & Roll. Nis Radio BBC dhe Fidel Kastro sulmon Havanën, nisin protestat për çarmatimin nuklear në Londër, niset "Sputniku 2", Brazili fiton kupën e botës në futboll duke mundur Suedinë 5 me 2, (kujdes, mos lavdëro sportin borgjez!), Vladimir Nabokov boton romanin disident "Lolita" në SHBA, (tradhtari!), Bashkimi Sovjetik kryen provat bërthamore, (...sa të fortë jemi, urra!...), Charles de Gaulle zgjidhet President i Francës, (shiko karikaturën e tij...), një pjesë baleti e Çajkovskit jepet për herë të parë në televizion me ngjyra, (sovjetikët kanë art), botohet pas vdekjes romani "Gattopardi" i shkrimtarit sicilian Giuseppe Lampedusa, (e ç'na duhet ne?!), vdesin shkrimtarët nobelistë, spanjolli Juan

108 Ramon Jimenez e francezi Roger Martin du Gard (...s'i kemi dëgjuar, s'janë për prole-tariatin...), Boris Pasternaku merr çmimin Nobel për letërsi, (në burg të futet, është çmim për borgjezët... është shkrimtar i madh, mbylle gojën, ç'të duhet ty...), ndërsa për paqen Nobelin e mori Georges Pire (... e ku ka paqe, ata kapitalistët...), etj., etj. DY DASHURI apo një e vetme e re-alisht asnjëra, sipas meje, duket sikur janë bazament në dy romanet "Dashuria e Mimozës dhe "Mjegullat e Tira-nës" që në letrën e hapur të Nasho Jorgaqit dërguar Ismail Kadaresë bëhen shkak i debatit, ku dhe del se protagonistet përkatëse të tyre, Mimoza dhe Ema, studente të bukura të dyja, kanë qenë i njëjti person, por, natyrisht, çështja s'është fare këtu dhe nuk ka rëndësi fare për letërsinë. Por unë do të doja të këmbëngulja që të dilja nga çështja në fjalë, duke u lutur të mos keqkuptohem. I nisur nga e sotmja dhe prirja që më dha fati, them metaforikisht se Shqipëria atëherë duhej të kishte dhe dy dashuri të fshehta, të mëdha e të pamundura, tragjike ndërkohë, të cilat i harron padrejtësisht, dy gra emblematike që kujtesa dhe ndërgjegjja kolektive, por dhe letërsia shqipe, u ka borxh. Njëra është, e pse të mos ishte, gruaja e bukur Sabiha Kasimati, e lauruar në Europë, për biologji në Torino, e para shkencëtare ihtologe shqiptare, që u pushkatua nga Enver Hoxha, drejtpërsëdrejti me interesimin e tij, në vitin 1951, ai, ai shtoi me dorën e vet në listën mortore emrin e shoqes së klasës. Dhe nuk dihet a ka patur a humbur ndokund ndonjë roman i fshehtë për të, grua e bukur që e vranë barbarisht mes 21 burrave, intelektualë të gjithë, akt kriminal i shtetit nga shkaku i një bombe artizanale të dyshimtë që u hodh në oborrin e ambasadës sovjetike në Tiranë, pa dëmtuar kurrkënd. Historiani dhe shkrimtari Uran Butka na e ka rrëfyer rrëqethshëm tani në një studim të vetin. Dhe tjetër dashuri e Shqipërisë, po aq njëlloj do të thosha, duhet të ishte dhe mbase është, gruaja tjetër e bukur, Musine Kokalari, e laureuar në Romë, gruaja e parë shkrimtare shqiptare, e para disidente në të gjithë perandorinë komuniste, që Enver Hoxha, pasi i pushkatoi dy vëllezërit, e futi në burg dhe internim për jetë, i ndaloi të shkruarit dhe veprën ia nxori nga letërsia, se ai printe dhe në letërsi. S'mund të rri pa thënë se diktatura e Enver Hoxhës burgosi 7367 gra, ku 308 u çmendën nga torturat, 45 vdiqën qelive, ndërsa 450 janë pushkatuar. Tmerr i llahtarshëm! Duhet të kthehemi tek kjo dashuri patjetër për të shpëtuar ndërgjegjen kolektive, por dhe atë krijuese, që të jemi të aftë të nxjerrim nga dhimbja virtyte e të krijojmë "kulturën e vuajtjes", që popujt e zhvilluar e kanë... SOCREALIZMI tashmë, besoj unë, doli nga letërsia shqipe bashkë me diktaturën që e ngriti, por me pasojat, dëm dhe gjurmë të frikshme. Mendoj dhe shoh se kushtet e lirisë bënë që të zbulojmë një letërsi tjetër, që duke u përbashkuar, përbën tërësinë e duhur të letërsisë tonë, më të begatë, gjithëpërfshirëse, aspak përjashtuese, më jetësore, që i ra fati të bëjë kalimin nga letërsi e masave në të njeriut, nga monumentale në rastin më të mirë, në letërsi e së madhërishmes së brendshmi, nga e planeve 5-vjeçare, e të përditshmes, jo e maskës së bukur, por e fytyrës së përvuajtur, e dashuruar, me këtë gëzim, do të thosha, letërsi e mundimeve, me të vërtetat e dhimbshme shqiptare, e ecjes, e kërkimit, e ëndrrës, jo e utopisë, që po tejkalon pengesat letrare e jashtëletrare dhe, nëse do të duhej t'i vihej një emër metodës së saj, mund të quhet, e përsëris, Realizëm i Dënuar, origjinale shqiptare, ku nuk nënkuptoj thjesht letërsinë që doli nga burgjet dhe internimet, por më gjerë, letërsinë tonë të re, e krijuar me mund mes rrethanave dënuese... Shkrimtar i madh do të thotë edhe një shtet tjetër. Dhe shteti duhet ta pranojë këtë. Jo të ndërhyjë si diktatura që letërsinë ta verë në shërbim të politikave të saj të mbrapshta, por ta mbështesë institucionin e shkrimtarit, guxoj ta them, ashtu si diktatura, por pa e përçarë siç bënte ajo në shkrimtarë të saj me plot privilegje dhe në shkrimtarë kundër saj, brenda në burgje. Në klimën demokratike shteti të sigurojë mbarëvajtjen e letërsisë si e tillë, natyrisht dhe të krijuesve të saj, si kulturë e pasuri shpirtërore, gjuhë e identitet etj., se vërtet në demokraci kemi një letërsi tjetër, është e saj siç është e vetvetes, të mbrohet siç mbrohet populli.

109 Papa Klemnti XI Shqiptari Gjon Françesk Albani nga Laçi i Kurbinit. Nga Lek Pervizi Detyrohemi t’i rikthehemi figurës së një përsonazhi të rëndësishëm jo vetëm të Selisë Shejtë (Vatikanit), por dhe të historisë., që për çudinë e shqiptarve na paskej qenë me origjinë nga Laçi i Kurbinit. Kjo figurë për shqiptarët mbeti në hije dhe e panjohur deri edhe nga vetë klerikët, deri vonë Gjatë diktaturës as nuk bëhëj fjalë që t’i përmendej emni. Unë përsonalisht së i ri që isha kur vazhdoja shkollën në Romë, nuk k ;isha dëgjue asgjë për të. Sigurisht në atë moshë nuk me shkonte fare përmend një gjë e tillë. Por, në shëtitjet që bënim nëpër monumente e pallatet, kishta e bazilikat binte ne sy emni « CLEMETIUS XI... » me shkronja të mëdha të skalitura në ballinat e tyre. Shoqëruesi që ishte nga profësorët e shkollës na shpjegonte se ai kishte qenë një papë i madh që i kishte ngritur këto vepra madhështore dhe kishte pasë ndikim në historinë e Europës gjatë sundimit tij 21 vjet, i dyti në vite pas Papës……….dhe Gjon Palit II. Ky Klementi paskej lindur e qenka rittur në qytetn Urbino, ku sundonin Princat e Monferratos. Kaq kisha marrë vesh për këtë papë që mbahej si italian. Ku të më shkonte mendja me shikue nëpër fjalorë enciklopedikë apo ecnciklopedinë e madhe Trekani, për një papë italian, pavarësisht se paskej qenë aq i rëndësishëm. Por ç’ndodhi ? E po ajo që nuk duhet të ndodhte. Ardhja e komunistëve në fuqi dhe vendosja e një diktature të egër e gjakatare që bani kërdinë mbi shqiptarër e sidomoqs mbi intelektualët me prirje europiane, dhe më egërsisht mbi klerin katolik. Vendi u mbërtthye në darën e çeliktë të partisë komuniste që nuk donte të dinte për papë, kardinalë, princa e mbretër. Me gjithë se Bibliorteka kombëtare i kishte në dollapet e saj enciklopedite e njohura, Larusisn e Francës e Trekanin e Italisë, si edhe enciklopedi të tjera, asnje nga historianët apo studiusët, nu kishte arritë të marrë vesh se kush ishte Papa Klementi XI. E kështu ky papë me origjinë shqiptare mbeti i syrgjynosur në enciklopeditë ndërkombëtare. Me kaq biseda do të quhej e mbyllur. Tani vijmë të vetvetja. Në kohën rinisë nuk më binte ndërmend për këtë papë Klementin XI që ia shihja emrin mbi pallatet e kishat e Romës, Vetëm aq. Ndërsa koha tjetër e diktaturës, ajo ma, i vuri kapak çdo orvatje krijimtarie të lirë letrare, artistike, historike etjera fusha të dijeve univesale. Të mbyllur e syrgjynosur në burgje e kampe internimi luftonim për jetë a vdekje. Në ato rrrethana një prifi jezuit i internuar me ne në Tepelenë, Dom Nikoll Mazrreku, se si ra biseda me vellain tim Valentn ku i tregoi se kur studionte në Romë, i kishte rastisë të lexonte se Papa Klementi XI paskej qenë me origjinë shqiptare, dhe emri i tij i vërttetë (i pagëzimit) ishte Gjon Fraçesk me mbiemnin Albani. Ai atëherë kishte kërkuar në Enciklopeditë dhe kishte gjete me emnin Albani, pjesën ku flitej për këtë familje të madhe me origjinë shqiptare, prej ku paskej dalë Papa Klementi XI Ishte viti 1951, ku në kampin e Tepelenës Dom Nikoll Marreku me shokë kryenin

110 punë të rënda skllevërish. Por në ato kushte tregimi i tij mbeti і regjistruar në trurin tim. Duke kapërcyer vjetët ja që me vullnetin e Zotit në si familje e fituem lirine në një vend mikpritës, siç ishte Mbretëria e Belgjikës. Ku kishte jetuar kohët e fundit im atë, Prenk Pervizi, deri kur vdiq më 1977. Në këto rrethana, truri sikur u lirue nga një rreth і hekurt që e kishte mbajtur të mbërthyer 45 vjet. Liria të jepte të gjithë mundësitë jetesore dhe kështu edhe unë nisa të frekuentoj bibliotekat nga Bekgjika në Francë e në Itali. Jo vetëm që nxora në dritë veprën e Dhmitër Frangut, e para që ishte shkruar për jetën e Skënderbeut q€ më 1480, e që sistemi komuniste e kishte hequr nga ajo radhë. Por pata rastin të kontrolloi encikopeditë kryesor të Italisë, Francës, Britanisë e Spanjës, kun n ë pjesën Albani, thuhej po e njeta histori, qe Papa Klement Xi ishte me origjinë nga kjo familje shqiptare, dhe, siç thame, quhej Gjon Françesk Albani, por kur u zgjodh papë mori emrin Klementi XI. Pra nuk është se ai quhej Klement, por të gjithë ata qì zgjidhën papë marrin një emër tjetër nga ai zakonshmi I Pagëzimit. Prandaj del fare qesharak trillimi і një biçim historiani ose shkrimtari (nga veriu) që paskej shpik se ai papë ishte nga Kelmendi e jo nga Laci. Klementi është emër і përveçëm njeriu që vjen nga fjala latine “Clemens”(Klemens) me kupmtimi , bujar e zemrë mire. Ky emër hyri në hjerarkinë kishtare me papën e katërt pas Shen Pjetrit, “Klementi I, shejt e martir. Të cilin e kishte shiguruar pëshkop vetë Shën Pjetri. Ky papë ishte edhe dijetar, por ndiqej prej romakëve, Dhe është vetë perandori Trajan, që jep urdhër të lidhet pas një spirance anije e të hidhet në det. Emrin e tij e morën pastaj 14 papë, і fundit Papa Klemnti XIV. Sipas historianucit e shkrilmtarucit, Kelmendi paskej nxierrë 14 papa Kelmendsa. Po pse me të tillë njerëz të shkallës së injorancës do të shkruehet histora e shqiparve ? Tani vijmë te thelbi і kësaj çështje, të Laçi, nga doli ky emër për origjinën e këtij pape. Mue me ndjekin rastet. Kështu për zërin Albania, hap në Bibliotekën Mbretrore të Belgjikës, encikliopedinë Trekani, dhe shoh një harte të vjetër të Shqipërisë (Albania). Shikoj se ishte e vizatuar nga gjeografi Gjiakomo Cantelli da Vinjola, që paskej qenë në Shqipëri kastile për këtë punë, dhe konstatoj besnikërinë e tij për topomastikë, Hartë e vitit 1689. Si kurbinas u çudita kur pashë emrat e fshatrave të pandryshuar, Skuraj, Pëshkash, Gallatë, Vinjall, Korvin , Milot, Shullaz, Sebaste. Lumejt Mat e Fan, dhe përroi Urdhaza, emra që përdorën edhe sot. Harta ishte shtypur në Romë nga Gjian Gjiakomo Rossi, dhe me kaq і kisha dhanë fund kuriozitetit. Por lart në hartë ishte një si tabelë me stemën e Papës Klementit me disa shkrime shumë t’imta që nuk і dallonte syri. Por disa shkrtonja ma të mëdha shkruhej : Shumë të Shquarit të Nderuarit e Shumë të Diturit Monsinjor Gjon Fraçesk Albani.

111 Shqipëria që dy shekuj më përpara qante largimin e bijve të saj, të cilët deri atëherë e kishin mbrojtur nga barbarët, tashti і kushtohët Hirësisë suaj shumë të lavdishme, që ta ngushëlloni pjesërisht, duke ditur se midis atyre luftëtarve, ishin Filipi e Gjergji të familjës suaj fisnnike nga Laçi, që të ftuar nga fama e Zotnisë së madh të Monferratos, Duka і Urbinos, aty shkuan e zunë vend dhe u pranua nga Këshilli Krahinor me emerin Albani, me të cilin mbiemër të shquar u trashëguan si Rektorë, midis të cilëve Hirësia Juaj e Lavdishme, qëndroi në Lazion tone, prandaj ju kushtohëmi. Shërbëtori juaj shumë і dëvotshëm dhe і përkushtuar Gjan Gjakomo Rossi Nga kjo kuptohet se porosia e hartës kishte ardhë nga vetë Gjon Françesku asokohë Peshkop. Ky është një dokument tepër і rëndësishëm që përcakton prerazi originën e Papës nga Laçi. Nje nga familjet fisnike, që kishin luftuar me Skëndërbeun kundër Turqëve (barbarëve). Pas këtij lëximi mjaft і emoconuar thirra : Po Papa Klementi XI qenka nga Laçi ! sa u çuditën grueja e djemtë se ç’pat ky burrë. U tregova dhe u habitën edhe ata. Si e paskan lanë në harresë këtë figure të madhe me origjinë shqiptare ? Më që në vitin 2000 vendopsa të shkoj në Shipëri e drejt e në Laç, përgatita shpejt e shpejt një broshure kushtuar Kurbinit, ku ndët të ytjerat paraqes faktet që tregonin se papa Klementi XI kishte origjinën nga Laçi duke I bashkangjitur hartën, me tekstin e plotë të shkrimi italisht -shqip. Një potret të tij, të cilin e zmadhova në disa kopje për Kryetarin e Bashkisë, Bardhok Rica, dhe të tjerë. Kishin mbetur të gjithë haru. As pare as dëgjuar. Jo vetëm për papën , por dhe për historinë e Kurbinit. Ku Zef Valentinit, nxirrte historikun e Kurbinin nga epoka ilire e këndej, të Skurajt, të Laçit ose Laç Sebaste , të Milotit, etj. Kështu u bëra sebep të kthimit nga e mbara të intelektualëve laçianë që nisën t’і kushtojnë venmendje e vepra historisë tyre të harruar e groposur nga diktatura, Sepse edhe nga ana e familjës, emri і t’im etit PrenK Pervizit, ishte hequr nga repertori historik e pothuaj fshirë nga truri і banorëve të rij, jo vendas, aq kishte ndikuar politika e diktaturës komuniste me zhduk çdo lidhje me të kaluarën. Port ë rikthehëmi të Papa Klemnti XI, të cilit do të ia rreshtoi gjenealogjinë siç është e përcatuar mire në enciklopeditë që përmendëm por edhe ne atë të Wikipedia, ku kam ndërhyrë unë vetë që ta paraqes në dimesionin e vertetë si një Papë me origjinë shqiptare. Këtë e them se në zerin e tij në Wikipedia nga ana e italianëve nuk flitej asgjë për origjinën e tij shqiptar, paraiqtej si një papë italian lindur në Urbini, kaq. Unë e ktheva punën përsëmbari siç mun ta konstatojë çdo shqiptar duke kërkuat në Wikipedia Papa Klementi XI. Origjina shqiptare: Gjyshët e tij ishin Mikel Laçi me dy djemt Gjergjin e Filipin, që ishin larguar nga Laçi rreth 1466.Gjergji pati dy djem, Altobelli e dhe Hanibalin. Altobelli pati dy djem, Horacin dhe Karlin. Horaci u vendos në Romë në Vatikan dhe u bë cardinal më 1570. Ndërsa Karli ishte і ati і Gjon Fraçeskut, Papa Klementi XI. Emblema e papës Klementi XI

112

113 Njӫ shëmbëll që na vjen prej të huajve, që historia e Shqipërisë të shkruhet drejt. Shqiptarët kanë nevojë të njohin historinë e vërtetë të Shqipërisë, prandaj botojmë këtë shkrim nxierrë nga shtypi Italian ku tregohet mjaft mire se ç’rol luajti ushtria shqiptare në luftën italo-greke me komandantin që ishte në krye të saj. Ka ardhur koha që të veje haka tek i zoti e mos të spekullohet mbi figura të shquara që i kanë dale kurdoherë zot Atdheut duke I anashkaluar e mohuar. Nuk ka turp më të madh për historinë shqiptare. E japin tekstin original italisht siç është botuar në internet në zerin e meposhtëm, që rastësisht ramë në të. Ku çdo kush mund ta gjejë. Ne nxorëm vetëm pjesën që lidhet me rolin e ushtrisë shqiptare në atë luftë. Për të hedhë poshtë dezinformimet që janë krijuar mbi të, jo vetëm nga historianët e dikaturës komuniste por edhe sot në të quajturën liri e demokraci, ku çfar nuk thuhët e nuk shkruhët ! Eshtë në fatkeqësi e madhe për ne shqiptarët që nuk dijmë të vlerësojmë ngjarjet historike në kontekstin e tyre të vërtetë as njerëzit që e і përcollën ato ngjarje, aq më keq duke і zëvendësuar me të tjerë krejt të paqenë. Të mos lejojmë të nëpërkëmbët historia e jonë as njerëzit që e shoqëruan dhe u përfshinë në të për t’i shërbyer denjësisht Atdheut. Fritz Radovani: 1919 – 1920 BURRAT QË SHPETUEN SHQIPNINË NGA COPTIMI

114 Historia e shkrueme pa të Vërteten e saj, asht përrallë!.. Lufta e Parë Botnore në fund të vitit 1918, dukej, sikur kishte pushue. Edhe ata që e filluen Luftën Botnore ishin ma të sigurtë në kenjen e tyne se Shteti Shqiptar. Ndonse Shqiptarët nuk kanë kercënue asnjë shtet fqinjë, të mëdhej e të vegjel u çuen me shkye nga një copë, e sejcili, tue kerkue me pushtue ma të madhen. Italia tue kenë andej detit kerkonte Vlonën. Greqia si gjithmonë, kerkonte Shqipninë e Jugut, ku perfshihej Korça e Gjinokastra. Serbia nuk ngopej vetem me Vermoshin e Shkodren. Pritej vendimi i Shteteve të Europës, që me 18 Janar 1919, u mblodhën në Paris, ku u hap Konferenca e Paqës. Qeveria e Përkohshme e Durrësit, e kryesueme nga Turhan Pashë Permeti, as nuk u perfill fare nga Lidhja e Kombeve. Në shkurt 1919 një delegacion Shqiptarësh u nis për Paris. Askush nuk ua hapi dyertë e Konferencës. Deri këtu, edhe sot, dy “Akademitë e Shkencave Shqiptare”, ajo e Tiranës’’ dhe ajo e Prishtinës, mundohen me krijue “emna të përvetshëm”, të cilët, “arrijtën me një perkushtim të posaçem me shpëtue Shqipninë nga një coptim i sigurtë!” Fatkeqsisht, pothuej, të gjitha tekstet e Historisë së Shqipnisë së këtyne “Akademive”, të formueme nga antishqiptarët edhe sot, nuk e shkruejnë të Verteten e Shpëtimit të Shtetit Shqiptar nga një coptim i sigurt në Konferencën e Paqës në Paris, në vitët 1919 – 1920. E Verteta asht vetem një! Kujt nuk i pelqen të vazhdojnë me pertypë rrêna! Në vitin 1999, ishte e para herë që kam ndigjue në Tiranë, nga Prof. Valentina Duka kumtesen “Roli i Klerit Katolik Shqiptar në Konferencën e Paqës në Paris, 1919 – 1920”, të thanun troç: “Fillimisht Turhan Pasha, me cilësinë e Kryeministrit Shqiptar, në përbërje të delegacionit, krahas vetes, caktoi edhe Mehmet Konicën (Ministër i Punëve të Jashtme në Qeverinë e Durrësit), Mit’hat Frashërin dhe Mihajl Turtullin…” Kur mërrijtën në Paris këta drejtues, në shkurt 1919 “u këshilluen nga Ministri i Jashtem i Italisë Sonino, “që në delegacion të kishte edhe përfaqësues nga Shqipëria e Veriut dhe e Mesme…” Pra, kishte shkue puna deri aty, që “italianët” me u mësue mend delegatëve tanë, sesi me veprue per mos me na coptue shtetet fqinjë, bash atëherë kur vetë italianët, nuk i lenin asgja mangut komshijëve tjerë! Ndersa, mosmarrveshjet mes tyne nuk zehen me gojë nga askush as sot gati mbas 100 vjetësh, edhe pse bash atyne përçarësve përditë “u thuret lavdi” për damin e madh që i kanë ba Popullit e Shtetit Shqiptar, që ditën e Shpalljes së Pavarsisë në 1912. Këte e verteton qendrimi i perfaqsuesëve të Shqiptarëve të Amerikës, Turqisë, Kosovës, Rumanisë, etj., që arrijtën deri aty sa me kerkue “edhe rikthimin e Esad Pashë Toptanit në drejtimin e shtetit shqiptar”… Anglia, Franca e Italia ishin per coptimin e Shqipnisë. Qeveria e Durrësit vendosi të dergojë si Kryetar të Delegacionit Shqiptar, në Konferencën e Paqës në Paris Ipeshkvin e Lezhës Imzot Luigj Bumçin, i cili zgjodhi si sekretar të vetin françeskanin e njohun At Gjergj Fishta. Nga Shqipnia e Mesme shkoi Mustafa Kruja. Në delegacionin e ri u caktue edhe Luigj Gurakuqi, Dr. Mihajl Turtulli, Lef Nosi, Mehdi Frashëri, Mehmet Konica. Me datën 6 Mars 1919, Imz. Luigj Bumçi dhe At Gjergj Fishta u nisën në Romë, për me u takue me Papën Benedikti XV, një dashamirës i madh i Popullit Shqiptar. Mbas takimit me Papen, Imz. Bumçi dhe At Fishta u nisën për Paris. Shkelqimi i dy figurave të Klerit Katolik Shqiptar, kje i paimagjinueshem në Konferencën e Paqës. Imzot Luigj Bumçi ishte një përfaqsues i denjë i Atdhetarizmit dhe i çeshtjes sonë aq të randsishme për kenjen e Kombit Shqiptar. Imz. Bumçi takohet me të gjithë delegatët e të gjitha shteteve, dhe me njohjen e disa gjuhëve të hueja, Ai asht në gjendje me bisedue me të gjithë dhe me u paraqitë atyne se, “Shqiptarët sot janë vertetë pjesë e Europës së qytetnueme”. Takimet dhe kambngulja e Tij për zgjidhje të drejtë të çeshtjes Shqiptare, oratoria dhe prezenca e At Gjergj Fishtës përkrah Tij, janë një model i papersëritshëm! Imz. Luigj Bumçi porsa filloi detyren protestoi tek Presidenti Amerikan Woodrow Wilson, kundër barbarëve serb per krimet e kryeme në Shqipninë Veriore, Plavë Guci e Gjakovë. I kerkoi hymjen e trupave amerikane në zonën e Rugovës. Protestoi tek Ministri i Jashtem i Italisë Tittoni për marrveshjen me Kryeministrin grek Venizelos, në lidhje me kalimin e zonave të Korçës e Gjinokastres Greqisë. Në muejn Tetor 1919, Imz. Bumçi u takue me perfaqsuesin e Francës Pichon, dhe krytarët e delegacioneve të Shteteve të Bashkueme dhe Anglisë, të cilëve u kerkoi që të nderhyjnë për zgjidhjen e çeshtjeve në favor të Shtetit Shqiptar.

115 Ndersa At Gjergj Fishta, udhtoi per këto çeshtje drejtë Anglisë dhe SH.B.A. Delegacioni Shqiptar tue vrejtë vështirsitë e mëdha per zgjidhjen e drejtë të atyne problemeve aq delikate, kerkoi nga Imz. Bumçi, në mbledhjen e 22 e 23 Dhjetorit 1919 nderhymjen urgjente të Tij tek Vatikani. Imz. Bumçi, si gjithmonë i gatshem per me zgjidhë çeshtjet kombtare, u pajtue me mendimin e Delegacionit dhe bashkë me Mehdi Frashërin, intelektual i njohun, u nis për Romë, dhe arrijti me 28 Dhjetor në Vatikan. Takimi i Imz. Bumçit me Papen Benedikti XV u zhvillue me datën 1 Janar 1920, vertetë një takim i shkurtë, po me plot fryt për qellimin për të cilin Ai shkoi tek Papa. Në kujtimet e Tij historike Imz. Bumçi shkruen: “Tesh prá Shêjtni, të gjith misat e Dergatës shqyptare qi janë në Paris e qi shumica asht mysliman, më kan çue ktu perpara Shejtnis S’Uej e të gjith per nji gojë U luten qi me fuqin t’Uej morale e me influencen e madhe qi keni në boten marë, të na epni ndimen t’Uej të vlefshme si e ku dini Ju Vetë, qi të na pështojnë dy provinçet shqiptare Korça e Gjinokastra, të cillat janë në rrezik prej akordit Tittoni – Venizelos.” Mbasi marova fjalët e mija, Papa Shêjt, si pat ndêjë nji grimë herë pa bâ zâ, u suell e më tha: “Po shka të baj për Ju? Me Itali s’kam shka me bâ, e din gjith bota si jena: me Francë marrdhanjet janë këputë – shka të bâj?” U pergjegja (Imz. Bumçi): “Un kishe me thanë, Shêjtni, se bota s’ka metë vetun në Itali e në Francë; ka në botë edhe Angli e Shtete të Bashkueme t’ Amerikës!” Papa bâni buzen në gaz, e me i ‘herë më pergjegji: ké të drejtë. E pra, neser do të piqemi me Ambasadorin e Anglis, masnesrit me até të Shteteve të Bashkueme; e po t’ ap fjalen se me të dy kam me folë e me ja porositë dy provinçet qi kenkan në rrezik e kam me ba shka të mundem per me Ju ndimue. Zoti ka m’e e ba mirë se prei Konferencet të Paris-it mos pritni punë të mira pse Zotin e kan qitë jashtë, e aty ku s’ asht Zoti drejtsija s’ mundet me kênê!” Këtu u mbyll biseda. Imz. Bumçi në fund i la një memorandum me shkrim per kujtesë, dhe bashkë me Mehdi Frashërin ikën në Paris, ku priteshin nga delegatët tanë. Atë natë u takuen me delegatët Shqiptarë, e mbasi Imz. Bumçi i vuni në dijeni per biseden me Papen, të gjithë u ngritën në kambë plot gëzim tue thirrë: “Rrnoftë Papa! Korça e Gjinokastra shpëtuen!” Me daten 6 Mars 1920, mbas dy muejsh që Imz. Bumçi u takue në Vatikan me Papen Benedikti XV, në Paris mërrijti një notë e Presidentit të Sh.B.A. Wilson, simbas së cilës “integriteti territorial dhe sovraniteti i Shqipnisë, me kufijtë e vitit 1913, janë të paprekshëm!” Çeshtja Shqiptare u diskutue aty tue iu referue Programit të Presidentit amerikan W. Wilson: “E Drejta e Kombeve per vetvendosje”, që favorizoi Shqipninë. Shteti i Parë që ka njoh Shtetin Shqiptar ka kenë Vatikani, i cili me 12 Nandor 1920 emnoi Delegatin Apostolik per Shtetin e Ri Shqiptar, Imz. Ernesto Cozzi, që porsa erdhi në Shqipni, i ngarkuem nga Papa vizitoi gjithë krahinat e Shqipnisë dhe në fund, me daten 28 Janar 1921, Imz. Cozzi mërrijti zyrtarisht në Shqipni. Papa Benedikti XV shkruen: “Tashti që Populli i Juej fisnik ka mujtë me fitue lirinë dhe ka hy në rrugen e përparimit të vërtetë, asht e arsyeshme që nëpërmjet Perfaqsuesit tonë të ripërtrijmë edhe njëherë e ma të forta ato lidhje që përsa shekuj e bashkuen Shqipninë me Kishën e Shejtë”. Burrat që shpetuen Shqipninë e sotme nga coptimi i fqinjëve në vitin 1919 – 1920 ishin: Imz. Luigj Bumçi, Papa Benedikti XV dhe Presidenti i Sh.B.A. W. Wilson. Kjo asht e Verteta historike e kenjes së Shtetit Shqiptar. L U F T A I T A L O - G R E K E D H E R O L I I U S H T R I S E S H Q I P T A R E L'ITALIA NELLA SECONDA GUERRA MONDIALE: LA GUERRA DI GRECIA U N A S O M M A R I A D E S C R I Z I O N E D E L L A S E C O N D A G U E R R A M O N D I A L E . G I O V E D Ì 5 G I U G N O 2 0 0 8 Fonti M. Cervi (giornalista e saggista, ufficiale di fanteria durante la seconda guerra mondiale, autore del volume "storia della guerra di Grecia") PUBBLICATO DA PIETRO SEBASTIANO MONARI M E R C O L E D Ì 1 6 A P R I L E 2 0 0 8

116 Situazione storica e svolgimento della campagna : « Dissi che avremmo spezzato le reni al Negus. Ora, con la stessa certezza assoluta, ripeto assoluta, vi dico che spezzeremo le reni allaGrecia. » (Benito Mussolini, 18 novembree 1940) La Campagna italiana di Grecia si riferisce agli scontri tra l'Italiafascista e la Grecia, iniziati il 28 ottobre 1940 con l'invasione della Grecia, con partenza dalle basi italiane in Albania, e terminati il 6aprile 1941, con il decisivo supporto dell'intervento tedesco con l'Operazione Marita. 3.1 L'attacco italiano 3.2 La controffensiva greca 3.3 Il ruolo albanese 3.4 L'intervento tedesco La Grecia, pur se governata da un regime nazionalista guidato dal Primo Ministro Metaxas, ideologicamente molto vicino al nazionalsocialismo, era un paese tradizionamente e storicamente amico della Gran Bretagna. La decisione di attaccare la Grecia, fu presa a livello politico da Mussolini, sia per controbilanciare il peso sempre maggiore assunto dalla Germania nazista di Hitler nel Patto d'Acciaio, e quindi ridare un certo prestigio al regime fascista, dopo l'ininfluente contributo dato dall'esercito italiano nella sconfitta della Francia (si veda Battaglia delle Alpi Occidentali); sia perché, secondo i comandi militari, conquistare una base come la Grecia e le sue isole, avrebbe contribuito a rafforzare notevolmente la presenza italiana nel mare Egeo nonche sul mediterraneo orientale, inoltre la costruzione di aeroporti e il possesso del porto di Salonicco nel nord della Grecia avrebbero aumentato notevolmente la potenza offensiva dell'Italia in Egitto. Il 15 ottobre 1940, a Palazzo Venezia, a Roma, si svolge una riunione segreta, in cui sono presenti Mussolini, Ciano, Badoglio, Soddu, Iacomoni, Roatta, Visconti Prasca, in cui viene deciso l'attacco alla Grecia: viene quindi preparato un ultimatum per la Grecia, che l'ambasciatore italiano ad Atene, Emanuele Grazzi dovrà consegnare alle ore 3,00 del 28 ottobre, tre ore prima dell'inizio dell'offensiva. Nel documento riferendosi alla neutralità della Grecia nei confronti dell'Italia, si intima al governo greco di consentire alle forze italiane di occupare, a garanzia di questa neutralità e per la durata del conflitto con la Gran Bretagna, alcuni punti strategici in territorio greco. Viene però specificato che "se le truppe italiane dovessero incontrare resistenza, tali resistenze saranno piegate con le armi e il governo greco si assumerebbe la responsabilità delle conseguenze". Il 28 ottobre, come stabilito, viene consegnato da Emanuele Grazzi, a Metaxas l'ultimatum, concedendogli tre ore di tempo per accettare le richieste italiane; tre ore dopo le truppe italiane di stanza in Albania varcarono il confine con la Grecia. 3.1 L'attacco italiano Il piano di invasione della Grecia era stato preparato dallo Stato Maggiore italiano fin dal 1939, e prevedeva, nella prima fase, un'offensiva dall'Albania per la conquista dell'Epiro procedendo lungo le valli del Vojussa e del Thyamis per la presa di Metzovo e Drisko per impedire alla truppe greche in Tessaglia e in Macedonia di congiungersi a quelle dell'Epiro; e una seconda fase destinata alla conquista di Atene per poi procedere all'occupazione di tutto il territorio. Le forze italiane in Albania contavano di 87.000 uomini: 75.000 lungo il confine greco e 12.000 (divisione "Arezzo" agli ordini del generale Feroni) lungo quello jugoslavo. 3.2 La controffensiva greca Nonostante le pessime situazioni ambientali, le forze italiane riuscirono ad avanzare velocemente, ma l'esercito greco già quasi totalmente mobilitato (il governo greco aveva infatti cominciato a portare le divisioni del suo esercito ad organico di guerra da alcuni mesi) aspettava ed era pronto a respingere l'attacco. Rinforzati con l'appoggio aereo della RAF, tra l'8 e il 10 novembre i greci riuscirono a respingere ed isolare la Divisione "Julia". Compito della divisione alpina Julia era quello di raggiungere l'importante passo di Metzovo, situato sulla catena dei monti del Pindo che divide in due verticalmente la Grecia del centro nord: il passo di Metzovo permetteva la comunicazione dell'armata greca della regione macedone con quella litorale dell'Epiro e distava circa quaranta chilometri dal confine albanese e i reparti della divisione avrebbero dovuto raggiungerlo il più velocemente possibile costeggiando la catena del Pindo. Per raggiungere il più presto possibile l'obbiettivo il generale Girotti - l'allora comandante della divisione - diede disposizione affinché ogni alpino trasportasse un colpo per l'obice da 75/13 nel suo zaino; l'obice doveva essere trasportato a spalla smontato dagli artiglieri a turno per mille chilometri, il tutto per eliminare le lente colonne dei muli. In seguito le forze greche avanzarono verso Coriza, in Albania, che raggiunsero il 22 novembre. Il 9 novembre, visto il precipitare della situazione, Visconti Prasca venne sostituito dal Generale Ubaldo Soddu, il quale malgrado le pressioni di Mussolini non riuscì ad intraprendere nessuna operazione offensiva ma solo a riorganizzare la debole linea difensiva italiana. Incalzati dalle forze greche, nonostante una tenace resistenza, in particolare degli Alpini della "Brigata Alpina Julia" nella valle di Vojussa, le truppe italiane continuarono ad indietreggiare, spinte verso l'Adriatico. Nonostante i rinforzi giunti dall'Italia, che portarono il totale delle truppe a 162.000 uomini nel dicembre del 1940, la situazione si fece sempre più disperata, con i greci che puntavano ormai a scacciare le truppe italiane dall'Albania. Alla fine di dicembre, anche a causa delle condizioni climatiche il fronte albanese si stabilizzò: Soddu venne richiamato e il Generale Ugo Cavallero assunse il comando delle truppe italiane in Albania. Verso la fine del gennaio 1941, Cavallero ordinò un'offensiva con l'obiettivo di riconquistare Klisura, che però non ebbe successo, e che anzi costrinse a indietreggiare, con i greci che ritornarono all'offensiva, puntando su Tepelenë.

117 3.3 Il ruolo albanese Sulla campagna di Grecia si evita di parlare delle forze albanesi che erano state coinvolte nel conflitto: alcuni battaglioni scaglionati nelle divisioni "Venezia e Giulia". Un battaglione della milizia mercenaria albanese fu sacrificato, e sterminato dai greci avanzanti, dal comando italiano per proteggere la ritirata italiana. Benché non appartenesse all'esercito effettivo albanese, il comando albanese rappresentato dal colonello Prenk Pervizi protestò vivamente per questo impiego degli albanesi come "carne da cannone". Il comando italiano decise che il battaglione effettivo albanese "Tomorri" avrebbe difeso la loro ritirata, come il primo. Il colonello Pervizi insieme al maggiore Spiro Moisiu e gli altri ufficiali convennero di ritirarsi dal fronte appena fosse cominciata l'offensiva greca e la ritirata delle truppe italiane, con l'ordine di non metter a repentaglio la vita di un sol soldato, insediandosi in posizioni sicure. Infatti il battaglione si ritirò senza alcuna perdita (un solo ferito). L'esercito italiano subì una disfatta memorabile che il maresciallo Badoglio avrebbe addebitato al "tradimento dell'esercito albanese". In realtà il disastro fu conseguenza di uno scacco politico in quanto pochi giorni prima dell'attacco italiano il primo ministro greco Metaxas scoprì che alcuni alti ufficiali dell'esercito, nonché funzionari del governo, erano stati corrotti dal ministro degli esteri italiano, conte Ciano, affinché l'esercito ellenico non esercitasse una seria resistenza all'avanzata italiana. Fu così che le personalità corrotte furono sostituite in tempo ed arrestate. Questo fatto spiega anche perché l'attacco fu iniziato con un numero esiguo di unità da parte italiana. Fatto sta comunque che le truppe albanesi furono tolte subito dal fronte. Il comando italiano volle portare davanti al tribunale militare il maggiore Moisiu. Il colonello Pervizi, che godeva di grande influenza e reputazione sia nell'esercito che nel popolo si oppose: "Quel tribunale doveva coinvolgere tutto il comando albanese compreso lui". Gli italiani non intrapresero niente, temendo disordini. Il colonello col suo staff di ufficiali e una parte delle truppe fu isolato nelle montagne di Puka (Nord d'Albania). Il maggiore Moisiu col suo battaglione fu trasferito à Laç (Albania centrale). 3.4 L'intervento tedesco La situazione rimase tale, con l'esercito greco padrone di metà dell'Albania, e rinforzato dall'arrivo di truppe britanniche e del Commonwealth (circa 56.600 uomini), fino a marzo, quando un colpo di stato in Jugoslavia costrinse l'Oberkommando der Wehrmacht (OKW) a rivedere i piani tedeschi di invasione della Grecia. Il 6 aprile 1941 la Wehrmacht lanciò l'Operazione 25 (l'invasione della Jugoslavia) e l'Operazione Marita (l'invasione della Grecia). Nei primi giorni di aprile, nonostante un'ulteriore avanzata greca nella zona di Tepelena, le forze italiane continuarono a difendersi strenuamente, e il 14 aprile passarono al contrattacco: venne ripresa Coriza, avanzando poi nella val Deisnizza, per occupare infine, il 18 aprile, Argirocastro. Il 21 aprile, dopo una serie di discussioni tra gli alti comandi militari italiani e tedeschi, venne firmato, a Larissa dal Generale Papagos, l'atto di resa dell'esercito greco. NE LUFTEN ITALO-GREKE USHTRIA SHQIPTARE ME KOMANDANT ET E SAJ NE KRYE TREGOI KUNDERVENJEN E PARE TE HAPUR NDAJ PUSHTUSIT DUKE MOS PRANUAR TE LUFTOJE PERKRAH USHTRISE FASHISTE ITALIANE. ITALIANET NUK GUXUAN TE MARRIN MASA EKSTREME NGA FRIKA E TRUBULLIRAVE QE MUND TE LINDNIN. INFLUENCA NE USHTRI E POPULL E PRENK PERVIZIT ISHTE TEPER E MADHE DHE ITALIANET NUK DONIN TE KRIJONIN INCIDENTE ME PASOJA TE RANDA.

118 Prenk Pervizi (kolonel), ne frontin grek, komandant regjimenti ku përfshiohej bataljoni « Tomorri ». Gjeneralët italianë Visconti Praska e Ubaldo Soddu të cilëve Prenk Pervizi ua tha në fytyrë se « Ushtria shqiptare nuk bahet mish për top » dhe u dha urdhër trupave shqiptare të braktisin frontin e luftës. Karikartura të kohës në shtypin grek Greku і jep shqelmin Musolinit : Atto Ellada ! Si Chërchilli e lufton Mussolinin si një mushkonjë. Karikaturë e kohës nga Kostas Bezos, 1941

119 Zbulohet libri në gjuhën Shqipe, më i vjetër se “Meshari” Janë përsëri ata, austriakët, të dashuruarit e përjetshëm me shqipen, që këtë radhë na befasojnë me një tjetër zbulim. Bëhet fjalë për një dokument që mund të hedhë dritë për shkrimin më të hershëm të gjuhës shqipe. Profesorët Stefan Schumacher dhe Joachim Matzinger nga Akademia e Shkencave Austriake kanë arritur të zbulojnë një dokument që mendohet t’i përkasë shekullit të XIV, ku shkruhet një shqipe me germa latine. Studimi ka si qëllim zbulimin e ndikimit të gjuhës shqipe në të gjithë gjuhët e rajonit, por edhe në gjuhët e vdekura. Dy profesorët në studimin e tyre kanë arritur në përfundimin se një pjesë e gjuhëve si latinisht, gjermanisht dhe thuajse pjesa më e madhe e gjuhëve të Ballkanit, kanë elementë të rëndësishëm të gjuhës shqipe. Fakti se një pjesë e foljeve kryesore të shqipes gjenden në këto gjuhë, e vërteton më së miri këtë gjë. Dy profesorët kanë paraqitur fletën e një libri të Biblës që dokumenton gjuhën shqipe të shkruar në fillim të shekullit të XVI. Nëse do të vërtetohet origjinaliteti i këtij dokumenti, atëherë kemi të bëjmë me një libër më të hershëm se “Meshari” i cili daton në mes të shekullit të XVI. Zbulimi Nuk dihet nëse kemi të bëjmë me një zbulim të mirëfilltë shkencor apo jo. Dokumenti që publikohet në web-in zyrtar të Akademisë së Shkencave të Austrisë pretendon se bëhet fjalë për shqipe të shkruar rreth shekullit XIV. Përcaktimi më i saktë i datës do të shërbente për të vërtetuar nëse “Meshari” i Gjon Buzukut është i pari libër i shkuar në shqip apo më në fund gjuhësia ka arritur të gjejë dokumente të tjerë që e vërtetojnë këtë gjë. Në foto jepet fleta e një libri fetar, i shkruar në italisht dhe në shqip. “Scala I. Ligierata VI. Si e krijoi 3ot$ne Adamne et Evene. Të paretë tanë print”, që kuptohet. “Ligjërta e VI. Si e krijoi Zoti Adamin dhe Evën, prindërit tanë të parë”. Në gjurmët e Joklit Dy profesorët austriakë kanë përdorur materialet dhe dokumentet e themeluesit të shkencës së Albanologjisë, Norber Jokl. Jokl ka lindur në 25 shkurt 1887 dhe është vrarë nga nazistët në maj 1942. Edhe pse me një formim juridik, Jokl iu përkushtua gjuhësisë dhe kryesisht studioi gjuhët indo-evropiane, gjuhët sllave dhe gjuhët romane. Një vëmendje të veçantë i ka kushtuar gjuhës shqipe. Në moshën 30- vjeçare mësoi gjuhën shqipe. Është autor i librave “Studime mbi etimologjinë dhe fjalëformimin e shqipes” dhe “Kërkime gjuhësore – kulturore historike nga fusha e shqipes”.23/9/2014 Zbulohet libri në gjuhën Shqipe, më i vjetër se “Meshari” « Kosova tekAlbEmigrant Dokumentet e hershme të shqipes Deri më sot tre cilësohen si dokumentet më të hershme të shqipes. Edhe pse gjithë gjuhëtarët pranojnë se shqipja duhet të jetë shkruar shumë kohë më parë, dokumenti i parë që e dëshmon këtë është “Formula e pagëzimit”, e shkruar nga kryepeshkopi i Durrësit, Pal Ëngjelli, gjatë një vizite në dioqezën e Matit në 8 nëntor 1462. Dokumenti i dytë është fjalori i Von Harfit, i vitit 1497. Dokumenti që përmban një numër fjalësh dhe shprehjesh që i duheshin udhëtarit gjerman gjatë kalimit të tij në Shqipëri në Durrës dhe në Ulqin. Të së njëjtës rëndësi, gjuhëtarët rendisin dhe “Perikopeja e Ungjillit të Pashkës”. Një dokument i shkruar në greqisht, që mendohet se i përket shekullit XV ose fillimit të shekullit XVI. Ky dokument përbëhet nga 2 pjesë të vogla Bible në gjuhën shqipe, që u gjetën në një dorëshkrim greqisht të shekullit XIV. Por si dokumenti më i rëndësishëm deri më sot mbahet “Meshari” i Gjon Buzukut, i pari libër në gjuhën shqipe. “Meshari” i përket vitit 1555. Por të gjithë studiuesit janë të një mendimi kur flasin për dokumentet më të hershme. Këtë e dëshmon dhe Arqipeshkvi francez i Tivarit me emrin Brokard, që ka udhëtuar në Shqipëri. Në një relacion latinisht të vitit 1332, ai shkruan: “Sado që shqiptarët kanë një gjuhë fare të ndryshme nga gjuha latine, prapë ata kanë në përdorim edhe në tërë librat e tyre shkronjën latine”. Një gjë mund të thuhet me siguri: Nëse dokumentet shqipe ekzistojnë, zbulimin e tyre mbetet ta presim gjithmonë nga të huajt. Formula e Pagëzimit 1462 Dokumenti i parë i vërtetuar i shqipes i përket datës 8 nëntor 1462, transmeton shekulli. Është shkruar nga Kryepeshkopi i Durrësit, Pal Ëngjelli, gjatë një vizite në dioqezën e Matit. Duke parë mangësitë

120 në ushtrimin e fesë, Pal Ëngjelli lëshon një qarkore latinisht, ku lejon që në kohë lufte fëmijët të pagëzoheshin në shqip. Formula është: “Un të pagëzonj pr’emen’t Atit e t’birit e t’shpirtit shenjt” shqip . Fjalori i Arnold Fon Harfit (1497) Janë 26 fjalë shqip, 8 shprehje dhe numrat nga 1 deri 10 dhe 100 e 1000. Fjalori modest i udhëtarit Arnold Fon Harfit ka një rëndësi të madhe për gjuhën shqipe, duke qenë është i pari dokument i shprehjeve dhe numrave. Fjalori është zbuluar në vitin 1860, Fon Harvi udhëtoi në Durrës dhe në Ulqin. “Meshari” i Buzukut 1555 Është i pari libër i gjuhës shqipe që është gjendur deri më sot. “Meshari” përbëhej nga 110 fletë ose 220 faqe. Origjinali i librit që ka arritur të gjendet përbëhet nga 94 fletë. Libri është kishtar dhe është shkruar në gjuhën latine, ka 154 faqe. TE HUAJ PER SHQIPTARET E SHQIPERINE Nga Piro M. Tase VITI 1929 Lorenzoni, G. Profesor Giovanni Lorenzoni, i përhershëm i Universitetit të Firencës, ishte i ngarkuar në vitin 1929, nga Ministria e Punëve të Jashtme, të vinte në Shqipëri, si këshilltar teknik i mbretit Zog për organizimin e reformës agrare. U rikthye përsëri në Shqipëri në vitin 1939 për një mision tjetër . Shënimet e tij të udhëtimit të mbledhura duke vizituar vende dhe duke pyetur persona, janë dokumente të rëndësishme për të njohur të paktën pjesërisht fytyrën dhe shpirtin e Shqipërisë. Ky përshkrim përmban shënimet e udhëtimit të tij të vitit 1929. Do të ishte me shumë interes të lexoje edhe ato shënime që përfshijnë udhëtimin e tij pas dhjetë vjetësh, më 1939, për të bërë krahasimin mes këtyre dy periudhave. Fytyra dhe shpirti i Shqipërisë (Sipas ditarit të një udhëtari në vitet 1929 –1939) Berat 18 Korrik, 1929 -“U nisëm që në datën 17 për të shkuar në Berat...Pasi mbritëm në buzë të Semanit, duhej të prisnim më shumë se një orë për të kapërcyer bashkë me ata që na shoqëronin, Semanin, një lumë kapriçoz. Ishte po ai lumë që përpak sa nuk përpiu në ujrat e tij Cajo Julion (Jul Qezarin) “Di che tremi, nocchiero? Non aver paura!Tu porti la fortuna di Cesare!” Me të rënë mbrëmja, përshkojmë një urë të bukur përmbi lumin Osum, në parmakët e së cilës shohim të shkruara përshëndetjet e atij populli që jetonte pranë këtij lumi. Kur mbritëm në qytet ishte errur. Berati është qyteti më piktoresk i Shqipërisë. Ai shtrihet në të dyja buzët malore të lumit Osum, njëlloj si Kostantinopoja në buzë të Bosforit. Shtëpitë e vjetra i kanë fasadat e tyre të mbushura me dritare dhe shumë pranë njëra- tjetrës. Është në shfaqje e mahnitshme: në këtë orë pjesa më e madhe e tyre janë të ndriçuara dhe dritat e tyre pasqyrohen në ujin e qetë të lumit Osum. …Vetëm pak njerëz po shëtisin nëpër rrugë. Hoteli ku u strehuam neve”Hajme!(Të mjerët neve!) Ishte tmerrësisht i keq! 19 Korrik- Berati i ri është i shëmtuar, por që, për fat, zë vetëm një pjesë të vogël të këtij qyteti. Mbetet për t’u pëlqyer qyteti i vjetër dhe kalaja e tij e ndërtuar në majën e një kodre të lartë që mbyll grykën në derdhje të fushës dhe që shërben për të mbrojtur qytetin. Është, ndoshta, kalaja më e fortë dhe më e madhe e githë Shqipërisë e cila më vonë u shërbeu romakëve , bizantinëve, venecianëve, turqve dhe shqiptarëve. Atje mund të hysh brënda duke përshkuar një rrugë që ngjitet përpjetë një kodre me kopshte, toka të mbjella apo plot me ullinj. Të bien në sy shtëpitë e bardha, dritaret e të cilave, gjithashtu, janë të mbyllura me kanate të bardhë. Këtu banojnë shqiptarët e vjetër myslimanë dhe ortodoksë, që kalojnë jetën të mbyllur brënda me një xhelozi të çuditshme për të kaluarën e tyre, për zakonet e tyre, dhe për banesën e tyre. Për seicilin, shtëpia është si një kala dhe çdo familje, një mbretëri e vogël. Por këto vila përfundojnë në gjysmën e rrugës. Përreth murit të kalasë nuk ka ndërtesa. Brënda mureve të kalasë është një lagje e tërë me banorë stoikë që me heroizëm i kanë bërë ballë ndikimit të kulturës moderne. U enda nëpër rrugët e kësaj lagjeje, rrugë të ngushta dhe plot dredha,

121 hyra i përfshirë nga kurreshtja, për të parë ndonjë nga bahçetë, deriçka e së cilës mund të ishte lënë rastësisht e hapur, përshkova fortifikatat prej të cilave shijohet një pamje magjepsëse si nga ana e Tomorit ashtu edhe mbi Myzeqe, deri sa, i tërhequr nga tingëllima e një kambane, hyj në një kishë ortodokse, ku një prift i ri po psallte dhe me zërin e tij tingëllues lutej: “ O zot , na jep forcë dhe dituri!” Zëri mashkullor dhe i pastër i tij përhapet jashtë mureve të kishës dhe kryqëzohet me atë të një hoxhe i cili që nga maja e një minareje i shpall botës lajmin se “Allahu është i madh! Po, Zoti është i madh dhe i gjithëpushtetshëm!” Pjesën e kohës që më mbeti nga ai mëngjes, e harxhoj për të bërë një vizitë nëpër ara dhe të bisedoj me fshatarët. Pasdite vizitova Kukullinë(Kutallinë)rreth 20 km. larg në perëndim të Beratit ku është një çiflik me sipërfaqe më shumë se 100 hektarë. Tek qiramarrësi gjejmë të njëjtën bujari dhe mikpritje, si kudo. Ishte i gatshëm për të na dhënë çfardo lloj informacioni. Pastaj, kam dëshirë që ta përshkoj vetë, këtë çiflik të madh dhe të shkretuar për të parë se si mund të realizoje ndonjë projekt, gjë për të cilën jam duke e menduar edhe tani. I shalova një kali shumë të mirë, dhe mbi atë terren të thyer, ku pjesa më e madhe është me kullota dhe lëndina, më duket sikur po jetoj në kohët e mia të hershme me ato vrapimet me kuaj përmes fushave të Romës. Në një pikë të lartë shquaj një kishë të vogël kristiane dhe në qetësinë mistike të mbrëmjes ndjeva dëshirën për t’u gjunjëzuar përpara altarit të saj dhe për t’iu lutur Zotit që të më frymëzonte për idetë e mia që më kishin lindur në kokë po që nuk ishte e lehtë për t’i realizuar. Ndoshta, që në atë çast u frymëzova për pikat kryesore të projektit tim të ardhshëm. Tanimë, ndërsa po ktheheshim për në pijetore, ishte errur dhe qe bërë pothuajse fare natë, kur mbritëm tek ura, tek ajo urë piktoreske që përshkova mbrëmë dhe që tani ndriçonte shumë bukur, kur papritur, makina frenon menjëherë dhe Toptani bashkë me shoferin, me pistoleta nëpër duar , zbresin. “Cfarë ka ngjarë?”-I pyeta unë. “Na kanë zënë rrugën. E kanë bllokuar duke vënë mespërmes saj një karrocë.” Përshkojnë vendin në errësirë, duke e kontrolluar nga afër, tërheqin karrocën anës rrugës dhe kthehen përsëri tek makina. “Si e paskan harruar atë karrocë aty, në mes të rrugës? Pastaj, ç’qe gjithë ai shqetësim!” “Karroja nuk ështe harruar aty rastësisht, por është vënë me qëllim.” “Atentat kundër reformës agrare!” ia ktheva unë me shaka duke patur gjithmonë ndër mend projektin tim të ardhshëm. “Ndoshta”-u pergjegj Toptani, shumë serioz. Kalojmë mbrëmjen në shtëpinë e Hysen Beut, kryetar i familjes së Vrionasve, njëra nga më të dëgjuarat e Shqipërisë bashkë me dy të tjera: Vërlaci dhe Vlora. Shtëpia gjendej në një rrugë të pjerrët e cila të shpine në kala. I përgjante më shumë një fortese sesa një shtëpie private. Është e ndarë në tre oborre nga mure me bedena që ruhen nga një njeri, besnik i familjes dhe trim. Në sallonin e madh na shërbejnë me sahane të gjerë argjendi me një pije freskuese të shkëlqyer.Flasim pak në italisht dhe pak në frëngjisht për gjëra të ndryshme dhe në veçanti lidhur me projektin tim. “Cili është qëllimi juaj final?”-më pyesin “Të realizoj ëndërrën e Faustit këtu, në Myzeqe! - I përgjigjem dhe i tërhequr nga kujtimet getjane, më vjen ndër mend Homeri dhe filloj t’u flas për të. “Homeri? Kush është ky?”- Pyet një zë i ëmbël i një zonje që ishte ulur aty pranë dhe që kishte studiuar në Janinë. Duke u kthyer në hotel, shikojmë duke shëtitur gjatë rrugës, buzë lumit, ndonjë zotëri të vetmuar apo të shoqëruar tre hapa prapa nga një hyzmeqar me qylaf. Janë bejlerët e vendit që dalin për t’u dukur duke i shfaqur botës, në këtë mënyrë, rëndësinë e tyre. VITI 1939 Migliorini, E . Albania “….Berati, (8500 banorë), gjëndet në një pozicion mjaft piktoresk, në afërsi të shtratit të lumit Osum dhe ndahet në lagje të ndryshme, të vendosura nëpër faqet e kodrave dhe përgjatë një lugine. Ashtu siç duket edhe nga emri i vet , Beligradi, dhe nga gjurmët e tjera, bëhet fjalë për një histori të lashtë të këtij qyteti….” Migliorini, E. - “Penizola Balcanica” Milano, 1939 (fq. 119 KAPITULLI V PAS 50 VJETËSH Përsëri me udhëtarët e huaj “Kam qënë me fat që vizitova qytetin tuaj të mrekullueshëm, muze, gjatë ditëve të festimit të 2400- vjetorit të lindjes së tij. Që kurse kam filluar të lexoj për Beratin... ...më lindi një dëshirë e veçantë për të

122 studiuar Historinë e Shqipërisë dhe ëndërra ime ishte të vizitoja ‘Qytetin e Njëmijë Syve’ “ Philip Winn VITI 1990 Filip Winn për Beratin Philip Winn ka lindur në vitin 1946, në një qytet, rreth 50 kilometra në jug të Londrës. Në vitin 1968 ai përfundoi studimet universitare dhe filloi punë në Londër pranë një kompanie private televizive, ku punoi për pesë vjet. Në vitin 1973 ai vizitoi për herë të parë Shqipërinë si anëtar i një grupi turistik i interesuar posaçërisht për të njohur nga afër historinë e vendeve të Ballkanit, për të cilët kishte lexuar në librarinë e Universitetit të Hullit apo përmes shënimeve të udhëtarëve anglezë, si: Liku, Hjugsi, Hobhauzi dhe Bajroni. Gjithashtu ai kishte lexuar edhe veprën e udhëtares së shekullit XX, Edit Durham. Udhëtimi i tij i parë nuk e përfshinte në axhendën e vet qytetin e Beratit dhe asnjëherë nuk iu dha rasti që të shihte me syte e tij bukuritë e këtij qyteti, deri në vitin 1990. Në vitin 1974 Filip Winn, për gjashtë muaj rrjesht udhëtoi nëpër vendet e Evropës Lindore, në Lindjen e Mesme, Indi si dhe në Azinë Juglindore duke e përfunduar këtë udhëtim në Australi ku ai punoi për tre vjet në Televizion si producient për programet televizive të emisioneve për fëmijë dhe në realizimin e programeve të karakterit edukativ për radion vendase. Ai u rikthye në Angli në vitin 1978. Në vitin 1990 vjen për herë të dytë në Shqipëri dhe, këtë radhë, viziton edhe Beratin, duke u bërë, kështu, vizitori i parë i huaj i këtij qyteti menjëherë pas shëmbjes së komunizmit. Me këtë rast ai vizitoi edhe ekspozitën e hapur nga Biblioteka Kombëtare e Tiranës, në ambjentet e Bibliotekës së qytetit të Beratit, me temën: “Të huajtë për Beratin”(Në këtë kohë ai punonte me një kompani televizive të Norwiçit si producient teknik, kryesisht për dramat televizive.) Gjatë kësaj vizite ai la edhe përshtypjet e tij të rastit:“Kam qënë me fat që vizitova qytetin tuaj të mrekullueshëm, muze, gjatë ditëve të festimit të 2400- vjetorit të themelimit të tij.Që nga koha kur kam filluar të lexoj për Beratin në librat e vjetër të Bibliotekës së Universitetit të Hullit, ku gjatë viteve 1965 – 1968 studioja Historinë e Evropës, më lindi një interesim i veçantë për historinë e Shqipërisë dhe ëndërra ime ishte të vizitoja ‘QYTETIN E NJËMIJË SYVE’ *) Në shtëpinë time,gjithashtu, kam harxhuar orë të tëra duke studiuar rreth historisë dhe trashëgimnisë arkitekturore të Beratit, por të shohësh qytetin tuaj nga afër, është një gjë që nuk shlyhet kurrë nga kujtesa.Qëndrimi im prej dy ditësh në qytetin tuaj përbën çastin më kulminant të kënaqësive që ndjeva gjatë udhëtimit nëpër Shqipërinë e Jugut, e do të dëshiroja që të qëndroja më gjatë për të admiruar nga afër qytetin tuaj dhe banorët e tij… Shpresoj që të rikthehem përsëri, por, këtë radhë me gruan dhe djalin tim 5-vjeçar, Aleksandrin…” Dhe më poshtë:‘…Ekspozita e librit antikuar për Shqipërinë dhe shqiptarët, e në veçanti për qytetin tuaj, e hapur nga Biblioteka Kombëtare e Tiranës, më ka lënë mbresa të jashtëzakonshme. E them me bindje se është e para herë në jetën time, me gjithë se kam shëtitur në shumë vende të botës, të kem parë ndonjëherë një koleksion kaq të çuditshëm librash…Prej vitesh jam përpjekur të krijoj koleksionin tim të vogël me libra për Shqipërinë, në bibliotekën e shtëpisë sime … Një ditë, ndoshta, do të më jepet mundësia që të vizitoj Seksionin e Albanologjisë, në Bibliotekën Kombëtare, sepse është, natyrisht, qëndra botërore për studimet shqiptare. S’do të ketë gjë më të gëzueshme për mua se sa të gërmoj nëpër faqet e librave të vjetër, të shkruar në gjuhën angleze, të cilat trajtojnë probleme të vendeve dhe popujve të Evropës Lindore, dhe në veçanti për Shqipërinë. Kaq të pakta janë njohuritë për popujt e Ballkanit tek neve sa që pikërisht kjo gjë më ka futur dëshirën për të shkruar një libër i cili të flasë vetëm për Shqipërinë.” “…Kam parasysh kërkesën që i është bërë UNESKO-s për të parashikuar fonde të mjaftueshme për restaurimin e pjesëve të tjera të mbetura të qytetit, veçanërisht për lagjen Goricë. Shpresoj që të keni ndonjë fitim nga ky vlerësim…Kam lexuar diku se Kalaja e Beratit është pothuajse e vetmja e këtij lloji në Evropë që vazhdon ende të jetë e banuar, ndaj pikërisht këtu qëndron për mua një nga faktorët më të rëndësishëm që ky qytet zgjon interesa. Berati i vjetër, tani për tani, është një realitet vërtet i gjallë… Të merret mendja nga pamja e kalasë dhe e lagjeve te tjera te qytetit të Beratit dhe kjo bukuri nuk ka se si të mos e bëjë një visitor të huaj që të harrojë pamjen e ndërtesave bashkëkohore në të dyja anët e shëtitores kryesore të Tiranës. Pastaj, askush nuk e ndërmerr një udhëtim të gjatë për të shkuar në një vend tjetër që të shohë blloqe ndërtesash dhe dyqanesh: ka plot të tilla në Angli!” Bisedën e ngrohtë në hollet e Bibliotekës “Kahreman Ylli” e pasoi më pas, për disa vjet, një korespondencë e shpeshtë, ku akademiku anglez shpalos vlerat e tij jo vetëm si një vëzhgues i thjeshtë dhe si një historian i kualifikuar por edhe si analist shkencor për situatën që po kalonte vendi ynë në periudhën e tranzicionit.Në letrën e tij të parë nga Londra, ai shkruan:

123 “… Unë jam një nga të paktët ‘individë’ që ka vizituar Shqipërinë që kur se autoritetet lejuan për herë të parë, vitin e kaluar, që t’u jepet vizë edhe personave të veçantë… jo pjesëtarë grupi. Unë mendoj se, sa më shumë njerëz ta vizitojnë Shqipërinë, aq më mirë është, ndaj të tilla vizita individuale duhet të inkurajohen…Pas vizitës sime të shkurtër në Shqipëri, vura re se tek njerëzit e mësuar shqiptarë egziston një dëshirë e shfrenuar për t’u integruar sa më shumë në Evropë, gjë e cila sjell vetëm të mira…duke patur parasysh se që nga përfundimi i Luftës së Dytë Botërore, për gati pesëdhjetë vjet, të dy vendet tona duket sikur i kane përkitur dy planeteve të ndryshëm. Për fat të keq, njohuritë për popujt e Ballkanit janë të pakta në Perëndim dhe historia e kulturës shqiptare është më shumë një ‘libër i mbyllur’. Kohët e fundit, ka dalë nga shtypi një libër që flet për Evropën Lindore i shkruar nga një korespondent radioje, i cili ka vizituar edhe Beratin – ai përmend pamjen e asaj tablloje të mrekullueshme që i shfaqet vizitorit të huaj që prej njërës nga pikat më të larta të këtij qyteti- muze – libër ky i cili, mendoj, se jep një imazh të dobishëm për Shqipërinë. Ja një paragraf: ‘Ndryshe nga mendimi i shfaqur historikisht për shqiptarët si njërëz të ashpër, vlen të theksohet se ata janë njerëz jashtëzakonisht mikpritës dhe sot janë të prirë nga dëshira për të njohur akoma më mirë fqinjët e tyre në Evropë. Brënda në Shqipëri, njohuritë për Perëndimin si dhe vlerësimi që i bëhet kulturës së popujve të këtyre vendeve, veçanërisht nga rinia, të bën përshtypje!...Sikurse e kanë provuar GASTERBEITERIT, shqiptarë në Evropën Veriore (Shqiptarë të shpërngulur nga Kosova-Shënimi i F. Winn-it.) dhe diaspora e Sh.B.A.-së, mund të themi se banorët e këtij vendi janë bërë, çuditërisht, brënda një kohe të shkurtër, grupi më i fuqishëm i pronarëve të restaurantëve në Nju Jork.” Imazhi për Shqipërinë dhe shqiptarët që kemi ne në pjesën Perëndimore të Evropës është relativisht i sipërfaqshëm dhe rrallë gjen ndonjë analist që të arrijë të shpjegojë përse vendi juaj është në këtë gjëndje në të cilën ai ndodhet aktualisht. Unë i kam shprehur mendimin tim përkthyesit në kohën kur isha në vendin tuaj se, në disa drejtime, ajo që, në vende të tilla si Britania, është arritur në shekuj, në vendin tuaj, është realizuar për disa dekada!... Ashtu sikurse e thotë edhe autori që citova më lart, jam i bindur se integrimi i Shqipërisë në Evropë do të jetë plot me pengesa dhe rreziqe, por nga ana tjetër, edhe një mundësi e madhe dhe e mrekullueshme.” Vizitori anglez, në asnjërën nga letrat nuk ka harruar të japë me emocione përshtypjet e tij nga udhëtimi nëpër Shqipëri dhe në Berat. “…Sivjet kemi kaluar një dimër shumë të egër, me stuhi dëbore dhe me rënie të theksuar të temperaturës si ato të karakterit Siberian… Përfytyroj Beratin e vjetër, pamjen e tij mahnitëse nën mantelin e bardhë të dëborës se re… Vizita në Shqipëri më kushtoi shumë shtrënjtë, po ta krahasoj me qëndrimin tim, qoftë edhe me një të djelë, në Spanjë. Por mund të them me kënaqësi se unë aty gjeta gjithçka që mund të më siguronte ky vend: komoditetin, ushqimin, ngrohtësinë e banorëve vendas dhe veçanërisht atë të përkthyesit tim, Yllit. Shpresoj që kjo të mos qe një rastësi! Kam parasysh këtu një nga zhgënjimet e mia gjatë vizitës sime në Shqipëri. Në Voskopojë nuk më lejuan që të shikoja afreskun e David Selenicasit në kishën e Shën Nikollës. Shoqëruesi im më shpjegoi se ‘shefat’ e tij i kishin thënë ‘jo!’ Asnjë koment nuk u bë për këtë refuzim, ndaj unë mund të mendoj se kjo ‘JO!’ ishte një mënyrë për të joshur të huajtë të cilët kishin një interesim të veçantë për kulturën e Shqipërisë mesjetare. Por vizita ime në Onufrin e Beratit e plotësoi këtë boshllëk….Së shpejti do të vizitoj qytetin e Universitetit të Kembrixhit dhe do të kem kënaqësinë më të madhe që të vizitoj edhe bibliotekat, në kërkim të “Librave të Udhëtarëve të Huaj që flasin për Beratin””- *)Cilësimi i Beratit si “Qyteti i Njëmijë Syve” është bërë nga Evliha Celebiu, dhe, padyshim, i nisur nga fakti se, natën, kodra shkëmbore ku është vendosur Kalaja dhe Mangalemi, kur të gjitha dritat vezullojnë përmes dritareve të shtëpive, të duket sikur shkëlqejnë me mijra sy. Nejse, këto janë mbresat e mija, ndërsa shikoja këtë lagje, në mbrëmje, që nga dhoma ime në “Hotel - Tomori”(Shënimi i Filip Winn-it. ) Sociologjia e Paqes dhe e Ndryshimeve “Viti 1991- viti më i rëndësishëm në të gjithë Historinë Moderne të Shqipërisë.” Philip Winn Filip Winn, studiues i historisë së popujve të Evropës lindore vizitoi Shqipërinë dhe Beratin në vitin 1990, pikërisht në atë kohë kur në vendin tonë po ndodhnin ndryshimet e mëdha. Edhe më von, pas largimit të tij për në Angli, me vlerat e një analisti të huaj, ai vazhdon të japë mendimet e veta për zhvillimin e proceseve demokratike në vend. “Nëpërmjet radios ndjekim me vëmendje të veçantë ngjarjet që po ndodhin sot në Shqipëri. Të rralla janë ditët që mund të na shpëtojnë pa marrë vesh ndonjë gjë

124 124 të re lidhur me këto ndryshime… Unë isha në qytetin tuaj vetëm tre muaj më parë: ngjarjet që janë zhvilluar gjatë kësaj kohe, duhet të kenë ndikuar thellësisht në jetën e popullit shqiptar. Uroj nga zemra që këto ndryshime t’u dalin për mirë! Le të shpresojmë se djali juaj Peter dhe Aleksandri ynë të kenë mundësi që të jetojnë në një Evropë vërtetë të bashkuar, një Evropë ku popujt e ndryshëm të përpiqen për t’u kuptuar dhe jo për ta nënshtruar njëri-tjetrin. …Sikurse ju, edhe unë jam një qytetar i thjeshtë, por e ardhmja, - e ardhmja jonë e përbashkët- është e ndërtuar në vendosjen e vullnetit të mirë midis njerëzve … do të thoshja se ne jemi njerëz të zakonshëm, normalë… e vetmja gjë e veçantë që na karakterizon, janë numri i madh i letrave që na vijnë nga Shqipëria. Sa më shumë që ta njohim njëri –tjetrin, aq më optimistë bëhemi për të ardhmen. Ç’kënaqësi sikur dashamirës të Shqipërisë të gjenin kohë dhe të bënin përpjekje për të ndryshuar mendimin dhe gjykimin e tyre për këtë vend, ashtu sikurse fatmirësisht po më ndodh edhe mua…shpresoj se në ditët që do të vijnë do ta bëjnë një gjë të tillë! Unë vetëm sa shpreh dëshirën që ‘Europian leaders’ do të jenë largpamës, sa që në rrugën e gurtë drejt Kontinentit të gjerë, të vendosin respektin dhe mirëkuptimin.…Që këtej kemi krijuar mendimin se viti 1991, ndoshta, do të jetë viti më i rëndësishëm në të gjithë historinë moderne të Shqipërisë. Dëshiroj që këto ndryshime të bëhen në mënyrë paqësore. Sipas pikëpamjes sime ndryshimet do të ishte e mira të bëheshin ashtu siç e thote një fjalë e urtë e popullit tuaj, ‘avash – avash” me qëllim që populli të përshtatet qetësisht me kushtet e reja të krijuara. Ne kontekstin historik, situata mund të ndryshojë në mënyrë radikale, por njerëzit, në më të shumtën e rasteve, sillen njësoj dhe rrallë mësojnë prej gabimeve të tyre. Do të vazhdoj të ndjek me vëmendje gjithçka të re që ndodh në vendin tuaj. Gusht, 1991- Dua t’ju tregoj për një film të shfaqur në televizionin anglez dy javë më parë. Në njërën nga seritë e titullar “Bota që po vdes!”- program i cili i kushtohej atyre shoqërive njerëzore shumë pak të njohura në të gjitha anët e botës- ishte një program për Ragamin në Alpet e Veriut të Shqipërisë. Ekipi i filmit, i cili ishte atje gjatë muajve Maj-Korrik të këtij viti, i udhëhequr nga një antropolog, tregonte për jetën dhe hallet e njerëzve të këtij fshati si pasojë e proceseve demokratike në Shqipëri. Fshatarët ishin të lirë të flisnin për veten e tyre dhe, mbi të gjitha, filmi ishte ndërtuar mbi një subjekt magjepsës dhe mjaft optimist. Unë shpresoj se këto pamje të mrekullueshme të kësaj natyre, të mos shkatërrohen nga fluksi i turistëve të huaj në kërkim të eksplorimit të kësaj qosheje të fundit, ende të pashpalosur të Evropës. Më kujtohet kur vizitova ‘këmbët’ e Maleve të Himalajës, në vitin 1974. Atje pashë rezultatet e ‘qytetërimit: kuti konservash e çfardo lloj mbetjesh të tjera të hedhura andej-këtej… Zhvillim, por brënda arsyes dhe pa e shkatërruar florën dhe faunën vendase, por as edhe rrugën e përshkuar nga brezat…Sikurse ju thashë, unë kam dëshirë te vij përsëri në Berat, por nuk di në se do të realizohet, dhe kjo për një arsye të vetme; a do të vazhdoj të jem i zënë me punë!? Së shpejti më përfundon kontrata me shoqërinë televizive. Më duhet të grumbulloj të holla për të përballuar shpenzimet. Këtej nga ne, vetëm frika se një ditë mund të mbetesh i varfër, të bën të pasur..! Sikurse mund ta dini edhe ju, papunësia dhe prospekti i saj është një nga ‘liritë’ që ne ‘gëzojmë’. Ajo është rritur par shkak të zgjerimit dhe futjes me shpejtësi të robotëve dhe të kompjuterizimit të shumë informacioneve në fushën e biznesit.. Të gjitha vendet duket e vuajnë këtë plagë. Dhe kjo të krijon përshtypjen sikur po ecim pas, tek një shoqëri e skicuar ashpër - diçka e ngjashme me feudalizmin mesjetar-ku shtresat më të larta të shoqërisë zënë një numër fare të vogël të popullsisë ndërsa pjesa tjetër, rogamarrësit, të papunët, krijojnë një klasë fshatare të re. …Natyrisht, ndryshimet sociale që kanë ndodhur në jetën tonë janë fenomenale e, për këtë, po sjell vetëm një shëmbull: kur isha unë në shkollë nuk kishim parë kurrë kompjuter, tani, djali im pesëvjeçar, Aleksandri, luan në klasë me një të tillë. Në se revolucioni teknik do ta çojë me tej apo do ta pengojë drejtësinë sociale, këtë gjë nuk e di! Ajo që mund të them është se të dy vendet tona po përjetojnë në këto çaste ndryshime të mëdha, pavarësisht se ato janë të llojeve të ndryshme. Është e pamundur të profetizosh se si do të përshtaten popujt me to. Jetojmë, vertet kohë të çuditçme,” Integrimin e Shqipërisë në Evropë unë e shikoj si një rrugë të vështirë dhe me plot pengesa, por nga ana tjetër edhe një mundësi të madhe dhe të mrekullueshme. Po qe se industria e këtij vendi shërohet dhe prona private vazhdon të përparojë në Shqipërinë demokratike, ndoshta ky vend mund të prezantohet në të ardhmen si shtet model ekologjik. Perspektiva e tij është e hapur…”

125 125 Poetë shqiptarë në Belgjikë JUSUF ZENUNAJ Poezi satirike Prej pushkëve të lirisë t' Adem e Hamëz Jasharit armiku u çmend, dogj fusha e malin, preu pleq e fëmijë e nëna shtatzëna deri n'kup t' qiellit dëgjoheshin vaji e gjëma Kur gjêma e vaji e pushtuan atdheun kushtrimi u dha si n'kohë t' Skënderbeut prej ramjes së muzgut e derisa zbardhi dita malet u mbushen me mijëra djem e çika nga e gjithë Europa edhe Amerika prej Zelandës së Re e tek Australia nê luftê me shkja e gjithê shqiptaria mbas lum-gjakut rrezatoi liria. Mbi lot e tharë e buzët e përgjakura hijeshi morën si dita edhe nata. Nê tokën e shkrumbuar mbin gjethe e bar, Dardania e vjetër filloi frymë të marrë. Për miq e armiq u shtrua sofra !? ...ilaç e pelim sollën nga e gjithë bota e sot imi, i miri atdhe me vetveten punët si ke ?! Mirëmëngjes o poet Me ca vargje të përshëndes tungjatjeta me fjalê t'vendit, për vargjet qê i fale Kuvendit strumbularit demokratik që marshon pa turp e frikê mos po u hyn pakicave n'hak për Ballkan po bëhet plak, nesër bëhet për Evropë me guxim do t'i thotë ti s' di ç'është demokracia ktheje kokën nga pakicat e mia, mund të vini në Kosovo kuvendarët flasin pa dro turku , serbi e hashkalia si në foltore si te shpia diskutojnë n'gjuhê t'vet lirshëm flasin edhe maje malit me tefter të Athisarit, kurse ju atje n'Belgjikë po ju them fare pa frikê demokrat të kulluar, qê për ne kulaç keni gatuar si të veprojmë në vendin tonê në Dilbeek nëse shkon, veç dy hapa jashtë Brukselit kryeqyetetit të Evropës, si në komunë si n'polici frëngjisht askush "nuk di", nëse s' flet (flamanisht)holandisht shkon me net e me ditë, pa përkthyes e ke kot njeri s'të flet dot. SHTRËNGONI DUART Në vendin tonë që e quajmë Shqipëri çka do që t'ndodhë s'është çudi, një parlamentar që n'Parlament nuk shkon flet në Tv për një të re, që e bën të qesh edhe qytetarin në Banglladesh ,policia e shtetit me atë t'Bashkisë jo larg Lanës sherrin kanë nis, fjalë – pas fjale janë zënë mes veti. Por , rrëfimtari ma shumë s'e zgjatë ndoshta ka shkuar deri n'shamatë?! Njëfar xhaxhi Tasi seç bën o bo,boooo, Shipëria jonë edhe kështu në NATO! Përbri tij ia kthen xha Sokoli do qeshen Korabi edh Tomori, për Salen që vota me kutia i vodhi. Pse mor doktor nuk e dëgjon Ramën? Ty edhe atij, xhaja jua bëftë gjamën. Si nuk merreni vesh siç e do zakoni?! Me zënka nuk ju do n' sofër Europa, shtrëngoni duart sa s'ka qeshur bota KONKURSI ATHISARIAN Që kur na erdhi athisaria i njohur na u bë vendi na u shtua miqësia, sikur sytë e ballit na duan e na nderojnë ma shumë se çdo gjë bukurinë na vlerësojnë, në maje të gjuhës kanë" Kosovën shumë etnike" e në mendje, femrat simpatike, për ta s'ka randësi në janë të pamartuara, o nëna të fëmijëve, kryesorja t'jenë të bukura -"atraktive" "Miqtë" tanë janë emocinues për bukurinë e pëlqyeshme flasin edhe në konukrs, "atraktiviteti" i femrave shqiptare parësore t'bëhen asistente personal, "me njohje fillestare gjermanisht, apo anglisht" i tillë qe konkursi në një gazetë këto ditë

126 126 POEZI GOJORE ARBERESHE Bardha Dhrí e Kastriotit Nde podhén te malevet te Qerevanit,ce nde cuka semre rrin ngrakuome bór e mee ndeen mjegull e shi kán ka nje te jeteri vit, zonja Lén te Kastriotit kish te stisur nje keshtjell hóll e i lart,sa mjegulla ngitij qeramidhezit. Mjegulla stisi folén e folea ce stisenej ish e piksur driza ári; vét prana ce me beri in fllurome t'aretaz; zoget pra ce nxori véshit dualletin me lafshe t'árt e me krahzit te regjend. Kúr kenduon ata zogj, era,ce shkonej nde fjetat lisevet e pjepevet me qendroi e gjegjenej te kenduor ngjiellshit, t'embelór e keq t'endem, aq sa prehej e mirr vesh Bardha Dhrí e Kastriotit, nd' at hér ce rij e pjeksenej shtruome kater faqeshi. Zonja tek e para faqe me qindisi zón e saj me te gjith shater mb'án. Prana tek e dita faqe me qendisi vetehén me rrotulla kriatet. Ajo tek e treta faqemeqendisi diellin m*aq rrembazit e tij. Po tek e katerta faqe me qendisi henezen, ce mekish ajo nde pllas; e,si hena perendesh, je rrjedhur ilezish, i buftón per mbremanet nde katunde e nd' ato hora shprishura nde gjeren jét, rrij ajo ne mest atire. Neen m'i rethti mjegullen ngana hapjin krahezit ata zogj ce nxori véshit, cilet e embel po kendojin mbe vetet nga qiella e hareje shírt i mbjojin. Mbjodhi Krój Skanderbeku Mbjodhi Krój Skanderbeku bulerín e peshpekerat, ai t'mirre me ta vulí nde ce ghór te conej nuse. -Mirre,Zote,Napullitane. -Porsa kßeq nd' ate Anapul te njoma nde limonti dighen vashazit e ngrisen, e beshtjeri shpivet tona i varesen dhe vreen. -Ján te Pula me e afer. -Buleresha ghadhjare kán Bari e aranti, po te zakonuara te ghaptes, te sheshi mose me lule, i ngushtonet zemra te rrethi i malevet tàn. Dergomi Sicillie, ká se bila atje Perendi. -Ka vapa e ahjete detit e ardhur nder timba e bór zónj vash bier shendén -Por dí u ke kam te marre. Vashen e dua t'Arbresh glighie e zakoneshi. Andaj,zotra,nde e doni, te pellasi Arjanitit Katar dergomi te zonja Donike Marineza. Mori ti, bukurza ime Brodha me nje bij zoti, nde rrenjet moööezes. Erdhi molla e lulzoi, e me beri móll te embela, m´ll te embela e cukarine. U ghip trimi te m'e mbjidh, shtroi e mbjoi kesemandil, e ja dergoi s'bukurez. -Mori ti,bukurza ike, za kesemandil me móll, se t'e dergoi trimi jit. Trimi jit si illi drit, illi ce del ndaj manat e te bukure drit ben!

127 127 Disa thanje anonime *--Flas prandaj mendoj, mendoj prandaj flas. *--Mallkimi në emën të bukës, asht mallkim në emën të Zotit. *--Buka nì vervete asht dëshmia e Zotit, e bekueme dhe e shejtë kurdoherë për njerëzit. *--Kush kërkon të kapë qiellin me dorë, e kap tokën me kokë. *-- Kush mendon keq për të tjerët nuk mund të presë që të tjerët të mëndojnë mirë për të. *--Të thuesh të vërtetën asht një akt burrnie. *--Mashtrimi asht një armë e fuqisme e arrivistit. *--Një njeri arrivist nuk ka asnjë grimë ndërgjegje në vetvete. *--Gjithë diktatorët janë arrivistë të papërmbajtun. *-- Historianit nuk i ka hije të jetë mashtrues, sepse ai historinë nuk e shkruen për vete por për njerëzit. *--Nuk asht e hishme të kritikosh të metat e tjetrit kur ato i ke vetë. . *--Kritika nuk duhet te jetë denigruese por ndërtuese. *--Kritika duhet të vlejë për të ndrequr të metat e gabimet por jo për t’і acarue ato. *--Ndodh që qortimi ose kritika që і ban një miku të ngushtë ta kthejë atë në anmik të betuem. *--Asht kollaj me e thye gastarën, por nuk e ndreq ma kurrë siiç ishte! *-- Shpesh miqësia e madhe përfundon në urejtje të madhe. *--Sa ma tepër të miqësohësh aq ma teper zhgënjehësh. *-- Ai që keqpërdor mirëbesimin e mikut kthehët në i pabesë e anmik. *-- Në politikë e interes mirëbesimi të ban gropën. *--Hipokriti asht mjeshtër i mashtrimit, por kur t’i çorret maska kthehët në langaraç. *--Hipokrizia maskohet aq mirë sa merr pamje fisnikërie për të mashtrue shoqërinë. *--Hipoktrizia asht një armë e fuqisjme e arrivistit. *--Asht fatkeqësi për nj€ popull që të ketë në krye një udhëheqës hipokrit. *--Aij që nuk beson në Zotin, nuk mund t’i besojë askush. *--Të flasësh kundër Zotit do të thotë të dënosh vetveten. *-- Njeriu e mban veten në qendër të Universit, ndersa në Universin ai asht hiç. *-- Diktatorët arrijnë të verbindën se janë të pavdekshëm. *-- Diktatorët e mbajnë veten Zotën mbi tokë, në çastin e fundit kujtohën se do kalbën nën tokë. *-- Kush mohon Zotin, ka mohue vetvetën. KOSTUME TE VJETRA SHQIPTARE

128 128 ********************************* Një populi që harron e mohon të kaluemën e tij të lavdishme, ashtu dhe te hidhur, nuk mundet kurrë me ndërtue nji t'ardhme të begatshme, as mundet të zhvillojë nji kulturë të shëndoshë, e ndoshta rrezikon të shuhët fare. Revista Kuq e Zi ndjek pikërisht këtë vijë e këto kritere, duke i vu randësi së kaluemës, qoftë nga ana historike, po ashtu nga ana kulturore, shoqnore, humanitare, politike, të përmasave kombëtare. Ajo ka për qëllim të paraqesë ngjarjet ashtu siç janë, t'i rivlerësojë ato që u shtrembnuen e fallsifikuen nga pikëpamja historike, nga akademikët e historianët e indoktrinuem me idelogji marksiste. Kulturës i kushton vëmendje të posaçme, për ta rikthye në vlerat e veta të vërteta, duke ditun se diktatura komuniste, gjatë nji gjysmë shekulli, i imponoi vendit e kombit nji kulturë të huej që i kishte rrajët te "realizmi socialist” i servirun nga stalinizmi që e dëmtoi randë gjithë kulturën shqiptare, së cilës ia eliminoi intelektualët ma të shquem, me anë të krimit e të terrorit të pashembëllt. Kjo nuk duhet harrue kurrë ! * * * * * ** ** * * * * * ** * ** * * *

129 129 Bylys : Mozaikë të Bazilikës

130 130 Kuq e zi – 2014 – viti XXI Nr. 89-90 R E V I S T E K U L T U R O R E E U R O – S H Q I P T A R E RROFTE 28 NENTORI RROFTE FESTA MA E MADHE DHE MA E LAVDISHME E MBAR KOMBIT SHQIPTAR

131 131 Shqiptarve s’kanë ç’u duhën ideologjitë e hueja duke pasë një te vetmën të tynën, Shqiptarizmin, Idealin Kombëtar. THEMELUE NE BRUKSEL ME TETOR 1993 E DREJTUE NGA LEK PERVIZI BASHKEPUNTORE Myrteza Bajraktari, Robert Elsie, H.-J. Lanksch, Thanas Gjika, Frtiz Radovani, Eugjen Merlika Paul Tedeschini, Tomorr Aliko, Piro M. Tase, Arben Sebastej, Mark Bregu, Gjovalin Kola, Kastriot Marku, Visar Zhiti, Peter Tase, Lahutari Shqiptar, Shqiponja Duro, Jusuf Zenunaj ================= PAJTIMI VJETOR Belgjikë.................................40 Euro Europë.................................50 “ Amerikë, Australi.................60 “ Shqipni, Kosovë...................20 “ ================== PAGESAT Me llogari Bankare ose Postë të thjeshtë Llogari Bankare Nr. 001-2138758-81 BNP PARIBAS FORTIS BELGIQUE Adresa : Revista Kuq e Zi Rue de la Victoire, 18 1060 Bruxelles Belgique E-mail : lekpervizi@gmail.com P E R M B A J T J E * Editorial 90 Lek Pervizi ..............................................................................1 * Kontributi i krahinës së Kurbinit … Klement Miraj………………………………………….3 hinës s * Spektri i Çlirimit (vjershë) Lahutari Shqiptar ……………………………………….8 * Jehona e gjatë e diktaturës Agron Tufa…………………………………...………...9 *-Mitat Frasheri-65 vjetori i vdekjës Frank Shkreli…………………………………………..11 *- Atë Martin Prendushi Fritz Radovani………………………………………..13 *-Piktori i kampëve të vdekjës Agron Tufa……………………………………………16 * Tetova kërkon autonomi (Dervish Cara) Jusuf Zenunaj ………………………………………....21 * 25 vjet ma parë ra Muri i Berlinit Frank Shkreli .......................................................................23 * Libra nga shqiptarët në Belgjikë Redaksia..................................................................................25 * Tingëllime të Vona (poezi) Lek Pervizii…………………………………………....27 * Të huajt për Shqipërinë e Shqiptarët (fund) Piro M. Tase……………………………………….…..30 *- Thanje anonime ..................................................................37 * .Thanje për shqiptarët ……………………………..…38 *Gjëndja e mjerueshme e shqiptarve nën Turki Fotografi të vjetra……………………………………..…39 Lëxoni e perhapni Revistën Kuq e Zi

132 132 RROFTE 28 NENTORI FESTA E MBARE KOMBIT SHQIPTAR ! EDITORIAL 90 28 Nëntori 2014 afrohet me merzi të madhe sepse mbi të ngrihet spektri ose fantazma e «Çlirimit » në orvatjën e ringjalljës tij nga një grup ish komunistësh nostalgjikë, të cilit i bashkangjiten paturpësiht një varg politikanësh të kuq të dështuem, por që janë në pushtet. Komunizmi ka falimetue në gjithë botën dhe shëmbëllin e fundit e dhanë zgjedhjet e Ukrainës, ku komunistët nuk fituen asnjë vend në parlament. Prandaj manovrat e komunistëve nuk janë tjetër veçse orvatje për të shkaktue një pëçarje të panevojshme deri dhe absurde, midis patriotëve të vërtetë dhe forcave antidemokratike që vetquehen demokrate, ndërsa janë mbartëse të një kalueme obskurantiste dhe antishqiptare. Të kërkosh të veshë 29 Nentorin mbi Festën e madhe kombëtar të Pavarësisë, do të thotë të ecësh akoma pas avazit të motrës merhume Jugosllavi e tani të Serbisë, që u pa mirë se ç’motër ishte i asaj « Shqipërie » socialiste të sllavizueme. I ashtuquejtuni « Çlirim » nuk ishte gja tjetër veçse shpërthimi i një terrori të paparë mbi shqiptarët, ku vendi u mbyt në gjak e shkatërrime, burgje e kampe internimi ma zi se nën një pushtim të huej. Lufta N.Çl. paraqitej si diçka e lavdishme, me mashtrime e genjeshtra të turpshme. Vetë ai që mbahej idhulli i komunistëve, kreu tyne Enver Hoxha, më 1943, bashkë me vellanë serb ….Mugosha kishin lëshue një qarkore që gjermanët të mos sulmohëshin në asnjëmënyrë. Por të vritëshin e të zhdukëshin nga faqja e dheut e gjithë shtresa e vjetër e familjëve të mëdha patriotike, me intelektualë të çdo drejtimi, që kishin studiue ne vendet peredimore. Kjo i dha shkas që ajo lufta N.ÇL. te paraqitej lavdi plote me rrena të neveriorshma, sa që ai që u quejt « Çlirim i Tiranës, u paraqit nga Akademia komuniste si një beteje epokale ku na qenkëshin vra mbi 3000 gjermanë. Pra një mal me gjermanë midis Tiranës. Ky është shembëlli që vulos fallsifikimin e të gjithë betejave të tjera të paqena, pra një fallsifikim fund e maje të historisë së asaj periudhe « heroike » pa heroizma përveç sajimëve e shpifjëve të historianëve dhe të Akademisë së partisë sllavo-komuniste shqiptare. Pikërisht për këtë lidhje mish e thue me « motrën » Jugosllavi, që komunistët e Shqipnisë vendosën të bejnë festë kombëtar atë 29 Nëntor që ishte festë kombëtare e asaj Jugosllalvie që po ja bante varrin Shqipnisë duke e asimilue ne Federatën e saj, me në krye Titon, dhe këlysh pas tij Enverin. Këto që shkruhën këtu nuk janë fjalë kote ose të shtyme nga mllefi ndaj komunizmit që na mbajti 45 vjet të syrgjynosun si mos ma keq dhe që kreu masakra të papara mbi ne dhe gjithë popullin shqiptar, pa dallim, familje të mëdha, intelektualë, burra shteti dhe popull të thjeshtë. Ku popullin, në emnin e të cilit flisnin (pushteti popullor) e katandisën me një kothere bukë misri që nuk e shponte as plumbi. Ndërsa vetë komunistët gëzonin të gjithë privilegjet e mundshme e të pamundshme në kurriz të atij populli që i kishin premtue lugën e florinit dhe e kthyen në epokën e lugës së gurit. Si mund të quhet « Çlirim » një e tille farsë teatrale të një lufte të paqenë, që « Çlirimin » e vaditi me gjak shqiptari, duke vra e pushkatue shqiptarët pa mëshirë që nuk e kishte ba asnjë pushtues i huej (perveç turkisë). Të vjen çudi se ku i morën këto huqe barbaren nga muzhikët e Stalint apo nga jeniçerët e Sulltanëve osmanlli ? Si nga njena anë si nga tjetra veç se shqiptarve ju ranë mbi krye masakra të tmerrshme, qe fatkeqësisht po ka nga ato të luejtun menç t’i quejnë vepra të mira e paqësore, ndërsa derdhej gjak viktimash të pafajshme shqiptare. Kështu i erdhi « Çlirimi » LEK PËRVIZI Shqipnisë së mjerë. E tash ,ne vend që të mbahet zi për atë epokë mortore, na u dashka edhe me ia festue krimet e tmerret që i shkatoi vendit tonë, duke zbatue politikën e anmiqve shekullorë, dhe kremtue festat e tyne e mohue Festën e madhe kombëtar të 28 Nëntorit. I nënshkruemi jam dëshmitar, kur 28 Nëntori nisi të mbahët në hije e të mos përmendet, veç sa për sy e faqe si datë, e jo tjetër. Sepse duhej të ngrihej mbit të festa sllave e 29 Nëntorit e veshun me fjalën « Çlirim » për me rrejtë e mashtue popullin,, kryesisht rininë, se historia e Shqipnisë fillonte me « Çlirimin » e 29 Nëntorit 1944. E kaluemja do të përmbysej, prandaj duhej të zhdukëshin gjithë familjet e mëdha dhe figurat e shqueme patriotike që kishin shkrue historinë e Shqipnisë dhe shpallun Shqipninë të lirë e të pavarun nga pushtimi 500 vjeçar osman. Veç pas 50 vjetorit të pavarësisë sikur u la që të shkruehj në parullat, « Rroftë 28 e 29 Nëntori » ndërsa festohej me madhështi (parada, fjalime e fishekzjarre) vetëm 29-ta. Tashma 28 Nëntori lihej në hije si varfanjake e jetime. E them me bindje, sepse e kam përjetue gjithë atë kohë qyshë fëmi që u mbusha me mend e deri tashti që jam mbi 85 vjeç, E njoh nga afër historinë e Shqipnisë. Tashti gjithçka po deformohet e fallsifikohet, në garë kush e kush trillon e rrenë ma tepër, qoftë komunistët apo dhe legalistët që nuk lajnë gënjeshtër pa sajue me heroj dhe heroizma të paqena. Nuk ka ma fatkeqësi për një popull se sa t’i fallsifikohet historia, të cilën ai populli e njeh shumë mirë se ka qenë i përfshirë në të. Por disa historianë të indoktrinuem, qofshin komunistë ose legalistë apo ballistë etjera rryma politike, nuk e kanë fare për turp të sajojnë e trillojnë gjana të paqena dhe të naltësojnë heroj të paqenë. Vetën e tyne tupërojnë dhe koha ka me i dënue për mashtrimet, deformimet e fallsifikimet e tyne neveritëse. Shqiptarve u mjafton 28 Nëntori si festa ma e madhe mbarëkombëtare dhe e përjetshme. Prandaj brohorasim : Rroftë 28 Nëntori Festa (1) e Flamurin dhe e Pavarëìsisë.

133 133 ISMAIL QEMALI Patrioti i madh që shpalli Pavarësinë me 28 Nëntor 1912. Kryetar i Qeverisë së parë të Shqipnisë së Lirë e të Pavarun. NIKOLL KAÇORRI Krahu i djatht i Ismail Qemalit dhe Nënkryetari i Qeverisë së Vlorës NAUM VEQILHARXHI Nismetari i Rilindjës Kombëtare PETRO NINI LUARASI Patrioti që hapi shkollën e parë Shqipe më 1887.

134 134 Nga At Klement Miraj: Kontributi i krahinës së Kurbinit per çastjen komtare.1 Klement Miraj Krahina e Kurbinit xê nji faqe të bukur n’historín e rilindjes komtare. Prej ksajë krahine Kryekreshniku i ynë Gjergj Kastrjota pat nji pjesë të mirë t’ushtrísë së vet per te dermue fuqín sulmuese. Në Kurbî, AT ATE KLEMENT MIRAJ sikurse n’asnji vend tjeter, kallxohen prejë pleqve ndollje e legjenda të ndryshme rret luftarve e adventurave të Skanderbegut ndollë në kto vise. Kallxohet per shembull se kur kthei Skanderbegu në Shqypní rá në Skuraj tu Kokë Malqi, njeri me shum randsí n’at kohë, e gjetë ktê tue lavrue token e, puna e mbarë i thotë ktí, ti qi çon dhé! Koka, megjiththse nuk e njifte, tu e pá at farë burri, u kujtue se kush ishte, e ja pret me j’herë: të marë paç i Zoti i Dheut! Koka e priti Skanderbegun me nderime të mdhá e ku me kshille, kû mr drejtime i dha letsí e ndimë të madhe. Në kohen e zotnimit turk banorët e ktí vêndi, i shofim se të shumën e herës marrin pjesë me kryengritas tjerë të krishtênë nder lvizje per lirín è Shqypnís. Nji i Kurbijas, Emzot Mark Skura, kryeipeshkvi i Durrsit, Françeskan, i qiti punë per do vjet të mira Qeveris Otomane në shekullin e XVII. Numri i kryengritasve nen drejtimin e ti mrrín në 15.000 vetë. Kur në Kongresin e Berlinit vjetin 1878, Shtetet e Mdhá t’Europës i lshojnë disá toka shqyptare Sllavit, Kurbijasit, bashkë me Mirditas, nen kryesín e Prenk Pashës, turren në mprojtje t’Ulqinit e të Tivarit. Por Kurbijasit dahen në shêj per atdhedashtní sidomos kohën e mbrame të zotnimit turk. Kta janë nder mâ të parët në Shqypní qi vjetin 1906 nen kryesín e Gjin Pjeter Pervizit i vên pushken Turkut per të rujtun zakonet e veta e per të fitue edhe nji lirí mâ të madhe. Gjin Pjetri, Plak i parë nder 45 Pleqt të rajonit të Krues, burrë i urtë, trim, besnik e bujar i frymzuem n’atdhetari nga dy atdhetarët e mirnjoftun të Shqypnis: At Shtjefen Kostandin Gjeçov, vra tradhtisht e mizorisht nga Serbt në Zymb afer Prezrendit me 14 Tetuer 1929 e Emzot Nikoll Kaçorri fam. të Durrësit mendote me gjetë shkajkun se si me e çue popullin pésh kundra qeverís turke e me fillue dalë nga dalë, tue u lidhë edhe me krenë të tjerë të Maleve me bâ nji levizje per me fitue pamvarsín kombtáre. Edhe rasa nuk vonoi me ardhë. Kajmekami i Krues tue dashtë me e drydhë pak lirín qi gzote rajoni i Krues, thirri Krenët e kasjë krahine e me to formoi një Myshlyz idare ose Komisijon. Prejë ktyne 6 ishin nga katundet : Gjin Pjetri, Llesh Marka Kola (Milot), Pjetër Vathi (Laç), Paj Bega (Gjonëm) e dy tjerë e 6 gjashtës ishin nga qyteti i Krues. Ktyne Kajmekami u ep urdhen me pague taksen (xhelepin) e lopve. Gjin Pjetri me mzi çë pritri me i ardhë kjo rasë. Bân per vedi antarët e komisjonit (të katundeve), të cillt lidhen me e qitë sejcilli tharmen në vend të vet e, për me i a mrrit mâ mirë kti qellimi dajnë me bâ nji mbledhje, e cila bâhet në katundin Gjonem, kû dy elementat Musulman e Kristjan, të rajonit të Krues, lidhen me besë mos me e pague taksen e lopve e në rasë se qeveria do të merrte masa shternguese në ndonji vênd a katund me u lshue të gjithë me armë e me i dal zot. Kajmekami i Krue informue për besë qi u lidh në Gjonem, perdorë propaganden, me anën e agentave te vet, n’elementin musulman 1 Shënim i redaktorit. Artikulli me të njëjtin titull është shkëputur nga revista Hylli i dritës, Vjeti XIII/1937, Nr. 11, Nanduer 1937, f. 561 - 564; Nr. 12. Dhetuer 1937, f. 606 - 613. e në’anë tjeter , tue marrë me vedi nji detashment te rregullt me nji Mylazim emnit Ibrahim Beu, pa pritmas turret ne katundin Zhejë, ku mbsi xen e lidhë Plakun e katundit Geg Pirolin me disa shokë, vehet me zbatue urdhnin e qeveris me perdhuni. Zheja i lshon kushtrimin rejonit të Krues,. Turret Gjin Pjetri si shqype me 300 vetë në Zhejë, i qet rrethin nizamit e me’jherë fillon luftën, vriten në pushkë të para 2 vdekë e shum varrue. Detashmenti, 100 vetesh kje në rrezik at ditë me u tuirshê krejt por per fat të mirë të tí ndolli afer Kullave t’Hajdar Ag’Bejlekut, u híni mbrenda e u ngujue. Lufta ngiati 24 orë deri sa do gjindarmë graduarë të krishtênë, të cillt ndodjëshin neper Merqeze të rejonit lshohen e u hín ndërmjet. Bâhet nji armë-pushim, ndeshen perfaqsuesat e të dy anve në nji livadh , ku u vendue : 1.Me lirue Geg Pirolin me shokë. 2.Me dalë Kajmekami me detashment nga Kurbini i perciellun deri ne Krue nga gjindarmët graduarë. 3.Mos me u kthye mâ në Kurbí. Ne ket luftë nuk muer pjesë kerkush nga elemnti musulman: kshtu, mjerisht, qeveria me at programin e zakonshem të vetin ; divide et impera ,[përçaj e sundo. Shënimi im K.M.] i a kishte mrritë qellimit tuj dá vllan prej vllaut e tuj lokalixue levizjen në Kurbî në pjesën kristjane. Qeveria per mos me e humbë prestigjin e vet faqe popullit, do ta zbatote urdhnin e taksës. Në prendverë të v. 1906, forcoj garnizonin e Krues me një regjiment ushtrar të rregullt ndën urdhnin e nji Mirallaj, me topa, mitraloza, etj. Krénët musulùanë të rajonit të Krues, tue pá se Kruia u forcue e tue ditë a me të mirë a me të keq qeveria nuk do të vonote pa e zbatue urdhinin e vet lajmojn popullin, (musulman) me u mbledhë në nji ditë të caktueme në Krue ku bashkohen kund 500 vetë t’armatosun e i luten Mirallajt me i lanë me hî n’kalá ku ishte telegrafhaja, per me i lutë telegrafisht Mbretit në Stambollë me u a falë taksen e lopve. Mirallaj u pergjegjet: zgidhni 5 vetë e t’hîn në kalá. Nuk pranon populli friget të most të xihen e te mergohen 3 (3) )ta 5 vet por lypin me hî të gjith. Mirallaj dyshon për ket nzitim e ngurrim të popullit edhe tinzi mundohet me u aqit rrethin e me i xanë. Populli heto levizjen e ushtarve edhe turret nga të tana anët me hikë. Nizámi n’at hikje qet batare dhe i vret dekun 28 vetë. Mbas disa ditësh krenët kthejnë rish në Krue edhe deklarojnë se i shtrohen n’êmën të popullit urdhnit të qeveris me pague taksin. Kshtu Gjin Pjetri me të vett u izolue e mbi té do të shperthete pezmi i qeveris. Kajmekami muer e dha sa mujti me i hullë Krenët e Kurbinit me anë t’agentave të vet: tue pranue s’mbramit deri taksen e nji të vetmes lopë për katund; por Gjin Pjetri me shokë refuzune çfardo takse e pagese, edhe tue e ditë se mbasi elementi musulman u dá nuk do të vonojte fuqia e Krues me e msye Kurbinin, dajn me bâ nji mbledhje e me lidhë nji besë edhe mâ të fort. Mbledhja u bâ në katundin Delbnisht ku Gurra e Kryeipeshkvit pranë Pallatit Kryepeshkvnuer me 5, 6 e 7 Gusht 1906 kû u bâne do kanune e nji farë rregullorje e cila mundet me u pá në « Kanunin e Lek Dukagjinit » faqe 129, veper monumentale e At Shtjefen Konstantin Gjeçovit, të cillen veper e botoj Shtypshkronja Françeskane vjetin 1933. Adsistojnë në ket mbledhje edhe Emzot Nikoll Kaçorri e A. Shtjefen Kosnstantin Gjeçovi. Programin e qellimin e vertetë të ksaj levizje, jashta ktyne të dyve e të Gjin Pjetrit nga Skuraj, e të Llesh Marka Kolës nga Miloti e Pjetër Vathit nga Laçi, tjetër kush nuk e dite. Kta kishin per qellim pamvarsin e atdheut, në shpresë se do të perkraheshin dikúr edhe nga tjera vise të Shq Në muej të Shtatorit Mirallaj msýni Zhejen me sa ushtri, topa e mitraloza, qi pat, e kshtû filloi lufta per të dytën herë.

135 135 Në luftim të parë u vrá Pashk Pjetër Piroli. Gjin Pjetër Pervizi, të nidemen ushtimen e pushkve e të topit, rrâni me të vett në ndimë të Zhejës. Banorët e Zhejës, të Laçit e të Milotit, tuj lân gjâ e mâll nder shpija, vetem robve u dhan malin, masi e shifnin se nuk mund do t’ishin të zott me e qitë me një ushtri të rregullueme: si edhe njimend ndolli. Ushtrija në pak kohë zaptoi Zhejen, Laçin e Milotin, tuj plaçkitë e rrenue gjithshka gjet; ndersa kullave, e deri ksollave e múllijve u dha zjarmin. Gji Pjetri, për arrsye, qi permendem heren tjeter, majti si nji defenzive elastike ndaj fuqí së ushtrísë tyrke, qi ishte 8 herë mâ e madhe : e vertetë se bâte ndoj luftim herë ktû, herë atje, mâ fort naten se diten, por gjithmonë tuj i ruejtë fort te vett, e tuj trazue e damtue pa da anmikun: sikurse pat bâ me Turq, e shi nder kto âna, Fatosi i Krûs kreshnike, Gjergj Kastrijoti. Por mjerisht, me gjith se kushtrimi i ti ishte lshue e ushtote edhe jashta Kurbinit, kurkush nuk iu gjegj e met gjithmonë vetem në shpresë të krahnorit të vet e të vetve. Me ndimë t’artiljeris mûjt ushtrija tyrke me i u kapë edhe malit, sado qi me bjerrje të mdhá : në krye të gjashtë muejve híni n’Urdhazë, kû u dha zjarmin gjith mullarve të kashtës e të sanës, mâ fort per me u shti mnér e panik kryengritasve. Ndërkaq, nji çetë civilash tradhtarë, tuj u prí ushtarve tyrq, mûjti me u kapë hajnisht naten në Skuraj, ku i dha zjarmin me vojgurit kullës të Gji Pjeter Pervizit. Mirallaj gadi se s’duel meç prej gzimiit tuj pa flakën mbi kullë të Gji Pjetrit; edhe i ngîm me kaq, dau mos me djegë tjera shpija në Skuraj; largoi ushtrin, edhe u drejtue per Milot, tuj lânë nji shumicë ushtarësh e mushkash, vra rrugës e neper mal. Veç as në Milot kryengrîtast nuk ia danë gazepin, por, tuj e ndjekë gjithkah per gjurmë, e bânë me u shy deri ne Krú. Kajmekami i Krús i çoi fjalë rishtas Gji Pjetrit me u dorzue, tuj i premtue në ket rasë, se taksen e gjâs së gjallë, dote me u a falë : por Gji Pjetri nuk e pranoi as ket qyshk ; dote dishka ma tepër. Së mramit, tuj pá Qeverija tyrke, se Gji Pjetri nuk lodhej në kurrnji mndyrë, dau me ia lânë pleqnìn njaj komisjonit fort mâ të pershtatun, edhe ia lshon punën në dorë Valìs së Shkoders, i cilli trajton nji komisjon per ket qellim, të perbâm prej Shan Dedës të Ded Jakupit, qi aso here ishte koçobashi i elementit katolik në Shkoder, prej Brahim Effendi Qorrit etj., edhe ket komisjon e çoi në Milot. Ktû komisjoni me daten 29 Prill 1906 u ndesh me Gji Pjetrin e me të tjerë Krenë të Kurbinit, e mas sa bisedimesh të bâme, u vendue pagja, me kto pika : 1. – Falja e taksës së gjâs së gjallë ; 2. –Lirija e plotë nder zakone per Kurbî ; 3. –Falja e pergjithtë për të tana fajet ; 4. –Nalimi per kryengritas mos me trazue gjendarët, ushtarët e as npunsat e qeverís; 5. –Shperblimi prej ane së Qeveris për dame, plaçkë, djegëje shpijash, etj. Edhe kto qyshke kjenë pranue prej të dyja palve. Nderkaq me 3 Maj të gjith pjestarët e familjeve te kryengritasve u kthyen nder shpija të veta. Mjerisht veç kto qyshke nuk u majtën prej qeverije, e posaçe e dyta e e pêsta, kjenë thye shi n’ata të parë prej soje, ke, të thuesh, kurrkuej nuk iu dha damshperblim, për posë ndo’i paradhânjës krejt të vogel e krejt të veçueme e ke nuk duroi që të qeveriseshin mas zakonit te vendit, qyshse, kúr, Pal Ndue Lleshi vrau në besë të bajrakut Marka Ndue Gjetanin, të dy Delbnishtas- e u bânë edhe tri vrasa tjera per kto gjaqe. Gji Pjeter Pervizi me Krenë, si besën qi kishin lidhë me 5,6, e 7 Gusht 1906, u dogj shpijat guzimtarve, por qeveria i zûni tradhtisht Gji Pjetrin, Llesh Marka Kolen e Pjeter Vathin edhe i majti në burg të Durrsit 9 muejë; e, mos të drote prap Kurbinin, ndoshta edhe kje tuj tretë në mërgim. Sidomos mas ktij burgimi e posaçe pse qeverija nuk u ndej qyshkeve të vûme në Milot, Gji Pjetri nuk pajtoi mâ me Turkì, me ket mendim te prém e të thuejsh, nder t’gjitha kto lvizje, pat gjithmon me vedi t’gjithë Krenët e Kurbinit. Krahi i dhjatht veç i Gji Pjetrit në çdo rasë mund të thirrej Llesh Marka Kola, i cilli me gjith dy vllazent e vet Deden e Gjinin, përbuzi çdo interresë vetjake materiale, - merrshin rrogë mujore te tre zbashku gadi 10 Lira turkut – (4) edhe u bâ mâ i madhi kundeshtár i qeveris tyrke. Don theksue se edhe kur muhamedanët e Krús iu shtruen takses së xhelepit, të gjith gjëndarët e krishtênë dhanë dorhekjen prej sherbimit e shkuen e u bashkuen me kryengritas. Ndersa don diejt se edhe kur qeveria u pajtue me Kurbî, u a fali taksën edhe muhamedanve. Kjo kryengritje kje si nji kushtrim paralajmues i njatyne lvizjeve rândsiplote qi nollen mas 4 vjetsh nder Male të Mdhá, prej Lekve të Hoti e të Grudës, e marë Kelmendit, me qellim qe me shkundë Shqypnin njeherë e pergjithmonë prej zgjedhe qinvjeçare otomane. As rreth kohës s’atyne lvisjve, Gji Pjeter Pervizi, si atdhetár i flaktë e i painteresë e të tanë entuziazem qi ishte, nuk ndêj me duer n’î, por tuj u vû në të perpjekun e në mârrveshtje me çeten e nacionalistave të vertetë shkote gjithnji tuj gatue Kurbinin per realizimin e idese së pamvaresis komtare. Kulla e Gji Pjetrit në Skuraj, u bâ qandra e nacionalistave dhe idelistave të njimendte të Shqypnis së Mjesme, të cillit vishin s’i ditë për ditë me u perpjekë me tê per çastjet mâ të kaperthyemet rreth pamvarsís së Shqypnis. Ndër kta janë për t’u permendë posaçe : Toptajt, Abdia, Hamidi e Fuadi; Refik Topija e shum Kruetanë me randsi. Shi në kullë të Gji Pjetrit u vendue fillimi i lvizjes nder kto âna, tuj u dá qi mâ së parit të msyhej garnizoni i Krûs. Nacionalistat i rán Krûs dhe e majtën 5 dit të rrethueme. Garnizoni tyrk u myll ne kshtjelle, masi as ushqimi as municjoni s’i mêngote, por fuqia tjeter ushtarake u damtue keqas, deri sa s’mramit u vû në të hikun. Gjin Pjetri me Kurbijas i lêhej gjithmonë príja, pá i bâ kund lak thêmra, pa iu tutë syni aspak. Edhe në luftën e bregut t’Matës, ku met Llesh Nik Daka e Zef Harapi me shokë, Gjin Pjetri muer pjesë të gjallë nder luftime. S’ngiati shum e plasi lufta balkanike. Marë Shqypnija, të thuejsh, u zaptue prej beslidhunsh balkanas; vetem Shkodra, tuj u rrahë pá dâ me topa, u bâte mâ të mramen qanderr Serbve e Malazezve. Në qiellin e lirë të Vlonës kreshnike, valvitte lumnisht flamuri i Shqypnis së librueme. Hasan Rizá Pasha, komandant i përgjithshem i ushtrive anadollake në Shkodër, bâhet me diejt se Shqypnia po delte në vedi; edhe tuj pá përnjimend se Shkodra për Turkì kishte marue, e se a heret a vonë do të zaptohesh prej beslidhunve, hìn në marreveshtje me nacionalistët e vertetë të Shkoders : Emz. J. Serreqin, A. Gj. Fishtën, Rizá Danin, etj, per me u lshue kushtrimin viseve tjera mâ të largta të Shqypnis, per me u rá mas shpine Serbve e Malazezve, se me ‘i herë do të rrite gadi me ngreh me dorë të vet Flamurin e Shqypnis në kshtjellin e Rozafatit, për me u lshue me’i herë mrapa prej gjytetit të rrethuem kundra anmikut, qi e kishte çarkue. Hapen letra, shperndahën urdhna me kater ânet e Shqypnis, e Gji Pjetri në marrëveshtje me nacionalista të Krûs, bân nji mbledhje në Marmsheqe (Kurbî) edhe aty lidhet besa me u rá Serbve në gjytet t’Krûs. Kjo besë u lidh edh në Mat. Ahmet Beg Zogolli, dergoi në Kurbî Abdurrahman Matin për me lidhë besë me Gji Pjetrin. Por mjerisht ndërsa bâheshin lidhje e kto perpjekje nder vendet ma me rândsi, Esad Pashë Toptani shtîn e vret Hasan Rizán në Shkoder, e kshtu si komploti, si lvisja per me u rá pá pritë Serbve deshtoi; e me të, deshtoi edhe dishiri per nji të pertrim të shpejt e të plotë të vetqeverimit të pá dangë e ngatrresa. Mas ksaj vrase Esadi muer komanden e ushtrive tyrke në Shkoder, e menjiherë ua dorzoi gjytetin Malazezve ; ndersa ai vetë me gjith ushtrin tyrke u rras në Durrës, kû menjiherë u vû me realizue andrrën e vet qesharake per krijesë të njaj Shqypnie të lirë, të Shqypnis së Mjesme, prej lumit të Mat e deri në Shkumbin.

136 136 Kah marimi i Prillit të 1913 merr Gji Pjetri ket leter2* prej Abatit të Mirditës, Êmzot Prend Doçi: Parsimit Shqypnisë Mysylman e Kristian Zotnië t’Parë Fejet, Oxhaqe, Krenë e Bajraktarë, Kujdesi qi bashkë me Juë, kena per t’mirët t’Ardheut n’a ep zemer me Ju lshue fjalen t’mblidhena e t’merrna vesht me shoqi-shoqin. Ja sod ja kurr! Neve n’a lypet t’jena m’nji mênde, m’nji fjalë e m’nji besë per nji Bajrak e per nji sundim t’Shqynisë marë. Per vênd të Mledhmes kena zgjedhun Troshânin n’Zadrimë, per ditë t’Mledhmes kena shênjue t’Shtunden me 3 Maji 1913. E u lutena m’êmnit Atdheut t’urdhnoni e t’shifena atë ditë m’atë vend. N’Orosh, me 23 n’Prillë 1913. Dom Prênn Dochi d.v. Abati i Mirditës Kapidan Marka Ghoni v.v. n’Êmnit t’12 Bairakve Dr. A. Sadeddin d.v. m’emnit t’Prenk Pashës. Gji Pjetri e pranoi me gjith gzim grishjen ne ket Mbledhje e cilla, nuk u bâ, si thotë letra në Troshan, por s’dihet se për ç’arsye në Kallmet. Gjini, tuj e diejtë se Esad Pasha, nuk e dote nji Shqypní të madhe, e se në Durrës ené nuk ishte ngrehë Flamuri i Shqypnis, kurr nuk iu përkul Esadit, me gjith se Kurbini pershihej n’at zonen qi andrrote Esadi. Për mâ tepër Gji Pjetri, tuj perbuzë premtimet e deri kercnimet e mdhá të tijat, shmanget kryekput prej Durrsit e merret vesh me krahininat e Shkoders, të Lezhës, etj, qi përpiqeshin për pamvarsin e marë Shqypnis; e prej nacionalistash shkodranë muer edhe nji Flamur Shqynijet, punue per bukuri, mas giaset prej Stigmatineve të Shkoders edhe e ngrehi mâ i pari në Milot. Mjerisht, me gjith kerkesa të bâme, nuk mund e hetova me siguri datën e suguri daten e sugurtë të ngrehjes së Flamurit në Milot; por dihet sugurisht se ndolli a përpara se me hí Mali i Zi në Shkodër, a ndersa ushtrija malazeze gjindej në gjytet. Ky Flamur ruhet gjthnji si nji rrelike shêjte në shpin e Bajraktarit të Skurajt. Gjin Pjetri, i vûni roje të madhe ktij Flamuri, - 36 vetë do t’a ruejshin, me pushkë në dorë, si naten, si diten. Ndërkaq Miloti u bâ qânderr e forte kundra aspiracijoneve te flligta t’Esad Toptanit, e Kurbini mare me Gji Pjetrin në krye, u majtë tok per rreth ktij Flamuri, tuj i ndêjë në beh çdo sulmit a kercnimit prej anës s’Esadistave. Tuj pá Esadi se Gjini nuk lidhej kurrsesi dergoi në Milot nji delegacjon prej Durrsit, tuj i premtue Gji Pjetrit shuma të mdhá të hollash e tuj i u lidhë me i a majtë aj vetë nji fuqí 500 vetësh me ká 100 fr. ár në muej, etj, por Gji Pjetri nuk pranoi kurrnji qyshk. Çoi së mramit nji fuqí të madhe nen komanden e Ali Fehmi Kosturit, per me zânë Gji Pjetrin a gjallë a dekun: por, kúr komndanti mrrini në Shullaz afer Milotit me ushtri, i telegrafoi ngutsisht Esadit tuj thane se pá derdhë gjak shum nuk mund të shtihet në dorë Gji Pjetri. E pau atbotë Esadi se nuk mûjte me e qitë kurrsesi me ket trim e fatos, prandej, tuj drashtë edhe të mos ndezej nji luftë e papritun në zonen e ti, dha urdhën të tërhiqej ushtria mâ parë në Krû e mandej në Durrës. Mjerisht nuk ngiati shum e ky farë trimit, mas njaj udhtimi të giatë qi bâni nder rrethe të katundeve të Kurbinit, u smû randë, e prej ksaj smundje edhe diq në shpí të vet me 25 Fruer 1914, tuj kênë 52 vjetsh, i kjám e i vajtuem jo vetëm prej të vetve e prej atyne qi e njoften, por deri prej kundershtarve e anmiqve të vet. * Kjo leter-dokument m’u dorzue mue prej Pal Gji Pjetër Pervizit, biri të Gji Pjetrit, ruejt prej si në shpi deri me sot, porsi (5) nji rrelike, sado qi pak e shkyeme në mjedis. Pak para se te vdista kishte pas thânë tuj fshâ : « Nuk po me vjen keq se po des, por me vejn keq se nuk po mrríj me e pa Mbretin qi po na vjen në Shqypinë e lirë e të bashkueme ! » E qe shka shkruete në dekë të tij perpara 23 vjetve kjo e Pertkohshme, Vj. I, Nr. 7, fq. 223: “…Gji Pjetri i u dhimt gjjithkujë. Ka kenë burrë i mirë besnik e shqyptaar i vertetë. Para ndandë vjetsh luftoj tundra Qeveriës Ottomane per t’drejta t’veta e i gjallë nuk i rá n’dorë edhe atëherë, kuur ushtria i dogj shpiën e ja rrënoj t’gjithë gjâ e pasunin. Kshtù edhe nder màa t’parët Shqyptarë kje qi duel komitë për lirië t’Shqypniës. Bashkë me Gjeto Cokun vojt n’Lezhë e ngrefi flamurin e Shqypniës, e sa kje vetë gjallë, majti pagjën e qetien n’bajrak t’vet. Kurbini marë shkote mas fjalës s’tii, e kje i çmuem edhe prejë annmiqsh t’vet. Dera e tii kaa kénë gjithmonë dera e Zotit e e miqve. Nieri fejet, burrë fjalet e Shqyptaar pùnet, ka me kenë permendë gjithmonë me nderë prejë t’gjithve, e nami i tii vonë ka me u harrue në Shqypni.” Kurbijast edhe mbas dekës së Gji Pjeter Pervizit vijuen gjithnji në program të tij; luftuen në Durrës për me i dal zot Princ Wied-it, luftuen kundra Haxhi Qamilit, i cilli rishtas e dogj e e plaçkiti Kurbinin. E ktê e dishmote ky vetë sidomos kur kje burgos në Durrës prej Esadit, tuj u ankue per dam te madh që i kishte pertrí elementit kristjan të Kurbnit. E ktê e ankoi tuj u lypë hallalin edhe para Llesh Pjeter Vathit e Nikoll Kol Mhillit prej Laçit. Nder kto kohë në çeten e nacionalistave ishte Ali Dervishi i Gjonmit, qi kje djeg e plaçkit së tjerët Kurbijas, masi pat luftue krahas me ta kundra Haxhi Qamilit e Esad Pashës. Vjetin 1916 Llesh Pjetër Vathi e Nikoll Kolë Mhilli, t’cillt kishin kene nder mâ të mirët luftar per rreth Gji Pjetrit, që nder lvisjet e para, xëhen, burgosen e së mramit edhe treten në mergim prej Esadit n’Itali; bashkë me ta kje dhe një prift i ri, D. Dedë Kamberi, i delbnishtas, i cilli, prej vuejtjesh e psimesh te mdhá nder burgje të Durrsit e t’Italis, diq shi n’at vjetë, i shkrim prej tuberkolozit. Ky âsht, në dy fjalë, fatosi i Skurajve, Gji Pjeter Pervizi, qi kto lvisjet e vuejtjet, qi psoi, si në kontribut per pamvarsi të Shqypnis, krahina e vogël, por kreshnike e Kurbinit. Laç-Sebaste, Nanduer 1937. P. Klement Miraj, O.F.M. Famulltar i Laçit. Dy fjalë për Atë Klement Miraj I formuar në shkollat e Skkodrës ndoqi e mbaroi të lartat për teologji në Graz të Austrisë. Mik i ngushtë i Gjergj Fishtës, Anton Harapit, Martin Sirdanit etj. Intelektual i lartë u muer me shkrime të ndryshme. Kohët e fundit famultar në Laç e Bizë, u njoh me historinë e krahinës së Kurbinit dhe mori te dhana nga vete luftetarët që udhëhiqëshin nga Gjin Pjetër Pervizi i Skurajt. Më 1945 arrestohe e torturohet shtazarisht. Denohet 20 vjet e vdes si pasojë e torturave në burgun e Burrelit At Klement Miraj ka jetue do kohë si famulltar në Laç të Kurbinit. Përveç detyrës fetare, si intelektual i lartë ai asht marrë edhe me shkrime mbi historinë e krahinës së Kurbinit siç e tregon ky që paraqiëm sipër, kushtue kryesisht patriotit e luftetarit Gjin Pjetër Pervizit. E paraqitem shkrimin ne formën gjuhësore origjinale, ku besojmë se lexuesi s’ do te gjejë vështirësi. Ky shkrim na ka ra në dorë vonë, dhe menduem që me rastin e 28 Nëntorit ta paraqesim, duke qene se flitet per një kryengritje të randësishë popullore e udhëhequr nga Gjin Pjetër Pervizi, figurë e shquar e Rilindjës që Diktatura komuniste kishte hequr nga faqet e historisë nga mbiemri Pervizi, i një famimje të madhe patruiotke dhe që lidhej edhe me nipin e tij, Gjeneral Prenk Pervizi, i cilësuar armik i betuem i regjimit komunist.Historia ndjek rrugën e vet dhe çan përpara duke i kapërcye pengesat artificiale qe ngrihen nga elelemente te dyshimte që asht turp të quhën shqiptarë

137 137 L. Pervizi - Luftëtar malësor, Pluk, 1989. Ruhet nga një familje shqiptare në Suedi.

138 138 Lahutari Shqiptar SPEKTRI I ÇLIRIMIT Spektri i « Çlirimit » ngrihet mbi Shqipninë, Hukubet, mbytës e gjakatar, Që mbi shqiptarët bani kërdinë, E Shqipninë e ktheu në një varr. Fjala “çlirim” kot asht shënue, Se komunistët mbollën t’madh terror, Liria veçse keqas u poshtnue, Prej një të përbindshëm diktator. Shpirt katil, sadist e gjakatar, Bir і Stalini tuj e quejt veten, Krime kreu mbi t’shkretët shqiptarë, Të pafajshmëve tuj ua shue jetën. Dogji, vrau e preu ky far katili, Sa deshi, burra shteti e patriotë, Aq antshqiptar ishte ky bandilli, Sa që tmerroi mbarë një botë. Me gjak t’kulluet shqiptari i vaditi, Sokakët e Tiranës n’emën të « Çlirimit », Me qindra qytetarë në burg i qiti, Mbi të cilën pëshoi i randë dënimi. Çlirimin Shqipnia s’e njohu fare, Veç njohu hekur e zjar dhe terror, Ma përdreq se në kohët barbare, Ma keqs se çdo pushtues mizor. Të tillë Çlirim nuk njohu shqiptari, Veç një pushtim me krime të tmerrshme, Që s’i kish ba fashizmi as gjermani, As pushtues tjetër n’koh’ ma t’hershme. Çlirimi i sajuem nga Moska e Belgradi Mbas qerrës tyne tuj shkue Enveri, Me këshilltarë Popoviç e Mugosh sllavi, Ish një Çlirim krej fare për seri. Një vale mortore e përfshiu Shqipninë, Vendi u kthye në një vorr vigan, E humbi krejtësisht atë lirine, Që і premtohej n’çdo parullë e slogan. Kundra fesë u ngrit njaj diktatori, Shpalli shtetin ateist, mohoi Perëndinë,, Klerikët i qiti fare, krejt і korri, I pushkatoi, mbi ta bani kërdinë. Të pafajshmit i përfhiu në dënime, Familje të tana, pleq, gra e fëmi, I degdisi me mija në internime, Krijoi Tepelenën, kamp-ferrin e zi. Vdiqën si miza qindra fëmi, E pleq e gra, krijesa të pafajshme, Ku kishte ma të madhe mizori, Ku kishte krime ma të hatashme ? A i thonë « Çlirim » kësaj baterdie, Që u ba mbi popullin e arbërisë, A і thonë “Çlirim” kësaj fatkeqësie, Që pllakosi mbi trojët e Shqipnisë? Jo, jo kurrë, asnjëherë shqiptarët Nuk do ta njohë këtë “Çlirim” të kotë, Që kan shpikun komunist’barbarët, Për të mashruue e rrejtë një botë. Na qohën tash do nostalgjikë të mjerë, Komunistë të regjun e kriminelë, Që duan ta rivendosin prap Enverë, Kot e kanë se asht ba pleh fërtelë. Për « Çlirim» çohën këto mbeturina, T’asaj partie mërhume gjakatare, E të vjen keq nga këto marrëzina, Që i mbështesin do hije pushtetare. Ishte kjo një kangë e Lahutarit, Për me denoncue një marrëzi, Që po і serviret tashti shqiptarit, Për me e rrejt e mashtrue përsëri. Komunizmi mori fund një here e mire, Në botën mbarë për ato krime mizore, Që u kryen mbi njerëzimin me pahir, Me miliona viktima të pa vorre. E na u dashka që do nostalgjikë të marrë, Të çohën me festue atë Çlirim me zor, Që Shqipnisë tonë ia bani varrë, Aq ishte antishqiptar dh’antinjerëzor !

139 139 (Pasojat e « Çlirimit ») Jehona e gjatë e diktaturës (1) Nga Agron Tufa 1. Pse ishte i veçantë sistemi totalitar komunist në Shqipëri Sistemi totalitar-komunist në Shqipëri u përmbys në fund të dhjetorit të vitit 1990. Për afro gjysmë shekulli diktaturë, Shqipërinë e sundoi me dorë të hekurt lideri i saj, Enver Hoxha, në rrugë të përgjakshme, duke eleminuar në fillim çdo kundërshtar politik e më vonë, pothuaj të gjithë bashkëpunëtorët e tij të ngushtë në qeverisje. Përgjatë afro 50 viteve, që nga viti 1941 deri në vitin 1990, Partia Komuniste Shqiptare kaloi nga terrori i fshehtë në terror të hapur, që në vitet 1944-1948 kulmon me operacionet e spastrimit dhe nënshtrimit të zonave të ashtuquajtura "antikomuniste" në Veri të vendit. Në harkun e këtyre viteve organizoheshin, krahas gjyqeve popullore në stilin e Nurenbergut, që përfundonin me pushkatime dhe dënime të rënda, si dhe me ekspedita ndërshkimore të Sigurimit të Shtetit në terren, sidomos në zonat "rebele", duke ushtruar masivisht pushkatimet pa gjyq, sipas listave të zeza. Autorët e "Libri i Zi i Komunizmit" nuk e paraqesin fare rastin shqiptar, me sa duket, per shkak te mungeses se informacionit. Shumë nga studiuesit e huaj dhe vendas që e njohin historinë e diktaturës komuniste shqiptare në kontekstin krahasues, pohojnë se ajo paraqet variantin më të egër të stalinizmit në të gjithë kampin e vendeve ish-komuniste. 2. Çfarë e bën më të egër komunizmin shqiptar nga vendet e tjera të Europës Lindore? 1) Diktatura komuniste u vendos përmes një luftë Çlirimtare, që pak nga pak, nga vitit 1943, lufta kundër okupaturit degjeneroi në luftë civile, duke goditur, përveç formacioneve të tjera politike pjesëmarrëse në luftë, edhe popullsinë e pafajshme civile, duke përhapur terror me pushkatime, masakra të mëdha e djegie shtëpish. 2) Ishte një nga diktaturat më të gjata e më të egra të tipit stalinist. Ekzekutimet, torturat dhe keqtrajtimet, burgosjet masive për arsye politike dhe internimi i familjeve të tyre vazhduan deri në vitin 1990. 3) U ndërmorën reforma ekstreme, si: konfiskimi total i pronës private, ndalimi i ushtrimit të çdo profesioni privat, ndalimi i besimit, deri në përjashtimin e tij nga Kushtetuta. 4) U zhvillua një luftë e ashpër fanatike klasash, që penalizonte pasardhësit e afërt e jo aq të afërt të kundështarit politik, duke u mohuar të drejtën e arsimimit të mesëm e të lartë pasardhësve, bijve dhe nipave, deri në në ndalimin e të drejtës së martesës, përveçse brenda brenda klasës së tyre të dekasuar. 5) Pas prishjes së marrëdhënieve me ish- BRSS, komunizmi shqiptar ishte i vetmi vend në Europë që zbatoi modelin maoist kinez të totalitarizmit në stilin e jetës, art, politikë etj. Në fund të viteve `70, pas prishjes së marrëdhënieve me "vëllaun" kinez, Shqipëria bëhet një vend i papërshkueshëm nga asnjë i huaj. Pushkatimi dhe internimet vazhdojnë. 3. Llojet e përndjekjeve politike Llojet e përndjekjes politike përfshinin: Dënimet penale: - Dënim me vdekje - Dënim të përjetshëm - Dënim me 25 vjet burg - Internim (si një plotësim i dënimit) Dënimet aministrative: - Dëbim/internim - Punë e detyruar pa pagesë - Heqje e të drejtës së lëvizjes nga vendi i internimit - Heqjë ë të drejtës për të ushtruar profesionin (përfshij artin dhe sportin) - Shkarkim nga postet drejtuese - Transferim - Presion për t`u divorcuar - Përjashtim nga shkolla e lartë - Heqje e të drejtës së pensionit Dënimet nuk jepeshin vetëm për "veprimtari" kundër shtetit apo Partisë, por edhe për "shfaqje të ndikimeve ideopolitike të ndryshme" apo për stil jete "borgjezo-revizioniste". Kodi Penal parashikonte dhënien e dënimit me vdekje në ato raste kur nuk ishte ndërmarrë ndonjë veprimtari armiqësore apo kur kjo e fundit nuk kishte sjellë asnjë pasojë. Dënimi me vdekje parashikohej edhe në nenet e Kushtetutës për "agjitacion e propagandë", arratisje, sabotazh në art e kulturë, etj. Gjatë viteve të para të vendosjes së diktaturës, ishte mjaft i përhapur diskriminimi i qytetarëve që i përkisnin shtresës së pasur të shoqërisë shqiptare apo familjeve me një të kaluar intelektuale e politike. Torturat dhe keqtrajtimet Në Shqipërinë komuniste përdorimi i torturës në zyrat e hetuesisë dhe burgjet ndalohej me ligj. Por, në të vërtetë, tortura përdorej gjerësisht në qelitë e hetuesisë, në vendet e paraburgimit dhe ato të kryerjes së dënimit apo në kampet e internimit me punë të detyruar. Në të shumtën e rasteve duart e të arrestuarit prangoseshin pas shpinës së tij dhe shtrëngoheshin shumë. Sipas dëshmive të mbledhura, tortura është përdorur që gjatë Luftës Nacional-Çlirimtare. Në Muzun Historik Kombëtar të Tiranës, në pavionin e gjenocidit komunist, janë të paraqitura 20 lloje të torturës fizike.

140 140 Llojet e torturës janë: 1. Jeleku i torturës. 2. Tortura seksuale duke dëmtuar organet gjenitale. 3. Rrahja e rëndë. 4. Privimi nga gjumi, ushqimi dhe qëndrimi në këmbë për ditë me radhë. 5. Tortura elektrike. 6. Varja në qafë e zinxhirëve të trashë. 7. Varja prej krahësh në një dritare apo çengel në mënyrë që (9) vetëm gishtërinjtë e këmbëve të ceknin në tokë. 8. Mbushje e gojës me kripë. 9. Ekzekutime të rreme, ngritja e një trekëndëshi apo të shtëna në ajër. 10. Zhytja e kokës në një fuçi me ujë. 11. Djegia e lëkurës me cigare ose hekur të nxehtë. 12. Hedhja e alkoolit në duar ose flokë dhe më pas ndezja e tij. 13. Thyerja e kockave dhe shkulja e mishit me pinca. 14. Dhënia e ushqimeve shumë të kripura dhe më pas lënia pa ujë. 15. Futja në ujë të ftohtë dhe lënia lagur gjatë dimrit. 16. Pakësimi gradual i ushqimit. 17. Përdorimi i substancave kimike. 18. Vendosja e helmetave në kokë. 19. Prangosja këmbë e duar për një periudhë të pacaktuar kohore. 20. Përdorimi i zgjojve të bletëve ndaj të burgosurve të zhveshur. Disa metoda të tjera të torturave të përdorura në burgjet komuniste shqiptare janë përmendur në një Studim të profesor Agim Mustës (historian, ish-i dënuar politik), i cili, përveç pervojës së tij, ka mbledhur edhe rrëfimet e bashkëvuajtësve të tij. Për disa metoda kanë dëshmuar edhe klientët e trajtuar nga Qendra Shqiptare e Rehabilitimit të të Mbijetuarve të Torturës, por edhe nga qindra rrëfime që ka mbledhur Instituti ynë me të mbijetuarit e diktaturës. Ata rrëfejnë për të tjera lloje torturash: 1. Arkivoli i hekurt. 2. Groposja deri në grykë në gropën e fekaleve. 3. Lidhja dhe ekspozimi ndaj diellit. 4. Përdhunimi i familjarëve në sy të të ndaluarit. 5. Kafshimi me qen ndaj atyre që tentonin të arratiseshin. 6. Shtrati i hekurt (i burgosuri shtrihej i zhveshur mbi një shtrat të hekurt të cilin e nxehnin gradualisht). 7. Futja e maceve në rrobat e grave dhe më pas ngacmimi me shkapo i tyre, në mënyrë që të dëmtonin organet gjenitale dhe pjesë të tjera të trupit. 8. Fryrja me pompë e anusit. 9. Tortura dentale. 10. Hedhja e vajit të nxehtë në pjesë të zhveshura të trupit. 11. Vendosja e vezëve të ziera nën sqetulla dhe shkulja e thonjve me pinca. 12. Ecja zbathur mbi prush. 13. Ngacmimi i plagëve me bajonetën e pushkës. I njëjti autor përmend, se përveç torturave fizike, për shkatërrimin e personalitetit të viktimave përdoreshin edhe tortura psikologjike. Disa nga llojet e torturave psikologjike më të përdorura ishin: 1. Privimi - privimi i viktimës ndaj ndijimeve shqisore: nga gjumi, kontakti me njerëz, drita natyrale dhe artificiale. Privimi nga larja dhe kryerja e nevojave fiziologjike. 2. Kërcënimi - viktima kërcënohej vazhdimisht me tortura, vrasje dhe asgjësim të familjarëve e miqve të tij. 3. Poshtërimi - viktima poshtërohej nga hetuesit me tallje dhe sharje me fjalë të rënda Gjatë hetimeve, viktimat nuk torturoheshin vetëm për marrjen e informacionit, por edhe për t`i dëmtuar ata fizikisht dhe mendërisht, si dhe për të terrorizuar pjesën e shoqërisë shqiptare jashtë burgjeve. Tortura ushtrohej në 26 rrethe administrative të Shqipërisë, ku kishte 26 Degë të Punëve të Brendshme. Në Tiranë, Korçë dhe Shkodër kishte Drejtori të Punëve të Brendshme. Në çdo Degë të Punëve të Brendshme kishte një numër qelish me përmasa 2m X 1.2m. Por krahas tyre kishte qeli, të cilat quheshin speciale dhe kishin përmasa 1m X 0.5m, ku i arrestuari as të rrinte në këmbë as mund të shtrihej, por vetëm mund të qëndronte këmbëkryq. Në mars të vitit 1993, gazeta e shoqatës së ish-të përndjekurve politikë të Tiranës "Ringjallja", botoi një listë me 186 emra të personave, të cilët akuzoheshin për përdorim të rëndë të torturës, terrorit dhe dhunës kundër popullsisë. Të akuzuarit për këto krime ishin: a) Oficerë të Ministrisë së Punëve të Brendshme; b) Prokurorë dhe Gjykatës; c) Hetues të çështjeve politike; d) Drejtues të lartë të organeve të Sigurimit në qendër ose rrethe; e) Komandantë të burgjeve ose kampeve të punës. Përdorimi i torturës është një realitet i konfirmuar edhe në dokumentacionin për torturuesit. Në librin "Dosjet e diktaturës" të profesor Pjetër Pepa, janë botuar qindra faksimilie të ish-drejtuesve të lartë të Sigurimit të Shtetit, të marra nga arkiva e Ministrisë së Punëve të Brendshme të Shqipërisë komuniste. Po ndalemi në tre-katër prej deklaratave tipike të drejtuesve të lartë të Sigurimit të Shtetit. Kështu, Lefter Lakrori deklaron: "Në rastin e Kryengritjes së Shkodrës, ne u dërguam për të ndihmuar zhvillimin e hetimeve. Më pas erdhi me ne edhe Vaskë Koleci. Ne kishim të drejtë të përdornim torturën, shumë njerëz vdiqën në duart tona. Çdo i arrestuar u torturua". Naum Bezhani (hetues), deklaron: "Që prej kohës kur unë kam qenë në degën e Sigurimit të Korçës, dy persona kanë vdekur për shkak të torturave. Për ta u tha se u vranë gjatë tentativave për t`u arratisur. Përdorimi i torturës gjatë viteve 1945-1947 ishte shumë i madh. Koçi Xoxe dhe Vaskë Koleci (respektivisht Ministri i Punëve të Brendshme dhe Drejtori i Sigurimit të Shtetit 1945-1948), jo vetëm që nuk na ndaluan, por na mësuan dhe na shtynë në këtë lloj praktike. Rreth torturave të përdorura në këtë përiudhë ishin vendosja e peshave të rënda në qafë, futja e fekaleve në gojë, rrahja e të burgosurve nëpërmjet një të burgosuri tjetër provokator, etj".

141 141 Kopi Niku deklaron (oficer i lartë i MPB): "Koçi Xoxe, ish-Kryeministër dhe Ministër i Punëve të Brendshme gjatë periudhës 1945-1948, deklaroi para trupit gjykues: "Unë kam urdhëruar që të arrestuarve t`u jepej më pak ushqim, më pak ujë dhe që duhej të torturoheshin për vdekje. Në shkurt të vitit 1945, ne e urdhëruam Vaskë Kolecin që të pushkatonte në Veri të Shqipërisë pa gjyq. Për ekzekutimet unë u vura në dijeni dhe ato u bënë me urdhër të shokut komandant (bëhet fjalë për Enver Hoxhën). Kishte edhe një vendim të byros për këtë". MITAT FRASHËRI ME RASTIN E 65-VJETORIT TË VDEKJES Nga Frank Shkreli Më 3 tetor 1949, 65 vjetë më pare, në hotelin Lexington në Nju Jork të Shteteve të Bashkuara, ndërroi jetë i mërguar dhe larg Atdheut, Midhat Frashëri, i biri i Abdyl Frashërit dhe nip i rilindasve Naim Frashëri dhe Sami Frashëri. Unë deshta ta kujtoj këtë përvjetor, natyrisht për vet meritat e këtij burri të madh, trashëgimtar i familjes së madhe rilindase të Frashënlijve, mendimtarit, shkrimtarit, politikanit, dhe mbi të gjitha Shërbestarit të Shqipërisë, siç e quanin bashkohasit dhe bashkluftarët e tij. Unë nuk e ndjejë veten as të denjë dhe as të informuar mirë që në këtë përvjetor të vdekjes së Midhat Frashërit të shkruaj mbi jetën dhe aktivitetin e tij politik dhe atdhetar. Por, po e shënoj këtë përvjetor me një kujtim modest, në emër të disa bashkombas të mi, bashkpuntorë të ngushtë të Midhat Frashërit -- të cilët nuk janë më -- por të cilët i kam njohur dhe me disa prej tyre kam patur fatin e mirë që në rininë time të punoja me ta tek Zëri i Amerikës, gjatë 1970-ave dhe në fillim të '80-ave dhe të cilët, besoj se po të ishin gjallë nuk do t’a lenin këtë përvjetor të kalonte pa thënë diçka për mësuesin dhe udhëheqsin e tyre të dashur. Midhat Frashëri, si themeluesi dhe kryetar i Ballit Kombëtar, për ta ai ishte jo vetëm një udhëheqës politik, por konsiderohej edhe si një udhëheqës shpirtëror, si një shëmbull patriotizmi të vërtetë dhe atdhedashurie të shëndosh. Në ambientin e zyrës ku punoja me këta patriotë, pothuaj nuk kalonte asnjë ditë që njëri ose tjetri prej tyre të mos përmendte diçka nga koha që kishin kaluar me Midhat Frashërin, të cilët si besnikë tij që ishin, ai iu referohej atyre si "djemtë e mijë" . Këta ishin ndër ata që kishin shkuar këmbë për këmbë me Midhat Frashërin, ose siç e quanin shpesh edhe me pseudonimin, Lumo Skendon që ishte bërë si emër i dytë i tij, njërit prej burrave të përmendur të kombit shqiptar. "Lumua ka thënë kështu, Lumua më ka thënë këtë....", ishte pothuaj një refren i përditshëm i ish-kolegëve të mi, sidomos gjatë pushimeve kur shkonim për kafe, pas transmetimit të programeve në ndërtesën e VOA-s. Kujtimi i tij rrahte në zemërat e tyre dhe ishin të përbetuar që të ruanin porositë e tij dhe të luftonin me dije e me penë për të çuar në vend amanetin e Midhat Frashërit, për një Shqipëri të lirë e demokratike, për një Shqipëri të Shqiptarëve, siç thonin ata. Ata e bënë këtë, secili në mënyra të ndryshme, deri në fund të jetës së tyre. Ata flisnin për udhëheqsin e vet, si njërin prej tyre, i cili sipas tyre, ishte i thjeshtë e i dashur me të gjithë -- gjithmonë me ta, gjatë luftës nepër borë e shi e të ftohtë, si në fitore ashtu edhe në humbje. Ata kujtonin arratisjen e tyre nga Shqipëria me lundër nepërmjet Shkodrës për të shpëtuar kokën nga Enver Hoxha, kur çlirimi i vendit fatkeqsisht u zëvendësua me sundimin e diktaturës komuniste të Enver Hoxhës, i cili detyroi që shumë prej bijve më të mirë të kombit të arratiseshin e të merrnin rrugët e botës. Ata kujtonin jetën nëpër kampet e refugjatëve në Itali dhe gjetiu, në gjëndje shumë të vështira të asaj kohe, pa mbështetje dhe pa shpresë, shpesh edhe pa ushqim të mjaftueshëm. Pasi e dinin se isha i lindur në trojet shqiptare nën-ish- Jugosllavinë, kolegët e mi më flisnin shpesh MITAT FRASHERI për pasionin e thellë dhe dashurinë që Midhat Frashëri kishte pasur për Kosovën, dhe për trojet shqiptare në përgjithësi, theksonin ëndërrën e tij për një Shqipëri Ethnike. Megjithë humbjen politike dhe megjithë vuajtjet nepër rrugët e mërgimit, të gjithë ish-kolegët e mi, pothuaj pa përjashtim, pohonin se megjithë humbjen dhe përball situatës së zymtë të pas luftës, si përfundim i fitores së komunizmit, dhe të ndarjes me familjet e tyre, ndonëse ata vet kishin humbur shpresat, ishte Midhat Frashëri ai, i cili, sipas tyre i frymëzonte ata, u jepte shpresë, u jepte forcë për të shikuar me optimizëm drejtë së ardhmes. “Shpresa mbahet me punë dhe ideal”, ka shkruar Midhat Frashëri dhe pyetjes se “Cili duhet të jetë ideali ynë?, ai përgjigjet duke thënë se ideali ynë, “Duhet të jetë madhëria dhe nderi i shqiptarit, njësia dhe bashkimi i kombit, lumturia dhe përparimi i përgjithshëm.” Kisha dëgjuar aq shumë prej tyre për personin dhe veprimtarinë e Midhat Frashërit, si njeri dhe si një rilindas i shquar, mbi travajët e tyre gjatë dhe pas luftës, sa që pas disa viteve me ta, pothuaj e ndjeja veten si të kisha qenë pjesë e atij grupi të nderuar bashkadhetarësh, megjithse në krahasim me ata isha shumë më i ri nga mosha. Prandaj, në këtë 65-vjetor të vdekjes së Midhat Frashërit, dua të kujtoj edhe ata që kanë qenë afër tij dhe me të cilët kam pasur nderin dhe privilegjin t'i njoh për së afërmi. Pikëspari Zonjën e ndershme Lulu Vrioni, të mbesën e Midhat Frashërit dhe për mendimin tim, ndoshta spikerja më e mirë që kam njohur unë. Talat Karagjozi, i cili më thoshte se Midhat Frashëri i kishte vdekur në duartë e tija dhe kurdoherë që fliste për të, i mbusheshin sytë me lotë, pasi nga ajo ditë e sot, mendohet se me të këthyer në Amerikë, Midhat Frashëri u helmua pas deklaratës që kishte bërë në radion BBC të Londrës në lidhje me formimin e lëvizjes anti-komuniste në mërgim dhe pas themelimit të Komitetit Kombëtar Shqipëria e Lirë, kryetar i së cilës ishte zgjedhur Midhat Frashëri. Ndër të tjerët e kësaj gjenerate, me të cilët kam punuar, kanë qenë Xhevat Kallajxhiu, Ruzhdi Daca, Gaspër Kiçi, Bardhyl Pogoni dhe jashtë zyrës së VOA’s ishin "djemtë" e Midhat Frasherit me të cilat kisha njohuri e shoqëri, përfshirë Dr. Tako Bacaj, Ramazan Turdiu, pastaj djemtë e

142 142 Profesorit dhe gjeografit të njohur dhe kartografit të parë shqiptar nga Kosova, Ahmet Gashi -- autorit të parë të gjeografisë së Shqipërisë më 1935, vëllëzërit Dr. Faton Gashi dhe Prof. Luan Gashi i Lidhjes Kosovare, jeta e të cilëve ishte e dendur me veprimtari patriotike dhe kontribute edhe për vendin e adaptuar, Amerikën (11) -- njëri si mjek i dalluar e tjetri si profesor shkencash politike, i cli njihej si profesor që adhurohej nga studentët e tij universitarë amerikanë. Kujtimet e këtyre ish-kolegëve e miqëve të mi për Midhat Frashërin -- ish-udhëheqsin dhe mësuesin e tyre -- janë bërë tani edhe pjesë e kujtimeve të mia, përshtypje të cilat i kujtoj me nderim në këtë 65- vjetor të vdekjes së Midhat Frashërit, djalit të Abdyl Frashërit dhe nipit të Naimit dhe Sami Frashërit. Ishin këta ish kolegë të mi gazetarë, të cilët çdo ditë dhe në çdo moment, profesionin e tyre përpiqeshin ta merrnin tepër seriozisht. Ishin të “shkollës së vjetër”, ashtu siç i donte dhe siç i kishte mësuar Midhat Frashëri, i cili rolin e gazetarit e kishte çmuar shumë, duke thënë se gazetarët duhet të jenë “njerëz të idealit” dhe “me ndërgjegje të lartë kombëtare” dhe se shtypi, ka shkruar ai, duhet të jetë "kopshti i një jete morale, shkolla e së vërtetave politike dhe shoqënore, predikimi për zhvillimin mendor dhe shpirtënor, e një disipline vullnetare e një rregulle të inspiruarë prej amorit dhe dashurisë, duke kupëtuarë drejt dhe vërtet interesin tënë". Ideja e tij ishte se shtypi i lirë që do t’i shërbente interesave të kombit dhe të shoqërisë duhej “të drejtohet nga njerëz të zotë dhe profesionistë”, duhej të jetë, sipas Midhat Frashërit, në “Duar të dënja, në njerëz të zotër, të pajuarë me cilësi dhe virtute të naltë”. Në fjalimin e tij të famshëm në BBC e Londrës, në vjeshtën e vitit 1949, Midhat Frashëri iu drejtua shqiptarëve kudo që ishin duke paralajmëruar se kombi shqiptar po e kuptonte se çfarë kishte sjellur fitorja e komunizmit në Shqipëri, duke thënë se, “Kadalë, kadalë raca Shqiptare, ajo race së cilës nuk i mungon asnjë virtyt njerëzor, ajo racë që vuan por edhe që ndjen, që ofshan por që edhe shpreson dhe nuk harron, ajo racë themi, filloi të shohë të vërtetën, të shohë rrezikun edhe fatkqesinë, në të cilën e hodhën matrapazët komunistë. Po i çilte sytë dhe po e mprehte vullnetin e saj”. Ai e pat përfunduar fjalimin e tij duke shprehur shpresën se të gjithë Shqiptarët do ta kenë shpirtin dhe mendjen gjithëmonë për të mirën e Shqipërisë. “Kjo, tha ai, “është lutja jonë ndaj Zotit të Madh dhe lusim që gjithnjë Shqiptarët e vërtetë të rrëfehen të denjë për të qenë Shërbëtorët e Shqipërisë.” Fatkeqsisht, ky trashëgimitar i denjë i Rilindjes kombëtare – jo vetëm që në Shqipërinë e tij të dashur nuk konsiderohet si Shërbestar i Atdheut, por përkundrazi, historia komuniste e etikon atë gjithnjë me njollosjen si “reaksionar”, madje edhe “tradhëtar" të kombit. E kush? Midhat Frashëri, djali i Abdyl Frashërit! Midhat Frashëri i Kongresit të Manastirit ku së bashku me At Gjergj Fishtën vendosën themelet e alfabetit shqip! Midhat Frashëri i Konferencës së Paqës në Paris edhe aty së bashku me At Gjergj Fishtën e Mons Bumçin për të mbrojtur të drejtat e Shqipërisë dhe të shqiptarëve! Midhat Frashëri i cili me fjalime e shkrime, nepër konferenca ndërkombëtare dhe me deklaratat e tija në gjuhë të ndryshme, me fanaticizëm ka mbrojtur të drejtat e Shqipërisë dhe të Kombësisë shqiptare! Mjaftë me mëkatet që u janë bërë patriotëve si Midhat Frashëri dhe At Gjergj Fishta! Historia e regjimit komunist të Enver Hoxhës i kishte shlyer edhe imazhet e tyre nga fotografitë historike, në përpjekje për t’i zhdukur ata përgjithmonë nga historia, por megjithëkëtë,veprat e tyre do të mbeten gjithnjë të paharrueshme, sepse të tilla ishin! 1. Mitat Frashëri ulur midis At Gjergj Fishtës dheMonsinjor Nikollë Kaçorrit në Kongresin e Manastirit, 1908

143 143 Njoftimi për vdekjen e Mitat Frashërit, më 3 Tetor, 1949 marrë nga gazeta e Ballit Kombëtar, Flamuri MID-HAT FRASHËRI Mid-hat Frashëri, kryekalorësi i patriotizmës Shqipëtare, nuk rron më: drapëri i vdekjes e çkëputi nga rrethi ynë. Bir i denjë i Apostujve Frashëjot të Rilindjes , Midhat Frashëri pasoi besnikrisht gjyrmat e të Parëvet të vet. Ideali i tërë jetës së Tij ka qenë Shqipëria. Punoi gjithnjë për një Atdhe të lirë, popull të lirë, qeveri të lirë. Lindi, rrojti dhe vdiq i varfër: Pasurija më e çmuarshme e Tij ishte Shqipëria, së cilës i dedikoi çdo përpjekje, çdo mundim e çdo sakrificë. Sa herë tingëlloi këmbana e rrezikut, Midhat Frashëri u tregua ushtar i (12) devotshëm në shërbim të Atdheut. Pas pushtimit të huaj, më 1939, u vu në krye të lëvizjes nacionaliste , “Balli Kombëtar” dhe mbajti lartë, brenda dhe jashtë Shqipërisë, Flamurin e Kombit, Flamurin e Lirisë. Kryemartir i lirisë në mërgim, Mid-hat Frashëri, me vdekjen e Tij, lë një vend të madh të zbrazët në shoqërinë Shqiptare, po ideali i Tij qëndron i gjallë e i fuqishëm. Emëri i Tij përbën për popullin Shqipëtar një monument lirie, atdhetarije dhe demokracije. Në emërin e idealit të Midhat Frashërit, Kryeveteranit të pavdekur të patriotizmës, mijëra, qindramijëra Shqipëtarë ndoqën rrugën e Shqipërisë. E ndoqën dje, e ndjekin sot, do t’a ndjekin nesër. Amanetin e Mid-hat Frashërit do ta mbajmë sa të jemi gjallë. Rroftë Shqipërija e Lirë. Balli Kombëtar, New York, Tetor 3, 1949 ==================== Nga Fritz RADOVANI: AT MATI PRENNUSHI O.F.M. PËRBALLË TRADHËTARËVE I DËNUEM TRI HERË ME VDEKJE... Me daten 8 Janar 1948, në gjyqin e mbyllun që po zhvillohej në mensen e burgut të Kishës së Fretenëve në Shkoder, Provinçiali At Mati Prennushi në fjalën e fundit tha: “Tash e disa shekuj na kanë ngulë ndër hûj e na kanë varë n’ konop ata që nuk deshten as fenë as kombin, por e kemi thirrë vedin gjithmonë Shqiptarë katolikë të Gjergj Kastriotit. Kemi jetue gjithmonë me popullin si në luftë, si në paqë. Në luftë me turkun e me shkjanë, sepse njani na mbante në robni e tjetri donte me na përpî. Ndërsa na nuk jemi nda kurr prej popullit, por jemi përpjekë me e mësue e me i dhanë atë kulturë që ka Evropa e mos me u dallue për keq prej të tjerëvet. Na kemi hapë shkolla Shqiptare e nuk kemi dallue ndër to as katolikë as myslimanë, mjaft që populli Shqiptar të ecin në rrugën e Zotit.” (Nga E. Merlika, Revista “Buzuku”, nr. 18, me 22 tetor 2005, Ulqin.) At Mati PRENNUSHI O.F.M. (2 Tetor 1882 – 11 Mars 1948) At Matia ka lé në Shkodër më 2 tetor 1882, prej prindve Kolë e Drande Prennushi. Asht i pagëzuem me emnin Paulin. Familja Prennushi asht e vjetër në qytetin e Shkodrës. Të parët e tyne kanë ma shumë se 350 vjet që kanë ardhë nga Zhupa, fshat malor por, që, asnjëherë nuk asht shkelë nga turqit deri në ardhjen e kësaj familje në Shkodër, prandej, edhe nuk kanë ndrrue Fé. Tregojnë se vazhdimisht kanë pasë klerikë në za. Ndër të fundit asht kenë Don Mati Prennushi, axha i At Matisë, që ka vdekë në vitin 1904 e asht varrosë në Rrëmaji, ku janë vorret e kësaj familje. Don Matia ishte i njohtun për aktivitet atdhetar në krahinat e Veriut. At Matia trashigoi emnin e Tij, mbasi pikërisht atë vit kur Ai vdiq, ky u shugurue meshtar, më datë 4 prill 1904, në Kishën e Françeskanëve të Gjuhadolit. At Matia mësimet e para i mori në Troshan, ku edhe iu kushtue Urdhnit të Shën Françeskut, i njohtun në Shqipni “Urdhni i Fretënve të Vogjël, O.F.M.”. Vazhdoi në Bosnje mbasi pothuej ishte ba traditë paraprëgatitore e fretënve për vazhdimin e studimeve të nalta në Austri. Kjo rrugë asht ndjekë nga pjesa ma e madhe e françeskanëve Shqiptarë, mbasi Austria jo vetëm se ishte forcë e madhe, por edhe ishte e vullnetëshme me ndihmue Shqipninë me kuadër të naltë në të gjitha fushat. Pergatitja e klerikëve atje bahej me dëshirën ma të madhe prej tyne mbasi atë kohë ajo shihte edhe tëposhtën që kishte marrë Përandoria Turke. At Matia studimet e nalta i përfundoi në Grac në vitin 1904. E theksova këtë fakt mbasi edukata dhe kultura e marrun në këto qendra edukimi në Austri, la përjetësisht gjurmët e veta të pashlyeshme në formimin atdhetar e fetar në të gjithë ata

144 144 Shqiptarë që edhe pse ishin ende nën pushtimin mizor turk, formuen atë brezni që Shqipnia nuk do të mundët me e persëritë kurrëma. Në moshën 24 vjeçare At Matia, zotnonte mirë gjuhët: latinisht, greqishtën e vjetër, italisht, gjermanisht, serbo-kroatisht dhe frengjisht, gjuhë, të cilat i fliste dhe i shkruante saktësisht. Françeskani i ri e filloi misionin e tij si profesor në gjimnazin e fretënve dhe mbas një viti shkon në Katund të Kastratit, ku, përfshihej edhe Bajza. Ka edhe sot familje e që kujtojnë me respekt meshtarin e ri ndër votrat e të parëve të tyne. Shumë shpejt u fiton zemrën besimtarëve të vet. At Dioniz Maka më tregonte më 14 prill 1995: “Kur turqit në agoninë e tatpjetës, mendonin aty nga 1905 me djegë Shkodrën, në shenjë hakmarrje për përpjekjet që po baheshin me dalë nga zgjedha e robnisë së tyne, njëditë të dielë mbas meshët At Matia çveshi teshat e meshës e u tha besimtarëve me pritë në oborr pesë minuta. Ai vetë shkoi te qela, doli para Kishës dhe ju drejtue të pranishëmve tue nxjerrë prej xhepit të zhgunit një alltije: - Kush asht burrë dhe e don me zemër Shkodrën o sot o kurr, me ardhë mbas meje, do t’ju prij unë e do të shkojmë me i ndalue dorën hasmit turk që don me zharitë vëllaznit tonë! Të gjithë si ishin shkuen ndër shtëpia, ndrruen (13) teshat, u armatosën dhe u rreshtuen mbas Tij ndër kuaj për pak kohë. Dhanë kushtrimin përreth ndër male dhe nën drejtimin e At Matisë u nisën në drejtim të Shkodrës. Lajmi erdhi shumë shpejt edhe në Shkodër. Me të marrun vesht Valia dërgoi ndërmjetësit tek Kisha e Madhe e Shkodrës për me e ndalue këtë veprim, tue premtue se ushtria turke nuk do të bajë asnjë reprazalje kundër shkodranëve. Imzot Guarini i dërgoi një përfaqësues me u dalë para malësorëve që po vinin me At Matinë në krye. Përfaqësuesi i klerit i takoi ata pak pa mërrijtë në Vrakë dhe mbasi ishin marrë garancitë prej Valisë, malësorët u kthyen, Shkodra shpëtoi... At Matia qysh i ri asht dallue në trimni. Kishte një za të trashë dhe pak të marrun... e, si tash e kam ndër veshë zanin e tij kur këndonte Gloria...” Me shkuemjen e Imzot Lazër Mjedjes në Prizren, aty nga 1908, At Matia shkon në Traboin, Deçiq dhe Greçë. Tue pa përditë me sy tiparët e malësorit të kulluem atje, Ai preku me dorë gjanë ma të çmueshme që e karakterizon Shqiptarin dhe që e veçon nga kombët tjera, aty ishte burrnia e besa! Në çdo votër ndër ata male përcillej ndër breza qëndresa e kreshnikia pa mburrje. Virtyti ma i shenjti i yni besa, qarkullonte ndër damarët e gjakut të malësorit fisnikinë me formulen Fé e Atdhé, aqsa dukej, sikur ky ny i pazgjidhshëm asht lidhë njëherit me kërthizën e tij. Prova ma e saktë asht vetësakrifica për hatër të mikut, ndërsa, për priftin edhe binte në zjarr e nuk i dhimbsej jeta si me lé së dyti. Ishin françeskanët të parët që e provuan këtë gja ndër male mbasi me ndôre të këtyne, ata mërrijtën me falë edhe gjaksin. Një veper sa Fetare aq Atdhetare e papersëritëshme. Ishte besa që në karakterin e atyne burrave ruente të forta dhe të freskëta ndjesitë atdhetare që prisnin çdo çast me u zgjue nga dora e bekueme me gjakun e martirëve, nga dora e atij Kreshniku që shpejt do të thërriste: “Çonju burra, ku jeni, drejt e në Deçiq!..” E, mbas Tij, fluturuen edhe shqipet e Alpëve tona! Më 24 mars 1911 janë At Mati Prennushi e At Buon Gjeçaj, që shpalosin nga gjoksi i tyne Flamurin Kombëtar të Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, dhe ia dorëzojnë të pathyeshmit Trim të Traboinit, DEDË GJO’ LULIT, që me ata dy sy zhgabë që i vezullojshin prej gëzimi, e buzëngërthye nën ata mustakë të bardhë si biluri, me kësulë mbi një sy si bora e MAJËS SË BRATILES, i mbërthyem ndër armët e të Parëve, në atë brez të punuem prej lokes qysh se rrezja e diellit kishte shkrepë ndër ato maje, me ata çakçirë nën të artin xhamadan ku rrahte ORA E SHQIPNISË, aty, po, ishte zëmreku i kombit ku gufonte gjaku i shkuem rrëkajë i Fatosave; aty, po, ishte ajo e forta zemër që me duer prej bronxi, ngjiti në atë shtizë të latueme në shekuj atë cohë KUQ E ZI, të qëndisun nga duert e bijave të Rozafës, po, në atë shkam ku asht daltue amaneti i GJERGJIT, që për pesë shekuj priti: AGIMIN E LIRISË... Po, po, bash AI BURRË, që sot nuk ka as vorr! Për këtë ngjarje kaq të randësishme përveç dokumentëve historike të botueme të asaj kohe, fotografive etj., në revistat “Leka”, “Hylli i Dritës”, etj., shkruan edhe Stephen Schwartz, në Albanian Catholic Bulletin, 1994, vol. XV, fq.150, University of San Francisco: “On March 24, 1911 the Albanian double-headed eagle flag was raised for the first time in five centuries since the death of Scanderbeg. The flag was raised on the top of Deçiq mountain, near the toën of Tuzi. It had been wrapped and secretly carried from Shkoder by Franciscan Father Mati Prennushi under his religious habit.”; dhe, e përkthyeme shqip: “Më 24 Mars 1911, pesë shekuj mbas vdekjes së Skënderbeut, për herë të parë u ngrit Flamuri Shqiptar me shqiponjën dykrenare. Flamuri u ngrit në maje të malit Deçiq, afër qytetit të Tuzit. Atë e solli në mënyrë të fshehtë nga Shkodra, Françeskani Padre Mati Prennushi, i cili e kishte palosë nën zhgunin e tij.” At Matia nuk asht i knaqun vetëm me lirinë e malëve mbasi atje liria pothuej nuk ishte shkelë asnjëherë. Vepra fisnike e Deçiqit vërtetë që ishte një shpërblim i luftës së vazhdueshme të malëve tona, por kënaqësia duhej me u shtri në të gjithë vendin. Asht kjo arësyeja që në qelën e At Matisë, në Greçë, shkon Imzot Lazër Mjedja dhe organizojnë takimin historik ku përpilohet një dokument i randësishëm: “Memorandumi i Greçës”, më 23 qershor 1911, që i prinë ngjarjës së madhe të Pavarësisë Kombtare në Vlonë, më 28 nandor 1912. Ky memorandum u shkrue në gjuhën frenge nga dora e atdhetarit Luigj Gurakuqi dhe u përpilue nga Imzot Lazër Mjedja, Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, At Mati Prennushi, At Buon Gjeçaj, dhe asht nenshkrue nga: Sokol Baci i Grudës, Ded Gjon Luli i Traboinit të Hotit, Dedë Nika Bajraktar i Grudës; Dodë Preçi Bajraktar i Kastratit; Tomë Nika i Shkrelit, Col Dedi i Selcës Këlmendit; Lul Rrapuka i Vuklit të Këlmendit; Llesh Gjergji, Bajraktar i Nikçit; Gjeto Marku i Hotit; Mehmet Shpendi, i pari i Djelmënisë së Shalës; Martin Preka i Shkrelit; Prelë Marku, Bajraktari i Shalës, Avdi Kola Bajraktar i Gimaj, Nik Mëhilli i Shllakut, Pup Çuni Prekalor, Binak Lulashi Toplanas; Bash Bajrami Bajraktar i Nikajve dhe Bec Delia. Ajo që sot bie në sy në këte Dokument kaq të rendsishem asht përdorimi i saktë i terminologjisë juridike të asaj kohe, kur as Shqipni “nuk kishte”...që, të jep përshtypjen e

145 145 përpilimit të tij në kohën e sotme moderne prej ndonjë grupi juristësh të një shteti shumë të përparuem. Kur malazezët shkelin tokat tona, për këto akte atdhetarie që At Matia kishte organizue e kapin dhe e dënojnë me varje në litar. Gjatë zhvillimit të gjyqit një anëtar i trupit gjykues, i thotë: “E sheh litarin që ke në brez, në atë litar do të varim!”....dhe, At Matia me buzë në gaz i përgjegjët: -“Ua dij për nderë me më varë në konopin tem mbasi me siguri litari em ka me ma falë jetën!” Thanja kishte dy kuptime: Së parit, konopi i Françeskanit do të këputej, mbasi nuk do të pranonte që të varet kush në atë litar; së dyti, litari i tij nuk kishte si me bajtë peshën e randë të trupit të madh e të shëndetshëm të At Matisë. Asht e vërtetë që me At Fishtën ishin miq por ishin edhe bashkëpunëtorë. Për hirë të kësaj dashtnije që kishte At Fishta për té, Ai ndërhyni tek Krajl Nikolla për me i falë jetën At Matisë. Krajli jo vetëm i fali jetën por edhe e liroi dhe ja dha me vete. Erdhën në Shkodër ku për pak kohë punoi si profesor në Gjimnazin Françeskan. Siduket, ata i përpiqte bashkë edhe humori. Fishta e tregonte shpesh thanjën e At Matisë para gjyqit dhe qeshëshin. Kjo vërehet edhe ndër ato pak letra të korrespondencës së tyne që për fat nuk janë zhdukë dhe prej të cilave një muejta me e fotokopjue. Pjesa ma e madhe e tyne asht e vështirë me ra në duert e mija. Nuk zgjati shumë kohë dhe At Matia u kthye në Bajzë të Kastratit edhe njëherë mjedis miqve të vjetër, që e pritën me dashtninë ma të madhe. Në vitin 1924 asht përkrah Opozitës si gjithë Kleri Katolik, kryesisht ai Françeskan kundër regjimit të Zogut. Lëvizjet e 1926 e përfshijnë edhe At Matinë, i cili mbas vrasjes së Luigj Gurakuqit, nuk donte me i ndigjue emnin Zogut dhe as Musa Jukës. Arrëstohet prap në këtë Lëvizje bashkë me shumë (14) klerikë të tjerë. Don Gjon Gazulli u dën ue me varje dhe u ekzekutue vëndimi në Shkoder. At Matia do të pushkatohej. Këtë herë asht At Palë Dodaj që ndërhyn tek Zogu, i cili për miqësinë që kishte me At Palin, ia fali jetën At Matisë. Edhe ky e liron por me kusht që At Matia me u largue nga ato krahina malore. Atëherë detyrohet me u largue përfundimisht dhe emnohet në Laç të Kurbinit. Në vitin 1928 shkon në Iballe të Pukës dhe mbas pak vitësh asht famullitar në Gomsiqe. Në vitin 1941 emnohët në Tiranë, megjithëse aty nuk shtrihej veprimtaria e Françeskanëve. Bashkë me Provinçialin e tyne At Anton Harapin, hapin Kishën Françeskane të kryeqytetit, ku At Matia ushtron një aktivitet të gjanë atdhetar. Këto vepra as nuk perkujtohen! Aty bashkëpunon me At Pjeter Meshkallën, Imzot Vinçenc Prennushin, Imzot Bumçin, Don Lazër Shantojën etj. At Matia jo vetëm, ishte antifashist por ishte edhe anti-italian. Nuk pajtohej me pushtimin e Shqipnisë nga Italia, gja të cilën, e ka shpreh pa kurrfarë frike. Në Kishën Françeskane të Tiranës më 28 nandor 1942, ai ka vue Flamurin Kombëtar me shqipën e flamurit të Deçiqit, pa stemat e fashizmit. Kryente vizita kortezie ndër autoritetet shtetnore edhe italiane që i kishte të detyrueme po, prej tyne Ai konsiderohej “françeskan me ndjenja të theksueme nacionaliste dhe antifashiste italiane”. Dëshmi e At Dioniz Makës. Në Tiranë ai u njoh me shumë përsonalitete të kohës si, me Shefqet Vërlacin, Mustafa Krujën, Maliq Bushatin, Iliaz Agushin, Musa Gjylbegun, Rexhep Mitrovicën, Ibrahim Biçakun, Lef Nosin, Cafo Beg Ulqinin etj. Të gjithë dokumentët arkivore të marrëdhanjëve të At Matisë, me këta përsonalitete, flasin vetëm për ATDHETARIZËM. Ai, edhe pse ishte në Tiranë ruen miqësinë me fisin e Ded Gjo’Lulit, me Prekë Calin, Kol Zefin e Grudës, Kol Ndoun - Bajraktar’i Shalës, Lulash Gjeloshin e Shoshit dhe, veçon Gjelosh Lulin, si trim dhe atdhetar. Në grupin e politikanëve të njohun ruen respekt për Mehdi Frashërin, si politikan, jurist, historian e liberal shumë i kulturuem. Ndër takimet e bame me italianët shihët kjartë interesa që ata kishin për té, dhe ky përfiton tue u marrë të holla për ndërtime qelash e Kishash në zonat e Tiranës. Kjo dokumentohët edhe me shpjegimet e shpënzimeve të bame të ruejtuna në Arkivin e Shtetit Tiranë. (shif librin “Françeskanët”) Në vitin 1943 vjen në Shkodër. Mbas emnimit të At Anton Harapit në Regjencë, në vendin e Tij si Provinçial i Françeskanëve të Shqipnisë, emnohet At Matia, detyrë e cila i njihët zyrtarisht nga eprorët në muejin qershor të vitit 1944. Detyrën e fillueme në gjysmën e vitit 1943 e vazhdon pa emnim zyrtar, mbasi rruga e ndjekun me At Anton Harapin për aprovimin e Tij në Regjencë vazhdoi aq kohë. Mënyrën si u veprue do ta shpjegoj tashti nga burimet e vërteta për këtë çashtje: Zgjedhja e At Mati Prennushit si Provinçial asht mjaft origjinale. Po filloj me citue At Konrrad Gjolaj, i cili ishte i pranishëm në atë mbledhje porsa kishte ardhë nga studimet prej Italie. Në librin “Çinarët” (fq. 67) shkruen: “At Çiprian Nika ishte ndër françeskanët ma me vlerë që ka pasë kleri e kjo asht edhe arësyeja që kur u zgjodh Provinçial At Matia, pat ngulë kambë mos me u zgjedhë At Çipriani, se komunistët punën e parë që kanë me ba kanë me pushkatue Provinçialin, prandej, t’a ruejmë At Çiprianin për ma vonë, mbasi asht i ri dhe i vlefshëm shumë për né. Ai e mori vetë detyrën e Provinçialit me bindje të plotë se do të pushkatohet, por At Matisë, nuk i bante përshtypje pushkatimi, se edhe dy herë maparë kishte shkue deri te gryka e pushkës, bile edhe deri tek stoli i konopit në Serbi.”. Po në këtë mënyrë e shpjegon edhe At Dioniz Maka mënyrën e zgjedhjes së tij Provinçial. Në fq. 65, At Konrrad Gjolaj shkruen: “Ardhjen e At Mati Prennushit si Provinçial të Françeskanëve të Shqipnisë, unë e kam konsiderue gjithmonë si një fat i madh i Kishës Katolike dhe i Françeskanëve të Shqipnisë. Ai asht kenë portreti shpirtnuer, fizik e moral i një françeskani të vërtetë. Inteligjent, trim dhe organizator. Janë tri cilësi të vështira me u kombinue, por sidukët Zoti tue dashtë me na ruejtë me faqe të bardhë na shndriti mendjën me zgjedhë At Matinë në kohën ma të rrezikshme dhe delikate, në të cilën asht ndodhë Kisha përballë terrorit sllavo-aziatik komunist”. Shkuemjen e At Anton Harapit në Regjencë, At Matia e konsideron të rregullt dhe në përputhje të plotë me normat ligjore të Urdhnit, mbasi vetë At Antoni ka kërkue rrugën ligjore. Mbasi u mblodhën françeskanët: At Mati Prennushi, At Pal Dodaj, At Çiprian Nikaj, At Donat Kurti, At Pashko Bardhi, At Gjon Shllaku dhe At Augustin Ashiku; At Matia deklaron: “... U bisedue në se mund t’i sillej ndonji dobi Atdheut me pjesëmarrjen e tij (Padër Antonit) në Regjencë, e arritëm në përfundimin se mund t’i sillet shumë, prandej e autorizueme Padër Antonin të

146 146 marrin pjesë në Regjencë. (A. M. Prennushi Dosja 1302, fq. 56, Arkivi Min. Mbrendshme, Tiranë). Ma poshtë vazhdon: “Mbas kësaj mbledhjeje i asht kërkue mendimi Papës dhe Vatikani në bazë të Kodit Kishtar, e lé në dorë të Argjipeshkvit. Argjipeshkvi i Shkodrës e pëlqen këtë vëndim dhe Padër Antoni shkoi në Regjencë”.(po aty fq. 57.) Kur hetuesi e pyet At Matinë, se konsiderohët apo jo At Antoni “kriminel lufte”, përgjegja asht kjo: “Për Padër Anton Harapin nuk ka ndonjë fakt që të më bindin se ky mund të jenë kenë kriminel lufte”. (Dosja 1302 fq. 6). Letra e At Antonit që i ka dhanë Osman Kazazit njëditë para pushkatimit, ende nuk po botohet. E quej me vlerë po të ishte mundësia e një studimi të plotë për At Anton Harapin, me nxjerrë në dritë një letër të Lef Nosit që ruhet në Arkivin e Shtetit, me të cilën Lef Nosi kërkon me çdo kusht kenjen e At Antonit në përbamjen e Regjencës. Po aty asht e ruejtun një letër tjetër që At Matia u dërgon të gjithë françeskanëve me rastin e vrasjes At Lekë Lulit në mënyrë mizore dhe tradhëtisht, vetëm me i plaçkitë të hollat që kishte me vete. Në këtë letër jep urdhën të premë që asnjë frat të mos merrët me politikë dhe të mos ju besojnë asnjenës parti, mbasi jo vetëm mund të pësojnë fatin e At Lekë Lulit, por edhe do të njolloset me akuzat ma të këqia nga ajo parti që do t’i marrë edhe jetën. Porosia asht e padiskutueshme. Ka një shënim me të cilin akuzojnë At Matinë, se kjo letër asht shkrue vetëm kundër Lëvizjes N.Çl. dhe formacionëve partizane. Qëllimi i vërtetë me sa duket asht frika e përzimjes klerikëve në turbullinat e kohës. Në të vërtetë koha e turbullt dhe e pasigurtë e vitit kobzi 1944 sjell të paprituna të njëmbasnjëshme. Shumë nana shkodrane zanë derën e kuvendit për me ju shpëtue kokat e djelmëve të kapun nga gjermanët, sii komunistë ose të dyshimtë; shumë të tjerë afrohën me vërejtë se çfarë qëndrimi po mbante kleri kundrejt partizanëve; shumë të tjerë vijnë me lypë ndihmë për jetesë si Pjerin Kçira me shokë; shumë të tjerë kërkojnë me rrahë në të dy krahët dhe me e pasë mirë me të gjitha palët e, që këta të fundit janë kenë ma të shumtit. Praktikisht në Kuvendin e Fretënve gjetën strehë edhe shumë prej atyne që ma vonë do të dëshmojnë për “veprimtarinë antikombëtare” të françeskanëve, vetëm e vetëm me sigurue një vend pune të rahatshëm, me marrë një gradë shkencore të pameritueme etj. etj., që shtjellohën ma kjartë në ngjarjet e ndodhuna mbas vitit 1944. Proçesët e bame ndër gjyqet e hapuna të Shkodrës janë dëshmi e mirë dhe mbahën mend nga qytetarët, por proçesët e “mbylluna”, që sot edhe ato janë të hapuna e publike, për fat të keq, dëshmojnë se shumë vetë kanë mendue se komunizmi asht i “përjetëshëm” dhe asnjëherë, nuk kanë mendue se do të dalë në shesh e vërteta e vëprimeve të tyne antiatdhetare. ●Nuk ishte detyrë e thjeshtë me kenë Provinçial në një kohë ma keq se në kohë të paganëve, për Françeskanët e Shqipnisë ishte koha ma e vështirë e shekullit. Gjithshka ishte në dorën e jugosllavëve e tradhëtarëve, e kush ma parë se fretnit do të kishin punë me ta? ●Në fillim të Janarit 1945, At Matia asht i pari klerik katolik që takohet me terroristët e njohun Sheuqet Peçi dhe Mehmet Shehu, në kuvendin e Gjuhadolit në Shkoder, dhe kur ata i kanë kerkue shkëputjen nga Vatikani, At Matia u asht pergjegjë: “Kjo punë nuk mund të bahet kurr nga Kleri Katolik Shqiptar!” Pikrisht, aty ishte edhe piknisja e Gjenocidit komunist kunder Klerit! ●At Mati Prennushi ruejti dinjitetin e vet dhe të shokëve pa madhështi. Ai u ndodh i vorfën mjedis të vorfënve të Asizit, dijti me lidhë gjithmonë veprën me logjikën, tue arsytue gjithshka e këshillonte atë vëllau i kuvendit. Per këte flasin dokumentat e Dosjes 1302. ●Ai ishte i sjellshëm, i premë në vëndime, i njerëzishëm, bujar dhe i pakundërshtueshëm, mbasi me fjalë e vepra nuk dijti me iu randue as anmikut. At Matia ishte elokuent, të bante për vete, se ishte gjithmonë dashamirës. Këshilla e vërejtja e Tij mirëpritej si prej Atit. ●Punoi pa iu ndigjue zani për Fé e Atdhé si të gjithë françeskanët, mbasi zemër u vlonte LIRIA. Ai vdiq i respektuem edhe nga anmiqtë, se njihëj për Burrë trim. ●PADËR MATI PRENNUSHI, me 11 Mars 1948, në Zallin e Kirit para pushkatimit tha: “Jam i pafajshëm, po vdes në krye të detyrës s’eme. Rroftë Krishti Mbret, Rroftë Papa, Rrofshin Katolikët, Rroftë Shqipnija! U bëj hallallë gjyqit dhe ato që do të shtijnë mbi trupat tonë të pafajshëm!” (Dosja 1302, Arkivi i Ministrisë së Punëve të Mbrendshme Tiranë, 1998.)

147 147 Piktori і kampëve të vdekjës Nga Agron Tufa Mbi albumin e sapobotuar të Lekë Pervizit "Nga rrathët e ferrit", botim i ISKK, 2014) Albumi që ju ofrojmë me këtë botim të Institutit te studimeve të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit (ISKK), na paraqet realitete të një Shqipërie fare pak të njohur, ndoshta vetëm nga ajo pjesë që mbeti apo një tepricë e vogël, që i mbijetoi skëterrës komuniste. Një pjesë përfaqësuese e këtyre pikturave që kemi mbledhur në këtë Album, i kanë mbijetuar ferrit komunist, fatmirësisht, bashkë më autorin e tyre, "piktorin e kampeve", siç është bërë zakon ta quajnë, zotni Lekë Pervizin, piktor, shkrimtar, poet, publicist, historian e përkthyes, një arkivë e gjallë memoriale me energji të pashtershme, ndonëse udhëton drejt të 86-ve në moshën e tij. Lekë Pervizi është ndoshta mishërimi më i saktë i atij karakteri të papërkulshëm që kishte parasysh Atë Zef Pllumi për atë, që ndjen brenda vetes imperativin "Rrno, për me tregue". Autori i këtyre pikturave, portreteve, grafikave e vizatimeve është gjallë, por jo të gjithë, e ndoshta pjesa dërrmuese e personazheve të lapsit e thënjgjillit të tij, nuk është më. Ata na vijnë si jehonë e një të shkuare tragjike e çnjerëzore falë mjeteve rrethanore që i fiksoi lapsi e thëngjilli i bashkëvuajtësit të tyre, Lekë Pervizit. Ata portrete, etyde dhe skena të populluara me dijetarët e fisnikët e Shqipërisë mbetën prore në fletët e zverdhura të piktorit të ri, që ndau të njëjtin kalvar vuajtjesh e kuraje me ta, për t`u madhuar shpirtërisht e për të mos u përkulur para terrorit të policëve të kampeve, apo punës së rëndë dërrmuese dhe urisë shfytyruese. Secili portret në këto krijime të piktorit bart diçka nga hijet e hadesit komunist dhe duket sikur rreh të çajë mjegullimën e kohës barbare, peng i së cilës mbetën. Dhe duke i njohur, ne na sëmbon një brengë shumë më e mprehtë, se ajo që shpreh në vargjet e tij lapidare poeti ynë i vjetër, Pjetër Budi: "Ku janë ata pleq bujarë, që qenë përpara ne, e ata trima sqimatarë, të shpejtë si rrufe?" Kështu parakalojnë duke çarë mjegullimën e kohës përmes grafitit e thënjgjillit personalitetet e shkencës, artit, mendimit dhe fisnikërisë shqiptare - Reshit Mulleti, Ernest Dosti, profesor Ali Cungu, Ylber Starova, shkrimtari Mitat Arianiti, doktor Nedim Kokona, oficer Valentin Pervizi, Viktor Dosti, (16) : Ibrahim Sokoli, filologu e përkthyesi prof. Guljem Deda, Pjetër Bardheci, Dr. Sandër Sara, Loro Muzhani, Dr. Ali Erebara, Latif Spahiu e Eshref Frashëri, Tomor Dine, deri tek malësorët Llesh Dodë Gjini, Gjin Lleshi, Bajazit Kaloshi, mbesat e autorit Eva dhe Edi, nëna, dhe portretet e Bebës, që më vonë do të jetë bashkëshortja e tij, deri tek djemtë e piktorit Leonard, Dorian e Aurel Pervizi. Pikturat, vizatimet, skenat dhe etydet e Lekë Pervizit nuk u krijuan në kushte normale, për t`i paraqitur para syrit vlerësues të jurive në ndonjë përvjetor të partisë apo jubile çlirimi. Ata fiksuan atë përditshmëri të kampeve të vdekjes, për të dëshmuar ekzistencën me tmerret e privimet e saj nën egërsinë e kërbaçit dhe mizorive të policëve, siç na paraqiten në skenat e vizatuara brenda kampit dhe në punë të detyruar. Këto skena, grafika, kompozime janë lënda e errët e një përditshmërie të përzishme, që brezave të sotëm nuk arrin t`ua rrokë truri. Virtyti artistik është i mpleksur në këto krijime me ankthin e mbijetesës në atë mënyrë, sa bëhet i pamundur (dhe i panevojshëm) kufiri midis etikes dhe estetikes. Në zhaurimën mortore që kanoset të pllakosë çdo natë kampet e Kuçit, Turanit, Tepelenës apo Porto Palermos, nuk ka kohë për ajgëtime estetike a stërhollime manierish, sepse në beft rri vdekja, në çdo çast: vdesin fëmijët nga uria dhe epidemitë, vdesin pleqtë e të rinjtë nga puna e rëndë dhe, në mbijetesën e çdo dite, mblidhet mbrëmjeve ky fis i naltë njerëzor për të biseduar për shkencën e artin, diskutohen vargjet e përkthyera nga poetë latinë e italianë, për të qëndruar me dinjitet përballë shuarjes së ngadaltë në këto kampe vdekjeje, ku kishin grumbulluar familjet më patriotike të Veriut të Shqipërisë. Andaj dhe piktori i këtyre kampeve, Lekë Pervizi, i biri i një akademisti ushtarak, zâmadh në historinë e Shqipërisë mbretnore, kapiteni i klasit të parë, Prenk Pervizi, e ndjente peshën e këtyre grimçasteve të ikshme ku jeta e njeriut tretet fir, duke lënë një kujtim të vagullt, që zor t`i mbijetojë kujtesës. Dhe përmbushja e detyrës së kujtesës është një mision i lartë njerëzor, në çfarëdo realiteti të imponuar të ndodhesh. Duke i fiksuar me ç`të mundë e si të mundë, Lekë Pervizi na e përvijon me dramacitetin e artit këtë detyrë njerëzore, pa i bërë apelin penelit të tij, në do t`i pëlqejë kujt apo jo. Dhe ky grimëçast i fiskuar me përshkënditjen krijuese është shkarkuar me shpejtësinë e blicit të rrufesë dhe bart duhmën e shkrumbit të rrufesë, tashmë jo sipas imperativit të famshëm të Horacit latin - "kape çastin", por si në postulatin poetik e dramatik të poetit nobelist rus, Josif Brodskijt (gjithashtu një ish i internuar në BRSS): "Ndalo grimëçast! Ti s`je aq i bukur, sa ç`je i papërsëritshëm". Tani, në kushtet kur ne, me plotë të drejtë, duhet t`u drejtohemi këtyre vendeve të vuajtjeve e dhimbjeve, "Aushvicëve shqiptarë", si Vloçishtit, Beratit, Tepelenës e Porto Palermos, për turpin tonë të parrëfyeshëm nuk gjejmë më gur mbi gur! As burgjet drithëruese, as kampet e shfarosjes. Duket sikur kujtimet e atyreve, që i rrëfejnë këto mizori, kanë ndodhur dikur heret, në një pakujtesë që i përket, fjala vjen, periudhës para Krishtit. Sepse në këtë topografi me dhimba e sfilitje njerëzore nuk ka mbetur një tullë, a një dërrasë. Ajme! Nuk ndodhi si me vendet e tjera ish komuniste. Burgjet dhe kampet e shfarosjes nuk u kthyen në apele njerëzore të kujtesës. Në këtë vend ku u derdh gjithë egërsia e pashoqe e komunizmit, nuk u kujdes kush, jo për muze, por as për një

148 148 tabelë të thjeshtë! Ish burgjet dhe kampet e internimit thuajse janë zhdukur nga faqja e dheut, herë nën babëzinë e mbivendosjes së projekteve industriale, herë me mbivendosjen e projekteve bujqësore. Ka arritur momenti i turpit të madh, sa ne të mos i identifikojmë më dot. Ajo që ka mbetur e vetmja gjurmë për të dëshmuar, janë skicat e kampeve, portretet dhe etydet e Lekë Pervizit. Lek Pervizi, piktiori і kampëve Në një bisedë të ngeshme që kemi patur me autorin e krijimeve të këtij Albumi, zotni Lekë Pervizi na shpjegon, se rruga e tij pasionante për pikturën i qe ndërprerë brutalisht në vitin 1950 kur e arrestuan bashkë me të vëllain, pa e mbaruar dot Liceun: Bëra konkursin si gjithë të tjerët, megjithëse unë isha piktor. Mbaj mend Nexhmedin Zajmin, që erdhi aty dhe më pyeti: “Ti djalë, ku ke studjuar përpara?” “Këtu në gjimnaz,”- gënjeva unë. E kisha fjalën për gjimnazin “Qemal Stafa”. “Pse nuk të kam parë atje?” – tha Nexhmedini, sepse ai ishte profesor në atë shkollë. Me siguri mori vesh diçka, por, jo shumë, sepse unë insistova në timen. Erdhi dita kur do të shpalleshin fituesit e konkursit dhe ishte edhe një si tip inagurimi. Shkova unë të shoh në listë dhe emri im nuk ishte i përfshirë. Ishte një listë prej nëntë a dhjetë vetësh. Ca miq të mitë që ishin aty, më thanë: “Ti rri aty mënjanë, se shkojmë ne dhe dëgjojmë se çfarë thonë profesorët.” Kur njëri nga profesorët që ishin në juri shikoi listën, u shpreh i habitur: ”Një… Lek Pervizi, ku është? Pse nuk është emri i tij në listë?! Ne e kemi vënë në krye të listës.” “Do të ketë bërë ndonjë gabim sekretarja,”- i thonë të tjerët. Kur shokët më treguan këtë episod, atëherë zbrita poshtë dhe i them profesorit: “Si ka mundesi, profesor, që emri im nuk del aty në atë listë.“ Ngeli. Dhe pastaj më tha me zë të lartë: “Shiko more djalë, unë jam kryetar i komisionit prej gjashtë vetash që kemi shqyrtuar punët e gjithsecilit. Emri yt ka qenë në krye të listës. Po se çfarë ke ti me drejtorinë a se ç’ka drejtoria me ty, ne nuk e dimë. Prandaj ne detyrën tonë e kryem.” “Ashtu ?! Falemnderit” – i thashë unë, dhe shkova tek drejtori dhe e pyeta se si ishte puna. Ai përpiqej të justifikohej me “jo kështu… e jo ashtu…” . Emrin e kishte Selman Kasapi. “Më vjen keq si i bëni këto punë. Pse nuk e shoh unë se ç’bëhet?”- i them. Ata ishin të gjithë bylmez të ardhur nga kooperativat, dhe plani ishte që të pranoheshin me një pjesëmarrje formale në konkurs. Atëherë, drejtori u detyrua dhe e pranoi: “ E vërtetë që ai vizatimi yt ishte i mirë”. Pastaj me tha: “Hajde pasditen e ditës tjetër, ora kaq..e kaq”. U rregullua puna, se s’kishin nga t’ia mbanin. “Por kujdes, se gabimin më të vogël që do të bësh..”- nuk la pa më thënë. Keshtu shkoi puna, që më në fund u futa në shkollë. Kam qënë shok i Sali Shijakut e të tjerë artistëtve që u bënë shumë të njohur më vonë, si: Kristaq Rama, Vilson Halimi, Vilson Kilica. Aty u afirmova. Isha nxenësi me i mirë, saqë më nxorrën edhe në tabelë të nderit, duke më ngatërruar edhe emrin madje; ma kishin vënë “Lek Pervaza”. Aty arrita të (17) tërhiqja vëmendjen. Thoshnin çfarë ka ky fenomen që vizaton më mirë se neve. Janaq Paço, skulptori i famshëm, në orën e plastikës u thotë nxënësve: “Interesant ky Pervizi! Si ju duket?” Ata nuk kishin se çfarë të thoshnin. Dhe më tha: “E di se si është puna, o Lekë? Ti përgatitu të japësh maturën.” Unë i thashë “faleminderit porofesor, por më mirë ta ndjek në mënyrë të rregullt se kam më përfitim.” Po, sigurisht, unë e bëra se s’doja të bija në sy duke e ditur sa çfarë halli kisha. Domethënë kishte dhe njerëz të mirë, si Zajmi, psh. Por më i miri ishte profesor Buza. Zajmi mund të kishte një lloj ideje të vagullt rreth meje, kurse Buza na njihte mirë pasi kishte mbarua në Firence, kur baba ishte inspektor i studentëve në Itali. Buza ishte nxënës në Akademinë e Arteve te Firences dhe kishte lidhje me babën e kishte respekt të madh për të dhe familjen tonë. Ai na njihte mirë edhe për një arsye tjetër: familja e tij erdhi me rekomandim të Bajram Currit në Shqipëri, rekomandim që i vlejti edhe për shkollim e gjëra të tjera, duke qenë që Bajram Curri ka qenë mik i ngushtë i babës. Duke bërë këtë rrëfim, nuk po mburrem me aftësitë e mia, por dua të tregoj se kishte njerëz të mirë që mundoheshin të të ndihmonin, edhe pse nuk mundeshin dot. Buza më thërriti vaçan një ditë dhe më sugjeroi të bëja vizatimet e disa dekoreve shqiptare që të përfitoja edhe ndonjë lek. Më dha një letër për të hyrë në Muzeun Etnografik dhe kur i bëra vizatimet, ai ngeli pa mend. “Bravo të qoftë!”- tha. Pastaj më ngarkoi të bëja kopertinën e një reviste për motivet Shqiptare që do shtypej në Çekosllovaki dhe më dha bojërat, më liroi dhomën në Institutin e Artit. Përzgjedhja bëhej me konkurs. Puna ime u pranua menjëherë. Pra, arrita që më ndihmën e tij, të bëja edhe ndonje lek më tepër. Dhe njherë më sugjeroi që të përdorja emrin e ndonjë shoku, që të mos dilnin paratë në bankë me emrin tim, gjë që mund të binte në sy. E merr me mend se çfarë telashesh krijoheshin? Keshtu e disi stabilizova gjëndjen. Por, atë kohë, të gjithë profesorët ishin dora jonë. Sadik Kaceli kishte familjen e vëllait të internuar në Berat. Kur bënë ekspozitën e parë të pesëvjecarit, Kaceli më mori vetëm mua nga studentët e Liceut, për të punuar me të në ekspozitë. Ky ishtë një favorizim. Por, pikërisht në kulmin e favorizimeve, më arrestojnë mua edhe vëllain tim, pa dhënë asnjë argument. Bëhet fjalë për muajin Maj të vitit 1950. Duke u ndeshur në një moshë të re me përvojën e privimit, raskapitjes, urisë dhe vdekjes, arti i piktorit të ri Lekë Pervizi, i kalon menjëherë kapitjt ëndërritës të fazave "romantike", që është karakteristikë për çdo piktor rishtar. Ai shndërrohet vetëdijshëm apo pavetëdijshëm në një bartës të kumtit që duhet të përcillte për njerëzimin, ashtu siç ka ndodhur, fjala vjen me Vladislav Sivekun, Francizek Reih-un, Jerzy Adam Brandhuber-in apo Jan Komsk-in në kampet naziste të përqendrimit në Aushvic. I përfshirë ai ata në realitetin e

149 149 përditshmërisë së kampeve më të tmershme shqiptare të shfarosjes, Lekë Pervizi i përshkruan ato në dëshminë e tij gojore, duke na sjellë koordinatat dhe detajet nga këto vende ku gjalluan e mbijetuan një pjesë e të internuarve. Prandaj po përcjellim një fragment të rrëfimit të Lekë Pervizit-narrator, për të pasur një ide se çfarë ishin këto kampe: Tepelena ka histori të gjatë, se kur i hoqën nga Berati familjet për t’i dërguar në Tepelenë, nuk ishte krijuar akoma kampi i Tepelenës, por i strehuan në disa baraka në Turan, që kishin qenë baraka për italianët dhe në Veliçor. I kanë futur drejt e në rifuxhio, pa asnjë pajisje, asgjë fare. Kur i internonin njerëzit, i merrnin me rrobat e trupit. Të internuarit flinin në gurë ose mbi derrasa. Kur i morën në Turan dhe i futën në rifuxhio, ka qenë verë, korrik a gusht. Në këtë grup ka qenë edhe gruaja ime, foshnjë atëherë, sepse ajo ishte internuar me mamën e vet. I trasferuan atje 40 makina, me rreth 2000 e ca vetë brenda, dhe i hodhën në rifuxhio, pa asnjë konditë, pa banjo ku edhe uji u jepej me racion nga një depo e madhe me cimento, me nga një sapllake në ditë. Kjo situatë ka qenë në Turan. Për t’u larë s’kishte asgjë; u duhej të merrnin ujë nga nje vije, por, që ishte edhe e pisët. Buka e te internuarve vinte nga Berati; ishte bukë misri. Pra, bënte gjithë atë rrugë dhe kur mbërrinte, ishte krejt e thërmuar dhe jo e gatuar mirë. Të internuarve iu jepnin vetëm atë bukë, nga 500 gramë në ditë. Në këto kushte, menjëherë, plasën sëmundjet. Kjo ka ndodhur në Turan, para se të zhvendoseshin në Tepelënë dhe mama kishte qenë aty. Filluan të sëmuren në masë dhe vdisnin shtatë vetë në ditë, siç na ka treguar kushërira jonë, nëna e Ndue Palit. Mjek jo, ilaçe jo, ushqim jo, e si do të shkonte ndryshe?! Vetem brenda nje nate, në një kazermë, vdiqën 33 fëmijë. Po vdisnin njerëzit me radhë. Gruaja ime, foshnjë ne ate kohë, ka shpëtuar kot. Ishte si “nata e pafajshëmve” në Bibël: sipas historisë, kur mori vesh mbreti Herod që kishte lindur ai që do zinte vendin, dha urdhër që të vriteshin të gjithë femijët e asaj moshe. Abdurrahman Kaloshi, një nga miqëtë tanë, tregonte se nuk i dilte kohë as për të hapur varret. Çfarë të bëntë komanda?! Nuk ishte faji i komandës. Urdhëri ishte se sa të vdisnin njerëzit, të varroseshin menjëherë duke u hedhur gëlqere sipër, e më pas t’u digjeshin rrobat. Ajo natë e tmerrshme u bë problem dhe erdhën një ekip me mjekë nga Tirana, të cilët kishin vënë duart në kokë nga skena e tmerrshme që gjetën. Ky tip internimi ishte teoria e Manush Myftiut, për të cilin ai zgjodhi Tepelenën. Gruaj ime ka qenë nga të paktat foshnje që i mbijetuan. Interesant është fakti që ajo quhet Xhuliana, por, ngaqë e ëma nuk dinte shqipen se ishte malazeze, dhe “bebja” këtu e “bebja” atje, asaj i ngeli emri “Beba” siç e njohin të gjithë të internuarit. Atëherë pasi erdhi komisioni, morën vendim dhe e zhvendosën kampin ushtarak në Tepelenë, në kazerma të shtruara me shtretër druri dykatësh. Një kazermë mbante më shumë se 600-700 vetë. Nganjëherë edhe 1000 vetë, se të vegjëlit zinin pak vend. Aty filluan tu jepnin dy lugë supë në ditë dhe e kthyen bukën në bukë gruri. U përmirësuan disi kushtet. Por, filloi puna e detyruar: nga 15 vjeç e lart filluan punën, që ishte punë kafshërore nga mëngjesi deri në darkë, duke prerë e transportuar dru në kurriz nga malet e Tepelenës. Kjo ishte veçanërisht e rëndë për gratë. Të aftë e të paaftë për punë, nuk donin të ia dinin. Norma ishte sa të donte polici. Burrat i vinin të mbanin shtylla: një pjesë i prisnin, dhe një pjesë i transportonin në kurriz. Mes tyre më kujtohet një Dom Nikollë Mazreku, intelektual, por, i fortë me trup. Valentini tregon se si merrte për vete pjesën e trashë të trungut, dhe nuk ia linte atij, për t’i lehtësuar barren. Borë e dimër, nuk donin t’ia dinin fare. Filluan edhe këtu të vdisnin njerëzit, dhe duke vdekur kërkonin bukë. Kam qenë vetë aty. Po të ishte fëmija mbi 4 vjeç, nënat i çonin në punë, përndryshe i ngarkonin me punë rrotull në kamp, si: të shkonin e të merrnin dru për furrat a të punonin në një perimore që Dega e Brendshme e kishte bërë për vete. Të njejtën gjë edhe për pleqtë. Por, higjiena që ishte më e mirë se në Turan, i shpëtoi të internuarit në Tepelenë. Këtu, kazermat italiane kishin ujë, banjo, dhe kushte më të mira fjetjeje. Ky Album është një ndër dëshmitë që i ka rezistuar kohës. Le ta marrë gjithkush si dëshmi, si art i mbijetuar, si shkas për të medituar mbi egërsinë e konservuar në eshtra të komunizmit shqiptar mbi elitën dhe aristokracinë mendore e shpirtërore të kombit tonë, mbi ata që shënuan një çarje të thellë e zor të riparueshme midis Veriut e Jugut, midis të krishterëve e myslimanëve, midis kohërave e brezave. Dhe, padyshim, le të mbetet ky Album, si homazh për ata që nuk arritën t`u (18) mbijetojnë kampeve komuniste të vdekjes. NGA ALBUMI I LEK PERVIZIT Kӫshtu ishte gjendja e mjerueshme e gazermave tӫ kampit të famӫkeq tӫ Tepelenës.

150 150 Kampi Kuçit, Valentin Pervizi (oficer), Viktor Dosti (student); Prof. Guljelm Deda, Thabit Rusi (student), Prof. Dr.Mitat Araniti Shkrimtar, poliglot, përkthyes. Prof. Dr. Ali Cungu Profesor, poliglot, perkthyes.

151 151 Prof. Dr. Erebara, Oficer Shtatmadhor, avokat, poliglot. Prof. Dr. Guljelm Deda letërsie e Profesor guhësie, poet, shkrimtar. Perkthyesi i poemës “Orlandi i Çmendun” (40 mijӫ vargje) i Lodovoko Ariostos ne kondita internimi. Dervish Cara Tetova kërkoi autonominë e Shqipërisë para 170 vjetësh Jusuf Zenuni Ky Kolos nga Tetova me tërë forcat e veta iu kundërvu një perandorie të madhe siç ishte Turqia në atë kohë. Ky komandant u hodh në kryengritje për përmirsimin e jetës ekonomile dhe sociale të popullësisë të këtyre anëve pa dallim feje dhe race, duke bërë luftë deri në vdekje për çlirimin e trevave lindore shqiptare. Lufta zgjati më më shumë se 5 pesë muaj, nga janari 1844 deri më 21 maj të vitit 1844, kur u kap i gjallë Derish Care me shokë. Ky kolos e humbi luftën ballë për ballë me ushtrinë e Hajredin Pashës në betejën e Katllanovës më 21 maj 1844. Gjatë kësaj lufte Komandanti shqiptar nga Pollogu i Tetovës pati disa takime edhe me diplomat të huaj; anglez, francez, po ashtu ka qenë i përcjellur edhe nga politika serbe serbe dhe ajo ruse. Edhe pse gjatë kësaj kryengritje ishte figura më këmëngulse që kërkonte publikisht para diplomatëve të huaj se shqiptarëve të Shqipërisë duhet tu njihet autonomia as më pak as më shumë se ajo e serbisë dhe Greqisë. Ky komandant këto kërkesa i parashtroi edhe para Hajredin Pashës, por të tëra këto kërkesa kombëtare sikur sot e kësaj dite nuk nuk janë bindëse për historiografinë sllave, pasi disa historian maqedonas në krye me Matkovskin kanë shkruar vepra vuliminoze, ku kanë tentuar këto kërkesa dhe trimërinë e pashoq dhe bujarinë e tij ta paraqesin si sllav apo maqedonas me origjinë torbeshe nga fshati Urviç, që fare nuk kanë të bëjnë me të vërtetën shkencore, pasi këto shrime të ngjyrosura me politikë ditore dhe fare nuk i kontribojnë Shkencës së Historisë, pasi nuk paraqesin realitetin dhe zhvillimet e ngjarjeve historike dhe luftës së tyre për liri në këtë pjesë të Shqipërisë Lindore gjatë vitetve 1843-1844. Sipas raportit të konsullit britanik nga Selaniku, gjendja në Shqipëri pas shpalljes së Gjylhanes u tensionua mjaft. Fillimi i vitit 1943 filloi me trazira lokale në gjithë Shqipërinë. Në mars të vitit 1843, në Selanik erdhi valiu i Rumelisë, Mustafa Nuri Pasha, i cili pati një konsultim me konsullin anglez. Nuri Pasha haptazi i deklaroi: “Në Shqipëri i kanë të përzier gishtat agjentët rus dhe francezë për nxitjen e kryengritjes së popullatës, bile se ka të dhëna që agjentët rus ndajnë edhe para popullatës për blerjen e armatimit, për t’u çuar në kryengritje”. Kryengritja shqiptare për herë të parë përmendet në dokumentet serbe, më 5 korrik 1843, nga prefekti i qarkut të Aleksincit, i cili lajmëronte Ministrinë e Punëve të Jashtme të Serbisë, se Mehmed Pasha i Shkupit ka kërkuar nga çdo shtëpi shqiptare të japë nga një ushtar (nizam). Meqë shqiptarët kishin refuzuar kërkesën të rekrutonin ushtarë, u krijuan përleshje të mëdha në mes kryengritësve dhe njerëzve të pashës që bënin rekrutimin. Shqiptarët me të shpejtë u grumbulluan në Shkup me mbi 6.000 kryengritës dhe rrethuan qytetin, ku kërkonin nga pashai i Shkupit të ndërpritet rekrutimi. Mehmet Pasha kërkoi nga kryengritësit që t’i lejohet të shkojë për në Stamboll dhe të parashtrojë kërkesat e shqiptarëve, por ata nuk u pajtuan dhe kërkonin që në vend të tij të shkojë

152 152 lajmëtari i tij. Në pritje të lajmëtarit, pashai përhapi lajmin se 40 taborë janë nisur nga Selaniku në drejtim të Shkupit, ndërsa në ndihmë do të vijë edhe pashai i Vrajës dhe do të bashkohet me ushtrinë e sulltanit. Udhëpërshkruesi i njohur për Ballkanin, A. Grizebahu, në vitet e 40-ta të shek. XIX, deklaron: “Havzi Pasha u emërua si udhëheqës në Shkup, si përfaqësues i vjetër i fisit tetovar. Ky ndan mendimin se fisi i tij ka sunduar me Sanxhakun e Shkupit “qysh para 200 vjetësh”. Ky, sipas kontaktit që ka pasur kokë më kokë me pashallarët, gjatë qëndrimit të tij në Shkup dhe Tetovë, u interesua edhe për pakicën sllave në Shkup dhe jetën e tyre, si dhe ka biseduar për rrethanat ekonomike dhe politike që përfshinte Pashallëkun e Tetovës dhe atë Shkupit. Ky territor ishte i ndarë në 14 kaza ose rrethe. Këto ishin: kazatë e Shkupit, Kaçanikut, Tetovës, Kërçovës, Dibrës, Qustendilit, Radovishit, Kriva Pallankës, Kratovës e të Koçanës. Por, sa u përhap lajmi në Shkup për burgosjen e pashallarëve nga Sulltani, shqiptarët nga hidhërimi me të shpejtë rrokën armët dhe u çuan në këmbë, gati të gjithë “si me qenë një”. Ky rebelim i shqiptarëve, në korrik të vitit 1843, shtyri vezirin e madh, Mehmet Jusuf Pashën, së bashku me Hajredin Pashën, të tërheqin fermanin për të mbledhur rekrutë për sulltanin, kështu që situata pak a shumë u qetësua. Por, në vjeshtë të vitit 1843, Pashai i Shkupit, Mehmet pashë Jusufi, përsëri dha urdhër të mblidhen ushtarë të rregullt për Perandorinë Turke. Shqiptarët nuk pritnin këtë urdhër nga sulltani, që Këto reforma dhe aplikimi i tyre në Shqipërinë Verilindore, në vitin 1843 , preku në palcë klasën feudale shqiptare, të pasurit, bejlerët e posaçërisht pashallarët shqiptarë, të cilët rreth vetes në emër të perandorisë mbanin ushtarë dhe rroje personale. Me këtë ushtri, ata komandonin sipas dëshirës dhe nevojës së vet, duke mos i përfillur shpeshherë kërkesat e sulltanit. Në këto rrethana revolte u paraqit Dervish Aga, një i afërm i Havzi Pashës, i cili arriti së shpejti ta sundojë tërë Gegërinë. Në shtator të vitit 1843, Dervish Aga shpalli veten për udhëheqës të Gegërisë (Shqipërisë Verilindore). KRYENGRITJA DERVISH CARES FALSIFIKOHET NGA TIRANA DHE PRISHTINA Kryengritja e Dervish Cares falsifikohet nga Tirana dhe Prishtina Siç është e njohur në bazë të dokumenteve Kryengritja e Dervish Cares filloi në shtator të vitit 1843. Kjo kryengritje filloi si rezistencë gjithë popullore, por e theksuar ishte në pjesën e Shqipërisë Lindore. Kjo rezistencë rritej dita-ditës kundra reformave të Tanzimatit, e në veçanti kundra sulltanit, që këto reforma të mos zbatohen në pashallëqet shqiptare, ose thënë ndryshe në tërë krahinat shqiptare të Shqipërisë Etnike, ku prekej interesi i tyre, pasi në këtë territor dominonte populli shqiptar dhe gjuha shqipe. Sipas dokumenteve serbe: “Epiqendra e kësaj ngjarje me rëndësi të madhe ishte në Gegalik (Gegëri). Shtetet sllave të Ballkanit, Shqipërinë Lindore e kishin pagëzuar sipas popullsisë gege që jeton në këtë pjesë të Shqipërisë etnike, ata në gjuhën sllave e quanin “Gegalik”, toka e gegëve, territori i gegëve, që nënkupton territorin e Shqipërisë Verilindore. Po ashtu edhe diplomacia gjermane Shqipërinë e ndanë në Toskë, që kanë jetuar në Shqipërinë e Jugut, dhe Gegë që përfshinin territorin e Shqipërisë Verilindore. Pra historiografia sllave me emrin “Gegalik”, quanin territorin e Shqipërisë Verilindore, të banuar me shqiptarë siç i quanin ata “Gegë”, kështu thirrej Shqipëria nga të gjithë bashkëkohësit dhe studiuesit e ndryshëm të kohës. Kryengritja, sipas udhëheqësit të saj u pagëzua; “Kryengritja e Dervish Cares”, e cila filloi në Gostivar, e jo në Shkup, sipas botimit më të ri të Historisë së popullit shqiptar, të botuar në Tiranë në vitin 2002. Poashtu ka edhe një gabim tjetër nga historiografia e Prishtinës, se kjo kryengritje ka filluar në Prishtinë, ku thuhet gabimisht se: “ kryengritje e madhe shqiptare plasi në vitin 1844 në Prishtinë, duke u përhap kah Prizreni, Gjakova, Shkupi, Tetova, e cila në fund u shua në gjak thuhet në librin e Branko Horvatit të botuar në Lubjanë në vitin 1989, f, 37.” Por e vërteta është, se kjo Kryengritje ka filluar në vjeshtën e vitit 1843 në Gostivar dhe me të shpejtë u përhap në tërë fushën e Pollogut të Epërm, deri në Tetovë me rrethinë . Pra epiqendra e kësaj lëvizje ishte në Gostivar, ku në krye të qytetit qëndronte nëpunësi i Xheladin Beut, që udhëhiqte me Gostivarin, i cili shumë shpjet u dallua si organizator tejet i aftë. Ky mbante në atë kohë gradën “Aga”, që do të thotë udhëheqës, (Çarshi Agasi-Kryeshef i policisë), me fjalë të tjera, komandant i qytetit. Ky në fillim ishte nënoficer te Havzi Pasha pasi ishte edhe dhëndri i tij, kurse më vonë e fitoi besimin dhe u emërua për udhëheqës te Xheladin Beu dhe udhëhiqte me Gostivarin. Në nëntor 1843 u shpall i pavarur nga eprorët e tij; Xheladin Beu i Tetovës dhe Sulltani. VENDLINDJA E DERVISH CARES Dervish Care është i lindur në fshatin Pallçisht të Tetovës. Ky u bë i njohur në historiografinë shqiptare mbiemrin e familjes së tij “Care”, e jo si thotë Toskovi e shpalli veten “Car”. Toskovi si duket në bazë të dokumenteve ekzistuese, e ka ngatërruar mbiemrin e familjes të Dervish Cares me fshatin Caren, nga ka ardhur familja e tij në vitin 1795, nga fshati Kalis. Ky fshat ndodhet në rajonin e Kalisit përgjatë rrjedhës së lumit Drin. Ndërsa JOVAN Trifunovski, Albansko stanovnishtvo u Makedoniji, Beograd 1988, f. 41; ky albanofob pranon se shumë familje shqiptare mbajnë mbiemrat e fshatrave si është rasti me Dervish Caren nga fshati Caren përgjatë lumit Drin, krahinë e Kalisit. Po ashtu emrin dhe etnogjenezën shqiptare të këtij heroi kombëtar tenton ta ndryshojë edhe vetë Matkovski, në librin e tij në faqen. 787. me titull O”tporot vo Makedonija Tom. IV, Shkup 1983, f. 787. i cili në sqarimin e tij deklaron se: Dervish Care ka qenë me prejardhje “torbesh”. Ky këtë falsifikim bënë për hirë të politikës ditore dhe e dyta për ta plotësuar në boshllëk të historisë maqedonase që ka dhe do të ketë në këto hapësira që sot quhen Maqedonia Perëndimore e njohur në historiografinë shqiptare si trevat e Shqipërisë lindorte.V.Xh. Ky autor nuk donë të pranojë se familja e tij sot jeton e shpërndarë në disa fshatra me popullsi shqiptare në fushën e Pollogut dhe më gjerë. Ndërsa “torbeshët” jetojnë nëpër enklava dhe për nga profesioni dallojnë dhe shumë vështirë përzihen me të tjerët. ( Matkovski në fund pranon “se ishte prijës i shqiptarëve të Veriut Poetë shqiptarë në Belgjikë Jusuf Zenunaj PËR KUVEND E QEVERI Në luftë bashkë, n ' liri të ndarë kush në vend të dalë i parë, ndërmjet dreqi u ka hy për kuvend e qeveri. Njëri grup thotë e kam numrin, as të dytin s' e zë gjumi si t ' kish dro se e mori lumi, Kushtetuta n' krahun tim për kuvend e qeverinë, Populli anash bën sehir me shpresë të kotë për ditë ma t'mirë, për Bajram ca miell në shoshë, për Kërshëndella sofra bosh. Dilbeerk, Tetor 2014 Mirëmëngjes o poet Me ca vargje të përshëndes tungjatjeta me fjalê t'vendit, për vargjet qê i fale Kuvendit strumbularit demokratik që marshon pa turp e frikê mos po u hyn pakicave n'hak për Ballkan po bëhet plak, nesër bëhet për Evropë me guxim do t'i thotë ti s' di ç'është demokracia ktheje kokën nga pakicat e mia, mund të vini në Kosovo kuvendarët flasin pa dro turku , serbi e hashkalia si në foltore si te shpia diskutojnë n'gjuhê t'vet lirshëm flasin edhe maje malit me tefter të Athisarit,

153 153 kurse ju atje n'Belgjikë po ju them fare pa frikê demokrat të kulluar, qê për ne kulaç keni gatuar si të veprojmë në vendin tonê në Dilbeek nëse shkon, veç dy hapa jashtë Brukselit kryeqyetetit të Evropës, si në komunë si n'polici frëngjisht askush "nuk di", nëse s' flet (flamanisht)holandisht shkon me net e me ditë, pa përkthyes e ke kot njeri s'të flet dot. SHTRËNGONI DUART Në vendin tonë që e quajmë Shqipëri çka do që t'ndodhë s'është çudi, një parlamentar që n'Parlament nuk shkon flet në Tv për një të re, që e bën të qesh edhe qytetarin në Banglladesh ,policia e shtetit me atë t'Bashkisë jo larg Lanës sherrin kanë nis, fjalë – pas fjale janë zënë mes veti. Por , rrëfimtari ma shumë s'e zgjatë ndoshta ka shkuar deri n'shamatë?! Njëfar xhaxhi Tasi seç bën o bo,boooo, Shipëria jonë edhe kështu në NATO! Përbri tij ia kthen xha Sokoli do qeshen Korabi edh Tomori, për Salen që vota me kutia i vodhi. Pse mor doktor nuk e dëgjon Ramën? Ty edhe atij, xhaja jua bëftë gjamën. Si nuk merreni vesh siç e do zakoni?! Me zënka nuk ju do n' sofër Europa, shtrëngoni duart sa s'ka qeshur bota KONKURSI ATHISARIAN Që kur na erdhi athisaria i njohur na u bë vendi na u shtua miqësia, sikur sytë e ballit na duan e na nderojnë ma shumë se çdo gjë bukurinë na vlerësojnë, në maje të gjuhës kanë" Kosovën shumë etnike" e në mendje, femrat simpatike, për ta s'ka randësi në janë të pamartuara, o nëna të fëmijëve, kryesorja t'jenë të bukura -"atraktive" "Miqtë" tanë janë emocinues për bukurinë e pëlqyeshme flasin edhe në konukrs, "atraktiviteti" i femrave shqiptare parësore t'bëhen asistente personal, "me njohje fillestare gjermanisht, apo anglisht" i tillë qe konkursi në një gazetë këto ditë. Dilbeek, më 18 nëntor 2009 Dikbeek, 9 nëntor 2009 25-VJETË MË PARË, RA MURI I BERLINIT DHE U SHEMB KOMUNIZMI Nga Frank Shkreli Në Vjeshten e Vitit 1989, u rrëxua Muri i Berlinit dhe me shëmbjen e tij, popujt liridashës të Europës Lindore dhe Qëndrore, njëherazi shëmbën edhe sistemin e tyre komunist që i kishte nënshtruar ata fizikisht dhe shpirtërisht, për pothuaj një gjysëm shekulli. Ky përvjetor shënon mbarimin e një sistemi të korruptuar, të një ideologjie vrasëse dhe skllavëruese dhe shënon gjtihashtu edhe rivendosjen e lirisë dhe të dinjitetit njerëzor për miliona veta anë e mbanë Europës Lindore dhe Qëndrore, të cilët deri atëherë kishin jetuar me frikë, në varfëri dhe nën shtypjen e regjimeve të diktaturës komuniste. Ishte 9 Nëntori i vitit 1989, kur mijëra gjermanë shëmben simbolin kryesor të ndarjes në Europë, simbolin ndarës e përçarës të komunizmit ndërkombëtar: Murin e Berlinit. Për pothuaj dekada, Muri i Berlinit përfaqësonte si asgjë tjetër, atë që Winston Çurçili e kishte pagëzuar si, "Perdja e Hekurt" që kishte rënë nga Baltiku deri në Adriatik. Por ashtu siç përfaqësonte ai mur për pothuaj dy brezni ndarjen e Europës, shëmbja e Murit të Berlinit më në fund shënoi rënjen e komunizmit, mbarimin e luftës së ftohët dhe fillimin e një Europe, që presidenti amerikan Xhorxh Bush do ta quante, "të tërë, të bashkuar dhe në paqe''.

154 154 Dy vjetë më pare së të shëmbej Muri i Berlinit, Presidenti i Shteteve të Bashkuara, Ronald Reagan në fjalimin e tij historik më 1987 në Berlinin e ndarë, i bëri thirrje udhëheqsit sovjetik Mikhail Gorbaçov që ta shëmbte Murin e Berlinit. Aty para portës Brandenburg, Presidenti Reagan pat deklaruar se "Për derisa kjo portë mbetet e mbyllur, nuk është vetëm çështja e Gjermanisë që mbetet një çështje e pazgjidhur, por është edhe liria në mbarë botën që mbetet një çështje e pazgjidhur", për qindra miliona njerëz që dëshirojnë lirinë. Kur mendoj tani -- megjithëse fjalimi i Presidentit Reagan ishte një fjalim me plot bindje, guxim dhe vendosmëri -- ishte e vështirë të merrej me mendë se dy vjetë më vonë, në vjeshtën e vitit 1989, regjimet komuniste anë e mbanë Europës do të përmbyseshin njëri pas tjetrit si gur dominoje. Komunizmi dukej se kishte krijuar një situatë të pa korrektueshme dhe e pa këthyeshme. Ish-udhëheqsi komunist gjermano-lindor kishte shpallur se Muri i Berlinit do të qendronte aty edhe për 50 deri 100 vjetë të tjera. Por, megjithëse si të thuash i ishim dorëzuar fatit se asgjë nuk do të ndryshonte në botën komuniste, të pakën në jetën tonë, në vitin 1990 siç dihet, regjimet komuniste dhe diktatorët e atij sistemi që skllavëroi një pjesë të madhe të Europës për pothuaj një shekull, u shëmbën, gjë që çoi në mbajtën e zgjedhjeve të lira anë e mbanë ish-vendeve komuniste në Europë dhe Gjermania u ribashkua me rënjen e Murit të Berlinit. Ishte e qartë se me shembjen e simbolit më të mbrapsht të komunizmit në Europë, gjërat më në fund, do të ndryshonin për më mirë. Në Gjermani dhe anë e mbanë Europës do të shënohet 25- vjetori i shëmbjes së Murit të Berlinit -- sipas një njoftimi nga zëdhënsi i Kancelares gjermane Angela Merkel, Steffen Seibert -- duke festuar dhe duke njohur rolin që kanë luajtur njerëzit e thjeshtë në shëmbjen e komunizmit anë e mbanë Europës Lindore e Qëndrore. Duke njoftuar planet për festimet e 25 vjetorit të shëmbjes së Murit në fillim të nëntorit, zëdhënsi i Kancelares gjermane, tha se në këtë përvjetor, "Ne duam të festojmë dhe të theksojmë rolin që kanë luajtur qytetarët e thjeshtë në realizimin e ndryshimeve", si rrjedhim i shëmbjes së Murit të Berlinit, jo vetëm në Gjermani, por edhe në mbarë Europën Lindore. Të mërkurën Sekretari Amerikan i Shtetit, John Kerry ishte Berlin për bisedime dy-palëshe me Kancelaren Angela Merkel dhe me Ministrin e Punëve të Jashtme të Gjermanisë, Frank - Walter Steinmeier. Ata folën gjërë e gjatë për këtë përvjetor, për simbolin e këtij përvjetori dhe për përgjegjsitë që ka brezi i sotëm për të edukuar brezat e rinjë mbi historinë e Murit të Berlinit, si një simbol i së keqës. Në një konferencë të përbashkët për median, Ministri i Jashtëm gjerman u kujtoi gazetarëve se John Kerri, në moshë të re kishte jetuar në Berlin, ku i ati i tij shërbente si diplomat amerikan shumë vite më parë, në fillim të luftës së ftohtë, në një zonë që ai e cilësoi si mahallë të "Perdesë së Hekurt'', që për dekada, tha ai, ishte si pikë-qendër e Luftës së Ftohtë. Krye-diplomati gjerman u tha gazetarve se gjatë vizitës që i bënë një pjese të Murit të Berlinit që ka mbetur aty si simbol, me krye-diplomatin amerikan John Kerry, ata kujtuan se gjatë luftës së Ftohtë, sipas Ministrit të Jashtëm gjerman, "100,000 veta u arratisën përball rreziqesh të mëdha për jetën; 138 veta ". Pamje nga ndërtimi i Murit të Berlinit më 1961. 3,60 m i lartë dhe 155 km i gjatë. kanë vdekur tek Muri i Berlinit duke u përpjekur të arratiseshin nga regjimi komunist Ai shtoi se "Është tragjik fakti se sot e kësaj dite nuk dihet numri i saktë i atyre që kanë vdekur ose që janë vrarë dhe ekzekutuar, ndërsa përpiqeshin të arratiseshin matanë kufirit, për në Perëndim". Ai tha se po bëhën hulumtime për të vërtetuar se cili në të vërtetë ishte numri i sakt i personave që u vranë gjatë asaj periudhe në përpjekjet e tyre për tu arratisur për në Gjermaninë Perëndimore. Ministri i Jashtëm i Gjermanisë, Frank -Walter Steinmeier tha gjatë (23) konferencës me shtypin, përkrah kryediplomatit amerikan John Kerry se, "Është përgjegjësia jonë e përbashkët që për këtë histori të informojmë brezin e ri, të cilët kanë lindur pas shëmbjes së Murit të Berlinit dhe pikërisht kjo është arsyeja që jam tepër i kënaqur për faktin se patëm rastin të flisnim me studentët nga Berlini dhe nga Brandeburgu-- një gjeneratë kjo të rinjsh që as nuk mund të imagjinojnë se 25 vite më parë, ky mur jo vetëm që ndante qytetin e Berlinit, por ndante miqët dhe të afërmit dhe i cili kishte ndarë nga njëra tjetra dhe përçarë edhe familjet me dekada." Zyrtari i lartë gjerman tha se sot Gjermania nuk është më e ndarë, por as Europa nuk është e ndarë si gjatë luftës së ftohtë dhe për këtë ai iu drejtua Sekretarit Amerikan të Shtetit për të falenderuar aleatën e Gjermanisë gjatë Luftës së Ftohtë – Amerikën, duke thënë: "Dua të them në mënyrën më të qartë që është e mundur se e gjithë kjo nuk do të mund të arrihej pa mbështetjen -- pa asnjë kusht -- që na kanë dhënë Shtetet e Bashkuaratë Amerikës në realizimin e gjëndjes në të cilën jetojmë sot. Kjo situatë e sotëme as nuk mund të mirrej me mendë dhe as të parashikohej pa mbështetjen pa kondita të Shteteve të Bashkuara. Ne këtë nuk do ta harrojmë kurrë, çfarë bënë Amerikanët për ne", tha Ministri gjerman i Punëve të Jashtme. Duke përmendur konfliktin në Ukrainë, i takon kësaj gjenerate, tha Ministri i Jashtëm gjerman që të mos lejojë një ndarje të re mu në zemër të Europës. Ai së bashku me krye-diplomatin amerikan John Kerry bënë thirrje kundër një ndarjeje të re midis lindjes e perëndimit si rezultat i krizës së tanishme në Ukrainë.

155 155 Ndërsa Sekretari Amerikan i Shtetit John Kerry, duke falenderuar fillimisht homologun e tij gjerman dhe Gjermaninë për rolin që luajnë sot në punët ndërkombëtare, tha se "Amerika dhe Gjermania kanë një histori të gjatë bashkpunimi dhe përpjekjesh për liri, për paqë dhe begati në botë". Duke folur me emocion për kohën që kishte kaluar si fëmij i një diplomati amerikan në Berlinin e ndarë, ai tha se ato vite i kishin lënë atij mbresa të paharrueshme në jetën e tij. Ai tha se kur jetonte në sektorin amerikan të Berlinit si fëmij i një diplomati amerikan, me një rast tha ai, pati mundësinë të futej afër kufirit me Berlinin lindor dhe madje edhe si fëmij kishte venë re ndryshimet, ishte frikësuar nga ato që kishte parë në anën tjetër të kufirit dhe se ishte këthyer shpejt mbrapa i frikësuar, në sektorin amerikan të qytetit të ndarë të Berlinit. Krye-diploamti amerikan e përshkroi ato që kishte parë si fëmij, si "një ndryshim i madh midis shpresës dhe dëshpërimit, si një ndryshim midis dritës dhe territ. E dalloje ndryshimin në ngjyrat e rrobave, në mungesën e njerëzve duke shetitur, në atmosferën e përgjithshme" që mbizotronte në Berlinin Lindor komunist. Por mbi të gjitha, shtoi Zoti Kerry, dallohej ndryshimi midis lirisë dhe shyptjes, midis njerzve të cilët kishin mundësinë të bënin diçka me jetën e tyre, që të realizonin diçka, në krahasim me njerëzit në anën tjetër të Murit të Berlinit të cilëve u mohohej kjo e drejtë dhe mundësi për të jetuar të lirë." John Kerry u tha gazetarve se copa të Murit të Berlinit mund të gjënden në shumë vende anë e mbanë si shënja frymëzimi për njerzit që duan lirinë, pjesë të këtij muri dhe çfarë simbolizonte ai mur, por edhe për atë që simbolizon shëmbja e tij. Ky mur është këtu tha zyrtari i lartë amerikan, "Për të na kujtuar luftën dhe përpjekjet e vazhdueshme që janë bërë në këtë vend për dekada për të na kujtuar se liria që gëzojnë sot popujt siç është populli gjerman dhe ai amerikan -- për të na kujtuar mundësinë dhe lirinë për të zgjedhur udhëheqsit tonë politikë, na rithekson lirinë dhe të drejtën për të kundërshtuar dhe për të protestuar, për të kritikuar, për të thënë atë që mendojmë, lirinë e fjalës dhe për të ndjekur çdo mundësi për të cilën na e merr mendja se mund të dalim me sukses. Këto liri po kërcënohen gjithnjë në shumë pjesë të botës. Dhe bile këto liri po kërcnohen pikërisht edhe këtu mu në zemër të kontinentit europian", tha John Kerry gjatë konferencës së përbashkët për shtypin me Ministrin e Jashtëm gjerman të Punëve të Jashtme, Frank - Walter Steinmeier. John Kerry përfundoi duke shprehur mirënjohjen e tij për falënderimet që zyrtari gjerman u bëri Shteteve të Bashkuara për mbeshtjetjen amerikane gjatë dekadave, me rastin e 25 vjetorit të shëmbjes së Murit të Berlinit, duke iu drejtuar brezit të ri duke thënë se ky përvjetor, mbi të gjitha, na kujton gjithashtu se çfarë mund të arrihet kur veprohet dhe punohet së bashku -- jo se ç'mund të bëjë qeveria -- por na kujton ato se çka mund të bëjnë vetë njerëzit, secili individ, kur ata kanë kurajon dhe vendosmërinë për t'u angazhuar” për të mirën e përbashkët, në mbrojtje të lirisë dhe të dinjitetit njerëzor. Nuk ka dyshim se shëmbja e Murit të Berlinit – simbolit të tiranisë komuniste në Europë dhe në botë -- 25 vjetë më parë, ka ndryshuar botën. Ai mur ishte një pengesë fizike dhe psikologjike për ata që kërkonin lirinë. Ishte si një mur simbol që dukej sikurë përjetësonte praninë sovjetike dhe regjimet komuniste anë e mbanë Europës. Për derisa qëndronet Muri i Berlinit nuk kishte liri. Muri i Berlini i pajisurr me tela me gjemba, ku 135 vetë u vranë në tentatvën për ta kaluar.. Edhe bota mbarë sikurë e kishte pranuar ndarjen midis lindjes komuniste dhe perëndimit demokratik si diçka të pakëthyeshme, si të përhershme. Madje edhe presidentët amerikanë gjatë dekadave të luftës së ftohtë nuk sfidonin seriozisht dominimin e komunizmit mbi vendet e Europës Lindore dhe Qëndrore. Por më në fund më 1980, Shtetet e Bashkuara zgjedhin për president, kandidatin e Partisë Republikane, Ronald Reagan, i cili nuk hesitoi ta quante Bashkimin Sovjetik si perandorinë e së keqës. Qershorin e vitit 1987 ai mbajti fjalimin tanimë të famshëm në Berlin, me të cilin i bëri thirrje udhëheqsit sovjetik Mikhail Gorbaçov – madje kundër këshillave të ndihmësve të tij të ngushtë -- se nëqoftse me të vërtetë dëshironte paqën, atëherë të urdhëronte shëmbjen e Murit të Berlinit dhe të lejonte ribashkimin e Gjermanisë. Në luftën kundër komunizmit, që 25-vjetë më parë çoi në shëmbjen e Murit të Berlinit dhe në

156 156 rrëximin e regjimeve komuniste anë e mbanë Europës, * presidenti Ronald Reagan nuk ishte një kalorës i vetëm. Kishte përkrahjen e udhëheqsve botërorë siç ishte Kryeministrja britanike Margareth Thacher, Lech Walesa me Lëvizjen e puntorëve polakë Solidarnost, lëvizjet e disidentëve anti- komunistë anë e mbanë Europës, Papa Gjon Palin e II, i cili u ofroi këtyre përpjekjeve anti-komuniste forcën e tij morale dhe më në fund nuk duhet t’i mohohet kontributi as udhëheqsit sovjetik Mikhail Gorbaçov, i cili duket se kishte vendosur për të mos përdorur tankset kundër lëvizjeve historike anti- komuniste anë e mbanë Europës Lindore dhe Qëndrore. Si përfundim, më datën 9 të nëntorit të vitit 1989 u shëmb Muri i Berlinit, u ribashkua Gjermania dhe ra komunizmi anë e mbanë Europës Lindore dhe Qëndrore, duke ndryshuar kështu përgjithmonë Europën dhe botën. Pamje nga shëmbja e Murit më 1989. Sekretari Amerikan i Shtetit, John Kerry viziton monumentin në Berlin dedikuar atyre që dhanë jetën duke u arratisur nga regjimi komunist i Gjermanisë Lindore. Po në Shqëri ç’bë për të kujtuar qindra te vrarëve që kërkonin të fitonin lrine jashtë skëtyerrës komuniste. Asgjë, as për këta viktima që u masakruen në vijën e kufinit, as për mijat e viktimave të diktaturës komuniste . Rezulton se gjithë vendet ish komuniste kanë ngritur përmendore apo memorial per viktimat e terrorit komunist, përveç Shqipërisë, deri dhe qendra e komunizmit Rusia, ku Presidenti Putin shkon e vendos kurora çdo përvjetor. Ku e kanë memorialin pushtetarët e sotëm shqiptarë për të nderuar kuktimin e viktimave dhe vendosur kurtora ? Sekretari і Shtetit John Kerry në vizitën që bëri te Murii Berlinit, me këtë rast në një fjalim të tij kishte thenë : se liritë themelore kërvcenohën ende në shumë pjesë të botës.

157 157 Libra nga shqiptarët në Belgjikë Libër і shkruar nga Riza Hoxha; ish kolonel me forcat partizane që kundështoi Enver Hoxhën për transormimin e luftës çlirtimtar ne një force agresive e shtypëse të popullit tij, që shprehët mire në titullin e librit, Agresdioni ideologjik e politik komunist në Shqipëri. Qe të kemi nje ide të qartë mbi përmbajtjën e veprës se Riza Hoxhës, po botojmë parathanIën ku ai parashtron evulimin politik, ekonomlik e kulturor deri në ardhjën në fuqi të komunizmit dhe vendosjën e një diktatture të egër. e gjakatare që përfshiu jo vetëm kundërshtarëtv e komunizmit, pôr dhe ata ata që u gënjyen pas sloganit të, Luftyës NÇL (gjoja patriotike) e që doli një luftë agressive dhe atikombëtare, siç içshte lidhur pas qerrës së sllavizmit jugosllav e rus. Krimet që idelogjia komuniste u bë shkak të kryhën në Shqipëri, nuk e justifikojnë përcaktimi “Çlirim”, sepse pâsojat ishin më të rënda se sa e një pushtuesi të huaj. Një vrejtje na duhet të bëjmë për 7 prillin 1939, për të cilin z. Rizaj ka ra në informata të rreme. Sepse qëndresa shqiptare (perveç sacrifices vetmohuese personale te Mujo Ulqinakut), ka qenë zero, dhe nuk ka durruar më se një gjysmë ore ku për dy dorë, u pushtua Durrësi dhe njëkohësisht Vlora dhe Shen Gjini. I “famshmi’ hero і paqenë Abaz Kupi, ia mbathi me të katrat pa shkrep një pushkë, dhe jo siç kanë prallisë, , se paskej qëndruar burrërisht (duke ikur hajnisht), si vetë Mbreti tij. Tì kihen parasyshë dëshmitë e njzerëzve që ishin me Bazin atë mengjes si oficeri akadamist, Ali Manastiri dhe Kapiteni efektiv Nikoll Melyshi dhe kapiteni Ahmet Rroj me repartin e tij të artilleries ku topa shkrepën (pa gjipëra), si dhe njerëz të tjerë miq të Bazit që nuk ia pane asgjëkundi as hijën as erën. Kete vrejtje ne u detyruam ta bejmë, sepse ajo ditë e zezë e 7 prillit është ngritur në një qendresë të paqenë, ku kanë ra viktima të mashtrimit dhe historianë, shkrimtare e politikanë. dhe z. Riza Hoxha është një nga ato viktima sepse ka dëgjuar mashtrimet e sajuem prej të tjerëve. I nënshkruari është shumë mire і infoprmuar sepse ka partur njerëz të tij ushtarakë atë ditë në Durrës, ku disa ikën e disa u zunë rob prej italianëve pa pas shkrtepur një fishek. Duke përjashtuar këtë ngjarje, analiza që Rizai i ben historikisht rrjedhjës së ngjarjëve, ai na jep një pasqyrë mjaft të qartë të gjithë periudhës historike që kaloi Shqipëria nga Pavarësia deri në Diktaturën komuniste e rënjën e saj. Si pjestar і Luftës NÇL dhe me pozitë ushtarke e partiake, Rizaj e ka njohur mire brendinë e politikës sllavo-komuniste të Enver Hoxhës, dhe mori vendimin e rrezikshëm të shkëputej prej saj duke rrezikuar kokën, por që fatmirsisht shpëtoi. Ky ishte një shënim і analistit tone, dhe tani e ka fjalën Autorit. PARATHENIE Populli shqiptar, gjatë shekullit XX, pësoi dy agresione; agresionin fashist Italian në vitin 1939, dhe agresionin komunist në vitin 1944. Para 6 vitëve unë botova esenë me titull: “Filosofia modern dhe kritika e materializmit” të Kael Marksit. Në atë ese kritika e materializùit e Karl Marksit ishte një kritike teorike, kurse në këtë vepër që po botoj “Agresioni ideologjik epolitik komuniost në Shqipëri”, kritika është e realizimit praktik të materializmit të Karl Marksit. Kam marrë përsipër të shkruaj këtë libër modest, krahas shumë veprave të botuara pas 90-tës, për këtë periudhë, bazuar në përjetimin tim personal të ngajrjeve pas vitëve 38 deri në fund të shekullit. Si pasojë e mungesës së infiormacionit real ose I deforùiùit të ngjarjëve, unë mendova se një dëshmi e tillë është e vlefshme për të hedhur dritë mbi të vërtetën. Me këto dy vepra, pra më esenë dhe agresionin komunist në Shqipëri, lexuesi shqiptar ndihùohet të njdërgjegjësohët për t’u çliruar nga arrësira e ideoçlogjisë

158 158 komuniste dhe për të kuptuar historinë e vërtetë të popullit shqiptar. Historiahnët e ardhshëm dhe të sotshëm do të gjejnë në dy veprat e mia , në esenë e botuar 6 vjet më pare dhe në veprën time “Agresioni komunist në Shqipëri, dokumentë historike të Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik, të Partiq së Komuniste të Kinës, kompromisin ndërmej Stalinit dhe Çurcilliot për Ballkanin, Marrëveshjën e Jaltës ndërmajt Ruzveltit, Çërçiliit dhe Stalinit e të tjera dokulmente historike, për të shkruar (26) historinë e vërtetë të poopullit shqiptar. Vazhdojmë me me librin e Dr. Jorgji Kotës. Një libër kushtuar çështjeve diplomatike që autori paraqet si një manual praktik për t’u informuar mbi ecurinë e diplomacisë shqiptare dhe roli i saj në kontekstin e marëdhanjëve me botën e jashtme, por edhe në kontekstin e kontaktit me bashkatdhetarët që jetojnë në Belgjikì, si ata të emigracionit të vjetër dhe të riut. Citojmë çka vetë autori na thotë: “ Dilpomacia për të gjithë” është një manual praktik për çdo të interesuar, pa dallim moshe, shtrse dhe profesioni; ai ndihmon për të kuptuar, vlerësuar dhe “ecur” në të gjashtë korsitë e diplomacisë së sotme – zyrtare, ekonomike, parlamentare, publike, të cultures dhe qytetare”., Jorgji Kote, lindi më 1952. Në vijimin shkollor, është di^lpùuar për gjuhë të huaja dhe ekonomi në Universitetin e Tiranës. Ka kryer specializime të ndryshme në SHBA, Austri etj. Veç mësimëve, ka punuar për një kohë të gjatë si ekspert dhe drejtor në Ministrinë e Tregtisë së Jashtme. Në 17 vitet e fundit ka shërbyer në Ministrinë e Punëve të Jashtme në Tiranë, si këshilltar dhe minister këshilltar në misione pranë BE-së në Bruksel dhe në ambasadën tone në Berlin. Aktualisht është këshilltarnë ambasadën shqiptare në Bruksel. Shtë përkthyes і njohur і anglishtës dhe autor і dhjetëra shkrimeve. Këtij libri iu bë promovimi në Bruksel pranë CERIS me pjesmarrjën e shumë shqiptarve që jetojnë e punojnë në Belgjikë dhe diplomatëve të akredituar në këtë shtet, ambnasadorët e Shqipërisë; Kosovë e Maqedonisë, si dhe përfaqësues të delegacionit tone në Nato e pranë KE. Rreth librit folën disa nga të ftuarit e nderit ku u dallua analiza e gazetarit të njohur Dr. Gjovalin Kola. Edhe kumtesat e tjera ishin në lartësinë e duhur të oaraqitjës së librit dhe rëndësisë së njohjës së diplomacisë në zhvillimin dhe zbatimin e saj, e vlefshme për çdo shqiptar që ka dëshirë të jetë і informuar për punën e rolin e diplomacisë në përmirësimin e imazhit të Shqipërisë, me një bashkëpunim të vazhdueshëm me shqiptarët që jetojnë e punojnë në Belgjik (në rastin konkret) ë e në vende të tjera. Pra diplomacia duhet te jetë e lidhur ngusht me bashkatdhetarët kudo që ata jetojën e punojnë. Autori ka meritën që të përmendë disa figura të njohura të shoqërisë shqiptare në Belgjikë. Një botim tjetër poetik nga Lek Pervizit Drejtuesi revistes, z. Lek Pervizi, arrin të botojë një radhë tingëllime të bluajtura nëpër mend, pas 24 vjet të daljës në Belgjikë. Mosha 85 vjeçe nuk e ka pënguar, por e kundërta e ka frymëzuar të radhisë mbresat e tij, qoftë poetike apo prozaike. Prandaj

159 159 titulli, Tingëllime të Vona. Në vargtje klasike 11 rrokshe të rimuar, ja në më se 100 tingëllime kushtuar me radhë pjestarëve të familjës : gjyshës, nanës, babait, gruas e tre vellezërve. Një përshkrim unik і zhandrit ku në ato vargje përfshihën ngjarje historike,j jetike dhe pasojat e terrorit të diktaturës mbi familjhën e tij. Eshtë dhe një demostrim і artit poetik, ku autori e përdor 11 rrokshin klasik me zhdërvjelltësi dhe na jep edhe pjesë të bukura, që lejnë ù mbresa në lexuesin. Libri është botuar në Belgjikë nga Shpia Botuese Doruan, me drejtor vetë Autorin, dhe ruhet në Bibliotekën Mbretërore të Belgjikës, bashkë me libra të tjerë të Lek Pervizit, frengjisht e shqip : Albanie pays à connaitre, Grande Complainte (poezi), Labyrinthes(poezi) , Në Vorbullën e Sketerrës (tregime), Gjeneral Prenk Pervizi në shtypin shqiptar, Repertorio Albanese (27) (italisht), Gjin Pjetri Luftetar і Shquar Tingëllime të Vona GJYSHES Mrika Pervizi Bulgër 1860 - Tepelenë 1950 (në mungesë fotografie, vizatim i autorit) I Të trishta janë kto vargje që rreshtohen, të trishta historitë që aty fliten, të trishta po janë kohnat që kujtohen, kur trupi bashkë me shpirtin u sfiliten. Gjyshja më del para porsi vegim, ajo qe « nanë vogla » thirrnim të tanë. Ma pushton zemrën fort një mallengjim, përjetoi mundime n’ moshë të randë. Fisnike dhe krenare kurdoherë, vocrrake me trup, dive për qëndresë, n’at mjerim nuk u ligshtue asnjëherë, E urtë e dashun, shum e dhanë pas fesë, « Zoti e ban mirë » përsëriste përherë : në mendje t’internuemve mbet kujtesë. II Grue me cilësi t’rralla dhe me vlerë, u përfshi në ngjarjet e historisë përkrah trimave qëndroi ma se ‘i herë, n’ato lufta për fitorën e Lirisë. Kur në Milot u grit flamuri kombtar, pranë Gjin Pjetrit rrinte një djal’ i ri, ishte bir’ i saj ai që fort krenar, po përjetonte t’dishruemen pavar’si. Nuk u mburr kurr për këto përjetime, gjithmonë qëndroi si një femën zojnore. Edhe në kushte t’mjerueshme e internime, tregoi një forcë të madhe shpirtnore. Jetën e humbi ndër ato mundime emni saj ka me u përmend përore. III Mbas viteve të para të stuhishme, në luftë kundër turkut dhe Serbisë, përjetoi Atdheu kohna t’lavdishme, me shpalljen e vendosjen e mbretnisë. Djali yt ish ndër ata burrat e dheut, që i dolën zot kombit me t’madh guxim, ishin ata ndërtimtarë t’Atdheut, katër trima të lidhun në bashkim. Kuadriumvirat prej tyne u krijue, Ahmet Zogu në krye sundonte vendin: Ish bir’ i yt n’atë kohë që shum u shque, . Në tanë Shqipninë ata vendosen rendin, prej tyne dhe mbretnia shum u forcue, n’faqet e historisë do t’i përmendin. IV Ishe ti nje tregimtare e madhe ngjarjesh të kalueme t’historisë bashkë me legjenda t’lashta me radhë: një thesar i vërtetë i mençurisë. Flisje për Gjin Pjetrin e për Kurbinin, për Lidhjen e Prizrenit, për burrat e dheut, për Abdyl Frashërin, Isa Buletinin, për trimat e kohës s’Skanderbeut.

160 160 Ahmet Zogun Mbret prite sa herë, me burrat që po ndërtonin Shqipninë Gjergj Fishtën e madh, poetin Homer, që me lahutën perjetësoi trimininë, e Shqiptarve , që luftonin me nder, për trojet e tyne, atdheun e lirinë. V Re të zeza qiejt e botës mbuluen, për Shqipninë e mjerë një kob i ri ; hordhitë fashiste vendin e sulmuen : ishte dita e atij shtat prilli të zi.. Re pas reshë dhe shpërthejti stuhia, rruzulli u përfshi n’përleshje viganash, shkatërrime pësoi mbar njerëzia, n’ lufta t’përgjakshme mbetën sa djem nanash. E kur dita e lirisë agoi mbi botën, e popujt po shpresonin për shpëtim, mbi vendin tonë djalli lëshoi shqotën, ra mbi shqiptarët një ma i madh mallkim. Historia mbrapa po e kthente rrotën, Pesonte Atdheu ma t’egërin pushtim. VI U vërsulen t’egra brigatat partizane, zjarrin duke u kallë kullave kreshnike, që kishin pas djegun hordhitë osmane: ti dëshmitare ngjarjesh historike Cilësitë e tuja aq të shqueme për të cilat të njihnin krahinat mbarë e gjithë vendi, si një grue t’nderueme nuk i përfillte hiç regjimi barbar. Në Laç e në Skuarj, u ngrit flaka, mbi ato kulla kala, çerdhe shqiptarizmi bashkë me to t’u pre dhe ty nafaka, re n’kthetrat e pushtetit të sadizmit, që burgoste e internonte pleq e plaka, dhe i pllakoste n’kampet e komunizmit. VII Vendin, sllavo – komunizmi e zaptoi, me hekur e zjarr e krime mizore, mbi kullat heroike flakën lëshoi, e mbushi trojet me burgje e me vorre. Ku ishin burrat ma të mirë të Shqipnisë, i lidhi n’hekra, i çoi në pushkatim, të përfshiu edhe ty vala e barbarisë, të moren, larg të tretën n’internim. Atje t’ përplasën n’Tepelen’n gurore : me mija ndër kapanone u stivosën, ku sillej vërdallë veç vdekja mizore, mbi t’pafajshmet viktima sillte kosën, s’kurseu as pleqërinë as moshën fëmijore. Aty, gjyshe e dashun, vitet t’u sosën ! VIII Lot kan me u derdhë për ata që s’janë, për atë gjak të pafajshmish që rodhi gurrë. Mos u përsëristë ma ajo kasaphanë, ajo kohë mizore mos u ktheftë kurrë. Një vend aq i bukur, parajzë toksore, krejt u shndrrue në burgje e kampe pune, që për shum kënd u kthyen n’të zeza vorre: vdisnin njerëzit prej mundimi e dhunë. E atdheut të tanë elita e mençurisë, u zhduk nga faqja e dheu e u shue fare: mbaroi pafajsija n’kthetrat t’lemërisë, nuk u kursyen as mosha ma mitare: nanat u veshën me rrobat e zisë, i humbën foshnjet e tyne ndër llahtare. IX Hije lugetnish xhelatët vinin vërdallë, viktima tuj kërkue n’fshatna e qytete tmerrin përjetonin njerëzit për s’gjallë: shpëtuen ata që u ndan prej kësaj jete. Vdekje mbillnin çdo çast armët vrastare, brigjeve tëlumejve t’llahtarisun: kositëshin veç jetat djaloshare, ndër gropa të përbashkëta gremisun. N’prehnin e nanës përpëlitej fëmija, për një pikë qumësht i etun, i sëmurë: kërthiqet e gjora i zinte veç uria gjini i nanës ishte kthye në murë. Kënaqëshin sadizmi e ligësia, : shpirt katilët, xhelatët zemër gurë ! X N’se vdekja të shpetoi nga ato mjerime, ku viktimat vuenin për një kotherë, pushteti gjakatar sajonte krime, mos me t’lan me pushue n’vorr asnjëherë. Eshtnat e tua, tri herë ndërruen vend, bashkë me qindra t’ tjerë të çvarrosun, diktatura barbare veç ish çmend, tmerret e saja nuk kishin të sosun.

161 161 Edhe sot nuk dihet vorri yt ku gjëndet, A thue vjen një kohë që ka me u zbulue ? emni yt përsëritas do të përmendet, në pllaka të mermerta ka me u shkrue, dhe përjetësisht aty do të gdhendet, Heroinë të pafajsisë me të nderue.. XI Tani që vjetët mbi supet randohen, e flokët e zbardhun flasin për pleqni, çastet e fëminisë më kujtohen, kur ti më llastoje me plot dashni. Aq shum pas nipave jepëshe me shpirt, e mbi të gjithë mua fort ti me doje, e kishe zemrën të bardhë aq të dlirtë, s’ta bante kur zemra të na qortoje. E urtë, e përvujtun dhe tepër mentare, të gjithë të nderonin të vjetër e të ri, ishe me t’vërtetë një grue arbnore, stolisë me virtyte e jo me flori. nga jeta na ndau humnera mizore, për me u takue vetëm n’përjetësi. TE HUAJT PER SHQIPERINE E SHQIPTARET Nga Piro. Marko Tase Maj, 1990 Javier Perez De Cuellar Perez De Kuelar, është i pesti Sekretar i Përgjithshëm i Organizatës së Kombeve të Bashkuara, detyrë që iu ngarkua që më 1 Janar të vitit 1982 dhe i rizgjedhur në këtë post përsëri edhe për katër vjet të tjera, më 10 Tetor të vitit 1986. Zoti Perez De Kuelar, ka lindur në Lima të Perusë më 19 Janar 1920. Ai është diplomuar për Drejtësi dhe Diplomaci. Aktualisht është në pension. Që në vitin 1940, kur ishte ende 20 vjeç, ai filloi punë pranë Ministrisë së Punëve të Jashtme të Perusë dhe pas katër vjetësh me shërbim diplomatik, si Sekretar i Ambasadës Peruane, në Francë, Britani, Bolivi dhe Brazil. Në vitin 1961 kthehet në Lima dhe, duke qënë në rangun e një ambasadori, në vitet që pasojnë, kryen detyra të ndryshme deri sa në vitin 1966 emërohet Sekretar i Pergjithshëm për Marrëdhëniet me Jashtë. Më 1981 punon si Këshilltar Legal pranë kësaj Ministrie. Zoti Perez De Kuelar ka kryer edhe detyrën e Ambasadorit të Perusë në Zvicër, Bashkimin Sovjetik, Poloni dhe Venezuelë. Gjithashtu, ai ka punuar edhe si Profesor për Ligjshmërinë Ndërkombëtare në Akademinë Diplomatike të Perusë. Ai është autor i librit “Manuali i Ligjshmërisë Diplomatike”(1964) Zoti Perez ka marrë Doktoratën “Honoris Causa” nga këto Universitete: Universiteti i Nice-s, në Krakov; Universiteti Charls i Pragës; Universiteti i Sofias, Universiteti San Markos në Lima; Universiteti i Brukselit; Universiteti Carleton i Ottavës në Kanada; Universiteti Sorbonë i Parisit; Universiteti i Ëest Bengalit, të Indisë; Universiteti Michiganit; e me radhë, nga një Universitet gjerman, portugalez, Ulan Bator, Berlin, Moskë, Maltë, Hollandë, Filadelfia, Medford në Masachusits, Baltimor në Meriland, dhe nga Universiteti i Kembrixhit në Britaninë e Madhe. Pasi ka shërbyer në shumë vende jashtë Perusë, më në fund ai u rikthye në atdhe dhe u zgjodh kryeministër në vitin 2000, detyrë të cilën e mbajti deri në vitin 2001. Zoti Perez është i martuar dhe ka dy fëmijë. Sekretari i O.K.B., Z.Perez De Kuelar, viziton për herë të parë Shqipërinë në Maj të vitit 1990. Midis të tjerash, ai hedh në letër edhe përshtypjet e tij për qytetin e Beratit: "Pamë një gjë të pa-arritshme e të pa-përsëritshme. Aty mundëm të shohim një thesar të kulturës botërore.… Ishte një kënaqësi që vizitova këtë pasuri të madhe të kulturës Shqiptare. Shpresoj që ky qytet i admirueshëm të konsiderohet dhe të respektohet si një pasuri kulturore njerëzore". Perez De Kuelar ( Marrë nga “Zeri i Popullit” N. 115. viti 1990 ). JAVIER PEREZ DE QUELLAR Pas 15 vjetësh, nëpërmjet këtij libri i japim “sihariqin” e

162 162 ma dh dhe të gëzueshëm se dëshira e tij u bë realitet dhe se urimi i tij ishte një “ougur” i Bardhë për qytetin e Bardhë të “Një mbi një dritareve”. Nga një Komison i përbashkët i UNESKO-s dhe i Shqipërisë, Berati është zgjedhur për t’u shpallur “Qytet i Pasurisë Botërore”. Dhe pas këtij lajmi, një korespondencë miqësore dhe e ngrohtë me ‘Gjeneralin e Madh’ që ka vizituar Beratin në fund të shekullit XX dhe urimi i Tij i përzëmert: “TO: Piro(Marko) Tase - I Wish You all the best! Perez De Cuellar”: dhe disa kujtime... “Ishte Maj i vitit 1990, kur unë me bashkëshorten time vizituam për herë të parë Republikën e Shqipërisë. Takimin e parë e bëmë me Presidentin e vendit, Ramiz Alia dhe me Ministrin e Jashtëm Reis Malile në një rezidencë shumë të bukur shtetërore. Patëm fatin që të vizitonim edhe qytetin e Beratit, i cili në atë kohë po festonte 2400- vjetorin e Lindjes. E quanin, ndryshe, “Qyteti i Njëmijë Dritareve”. Ishte krejt i bardhë dhe të gjitha shtëpitë ishin të mbuluara me tjegulla. Vizituam kalanë e qytetit ku na la mbresa një muze i vogël i cili ruante vlerat e ikonave shumë të bukura dhe të hershme të një piktori të shquar të lashtësisë, tek i cili të binte në sy përdorimi i një ngjyre të kuqe tepër të veçantë. Në një zonë arkeologjike në pjesën veriore të Kryeqytetit u njohëm më disa zbulime interesante që dëshmonin për gjurmët e kulturës greke dhe romake në këto treva. Vendasit ishin shumë të përzemërt. (30) U takova edhe me shkrimtarin e shquar shqiptar, Ismail Kadare, të cilin e kisha njohur më parë në Francë. Shumë vite kanë kaluar që atëhere, dhe e kam të vështirë që të hedh me detaje, në këtë shënim, mbresat e mia gjatë këtij udhëtimi në Berat. Por është një gjë të cilën nuk do ta harroj kurrë: - mikpritja e ngrohtë.” Perez De Kuelar Shënim: Janar i Vitit 2006. - Zoti Perez ndodhet me pushime në Lima të Perusë. Pas një ‘odiseje’ jo të mundimshme arritëm të mësojmë vend-ndodhjen e tij. Ishte me të vërtetë diçka e jashtëzakonshme të arrije të realizoje një bisede, lidhur me vendlidjen tënde, në një vend te huaj, me një personalitet të tillë botëror. Nuk qe aspak e vështirë të komunikoje me të. Ishte me të vërtetë emocionuese. E gjithë biseda u përqëndrua rreth projektit të librit: “Të Huajt për Shqipërinë dhe Shqiptarët- Berati”. Peter, u befasua kur mori premtimin se do të dërgonte një portret dhe ‘Dy fjalë’ lidhur me vizitën e tij në Shqipëri dhe në Berat, ashtu siç e mbante mend pas 15 vjetësh. Në kohën kur bëhej kjo bisedë, Zoti Perez, tanimë në pension, është i dekoruar nga 34 vende dhe ka marrë 49 tituj nderi. Shqipëria dhe Shqiptarët me syrin e një të huaji “Shqiptarët ishin, pa përjashtim, shumë të përzemërt, sapo e mësonin që neve ishim amerikanë…” Wallace Schroeder Të papriturat e Shqipërisë nga Wallace Schroeder “E para fjalë shqip që një visitor i huaj, ka të ngjarë, që të mësojë sapo shkel në tokën shqiptare, është “LAVAZH”, që në gjuhën angleze ka kuptimin e fjalës: “CAR-WASH”. Duke udhëtuar me makinë nga Aeroporti Ndërkombëtar “Nënë – Tereza” që ndodhet jashtë Tiranës, deri në qëndër të kryeqytetit, gati 15 milje larg, çdo turisti do t’i bjerë radha që ta shikojë me dhjetra herë këtë fjalë të shkruar me dorë në faqen ballore të murit të ndonjë shtëpie në buzë të rrugës, apo të vendosur bukur me tabelë, në fasadën e ndonjë godine bashkëkohore biznesi. Të krijohet përshtypja sikur “Larja e makinave” është ‘emblema’ e biznesit të ri shqiptar që për një vend kaq të vogël, me madhësinë e Merilendit, të duket e çuditshme që aty, qysh nga viti 1991, të kenë filluar të lëvizin një morí makinash private. Por nuk është vetëm numri i madh i tyre ajo që të befason më shunë se sa fakti që këtu,në vendin më të varfër të Evropës, të paktën 90% të makinave janë Benz- Mercedes.(Gati që të gjithë, kur i pyet, e pranojnë me plot gojë se shumë prej këtyre veturave janë të vjedhura në Gjermani.) Ato janë futur fshehur në Shqipëri dhe pastaj janë vënë në shitje nga mafja e lidhur ngushtë me gangsterët. E vetmja gjë që nuk të habit, janë rrugët - cilësia e tyre – nëpër të cilat kalojnë këto makina lluksoze. Nëpër rrugët brënda qyteteve, si dhe në periferi, Mercedesi ndihet komfort, por në zonat malore - dhe pjesa më e madhe e Shqipërisë është terren malor - rrugët ndryshojnë: janë me kthesa të forta, pa vizime dhe vetëm me një korsi; të pa- asfaltuara dhe pa bariera mbrojtëse, si ato që kalojnë nëpër brigjet shkëmborë të detit ashtu edhe ato që kalojnë në buzë të greminave të thepisura të maleve. Numuri i madh i kryqeve dhe i lapidarëve të vendosur në buzë të rrugëve dëshmojnë për aksidentet e shumta që ndodhin në to. Shokët e mi hapën sytë kur dëgjuan se unë kisha vendosur të ndërmerrja një udhëtim turistik dy-javor për në Shqipëri nëpërmjet të një shoqërie turistike angleze, por mendimi i tyre do të ndryshonte menjëherë sapo të dëgjonin për historinë e këtij populli të lashtë në Ballkan dhe për ngjarjet që kishin ndodhur rishtas në këtë vend ish-komunist: protestat mbarë-popullore që shoqëruan shëmbjen e sistemit

163 163 dhe që sollën zgjedhjet e para të lira post-komuniste në vitin 1992, zgjedhje të cilat nuk arritën të zgjidhnin shumë nga problemet kryesore të këtij vendi; shëmbja e skemave piramidale në vitin 1997 që shpuri në një shkatërrim masiv të ekonomisë, por që shumë shpejt u shoqërua me një stabilizim të situatës. Ky lulëzim i shpejtë dhe i përkohshëm që qëndronte në majën e një historie shumë të pasur dhe të një bukurie të rrallë natyrore, e bëri Shqipërinë një vend konkurues për vizitorët e huaj. Kënaqësia që provuam në këto çaste bëri që edhe pse kishim udhëtuar gati 500 milje me autobuz, asnjëri nga të tetëmbëdhjetë vetat nuk po e ndjente se po rrinte më gjatë se ç’duhej. Shqiptarët ishin, pa përjashtim, të përzemërt, sapo mësonin se neve ishim amerikanë. “Bar-Bushi” (me një tabelë që, përveç emrit të presidentit aktual të Amerikës, kishte edhe stemën presidenciale të SH.B.A.-së) në qëndër të Tiranës, e tregonte qartë këtë gjë. Pushtimi romak kishte lënë gjurmët e veta në disa nga qytetet e vjetër shqiptarë si Apollonia dhe Butrinti të cilët tërhiqnin vëmendjen e turistëve të huaj. Ndër kështjellat e shumta, ajo e Beratit, në Shqipërinë Qëndrore, meritonte vëmendje të veçantë. Shumë nga muret e brëndshëm të saj janë rrënuar, por njerëzit ende banojnë atje, nëpër shtëpi të vendosura brënda mureve rrethues të kështjellës, por është shumë e vështirë të gjesh një njeri që të të japë mundësinë për të hapur derën e për të parë nga brënda ndonjërën prej atyre kishave të shumta, të vjetra por shumë të bukura, ortodokse, që ndodhen aty. Muret rrethues të kështjellës, të ofrojnë nga të gjitha anët pamje spektakolare të qytetit dhe të shtratit të lumit Osum. Por ajo ç’ka nuk duhej ta lije pa e parë në hapësirën brënda këtyre mureve, ishte “Muzeu i Onufrit”. Koleksioni më i bukur i ikonave të Shqipërisë ndodhej aty, në një kishë të shekullit të 18-të, e njohur me emrin “Katedralja e Shën- Marisë” Mes ikonave më të shquara janë ato të Onufrit të cilat dallohen për nga ngjyrat e përsosura dhe që i përkasin shekullit të 16-të. Shqipëria është mjaft e pasur me muzeume të çdo lloji. 700.000 bunkerë në formë këpurdhe, të ndërtuar me hekur dhe beton dhe të shpërndarë rreth e qark për të mbrojtur vendin nga ndonjë sulm i mundshëm nga jashtë, qëndrojnë ende nëpër vendet e tyre si një ‘nënshkrim’ i epokës komuniste për t’i treguar turisteve Shqipërinë e dikurshme. Ndokush ka filluar edhe t’i riprodhojë këto fortifikime duke krijuar mikro-bunkerë në alabastër e për t’ua shitur apo për t’ua dhënë ato turistave si kujtim nga ky vend i mrekullueshëm dhe i çuditshëm.” [“The New-York Times” – 2 Maj, DR. ROBERT ELSIE Shkrimtar, Albanolog, Përkthyes, Interpret. ROBERT ELSIE “ I dashur Piro, Ju faleminderit për mesazhin e ngrohtë dhe përsëri urime për librin e mbushur plot me informacion.(një libër i atij lloji që unë pëlqej më shumë) Në pritje për të parë variantin e tij në gjuhën angleze, Ju uroj të gjitha të mirat, Robert Elsie.” Jeta Albanologu Robert Elsie lindi në Vankuvër (Vancouver) të Kanadasë më 29 qershor 1950. Ndoqi Universitetin e Kolumbisë Britanike (University of British Columbia), ku mbaroi studimet e filologjisë klasike dhe të gjuhësisë më 1972. Po në atë vit, erdhi në Evropë me një bursë studimesh. Vazhdoi studimet e larta në Universitetin e Lirë të Berlinit Perëndimor (Freie Universität Berlin), në Shkollën Praktike të Studimeve të Larta (Ecole Pratique des Hautes Etudes) në Paris, në Institutin e Dublinit për Studime të Larta (Dublin Institute for Advanced Studies) në Irlandë, dhe në Universitetin e Bonit

164 164 (Universität Bonn), ku mbrojti doktoraturën më 1978. Që nga 1978 pati mundësi të vizitojë Shqipërinë disa herë në kuadrin e 'takimeve shkencore' midis Institutit të Gjuhësisë së Universitetit të Bonit dhe Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Gjithashtu mori pjesë disa vite me radhë në Seminarin Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare në Kosovë. Pas studimeve universitare ai punoi për Ministrinë e Punëve të Jashtme gjermane në Bon. Është anëtar i Shoqatës së Evropës Juglindore (Südosteuropa- Gesellschaft) ), anëtar i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës, si dhe anëtar nderi i Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës. Jeton në një fshat malor të Gjermanisë afër kufirit belg. http://www.elsie.de Robert Elsie “Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th - 17th Centuries” Wiesbaden, 2003 ROBERT ELSIE “Tekste Dhe Dokumenta Të Historisë Shqiptare.” Shekulli XI-XVII Wiesbaden, 2003 “Si njësi gjeografike dhe kulturore dhe si shtet, Shqipëria u shfaqet historianëve si enigmë dhe shpeshherë injorohet. Në shekullin tetëmbëdhjetë historiani anglez Eduard Gibon (Edward Gibbon, 1737-1794) e përshkroi si një vend "në fushëpamje të Italisë, por më pak të njohur se brendësitë e Amerikës." Ky koleksion tekstesh synon të hedhë më shumë dritë mbi këtë kënd të Evropës Juglindore i , (32) cili shpeshherë keqkuptohet nga historianët dhe shkencëtarët…Nuk është një histori e Shqipërisë dhe as një histori e shqiptarëve, por thjesht një përmbledhje tekstesh historike - disa me shumë rëndësi dhe disa me më pak rëndësi - nga shekulli i njëmbëdhjetë deri në shekullin e njëzetenjë, të cilat do të shërbejnë për të kuptuar më mirë historinë dhe zhvillimin e Shqipërisë dhe të popullit të saj. Shumë prej këtyre teksteve paraqiten këtu në përkthim, kryesisht në anglisht, për herë të parë. Populli shqiptar ishte në fillim një komunitet i vogël baritor në malet e thyera të Ballkanit jugor. Ishin fise nomade në brendësitë e rajonit, të cilat, në dukje, rrallë kanë zbritur në fushë dhe në bregdetin kënetor me mushkonja të Adriatikut. Kështu, kanë qëndruar për një kohë të gjatë pa u vërejtur nga jashtë, dhe historia e hershme e tyre ka mbetur në mjegull. Është shkruar dhe hamendësuar shumë për prejardhjen e shqiptarëve, në mënyrë të veçantë nga shqiptarët vetë, të cilët janë tepër të interesuar për rrënjët e tyre dhe për konfirmimin e autoktonisë së tyre në rajon. Për fat të keq, nuk disponojmë dokumente thelbësore nga mijëvjeçari i parë pas Krishtit të cilat mund të na ndihmonin në gjurmimin e shqiptarëve deri në antikitet. Megjithëse gjëndja përmirësohet dukshëm në mijëvjeçarin e dytë, prapë mund të pohohet se mungojnë informacione të detajuara për shqiptarët deri në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Dokumentet e ofruara…përfshijnë tekste jo vetëm mbi daljen e parë në dritë të shqiptarëve, pra mbi përmendjet e para të tyre, por edhe tekste të mëvonshme të cilat e japin një pamje më të gjerë të historisë dhe të gjeografisë së Shqipërisë,dhe në veçanti të jetës së shqiptarëve gjatë shekujve. Ndër to janë edhe raporte udhëtarësh dhe kronistësh të cilët tregojnë haptaz atë që e kanë parë dhe përjetuar gjatë udhëtimeve të tyre. Mbetet për t'u shpresuar që ky koleksion tekstesh historike do të nxisë një interes të shtuar botëror për hulumtime shkencore në fushën e historisë së Shqipërisë dhe të Ballkanit jugor. Është thënë shpeshherë që "të kuptosh të tashmen, duhet të kuptosh të kaluarën." Ky pohim, duket se vlen në mënyrë të theksuar për Ballkanin.” Robert Elsie Shënim: Në edicionin e dytë të studimit “Të Huajt për Shqipërinë dhe Shqiptarët” janë përfshirë vetëm disa prej këtyre dokumentave: Maximilian Lambertz: Die Mythologie der Albane: Wörterbuch der Mythologie (Stuttgart 1973), p. 504 505. Përkthyer në gjuhën angleze nga Robert Elsie.] Georgii Pachymeris: “Relationes historicae”, Bonn (1835), V. 7, p. 456-461. Përkthyer në gjuhën angleze nga Dr. Robert Elsie. Botuar për herë të parë nga R. Elsie tek: “Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th - 17th Centuries,” Wiesbaden 2003, p. 12-13.

165 165 Joannes Cantacuzenus: “Geschichte,” Stuttgart 1982, I, p. 190 = Libri 1, 55, p. 279, rreshti 22sq.; II, p. 107 = Libri II, 28, p. 474 rreshtat 9-19; II, p. 120-123 = Libri II, 32, p. 495-499. Përkthyer në gjuhën angleze nga Dr. Robert Elsie. Botuar për herë të parë nga ai në revistën:: “Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th - 17th Centuries”, Wiesbaden 2003, p. 14-17.] Radoslav Grujic: “Legenda iz vremena Cara Samuila o poreklu naroda”. në: Glasnik skopskog naucnog drustva, Skopje, 13 (1934), p. 198 200. Përkthyer në gjuhën angleze nga Dr.Robert Elsie prej ‘The Old Church Slavonic’. Botuar për herë të parë nga ai tek: “Early Albania, a Reader of Historical Texts”, 11th - 17th Centuries, Wiesbaden 2003, p. 3.] Michaelis Attaliotae: ‘Historia’, Bonn 1853, p. 8, 18, 297. Përkthyer në gjuhën angleze nga Robert Elsie. Botuar për herë të parë prej tij tek: ‘Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th - 17th Centuries’, Wiesbaden 2003, p. 4-5.të ] H. Bresc & A. Nef (ed.): Idrîsî, la première géographie de l'Occident, Paris 1999, p. 401-403; and E. Cerulli, F. Gabrieli, G. Levi della Vida, L. Petech, G. Tucci (ed.): Al-Idrisi, Opus Geographicum, Fasc. V, Naples & Rome 1975, p. 792-793. Përkthyer në gjuhën angleze nga Robert Elsie. Botuar për herë të parë prej tij tek:: Early Centuries, Wiesbaden 2003, p. 21-22.] George Acropolites: Opera, Leipzig 1903, p. 140 143. Përkthyer në gjuhën angleze nga Robert Albania, a Reader of Historical Texts, 11th - 17th Elsie. Botuar për herë të parë prej tij tek: Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th - 17th Centuries, Wiesbaden 2003, p. 10-11.] Olgierd Górka (ed.): “Anonymi descriptio Europae orientalis. Imperium Constantinopolitanum, Albania, Serbia, Bulgaria, Ruthenia, Ungaria, Polonia, Bohemia. Anno MCCCVIII exarata” Kraków 1916, p. 25 29. Përkthyer në gjuhën angleze (32) nga Robert Elsie. Publikuar për herë të parë prej tij tek: “Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th - 17th Centuries”, Wiesbaden 2003, p. 23-25.] Mario Esposito (ed.): “Itinerarium Symonis Semeonis ab Hybernia ad Terram Sanctam,” Dublin 1960, p. 36 40. Përkthyer në gjuhën angleze nga Robert Elsie. Botuar për herë të parë prej tij tek: “Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th - 17th Centuries”, Wiesbaden 2003, p. 26-27 “Über die Geschichte und Sprache der Albaner und der Wlachen “(Mbi Historinë dhe Gjuhën e shqiptarëve dhe të vllehëve), me autor Johann Thunmann, botuar në Leipzig, më 1774 dhe e përkthyer në gjuhën angleze nga Dr.Robert Elsie. 1521.Piri Re'is:'Bahriye', a Sailor's Handbook- Hans von Mzik: Beiträge zur Kartographie Albaniens, Budapest 1929, p. 637 640. Përkthyer në gjuhën angleze nga Robert Elsie. Botuar për herë të parë prej tij tek Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th - 17th Centuries, Wiesbaden 2003, p. 56-58.] Jean Carlier de Pinon, Mon voyaige en Levant, faict l’an 1579; reprinted in: Jean Carlier de Pinon, Voyage en Orient, publié avec des notes historiques et géographiques par E. Blochet (Paris: E. Leroux, 1920), p. 36-46; and in: Injac Zamputi (ed.): Dokumente të shekujve XVI-XVII për historinë e Shqipërisë, Vol. 1 (1507-1592 (Tirana: Akademia e Shkencave 1989), p. 345-351. Pëkthyer në anglisht nga Robert Elsie.] 1591.Lorenzo Bernardo: Journey of the Venetian Ambassador-Monumenti storici pubblicati dalla R. Deputazione di Storia Patria. Seria Quarta. Miscellanea. Vol. IV, Venice (1887), p. 19 47; and Injac Zamputi (ed.): Dokumente të shekujve XVI XVII për historinë e Shqipërisë. Vëllimi 1 (1507 1592), Tiranë 1989, p. 386 403. Përkthyer në gjuhën angleze nga Robert Elsie. Botuar për herë të parë prej tij tek: Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th - 17th Centuries, Wiesbaden 2003, p. 67-76.] 1830. Benjamin Disraeli. Letër Nga Shqipëria : Është letra X e datës 25 Tetor, 1830 e shkruar nga Benjamin Disraeli dhe dërguar babait të vet, shkëputur prej: “ Home Letters written by the late Earl of Beaconsfield in 1830 and 1831” dhe botuar nga Ralph Disraeli (London: John Murray 1885, riprintuar në New York: Krau

166 166 BIBLIOGRAFIA: Gregoras Nicephorus - “Romanea Historiae”. Bazilae, 1562. Barletius, M.- “Chronicorum Turcicorum.” Tom.2. Francoforti ad Moenum, 1578, Fq.23,243,246. Barleti, M. – “Historia del Magnanimo et valorosa signor Giorgio Castrioto ditto Scanderbego”. In Venetia , 1568. Fq.239-252 Barleti, M. – “Scanderbeg Warhaftte”. Frankfurt, 1577. Sansovino, M. F.- “Gli annali overo le vite de principi et signori della casa ottomana”. In Venetia, 1571. Fq.282. Chalcocondylas, M. - “L’Historiae de la decadence”. Paris, 1584. Leunclavius, Jo.-“ Historiae Musulmanae Turcorum excriptae”. Francoforti, 1591. Fq.564-565. Lavardin,J.-“Histoire de George Castriot surname Scanderbeg roy d’Albanie”. A Paris, 1597. Fq.205-231;242-254. Pontanus, G.B. – “Scanderbegus”. Hanoviae, 1609. Fq.113 Possenti, A. – “Il Flagello dei Turchi”. (Historia discorsa). In Bologna, 1648. Fq.148,152. Du Verdier – “Abrege de l’histoire des turcs”. T.1. Paris, 1665. Du Cange - “Historia Byzantina, duplici”. Parisiorum, 1680. Formanti, N.- “Relatione del seraglio degli Imperatori turchi Ottomani”. In Venetia, 1684. Fq.44. Duponcet, R. P.- “Histoire du Scanderbeg roy d’Albanie” A Paris, 1709. Fq.251. Cantacuzenus, Joannes.- “Ioannou tou Kontakuzenou apobasileos istoriuon biblia…”Venetis, 1729, Leunclavius, Jo..-“Pandectae”(Historiae Turcicae). Venetis, 1729. Fq. 337 Pachymeres, Georgious.-“Georgiou tou Pachymeres Mihael Paleologos”. Venetis, 1729. Faqe: 284, 283, 287. Ville-Harduin (De), Geoffrey.- “Histoire de l’Empire de Costantinople”. Venetis, 1729. Le Beau, Charles – “Storia del basso Impero” da Costantino. Venezia, 1767-1787. 31 V.Guillet, G.- “Storia del Regno di Maometo II, Imperatore de Turchi”. In Napoli, 1771. Fq. 161-2-3-4-5. Pouqueville, FCHL – “Voyage en Moree, a Costantinople en Albanie”. V.3 ; Paris 1805. Vaudencourt (de) G. – “Memoirs on the Ionian Islands…” London, 1816. Hughes, Th. S.- “Travels in Sicily, Greece and Albania”. London, 1820. Pouquevile FCHL- “Voyage dans la Grecce”. Paris, 1820-1821 Beaujour(De), F. – “Voyage militaire dans l’Empir” T. 1-2. Paris, 1829. Ciriacy (De) F. – “Theatre de la guerre a Grecce”. Paris 1829. Leak, Ë. M. – “Travels in Northen Greece”. V.1. London, 1835. Castillano, P. – “Specchio geographico – storico – politico”. Roma, 1837. Urquhart,D. – “The spirit of the East”. V.2. London, 1939. Curzon,R. – “Visits to monasteries in the Levant”. London, 1849 D’ Istria, D. – “Les albanaises”. – Në lib: Les femmes en orient. Vol. 1. Zurich, 1859. Fq: 267-311 Alexoydes, An. D. – “Syntomes istorike perigraphe tes ieras metropoleos Belegradon kai tes ypo ten pneymatiken aytes dikaiolosian ypa gomenes horas”. Kerkyra, 1868 Tozer, H.F.- “Berat to Corfu”.- Në lib: Tozer H.F.- “Researches in the highlands of Turkey.” London, 1869. fq.218-233. Synvet, A. – “Traite de geographie generale de l’Empire ottoman”. Costantinople, 1872. Fq.42. Muzaka, Kostantin. – “Breve memoria delli discendenti de nostra casa Musachia. – Në lib: Hopf, Ch, - "Croniques greco- romanes inedites ou peu connues publies avec notes et tables genealogiques". Berlin, 1873 ( fq..270-353; fq..280-1) Cora, G- "Cenni generali intorno ad un viaggio nella basso Albania." Torino, 875. Fq. 7 Gillieron , A.- "Grecce et Turquie"(Notes de voyage), Paris, 1877. Fq. 32/64 Chiara, P.- "L’Epirio, gli Albanesi e la Lega." Palermo, 1880; Fq-1/75 Evlia Celebi.- “Seyahatnamesi”.V.5 (1898-1902). Fq.374 Evlia Celebi.- “Seyahatnamesi” V.8 (1898-1902) Fq. 688. Jurlaro R. – « Musachi - Despoti d’Epiro ». Bari.…. Lear, E. – “Journals of a landscape painter in Albania”. London, 1852. Lorenzoni, G.- “Il volto e l’anima dell’Albania”. Firenze, 1940. Almagia,R.- “ Nozioni di geografia”. Firenze, 1918. Migliorini, E. – “Penisola Balcanica”. Milano, 1939. Popp, N. – “O tara Ospitaliera.”. Bucuresti, 1930. Edith Durham –The burden of the Balkans” Part III-[“In the land of the Eagles” Chapter IX of the Albanians” London, 1904] Patsch, C. – “Das Sandschak Berat in Albanien”. Wien, 1904. Fraser, J.F.- “Berat”. Në lib: Fraser, J.F. – “Pictures from the Balkans”. London, 1906. Fq.261-268. Rikakes, Em.- “Beration. Istorike, arhailogike kai laografike pragmeteia tou tematos Beration.” Athenai, 1910. “Les elections en Turquie. - Comment le Gouvernement ottoman a falsifie le scrutiny”/ (Zgjedhjet në Turqi .- Si e ka falsifikuar votomin qeveria turke/ La Caire, 1912. Burileanu, C.N. - “I Romeni di Albania”. Bolonjë. 1912. Fq. 183 Baldacci, A. - "Berat e il Tomor”. Romë, 1914. Baldacci, A. – “Berat e il Tomor.” –Në Rev.: “ Bolletino della Reale Societa Geografica”. 1914. Separat. “Accuedotto per la citta di Berat”. (Impresa C.E.L.P.A.) Berat, 1941, 10 faqe. (Ispettorato Opere Publiche Albania,- Genio Civile. Durrazo) Babinger, F. – “Das Ende der Arianiten”. Munchen, 1960. Lawless R.I. – “ Berat and Gjirokastër: tëo museum toëns of Albania”. Në lib: “Islam in the Balkans”. Edinburgh, 1979.

167 167 Falendrojmë z. Piro Marko Tase, që na lejoi të paraqesim në faqet e revistës Kuq e Zi veprën e tij madhore « “Te huajt për Shqipërinën e Shqiptarët” gjatë me shumë se dy vjet. Urojmë që kjo vepër të ndiqet edhe nga të tjera po aq të rëndësishme . DY FJALE PËR AUTORIN PIRO TASE I lindur në Përmet, më 9 Qershor të vitit 1947 dhe banor i qytetit të Beratit deri në Shtator të vitit 2000, kur, së bashku me familjen, emigroi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Aktualisht, banor i përhershëm, i qytetit të bukur të Milluokit(WI), në buzë të Liqenit Miçigan. Në vitin 1964 mbaroi Shkollën e Mesme Pedagogjike “Babë Dudë Karbunara” të qytetit të Beratit. Në vitin 1969, diplomohet si “Mesues i Gjuhes dhe i Letërsisë Shqipe” nga Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, pranë Universitetit të Tiranës. Në vitet e mëvonshme, pranë këtij Institucioni, ka përfunduar kurset pas-universitare për gjuhën Angleze, Italiane, Spanjolle, si dhe Filozofi.. Në vitin 2001, merr Diplomën për “ English as a Second Language” nga Instituti i Karierës së Stratfordit, në Uashington DC. Për një kohë të gjatë ka punuar si mësues i gjuhës dhe i letërsisë në disa shkolla fshati dhe në Shkollën e Mesme të Përgjithshme “Babë Dudë Karbunara’ të qyteti të Beratit. Duke ushtruar për disa vjet detyrën e drejtuesit të Bibliotekës së Shtetit, më e madhja e këtij lloji në qytetin e Beratit, menjëherë pas shëmbjes së sistemit totalitar, iu dha mundësia që të takohej me vizitorë të huaj: turistë, misionerë, shkrimtarë, studiues apo diplomatë të ardhur nga vende të (35) ndryshme të botës. “Ekspozita e Librit të Huaj për Beratin”, e hapur në ambjentet e kësaj Biblioteke, në vitin 1990, nga Biblioteka Kombëtare e Tiranës, si dhe njohja, gjatë kësaj veprimtarie, me Akademikun Anglez, Filip Winn, me të cilin do të vazhdonte një korespondencë e gjatë dhe shumë interesante lidhur me Historinë e Shqipërisë dhe të Shqiptarëve, si dhe për vlerat muzeale të Qytetit Muze të Beratit, i dhanë ngacmimin e parë për të përgatitur një Antologji për Qytetin e Tij, të cilën do ta titullonte: “TË HUAJT PËR BERATIN”. Për gati dhjet vjet, mbajti nëpër duar ato pak faqe të fotokopjuara me veshtirësi nga ato pak libra të autorëve të huaj që flisnin për Beratin,si: Martin Likun, (diplomati i madh Anglez, në oborrin e Pashait të Janinës). Eduard Lirin, Edit Durhamin, Hjugsin etj. Ata i qëndronin pranë, krejt të panjohur, të huaj dhe enigmatikë deri sa do t’i jepej rasti për t’i njohur, plotësisht, nga afër, dhe “për t’u miqësuar me ta” përmes veprave të plota të rezervuara nëpër fondet e biblotekave më te mëdha të Nju Jorkut, Uashington DC-së, Çikagos etj. …Dhe numri i ‘miqve ‘ të tij,” bashkautorë” të këtij studimi, u rrit dhe u rrit, duke i kaluar kufijtë kohorë dhe ata gjeografikë. .Ata “vijnë” nga Anglia, Italia, Franca, Gjermania, Irlanda, Amerika, Peruja, Greqia dhe nga Azia e Vogël, …”vijnë” që nga thellësitë e shekujve, para erës së re, me emrat: Herodoti e Tit Livi, Qezari e Pompeu, dhe bashkohen nëpër faqet e këtij libri me ‘udhëtarët’ më të rinj të këtij qyteti tërheqës: turistë, studiues, diplomatë, të cilët mezi presin ta marrin nëpër duar këtë studim, edhe pse i botuar në gjuhën e atij populli për të cilin ata kanë shkruar aq shumë…duke shpresuar se historia e ‘Beratit të Paharritshëm” , në një të ardhme jo shumë të largët do të ketë variantin e vet në gjuhën Angleze. Pikërisht, atyre ua kushton këtë libër….. . Ia kushton djalit të tij, Peter, i cili me pasionin e një të riu të dashuruar pas librit dhe i pushtuar nga malli për vendlindjen e largët, me risërçet e tij, bëri që ta fusë autorin e këtij libri nëpër labirinthet e fondeve të Biblotekave më në zë të Perëndimit. Kontaktet e tij me personalitete të tilla të diplomacisë botërore, si: De Kuelar, Bejker, Ollbrajt etj, i futën këtij djaloshi, të apasionuar pas gjuhëve të huaja, dëshirën e shfrenuar për të ndihmuar sado pak në procesin e anëtarësimit të qytetit Muze të Beratit në UNESCO …

168 168 Ia kushton Ludmillës, e cila sponsorizoi duke e mbështetur moralisht dhe financiarisht në realizimin e këtij projekti, në periudhën më të vështirë të integrimit në jetën amerikane. Botimi i këtij libri, si pjesa e parë e studimit “TË HUAJT PËR SHQIPËRINË DHE SHQIPTARËT,”do të ishte mënyra më e mirë për të shprehur mallin e një të emigruari në vend të huaj, për bashkëqytetarët e tij, me shpresë se ky botim i realizuar nga Shtëpia Botuese Amerikane “OUTSKIRTS PRESS, INC.” dhe e publikuar On-Line nga “Amazon”, “Barnes & Noble”, “Borders” dhe e shpërndarë nga “Baker & Taylor” do të ndihmojë sado pak në begatinë e këtij qyteti dhe do të shërbejë si një “guide-book” për studiuesit e ardhshëm të historisë së Shqipërisë dhe të Shqiptarëve. AUTORI P°AMJE NGA BERATI Kjo kokëë gjgande eshte e periudhës romake e mund te jete e një perandori, ndoshta e Kostantinit. Shprehje anonime *- Mbreti asht si komandanti i anijes që po mbytet, i fundit që duhet të largohet kur rrezikohët atdheu dhe jo të frluturojë і pari. *- Nuk mund te jetë një vepër e bukur letrare, ajo që himnizon të keqën. *- Kush nuk i njeh e і mohon sakrificat e atyne që vuejtën nën diktaturën komuniste të Shqipnisë nuk asht ma i denjë për shoqërinë . *- Ligjet e kafshëve të pyllit janë ma të sakta se të njerëzve. *- Familja asht baza e jetës në tokë, duke fillue nga kafshët e ulta deri të njeriu, ma e nalta. *- Ai që mburret me mashtrime e gënjeshtra і shëmbëllen tullumbacës, që fryhët e fryhët e pëlcet. *- Nuk ka vetëm tullumbace llastiku, por ka edhe njerëz tullumbace.

169 169 *- Neriu që qesh kur nuk asht koha me qesh, qan edhe kur nuk asht koha me qa. *- Diktatorët arrijnë të besojnë se janë të pavdekshëm derfi në çasti e grahmës së fundit kur e kuptojnë se ishin hiç. *- Prit, prit, prit, deri kur nuk ke ma kohë me prit. *- Vdekja e kthen jetën në një çast të vetëm, sa hap e mbyll sytë. *- Gjeli bën zap 100 pula, kurse ndodh qe burri nuk ia mbledh dot grues së vetme të tij. *- Thuhet për Sulltanët që mbanin harem me 400 femra të grabituna në vendet që pushtonin, e nuk thuhet se sa mizor e të degjeneruem ishin. *- Te njeriu, lavdia e jashtme nuk e justifikon poshtërësinë e brendshme të tij. *- Fatkeqësia e një populli asht kur sundimtari tij e mban veten supermen. *- Sorrat kanë të drejtë të këndojnë kur mungojnë bilbilat. *- Këshillë nane : Bej si të bësh, si të mundësh jeto, në burg mos shko. *- Një këshillë e mire vlen ma shumë se një dhuratë e çmueshme. *- Shpesh dhuratat fshehin qëllime të keqija. Mbi hipokrizinë: *- Pabësia e ka strofullën të hipokriti. *- Hipokriti e ka të shkrueme në fytyrë hipokrizinë. *- Sundimtari hipokrit asht fatkeqësi e madhe për një popull. *- Hipokrizia paraqitet me fjalë të bukura për të fshehun vepra të këqia. *- Miku hipokrit ta ban vorrin dhe derdh lot sipër. *- Çudi, hipokrizia njihet në rudhën në formë “S” që formohet në faqen e majtë të fytyrës së hipokritit. *- Politikanët janë të gjithë hipokritë. *- Hipokrizia ma e madhe asht ajo që hipokrit і ia ban vetvetës. *- Hipokrizia asht çerdhja e pabesisë dhe і vesëve të këqia. *- Hipokrizia asht një armë e fuqishme e arrivistëve. *- Hipokriti asht si ajo sorra e prallës së Ezopit, që maskohet me puplat e pëllumbit. *- Hipôkriti asht molja e shoqërisë. Mbi miqësinë *- Miqësia e teprueme kalon ne anmiqësi të teprueme. *- Miku njijhet në ditë t e vështirë. *- Interesi ash virusi qe prish e shakterron miqësinë. *- Miku і vërtetë nuk të afrohet kurrë për interes. *- Ndodh që të del mik ai që nuk ke pasë marëdhanje të ngushta me të. *- Ushqimim ma і mire і mіqësisë asht sinqeriteti. *- Ka njerëz që mikun e përdorin sa me kalue lumin. *- Aty ku hyn interesi miqësia zhduket. *- Ma mire të jetosh vetëm se sa me miq të rremë. *- Miku që të len në bakltë njeherë atë lojë e ban përherë. *- Miku i shtirun ta hap varrin me pupël. *- Miqësia matet me burrni, ku mbaron burrnia humbet miqësia. Thanje për Shqiptarët FAN NOLI *- « Njeriu mund të zgjedhë cilindo fe që ka trashëguar prej stërgjyshërve dhe që I pëlqen, por s’mund të zgjedhë një tjetër kombësi dhe të luftojë të tijën, pa venë në ballë një vulë të madhe prej « tradhëtari ».

170 170 *- Maksimilian Lambertz : « Historia e vërtetë e njerëzimit do të jetë e shkruar vetëm kur ajo do të jetë e shkruar me pjesmarrjën e Shqiptarve ». *- Nikolla Jorga : « Populli shqiptar së bashku me Baskët janë më të vjetri në Evropë ». *- Giuzepe Katapano : « Atlantida e cila është zhdukur para 12.000 vjetësh, ishte tokë e Ilirëve (Pellazgëve), te cilët shpëtuan nga përmbytja e Atlantidës, dhe filluan civilizimet e reja në gjithë 170ontinent(ët, sidomos në Evropë, Afrikë dhe Azi të Vogël. *- Dushko H. Konstantinov : « Shqiptarët janë banorët më të vjetër të gadishullit Ballkanik, dhe pasardhës të drejprfrejë të Ilirëve të vjetër, të cilët kishin ndërtuar shtetin më të fuqishëm në Ballkan ». *- Gos Xhen : « Origjina e Shqipyarve ngjite deri të koha e Pellazgëve dhe kanë origjinë parahelene ». *- Guqtav Majer : « Shqiptarët janë Ilirë të rij ». *-Gjorgj Hanhn : « Shqiptarët janë pasardhës të Ilmirëve, ndërsa Ilirët janë pasardhës të Pellazgëve… Shqiptarët janë stërnipat e Pellazgëve ». *- Haki Pasha : “Po doli në shesh historia e Shqiptarve, Perandorinë Osmane e merr lumi » *- Johan Von Han : “Shqipja rrjedh nga ilirishtja, dhe ilirishtja nga pellazgjishtja”. *- Konstantin Paparigopulos :“Vetëm Shqiptarët konsiderohën pasardhësit e races ilire”. Kostume sjhqiptare * KOSTUME POPULORE *

171 171 Gjëndja e mjerueshme e Shqiptarve nën sundimin e Turkisë KESHTU UA LA TURKIA SHQIPERINE SHQIPTARVE KU VEÇANERISHT FSHATARESIA ISHTE KATANDISUR SI MOS ME KEQ, NE MIZERJE TE PLOTE Vetëm pas Kongresit të Lushnjës më 1920, Shqipëria nisi ta marrë veten, dhe më 1924 e në vijim kur shteti gjeti stabilitet, mori vrull zhvillimi і vendit me hapa mjaft të shpejta deri në pushtimin nga Italia fashiste. Por edhe nën pushtim nuk u pengua ky zhvillim drejt një Shqipërie më moderne. Lufta e dytë Botërore solli një frenim, pavarësisht që Shqiperia kishte fitue bashkimin e saj kombëtar në një shte të vetëm etnik. Por ndodhi katastrofa, me marrjen e pushtetit në dorë prej komunistëve që e inauguruen me një banjo gjaku të paparë të shqiptarve prej shqiptarve të kthyem në sllavofilë e rusofilë, duke zbatuar politikën jugosllave e staliniste . Periudha e diktaturës komuniste jo vetëm që e izoloi hermetikisht Shqipernë nga Evropa e bota e qytetëruar e demokratike, por e bllokoi ekonominë në vend, pa frymëmarrje, gjë që e katandisë fshatarësinë kooperativiste, sidomos atë maloren, më keq se në kohën e turkisë. Shqipëria u u kthye ne një vend bunkerësh, burgjesh e kampësh internimi. Me mija viktima të pafajshme humbën jetën, me të pushkatuar e te vdekur në burgje e kampe internimi. Dhe e gjithë kjo baterdi gjaakatare u krye në emër te një “Çlirimi” me fjalë, kurse me vepra ishte më і tmerrshëm se çdo pushtues tjetër. Shqipëria u pushtua nga një ideiologji perverse që e mbajti nën sundim një gjysmë shekul

172 172 Fortifikata (kalaja) e Durrësit ku luftoi heroikisht dhe ra dëshmor për mbrojtjën e Atdheut nga hordhitë fashiste italiane Heroi Kombëtar Mujo Ulqinaku me 7 prill 1939, në ditën më të zezë të historisë shqiptare. Për çudi, në atë mur nuk është vendosur një pllakë përkujtimore pavarӫsish se Heroit i ӫshtӫ ngritur njӫ perme,dore. Kur ka krisun mitrolozi U tmerrue fashist balozi U tmerrue balozi і zi: Ndal se ktu i thonë Shqipni, Se ktu і thonë Muj Ulqinaku, Deri n’gju veç derdhet gjaku, Për Liri e për Atdhe, E kem dekën si me lé !

173 173 Kuq e zi – 2014 – viti XXI Nr. 91 R E V I S T E K U L T U R O R E E U R O – S H Q I P T A R E RROFTE 28 NENTORI 28 NENTORI ESHTE DHE MBETET FESTA MA E MADHE MBARKOMBETARE E SHQIPTARVE

174 174 Shqiptarve s’kanë ç’u duhën ideologjitë e hueja duke pasë një te vetmën të tynën, Shqiptarizmën, Idealin Kombëtar. THEMELUE NE BRUKSEL ME TETOR 1993 E DREJTUE NGA LEK PERVIZI BASHKEPUNTORE Myrteza Bajraktari, Robert Elsie, H.-J. Lanksch, Mergim Korça, Thanas Gjika, Frtiz Radovani, Daniel Gazulli, Paul Tedeschini, Tomorr Aliko, Eugjen Merlika Piro M. Tase, Arben Sebastej, Mark Bregu, Gjovalin Kola, Kastriot Marku, Visar Zhiti, Peter Tase, Lahutari Shqiptar, Shqiponja Duro, Jusuf Zenunaj ================= PAJTIMI VJETOR Belgjikë.................................40 Euro Europë.................................50 “ Amerikë, Australi.................60 “ Shqipni, Kosovë...................20 “ ================== PAGESAT Me llogari Bankare ose Postë të thjeshtë Llogari Bankare Nr. 001-2138758-81 BNP PARIBAS FORTIS BELGIQUE Adresa : Revista Kuq e Zi Rue de la Victoire, 18 1060 Bruxelles Belgique E-mail : lekpervizi@gmail.com P E R M B A J T J E * Editorial 91 Lek Pervizi .............................................................................4 *-Citate e vjersha per 28 Nëntorin………………………5 * Përkujtimore në kampin e Tepelenës Redaksia……………………………………………….6 ........... *-Skicat e PAnjohura t€ kampit të Tepelenës …………...9 * Nga libri “Ankili i Zanave” (poezi) Lek Pervizi …………………………………………...11 * Partizanët terrorista ndaj shqiptarve Redi Agolli…………………………………..............12 *-Rreth Kryengritjës 1912 Shpend Bardghi………………………………………14 * Fasada e Martirëve Eugjen Merlika……………………………………....17 * Ditar lufte i komandës gjermane Sajmir Lolja...........................................................................19 * Akademia e shqiptarve Fritz Radovani.......................................................................24 * Mashtrili i,madh i “Çlirimit” Readaksia...............................................................................25 * Parahistoria e luftës së dytë dhe e Çlirimit E. Merlika …………………………………………..26 * Një Malesore që nderon Frank Shkreli………………………………………...28 * Prenk Pervizi dhe Konferenca e Bujanit H.K………………………………………..................29 * Im Atë Gjeneral Pervizi (Parathanie) Lek Pervizi …………………………………………...31 Lëxoni e perhapni Revistën Kuq e Zi*

175 175 RROFTE 28 NENTIORI FESTA MBARKOMBETARE ISMAIL QEMALI Flamurtar i Pavarësisë B Vlorë, 28 Nëntor 1912, Ismail Qemali shpall Pavarësinë nga ballkoni ku janë mbledhur gjithë nënëshkruesit e dokumentit të Pavarësisë.

176 176 RROFTE 28 NENDORI DITA E FLAMURIT DHE FESTA MA E MADHE E MBAR KOMBIT SHQIPTAR ! Editorial 91 Ja ku po na vjen një 28 Nëntor i dytë pas 100 vjetorit që u prit e festue me gëzim të madh dhe po marshon tashti në shekullin 21 dhe ne tremijvjeçarin ku kemi hy. Shpresojmë dhe urojmë që K.ombi Shqiptare ta gjajë t veten në bashkësinë evropiane me të drejta të plota si një Shqipni etnike, ku shqiptarët janë populli ma i vjetër. Shtjellimet historike të kalueme na kanë sjellë dame të mëdha, veçanërisht me kohën e izolimit total nga Evropa që ndodhi në 500 vjet të pushtimit osman. Por që për një fatkeqësi tjetër historike kjo ndamjee u përsërit edhe për 50 vjet të tjera midis shekullit 20, kur Shqipnia e Shqiptarët u puishtuen dhe u sunduen nga Komunistët. Këta e morën pushtetin me forcën e armëve dhe krime të shëmtueme në emën të njì « Çlirimi » të paqenë. As një pushtues nga këto të fundit që citohën, si italia fashiste apo gjermanët, nuk arritën të bajnë të tilla krime monstruoze, si ato që kryen komunistët mbi popullin e tyne. Dhe ish nostalgjikët dhe ish kriminelët që i kanë lyer duert me gjak shqiptari, kërkonjë sot t’i mbivenë 28 Nëntorit të lavdishëm ditën e tyne të tradhëtisë së madhe 29 Nëntorin e turpshëm, festën e Jugosllavisë, së cilës i ishin shitun kambë e kokë. Të vjen keq se rinia shqiptare dhe veçanërisht ajo shkollore, po vazhdojnë ta mësojnë historinë e Shqipnisë përsëmbrapshti. Të vjen keq se edhe qeveria aktuale po do me e kremtue këtë datë të turpshme me madhështi. Në asnjë vend tjetër ish komunist nuk përmendet dita e një Çlirimi nga okupatori huej, sepse ato u pushtuen nga një okupator tjetër ma i egër dhe ma gjakatar. Asht për t’u përmend presidenti polak Lech Valesa, kur Evropa po festonte 50 vjetorin e çlirimit të saj nga nzismi gjerman. Ai tha se Polonia nuk e feston atë ditë « Çlirimi » sepse ra nën një pushtim tjerër ma brutal e çnjerëzor. Ndërsa disa shqiptarë të molepsun me komunizmin të pushtuem nga nostalgjia kërkojnë të ringjallin fantazmat e një të kalueme të trishtë duke shpalosun lugatin e përbindshëm të atij biqim njeriu që nuk kishte asnjë veti njerëzore dhe ishte personofikimi i një xhelati të popujve. Krimet që ai kreu në Shqipni, për nga krahasimi me vendet e tjera komuniste janë përbindëshe. Ndersa ne Gjermaninë lindore me 17 million banore gjatë 45 vjet ishin pushkatue rreth 350 vetë, në Shqipnin me një milioni e gjysmë ishin pushkatue afro 7000 vetë, që pra 20 herë ma shumë. Që po të kalohej në shifra, do të thoshte se në atë Gjermani duhet të ishin pushkatue 140.000 mijë vetë. Në Çeki 120.00 ; në Poloni 350.000 vetë. Në Rusi do të bahej baterdia e madhe me afrio 2 million vetëm të pushskatuem pa lene të vdekun një burgje e kampe përqëndrimi, që sipas shifrave arrijnë në 30 milion viktima të shkatueme vetëm prej Stalinit. Por Stalini shqiptar, Enver Hoxha, nuk la gja mangut babait tij shpirtëror e ne Shqipninë e vockël bani po aq krime të shëmtueme që në përqindje janë identike me ato të babës tij të Kremlinit. Thuhët se gjatë 45 vjet të diktaturës komuniste shqiptare të ketë pasun mbi 150.000 viktima, të vdekur në burgje, kampe internimi e dëbimi. Shifër që përkon në përqindje me 30 milionët e Bashkilmit Sovjetik, por në 70 vjet. Medet për shqiptarë po të kishte vazhdue diktatura aq gjatë, 70 vjet. Do të kishin mbetun gjallë vetëm komunistët e pasardhësit e tyne. Siç vërtetësisht po ndodh. Sepse nga veteranët e të ashtuquejurës luftë N.Çl., nuk ka mbetun njeri gjallë, dhe ato që e quejnë vetën veteranë janë të bijtë. të cilët n më 1944 ose ishin çlilmi 4-5 vjeç ose nuk kishin lindë akoma. Por këto llogari siduket nuk i ban kush. Gazetarët jepën pas sensacioneve të forta e s’e lodhin veten me moshën e “veteranëve” të paqenë. Mos vallë janë ato fëmijët e “Debatikut” (filmit) që gjuenin me llastiqe gjermanët ? Pa… pa… pa… se ç’far trimoshash ka nxierrë Shqipnia! Me ia pasë zili bota mbarë ! A jemi apo s’jemi shqiptarë ! Oburrani veteranë, rrofshi dhe 30 vjet të tjerë për të festue 100 vjetorin ! Sepse sipas terezisë edhe atëherë do të ketë veteranë të LEK PERVI ZI GEZUAR 28 NENTORIN DITEN E FLAMURIT E FESTEN E MADHE TE PAVARESISE ! N.Çl., se ndoshta çohën si lugetën ! Nuk i dihet ! Siç po e çojnë fantazmën e « komandantit » të mërhumë të tyne. Nuk ka ma turp se sa veç të përmendet 29 Nëntori, dhe jo ma të festohet. Ky asht një shembëll « as parë as dëgjue » ndonjëherë në historinë botnore. Ne, dhe çdo shqiptar, do të ua falte “çmendurinë e kësaj date, po t’ishte që ata ta kishin njohun të njetë me 28 Nëntorin. Por, që për disa orë diferncë të bahej një maskarallek і tillë, kjo nuk durohet. Po si or ju burra, të njohësh e të festosh ditën e datën e një shteti e anmiku shekullor e të nënfleftësosh deri dhe të mohosh festën tande kombëtare ? Këtë e bani “shoku” Enver Hoxha, për hir të “motrës” Jugosllavi e të vëllaut Tito, me të cilin përqafohej e puthej në çdo takim, zyrtar apo privat E mjera Shqipni se ç’po përjeton, edhe sot e kësaj dite që e shporri komunizmin sllav. Të cilin po duen me ia pru prap në sofër. Si і thonë kësaj pune ? Thjesht për t’u kuptue. Kush erdhi në pushte pas shëmbjës së komunizmit ? Mos vallë nga shtresa e të përdjekurve që kishin pësue të zezat e ullinit ? Jo… jo…të dahsun bashkatdhetarë ! Erdhën po ato që kishin livadhisun me komunizmin dhe kishin adhurue “idhullin” e tyne të dashun. Ç’mund të priste populli shqiptar prej tyne ? Të dalun nga hiç, veç hiç ! Dhe ja pra se hiçët u bane “kapo” ose “Al Kapona” , dhe morën frenat e shteti në dorë, për ta “rimkambun” dhe siç po e shohim e kanë “rtimkambun” mirë deri tani. Aq mire sa që me pâturpësinë ma të madhe, jo vetëm që e lejojnë, por e përkrahin, dhe derdhin milona që 29 nëntor të festohet në shkallë kombëtare si ditë e “Çlirimit”. Ajo ditë që і solli shqiptarve dhe Shqipnisë fatkeqësi të mëdha. Krilme të hatashme. Trajtimin e popullit si skllav e kafshë pune. Fshatarsinë e katandisi në kotherën e bukës së misrit. Ndërtoi burgje e kampe anëmbanë vendit, duke i mbushі me mija viktima të pafajshme. Mori në qafë me mija familje duke i katandisun për bukën e gojës. Ndësa veta ata “udheheqësit” jetonin për shtatë pale qejfe, derіsa krijuen edhe “Bllokun” në Tiranën e re si një far “Kremlini”, ku merreshin vendime e lëshohëshin urdhna për krime pas krimësh. Para disa ditësh, u shpalos para shqiptarve tmerri dhe mizoria e kampit famëkeq të Tepelenës, që mbahej në hije dhe mbulohej me harresë. Kjo në sajë të Fondacionit Konrad Adenauer dhe Ambasadës Gjermane në Tiranë. Një dëshmi e pashuemshme e krimëve të komunizmit. Kamp і mbushun kryesisht me familje të tana, pleq, gra e fëmijë. Vdekjet këtiu ishin të përditshme dhe varret e tyne u zhdukën në hiç, nga buldozierët e traktorët e “nanës parti”, me urdhën të vetë dikatorit. Këto janë “veprat e sukseset” e komunizmit në Shqipnin me të cilët ka meritë të mburren ish komunistët e soçëm, të cilët, sipas gjasës, kanë falisë nga mendja e nuk u punon ma truni. Kjo e gjitha.

177 177 Citate e vjersha për 28 Nëntorin Petro Marko * * * Per ty Atdhe me te bukuren kenge me fuqine e kesaj zemre do te kendoj per keto male per keto fusha te gjalla per kete vend ku sot i lumtur jetoj I bukur je ngrihesh madheshtor si keshtjelle e pamposhtur ti qendron ne mes dallgesh shkemb graniti vigan su perkule nga cdo stuhi e tufan * * * Kuq e Zi janëngjyrat tona, Në flamur jeton Shqiponja, Kokën lart e shumkrenar I themi botës jemi shqiptarë!* ! Flamuri shqiptar - shqiponja dykrerëshe e zezë në sfondin e kuq - është simboli më sublim i shprehjes së identitetit të shqiptarëve, kudo që jetojnë ata. Ky flamur ka mbajtur gjallë qenësinë shqiptare në rezistencën kundër pushtuesve të huaj, gjatë shekujve. Flamuri është dëshmi e besnikërisë ndaj atdheut dhe ndaj kombit. Prandaj, përderisa në pothuaj të gjitha shtetet e botës presidenti betohet mbi Biblën apo Kuranin, në Shqipëri betimi i tillë bëhet para flamurit. * * * ATDHE Gerxhe ngado ku shkel Ku je, o Atdheu im? Vetem gerxhin tend dua te ndjej Mes gerxhesh ketu ne mergim! Ne token qe duket e njejte Rremoj e rremoj si i mar' Te ndjej eren e dheut te shenjte Eren e gerxhit shqiptar! Vazhdoj e vazhdoj kerkimin Une mergimtari eksplorator Atdheun e gjej tek shpirti Dhe shpirtin tek Atdheu, njelloj! Shpirti shqiptar Shqiptarlleku me thote:S'kam nevoje per elozhe Mbame, qofte e me pak, nga c'te mbaj une ty. Ngado qe te ropatesh, gerxheve te kesaj bote Mjafton qe te kam dhe me ke, aty! Aty ku askush tjetersim s'mund te beje Me blloqe kartash dhe vula identiteti. Aty ku as Zoti me dore s'mund te vere Se shpirti i tij, ne shpirtrat tona mbeti. Aty cdo materie nje fjale do te thote Fjalen qe qumeshti i nenes na dha Aty cdo fjale e shperndare neper bote S'do tradhtoje kurre, shpirtin shqiptar!

178 178 ABSURDITETI I « ÇLI RIMIT » Nga Redaksia Nderohën krminelët dhe injorohën viktimat. Autoritete shtetërore vendosin kurora mbi varret e të ashtuquajrurve «Dëshmore» dhe nuk dënjojnë të kujtojnë menjëfjalë, ejo mëtëvendosin njëlulle, nëndërimtë mijeraviktimavepavarre e pa memorial, të maskruara nga «Çlirimrtarët». Si mund të quhët «Çlirim» i Tiranës ajo ditë e zezë e 17 Nëntorit 1944, kur rrugët e kryeqytetit u vaditën me gjaktëpafajshëmtëdhjetraedhjetraintelektualëveepatriortëveshqiptarë? Asnjë kokërr gjermani nuk u vra në atë luftë të paqenë të ngritur në një heroizëm të paqenë. E ç‘të thuesh për atë «Çlirimin » e 29 Nëntorit të shpikur e të shpifur, me urdhër të Belgradite të motrës Jugosllavi, pas së cilës shkrihej diktatori Enver Hoxha. Ishin mijera e mijera shqiptarë që ranë viktima të asaj dite e date të «Çlirimit ». Faktetjanëmëseevidente.Njëushtrin tëpushkatuarish.Njëushtritë burgosurish. Një ushtr të internuarish, ishin veprat «çlirimtare» të partisë sllavo- komuniste shqiptare Eshtë më se evërtetëqë komunistët kishin tëdrejtë tëbënin ç’të donin, sepse fituan mbi mirëbesimin e shqiptarve, të cilët ua pranonin atë lojën qesharake të «çlirimit» për hir të një marrëveshje mbarëshqiptare pas luftës së dytëbotërore. Porndodhiqë ky mirëbesim të dilte shumë i tepruar. Komunistët që shitëshin si reformatorë për një mirëqenje më të theksuarv të popullsisë shqiptare me parullën e «lugës së floririt », e treguan haptazi se ishin kriminelë e gjakatarë të paskrupuj të «pa Dinë e Imanë», që nuk e kishin për gjë të djegnin, vrisnin e prisnin sipas qejfit dhe të katansnin vendin në një vend burgjesh e kampesh internimi, nënjë varr të madh të mijërat e viktimveqëdo të sakrifikonin e t’ia bënin fli idhullit të etur për gjak të komunizmit. Ky idhull mishëriohej në krijesën përbindëshe të diktatorit Enver Hoxha, që bukur e cilëson shkrimtari francez «sulltani i kuq ». Jo më kot, por për dy arësye bindëse. Së pari si komunist i tërbuar e kriminel, se dyti sepse ishte e mbahej musulman i fshehur nën veshjën e komunnizmit. Kjo shfaqej në masat e egra çnjerëzore dhe antishqiptare,qëu kurorëzuan mendaliminebesimëvedheshpalljëneateizmit,që nuk ishte gjë tjetër veçse një justifikim për të zhdukur me rennjë katoliçizmin, që desh tërealizonteme shfarosjën ekleritkatolik. Haptaziupakjonëvizitën ePapë Françeskut, ku para shqiptarve dhe para botës dolën fotografitë e 40 klerikëve katolikë martirëtëterroritkomunist,aliasateist,sepseEnverHoxha, nukmundtë diltehapursiislamik,dhezgjodhikëtëslogantëateiszmitpërtëeliminuararmikun më të madh ideologjik që ishte në veçanti kleri katolik shqiptar. Prandaj jo kot së koti shkrimtari francez e quajti në librin e tij «sulltani i kuq». (pa harem). Duket se kaluam larg, por jo jemi po aty. Përfundimi: e ashtuquajtura Luftë N.Çl. ishte një mbulesë artificiale e zbukuruar për të fshehur mynzyrën e madhe të komunizmit shqiptar, që duke abuzuar në mirëbesimin e një popuuli të vogël, ku shqiptarët njihëshin mes tyne si ne maje të gishtave, і mashtroi hapatzi, duke vendosurpasatij tëvetshpallur«Çlirim»,njëngadiktaturatkomunistemetëegra e gjakatare që të kishte njohur Euriopa. Sa që krilmet që u kryen ne vendet e tjera komunistetëEvropëslindore,bininnepërqindje1/200 metëdiktaturëskomuniste shqiptare. Sembulli klasik. Kur në Gjenramninë lindore në 45 vjete e komunizmit ishin pushkatuar 350 vetë dhe që bashkë me të vdekurnëburgje arrinin (themi) në 700 vetë, në Shqipërinë komuniste vetëmtë pushkatuari ishin 7000, 10 herë me tepër, porqëtëbashkuar me te vdekurnëburgje e kampeinternimi arrinin mbi100.000, pra në 100 herë më tepër. Këto shifra po të krahasosohën me Bashkimin Sovjetik arrinijnë në 300 herë më tepër, pra në 30 million viktima, fakt që e jep të qartë se terrori që Enver Hoxha zbatoi në Shqiperi ishte si ai i Stalinit. Jo me kot e quente vetenbiriStalinit. PERKUJTIMORE NE KAMPIN FAMEKEQ TE TEPELENES Gjermanet- te perndjekurve: Beni partine tuaj ! Kjo politike ka deshtuar. THOMAS SCHRAPEL DREJTOR I KONRAD ADENAUR STIFTUNG HELMUT HOFFMAN AMBASADORI R.F. GJERMANISE Tepelenë – Dr.Thomas Schrapel drejtori i fondacionit gjerman Fondacioni Konrad Adenauer, ka befasuar te pranishmit dhe gazetaret kur ka cituar si zgjidhje për Shqipërinë dhe problemet e sajë krijimin e një partie politike nga ish te përndjekurit politika ,pasi sipas tij klasa e deritashme politike post komuniste ka dështuar ne dënimin dhe zbardhjen e krimeve të komunizmit, Ai tha se politikanët shqiptare duhet të jene të lumtur me “urtësinë që po tregojnë prej 24 vjetësh te përndjekurit e komunizmit pasi ne çdo vend tjetër të Evropës nuk do të tolerohej ky dështimi i tyre me dënimin e krimeve të komunizmit , hapjen e dosjeve dhe sidomos fshehjen nga historia zyrtare në shkolla e këtyre krimeve . Ai ju drejtua drejtpërdrejte deputetit te PD, ish ministrit te Jashtëm Aldo Bumçi si përfaqësues i politikës shqiptare e dështuar në ]= zbardhjen dhe ndëshkimin e krimeve komuniste. Ndërsa duke komunikuar me dhjetëra ish të mbijetuar te kampeve te shfarosjes ne Tepelene dhe vende te tjera te vendit ai tha se duhet te jeni solidare ashtu si ne burgje e internime për ti zgjidhur problemet tuaj. Mund të kishit partine tuaj politike e të zinit një vend te rëndësishëm ne parlament , sugjeroi ai. Shqipëria tha Dr.Thomas Schrapel, është vendi me krime me te mëdha te komunizmit ne te gjithë Evropën lindore dhe ka bere me pak nga te gjithë për zbardhjen dhe ndëshkimin e tyre . Ndërsa ambasadori gjerman ne Shqipëri z. Hellmut Hoffmann u përqendrua tek festimet e 70 vjetorit te çlirimit qe po kthehen

179 179 ne manifestime të diktaturës komuniste. Ai theksoi gjithashtu edhe përpjekjet e pamjaftueshme te politikes e shtetit shqiptar për sa i përket te kaluarës kriminale dhe vlerësoi sakrificat e qëndresën e te përndjekurve politik të komunizmit , tolerancën dhe fisnikërinë e tyre përballe indiferencës së politikës dhe problemeve me integrimit e tyre . Deputeti Bumçi i zënë ngushte nga konstatimet e miqve gjerman dhe reagimet e ish te internuarave te mbijetuar tha se PD beri sa mundi për ish te përndjekurit dhe kërkoi falje për ato qe nuk ishin bërë. Ai vlerësoi ketë shtrese për fisnikërinë e treguar duke mos u hakmarrë ndaj persekutove komuniste , duke shmangur kështu një luftë të mundshme civile . Ai vlerësoi gjithashtu politiken e PD e cila pati një kontribut gjithashtu të madh në shmangien e konfliktit civil post komunist shqiptar . Duhet thënë se fjalët e Bumçit nuk u priten mire nga ish te përndjekurit e pranishëm . Folën edhe Drejtori i ISKPK Agron tufa i cili tha se megjithëse u kishte dërguar ftesa dhe te paktën gjashte deputet te PS i kishin premtuar pjesëmarrjen ata po “shkëlqenin me mungesën e tyre” . Foli gjithashtu edhe i mbijetuar i këtij kampi z.Tomorr Dosti dhe autori i albumit z. Lek Previzi . Si për ironi te fatit i pranishëm ishte edhe kryebashkiaku i Tepelenës Termet Peçi , nipi i një prej emrave me famëkeq te komunizmit Shefqet Peçit , autor drejtpërdrejtë i pushkatimeve te të afërmeve dhe persekutimeve te shumicës se te mbijetuarve te pranishëm ne këtë takim . Ai e braktisi takimin kur folësit dhe te pranishmit theksuan nevojën e zbardhjes dhe ndëshkimit te këtyre krimeve te komunizmit ... Këto komente e sugjerime miqtë gjermanë i bënë në” Konferencë përkujtimore mbi kampet e internimit të komunizmit në Shqipëri, në periudhën 1945-1954” me temë : “Unë i mbijetova Tepelenës” organizuar me rastin e botimit të vëllimit të tretë të “Fjalorit enciklopedik të viktimave të komunizmit”, financuar Fondacioni Konrad Adenauer në Tiranë , në bashkëpunim me Institutin e Studimit të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit në Shqipëri, me datë 6 nëntor, 2014, ora 12:00 ne kapin e ish kampin famëkeq të internimit ne Tepelenë . Konferenca e përbashkët me fokus kampet e internimit në periudhën 1945-1954 ishte një homazh për gjithë viktimat e kampeve të internimit në Shqipërinë komuniste të kësaj periudhe, dhe që në mënyrë jo krejt simbolike. Ajo u zhvillua në territorin e ish-kampit të Tepelenës, i cili njihet tashmë si një nga kampet më famëkeq për trajtimin e pamëshirshëm dhe numrin e madh të viktimave te vdekura atje rreth 1000 persona , 400 prej tyre fëmijë te vdekur kryesisht nga uria. Përveç “Fjalorit encikplopedik” i cili, ashtu si edhe kjo konferencë u mbështet financiarisht nga Fondacioni Konrad Adenauer, në formën e një ekspozite të improvizuar u përurua dhe albumi i z.Lek Pervizi,” Në rrathët e ferrit “ me skica dhe portrete nga kampet dhe burgjet, si të vetmet dëshmi vizuale të trashëguara nga ngjarjet ne kapin famëkeq te Tepelenës . Minerva. 6 Nëntor 2014. LEXONI E PERHAPNI REVISTE KUQ E ZI I pranishëm në këtë aktivitet ishte dhe ambasadori gjerman, Hellmut Hoffmann, i cili u shpreh se “është detyrë e vështirë, por e rëndësishme të përkujtojmë këtë histori të trishtë që për 45 vjet rëndoi në shumë familje shqiptare. E quaj diçka tragjike kur mendoj se këtë vit festohet 70 vjetori i çlirimit të vendit nga pushtuesi. Por ndërkohë është e dhimbshme kur mendon se shumë prej tyre dhanë jetën për çlirimin e vendit pa ditur se në pushtet do të vinin njerëz qe do të sundonin dhe do të qeverisnin kundër popullit të vet”, u shpreh Hoffmann. . Lek Pervizi duke i shpjeguar Ambasadorit Hoffman vizatimet e tij të kampit të Tepelenës. NgakampiіTepelenësnë barakat ekampittëSavrës,Lushnje,1954-1990. Ishi biurgosuni(10vjet) FatosMerlikametëshoqenKloraj, tëinternuare tëkatandisurnebujk-robërngadiktaturakomuniste.45vjet,1945-1990. Klorakishtepërjetuar6vjetkampin eTepelenës.

180 180 AmbasadioriHelmutHoffmandukefolurparaishtëInternuarve. AbasadoriHoffma, LekPervizi, KryerarriiBashkisëTepelenës,Simon Mirakaj,GjulianaPervizi(Beba),......Prishta, AldoBumçi,ThomasSchrapel meFjalorinEnciklopediktëviktimavetëKomuniozmit. Nëmes,GjulianaPervizi,einternuar qyshënëmoshën4muejshe në kampineTepelenës bashkëmetëtjerëmoshatarëtësaj,kushumica vdiqën dheasajіmbetiemiriBeba, si njëbebeqë іshpëtoj vdekjës. DrejtoriіFondacionit Konrad Adenauer, promotori esponsori і botimëvedheaktivitetëve përdenonciminekrimëvetëkomunizmitnë Shqipëri, nëbashkëpunimmeISKK.. GjulianPervizi(Beba)dukedëshmuar përkampineTepelenës SkicëehartëssëvendosjësëkampittëTepelenësdhetëvarrëve të internuarve,kuvdiqënrrteth1000vetë,tëmbeturpavarre, qëuzhdukënngaregjimikomunist. BarakatekampittëSavrës,Lushnje,1954-1990-2014,dëshmojnësesi trajtohëshintëinternuaritnëatiokampepërqendriminëpunëtëdetyruar. VajzatëinternuaraqëurritënnëkampineTepelenës,eqëvazhuentë trajtohënseskllavenëpunëterëndatëbujqësisë,por gjithmonëkrenareetëpampûshtura. HolokaustiifëmijëvenëkampineTepelenës,1948-1954. VizatimngaLekPervizi

181 181 Skicat e panjohura qe tregojne jeten e të internuarve ne kazermat e kampit te Tepelenes, 1948-1954. Vizatimetngaoriginali të LekPervizii internuarnëatëKamp. Nga arkivi i Ministrisë së Brendshme dalin skicat e realizuara nga Lekë Pervizi, një ish i internuar në kampin famëkeq të Tepelenës, që u mbyll në vitin 1954 Këto shtatë vizatime të realizuara nga piktori Lek Previzi, i dënuar politik në atë kamp, paraqesin një pamje të përgjithshme të jetës brenda kazermave të Kampit të Tepelenës, ku rrinin mbyllur të internuarit. Sipas statistikave të arkivit të Ministrisë së Brendshme, që më 1945-ën, që ishte dhe viti i parë i internimit, në këtë kamp vdiqën 260 vetë, sidomos fëmijë dhe pleq. Siç kujton autori i këtyre vizatimeve, Lekë Pervizi, kazermat ishin me përmasa ciklopike, 25 x 14 m dhe ato mund të mbanin mbi 600 veta, sepse kishte shumë familje me fëmijë të vegjël që zinin më pak vend. Të gjithë të internuarit u vendosën në këto kazerma, rifuxho, drejt e mbi shtresën e betonit që kishin qenë të ushtrisë italiane. “Prerje e një kazerme me skelet dykatësh, ku rrinin, poshtë familjet me fëmijë, lart të rritur e beqarë”, – kujton Previzi. Në kampin e Tepelenës u dërguan të gjitha familjet e mëdha të Veriut, si dhe familje të tjera po të krahinave veriore. Sipas udhëzimeve, aty do të grumbulloheshin të gjitha ato familje që etiketoheshin nga pushteti komunist si reaksionarë, kulakë, borgjezë, tradhtarë të deklasuar, agjentë të huaj etj. Në kampet e internimit në Berat, Kuçovë, Tepelenë, Turan, Porto- Palermo dhe më pas në Lushnjë, Shtyllas, Savër, Gradishtë, Grabjan, Çermë, nga viti 1945 deri në vitin 1990 u internuan familje të mëdha nga Veriu i Shqipërisë si: Kaloshët, Bajraktarët e Kukësit, Bajraktarët e Malësisë së Madhe, Gjonmarkajt, Manajt, Demajt, Kalajt, Pervizët, Mirakajt, Gashët, Lufajt, Dinejtë dhe Ndreu. Ndërsa në kampet e internimit në Valias, Krujë, Lezhan, Maliq, Zvërnec, nga viti 1945 deri në vitin 1954 të internuarit ishin kryesisht nga Jugu i Shqipërisë. “Ajo që të binte në sy në Tepelenë, ishin gratë e fëmijët, të cilët përbënin shumicën dërmuese. Pastaj pleqtë e plakat. Shumë ishin të rejat e të rinjtë të rritur në kondita kampi, që ishin internuar që më 1945-ën, në moshën rreth 12-14 vjeç, e tani ishin 17-18 vjeç. Më pak ishin burrat, sepse shumica e tyre mbushnin burgjet. Në Tepelenë, nga 1950-ta filluan të sillnin ata burra që kishin kryer dënimin fillestar 5-vjeçar”, –kujton Pervizi. Po sipas statistikave të Ministrisë së Brendshme, të bëra publike në albumin “Terrori Komunist në Shqipëri”, nga viti 1945-1990 janë internuar gjithsej 48 217 burra dhe 10 792 gra. Nga qytete kryesore dhe nga zonat kufitare u dëbuan 11 536 familje. Kampi famëkeq i Tepelenës qëndroi gjashtë vjet dhe u mbyll më 1954, kur të internuarit u grumbulluan të gjithë në fushën e Myzeqesë të Lushnjës, të shpërndarë në disa sektorë-kampe të fermës ‘29 Nëntori’. Këto skica të Lekë Previzit janë të vetmet dokumente të mbetura nga ai kamp ku vdiqën me qindra njerëz, shumë prej tyre fëmijë, gra dhe pleq. Shumë prej të internuarve në këtë kamp përfunduan në kampe me punë të detyruar në bonifikim, bujqësi, veprave industriale dhe kampet e punës së detyruar nëpër miniera. Sipas urdhrit të internimit të familjes Previzi, Lekë Previzi u internua në burgun e Tepelenës, për arsye se babai i tij u dënua në mungesë si kriminel lufte. Ish-komandant i Ushtris€ Kombëtare shqiptare dhe і forcave nacionaliste të Veriut, i ati u arratis pas çlirimit jashtë vendit. Familja Previzi qëndroi në internim deri në vitin 1990. Torturat në burgje Në një letër dërguar Komitetit Qendror nga prifti katolik, Dom Simon Jubani, gjatë kohës që vuante dënimin në burgun e Burrelit, ai shkruan për kushtet e rënda të jetës në burg dhe për torturat që u bëheshin të burgosurve. Në Burrel është përdorur gjerësisht tortura e provokimit të vdekjes me pakësimin gradual të ushqimit. Sipas arkivit të MB, nga kjo lloj torture ka vdekur ish-kryeministri i qeverisë së Zogut, Koço Kota.

182 182 Letra e Simon Jubanit, Burrel 16/XII/1971, drejtuar Komitetit Qëndror Ndër torturat më shtazarake që pësojmë në burgun e Burrelit, s’parit është tymi i druve ose i qymyrgurit që ndezet në mangall midis dhomës ku vuajmë dënimin; s’dyti zhurma që nuk pushon dot as natën. Nuk pretendoj të kemi banjo ashtu sikurse thuhet se kemi; se nuk kërkoj me na çlirue prej shputave, grushtave, fymjeve të përditshme, por u lutem urdhëroni autoritetet e Burrelit t’na çlirojnë prej tymit që na verboi sytë dhe na mori frymën; t’na çliroj prej zhurmave që na shkatërruene sistemin nervor, s’paku mos të kemi zhurma kur flejmë. Për arsyet e nalt përmendura janë ba shumë greva urije, shumë vetë kanë dalë prej dhomave për të shkue mu shlodhë në birucë pa tesha në çimento për ditë dhe netë, shumë protesta dhe ankesa janë drejtue deri në Tiranë, por mjerisht burgu i Burrelit vazhdon të mbetet simboli i terrorit mbrenda e jashtë atdheut. Kaq për njoftim. I burgosuri Simon Jubani d.v Në hetuesi tortura u bë metodë pune. Në një nga dëshmitë e shumta tregohet sesi është torturuar deri në vdekje avokati dhe publicisti Myzafer Pipa: “Hekur i skuqur, i futur thellë në mish gjer në kockë”. Sipas Naum Bezhanit, nga viti 1947-1948 janë përdorur këto forma torturash ndaj të burgosurve… Format e torturave të përdorua në burgje: *-Jeleku (tortura më e tmerrshme) *-Kamxhiku dhe druri *-Të lënët pa bukë, pa ujë, pa gjumë dhe më këmbë, ditë të tëra *-Korrenti elektrik sa i binte tjetrit të fikët *-Hedhja në qafë e zinxhirëve me peshë të rëndë *-Lidhja me duar nga pas në dritare ose në ndonjë dru, varur gjersa t’i preknin majat e gishtërinjve *-Thyerja e kockave dhe ndukja e mishit me darë *- Kripë në gojë *- Mbushje gojës me fekale *- Kripë në çarjet e mishin me thikë *-Shtireshin gjoja sikur do të ekzekutonin, ose do të varnin, dhe gjuenin në ajër ose rrini afër litarit *-Tortura morale në lidhje me familjen *-Futja kokë poshtë në vozë plot me ujë *- Djegie e mishit me cigare *- Varja i çveshur para dritarës mes dimrit i lagur me ujë. *- Vezë sapo të të ziera nën sjetull *- Shkulja e thonjëve me pinca. *- Futja nën thojtë ashkla pishe. *- Grave: futja e një mace nën rroba të mbyllura. *- Kryqëzim me hallka në mur dhe rrahje me kamxhik. *- Zhytja në gropë fekalësh deri ne fyt ldhur si sallam. *- Tejshpim me bajonetë të mishrave të këmbëve. *- Mbyllja në birucë speciale me një pëllëmbë ujë dhe lidhur me zinxhirë, këmbë e duar. *- Shkullje dhembë e dhëmballë të shëndosha. *- Shtrirja e t e burgosurit mbi gurë stralli me thepa dhe heqje valle mbi trupn e tij. *- Lenje pa gjum duke hedhur kova ujë mbi kokë. *- Lidhja e një fatkeqi pas një shtylle mes kampit, pasi e ksihin rrahur mire e detyrimi і të burgosurve që ta pështynin *- Varja e disa të dënuarve në dy anët e hyrjës së kampit për tt’u shty tmerrin bashkëvujetësve që kthehëshin nga puna. *- Futja në dhe vetëm me kokën jashtë (kjo e tmerrshme) ku natën u lëshonin qen t’uritur … Një urë që të kujton urën luhatëse te Tepelenës, ku disa vajzat e internuara ishin te detyruara te kalonin me barren drushë mbi kurriz, në kohë të keqe midis dimrit që fryente erë e madhe dhe Vjosa rridhte e frikshme shkulma shkulma. Disa prej tyre nga dëshpërimi dhe vuajtjët deshën të hidhen nga ajo urë për t’i dhënë fund asaj jete të padurueshme. Albumi me vizatimet e kampëve і Lek Pervizit me titull “Në Rrathët e Ferrit” u botua nga ISKK, i sponsorizuar nga Fondacioni Kondrat Adenauer, që u promovua ne ish kampin e Tepelenës më 6 Nëntor 2014 ku ishin të pranishëm mbi 150 ish të internuar në ato gazerma. Ku folën për atë kamp mizor duke denoncuar krimet e komunizmit, Ambasadori Gjerman Helmut Hoffman, Drejtoriі і Fonacionit Konrad Adenauer, deputeti Aldo Bumçi, Drjtorui і ISKK dhe Autoritete vendore.

183 183 Lek Pervizi Nga libri “Ankimi і zanave”. Kala e mallkueme Tepelenë Tepelenë sa krime të llahtarshme nën muret e tua kala e mallkueme ! E kobshme me ato gurë të gdhendun me gjak djersë mundime skllevësh të errët të mynxyrtë siç e mynxyrtë asht historia jote Lindun prej gurëve ndertue me gurë sundon mbi gurët sundon mbi terrorin që këtu ka strofkën e vet makabre kala e mallkueme ! Pse këta krijesatë të pafajshme të pambrojtje të mjerë nën hijen tande shtypëse ? Shiko sa varre të gërmueme shiko sa kryqe të drujta shiko sa rrasa të gurta shiko sa nana të dëshpërueme shiko sa baballarë të trishtun sa ankth sa tmerr kala e mallkueme ! E keqja lind prej së keqës terrori prej terrorit tirania prej tiranise ti kala e mallkueme prej një shpirti të mallkuem ! E furishme era pa pushim me vrullin e saj të parreshtun gerryen e bren muret e tua mizore dhe mizor t'urryem emnin e namin tand perhap mbi botë kala e mallkueme ! Kampi i Tepelenës, 1951-54. Vdekja sillet midis nesh Kujtime kohnash të trishta në mendjën e përdjerrë në trupin e dërmuem në shpirtin e brengosun. Hija e shemtueme e vdekjës e zgërdheshun e frikshme sillet midis nesh. Ne fytyrat e zbehta në sytë e çakërrisun në faqet e fishkuna në trupat e dërmuem kërkon viktimën e ditës kërkon kurbanin e orës kërkon flijimin e çastit. Kosa e përgjakun e ndryshkun kërcënuese shtrihet ogurzeze mbi fatkeqët e pafajshëm korr korr korr turra foshnjësh korr sa dhimbje e dëshpërim nanash turra pleqsh korr sa dhimbje e vajtim fëmijësh turra burrash korr sa dhimbje e brengë grashë të reja. Mizore sillet midis nesh kasape besnike e nje tirani të egër gjakatar shërbëtore por një ditë me siguri xhelate e tij ! Kampi i Tepelenës, 1951-54. Ashtu si vizatimet edhe keto poezi janë krijue në kushtet e kampit të internimit të Tepelenës, dhe të tjerë kampe, e janë regjistrue e ruejtë në kujtesë, kur çdo shkrim të rrezikonte jetën, siç ka ndodhë me disa të rij të tjerë, që për disa poezi u pushkatuen, u varën dhe u burgosën.

184 184 “Partizanët, terroristë ndaj shqiptarëve,burracakë ndaj fashistëve” Nga Redi Agolli Raporti Britanik Misioni Britanik i vendosur në Shqipëri gjatë Luftës II Botërore ofron në raportet e tij një “rishikim” të historisë shqiptare të asaj periudhe për të cilin komunizmi i Enver Hoxhës ngriti “Piramidën” e tij heroike, që edhe sot vazhdon të bëjë jehonë falë demiurgëve të rrenave historike Konspekt Në një numër raportesh të përmbledhura si mëposhtë, Misioni Britanik në Shqipëri, në përpjekje për të organizuar një grup të gjerë rezistencë kundër pushtuesit italian dhe gjerman pasqyron peripecitë e tij në gjetjen e një frymë bashkëpunimi dhe trimërie tek partizanët shqiptarë. Në kuadër të asaj që vijon më poshtë, nuk duhet të lënë pa theksuar se gjatë luftë në Shqipëri, thirrjet jo të sinqerta të eksponentëve shqiptarë kundër fashizmit kishin në disa raste përgjigje të sinqerta, nga njerëz që ndienin detyrën e mbrojtjes së kombit ndaj pushtuesit të huaj. Por, përtej fasadës së luftës anti-Duçe apo anti-Hitler fshihej pabesia ndaj kombit e shpalosur me një luftë civile vëllavrasëse për marrjen e pushtetit. Misioni britanik në raporte e tij rrëfen se për të vrarë ndonjë italian apo gjerman, për të hedhur një urë në erë apo për të prishur linjat telegrafike duhet t’i merrnin për dore partizanët, pasi në të kundërt do të mësynin shqiptarët, konkretisht fraksionet politike dhe ushtarake anti-komuniste. Faktet e prezantuara në këto raporte përbëjnë një alarm të vërtetë për rishikimin e historisë shqiptare të luftës së dytë botërore. Ngritja e miteve të luftës është specialiteti i komunistëve. Në Kinë, Mao ngriti Mitin e Marshimit të Madh mbi një betejë që s’ndodhi kurrë mbi urën e lumit Dadu (Tatu-Ho). Kjo analogji meriton të trajtohet gjerësisht për shkak se i njëjti falsitet është përdorur edhe nga komunistët shqiptarë. Miti ishte frymëzuar nga vetë karakteristikat e urës, dhe vendi ku ajo ndodhej, pra në mesin e Himalajave, çka e bënte atë një vend të mirë për vdekje heroike. Nuk kishte asnjë këmbë nacionaliste në urë kur të kuqtë e Maos mbërritën. Komunistët kinezë pretendonin se ura ruhej nga një regjiment nacionalist, i udhëhequr nga një njeri i quajtur Li Quan-shan. Por, telegramet e dërguar brenda dhe jashtë këtij regjiment, tregojnë se kjo njësi nacionaliste e kishte bazën në një vend të quajtur Hualingping, shumë larg urës, dhe togfjalëshi “shumë larg” merr një konotacion më të gjerë kur bëhet fjalë për Kinën. Për të shtuar, telegramet e dërguar nga nacionalistët, nuk flasin fare për ndonjë luftë të ndodhur në urën Dadu. Realisht, ndodhej një njësi nacionaliste në një qytet në anën tjetër të urës, por ata ishin larguara para se të vinin komunistët, në kuadër të planit të Chiang Kai Shek-ut. Ky i fundit e kishte lënë urën të hapur posaçërisht, në mënyrë që komunistët të nxitonin për në Sichuan. Prova më e fortë që vërteton së në të vërtetë nuk ka ndodhur asnjë beteje në urë do të vinte në vitin 1982, kur lideri suprem i Kinës, Ten Hsia Pin, i cili ishte vetë një pjesëmarrës i marshimit në urën Dadu (Tatu-Ho), do të shprehej se versioni zyrtar rreth ngjarjeve në urë, ishte i sajuar”. Absurditeti është shokues kur sheh se ky leksion i rishikimit të historisë është dhënë nga vetë një lider komunist, në 1982, në Kinën ende komuniste, ndërsa në historinë e Shqipërisë demokratike vazhdojnë të qëndrojnë ende të qëndisurat komuniste nga demiurgët e rrenave. Skenat heroike të luftës anti-fashiste të Enver Hoxhës dhe shokëve të tij janë po aq të pavërteta sa miti i Maos mbi Lumin Dadu. Britanikët tregojnë në telegramet e tyre se tek partizanët kishte një frymë terroriste në luftën ndaj shqiptarëve të fraksioneve të tjera politiko-ushtarake dhe burracakëri në luftën ndaj fashistëve. Përpos, shqiptarët patriotë të cilët u gënjyen nga thirrjet për luftë ndaj pushtuesit dhe e gjetën veten në betejat vëllavrasëse në fshatrat e ballistëve apo të bajraktarëve shumë shpejt do të dezertonin. Por, fryma terroriste ishte po aq e theksuar edhe brenda llojit partizan saqë nuk do të kursente as dezertorët dhe as ata që shprehnin pakënaqësi. Sakaq, raportet shfryjnë edhe tullumbacen e kuqe të Enver Hoxhës i cili nuk figuron në role strategjike luftarake. Për të thuhen vetëm epitete të tilla si “mashtrues i madh”. Anglezët inauguronin brigatat partizane, ndërsa pengonin organizimin e forcave nacionaliste. Përmbledhja e Dokumenteve 1. Partizanët burracakë, refuzojnë të luftojnë Në një pritë të organizuar nga oficeri David Smiley në një rrugë kodrinore në Barmash, jo shumë larg Borovës, britanikët do të ndienin shijen e zhgënjimit ndërsa partizanët shijen e burracakërisë. Brigada I, e frikësuar nga humbjet që mund të pësonte, refuzonte të sulmonte një vendroje të vogël gjermane me 18 ushtarë. Ndërkaq, një tjetër performancë e turpshme e partizanëve u shfaq kur italianët nisën një mësymje kundër Shtyllës dhe Vithkuqit. Kjo ishte hera e parë kur italianët u përpoqën të vinin në këto zona, njëkohësisht edhe hera e parë kur britanikët u ballafaquan me një sulm, dhe sulmi erdhi i shoqëruar me elementin e surprizës. Të ulur në mëngjes në xhaminë e Shtyllës, McLean-i dhe Smiley ishin duke luajtur kur predha e para ra mbi çati, duke rrëzuar tavanin dhe duke thyer xhamat. Bombardimet vazhduan gjatë gjithë ditës, ndërkohë që kolonat me italianë nga Korçë, digjnin fshatrat që ndodheshin në mesin e rrugës së luginës. Një partizan të ri gjendej në agoni për shkak të një cifle predhe që i ishte futur në stomak ndërkohë që përpiqej të thoshte “ujë, ujë, ujë…, por askush nuk i dha ujë…shokët e tij partizanë ia mbathëm me të katërta dhe ai vdiq. Partizanët u tërhoqën drejt maleve, dhe përpiqeshin t’u impononin britanikëve tërheqjen nga luftimi. Përkthyesi i David Smiley një burrë me një pamje të egër, me mustaqe të zeza, i cili më parë kishte qenë shumë luftarak,

185 185 shumë krenar për veten e tij dhe për partizanët, si dhe shumë përçmues ndaj italianëve, e kaloi shumicën e mëngjesit dhe të pasdites duke u ankuar si i mjerë: “Duhet të na largosh që këtej zotëri, është shumë e rrezikshme këtu”, sa herë që ndonjë predhë binte 200 metra larg. Por sapo mbaroi beteja, iu ngriti bishti e i tha oficerit britanik me përbuzje se italianët nuk mund ta merrnin kurrë Shtyllën, po të mos ishte për artilerinë e tyre. 2. Pakënaqësitë e partizanëve ndaj Enver Hoxhës Ky raport përshkruan një panoramë të ndryshme nga ajo e dy raportimeve të mëparshme që kemi marrë nga Brigadier Hodginson. Përshtypja që mu krijua gjatë dy raporteve të para ishte se ndërsa Hoxha ishte një mashtrues i madh, ai nuk po i trajtonte problemet e administratës pa marrë masa dhe se opozita në regjimin e tij nuk ekzistonte. Në funksion të këtyre fakteve, dua të rrëfej se mendimi që më pushtoi mendjen është se në një të ardhme jo të largët duhet të shqyrtojmë nëse duhet të njohim të ashtuquajturën qeverinë e tij. Tashmë, nga ky raport po mësojmë se ka indikacione se në skenë po shfaqet opozita dhe se qeveria po humbet terren. Nuk duhet të nënvlerësohet fakti se ekzistojnë shumë pakënaqësi në radhët e partizanëve pasi Enver Hoxha paguan vetëm oficerët në ushtrinë e tij. Kushtet ekonomike mund ta detyrojnë atë të çmobilizojë disa struktura të ushtrisë së tij, por nuk besoj se Hoxha do të marrë përsipër këtë rrezik për momentin. Në dritën e këtyre rrethanave, kam frikë se nuk ka shumë gjasa për rrëzimin e qeverisë në të ardhmen e afërt, por opinioni im modest është se shqiptarët nuk do të tolerojnë në pafundësi asnjë formë komuniste qeverisëse. 3. LNÇ-ja me frymëzim terrorist, ka gjasa të fitojë ndaj Ballit Kombëtar Ministria e Jashtme britanike planifikonte të bazoheshe gjerësisht në raportet e oficerit Davies për të “formuluar politikën e ardhme britanike ndaj Shqipërisë”, dhe atij iu dërgua një listë me pyetje, të cilave duhet t’u jepte përgjigjen: “Sa i gatshëm është Këshilli i LNÇ-së që të bashkëpunojë tani dhe pas luftës me Britaninë? Sa të influencuar janë komunistët e Këshillit nga Bashkimi Sovjetik, dhe sa kontakte kanë me partizanët jugosllavë dhe komunistët grekë? Sa ngushtë po punon Balli Kombëtar me qeverinë e mbështetur nga gjermanët? Dhe si do ta vlerësonin shqiptarët formimin e një komiteti përfaqësues jashtë shtetit, ndoshta, me Zogun të përfshirë”? Derisa Davies t’u përgjigjej këtyre pyetjeve, Ministria e Jashtme do të vazhdonte t’i mbështeste të dyja, si LNÇ-në ashtu edhe Ballin Kombëtar, nuk do të ndërmerrte hapa për krijimin e një Komiteti të jashtëm dhe do të shmangte mbështetjen ndaj Zogut. Në nëntor, Davies ia dha përgjigjet e tija Kajros. Këshilli i LNÇ-së, konsideronte ai, ishte komuniste, nën influencën e Titos, jo të Bashkimit Sovjetik dhe kishte kontakte me homologët e saj grek dhe jugosllav, ndërkohë që Balli Kombëtar mbështeste qeverinë e re të krijuar nga gjermanët. Ai nuk mendonte se krijimi i një komiteti jashtë vendi do të ndihmonte situatën, dhe as mbështetja britanike ndaj Zogut. Por, megjithëse LNÇ-ja ishte “Këshilli i vetëm në Shqipëri me të cilin “HMG-ja(Qeveria e Shkëlqesisë së tij) mund të bashkëpunonte”, Davies nuk rekomandoi mbështetje ekskluzive për të. “Balli Kombëtar më ka dhënë një marrëveshje të shkruar se do të luftojë kundër gjermanëve. Derisa të vërtetojë se kjo marrëveshje është e pavërtetë propozoj që të ruhen kontaktet me të”. Megjithatë, situata civile ishte depresuese. Lufta civile mes LNÇ-së dhe Ballit Kombëtar “tashmë ka filluar, dhe do të zgjerohet”. LNÇ-ja ka gjasa që të fitojë në fund, pasi “është më e re, më agresive dhe me shije terroriste”. Balli Kombëtar “ka qëllim që t’i bëjë rezistencë”;ndoshta zogistët nën drejtimin e Abas Kupit do të mund të asistonin. 4. Komunistët në luftë, me mish qengji dhe raki Deklaratat e partizanëve për të luftuar njëkohësisht gjermanët dhe Ballin Kombëtar linin hapësira për dyshime;ato ishin arrogante: “Kokëfortësia e tyre nuk ka kufij, ata besojnë se ka katër aleatë, Britania e Madhe, Rusia, Amerika dhe Shqipëria, dhe nga të katërta, kjo e fundit ka dhënë kontributin më të madh ndaj kërkesave të luftës dhe se mund të rrijë e ulur dhe e qetë”. E bezdisshme, ishte gjithashtu, “arroganca kolosale” e partizanëve, të cilët kërkonin “të gjitha llojet e të mirave materiale”: partizanët zotoheshin në mënyrë cinike se bënin një jetë të vështirë…Por e vërteta e kulluar ishte se ata bënin një jetë më të mirë se ne”. 5. Dezertimet e partizanëve (a) Një raport i pakonfirmuar thotë se dy oficerë partizanë kanë dezertuar në Krujë duke iu drejtuar maleve. (b) Një raport i pakonfirmuar thotë se 80 partizanë nga Brigada e 28 kanë dezertuar dhe ndodhet në malet e veriut. Nga i njëjti burim thuhet se e gjithë Brigada e 17 ka dezertuar në jug. (c) Raportet nga Korça flasin për dezertime në shkallë të madhe nga formacionet partizane në këtë zonë. Flitet se jo më pak se 400 partizanë kanë dezertuar duke kaluar kufirin për në Greqi. Thuhet se në vendin fqinj kanë shkuar bashkë me armët e tyre të cilat janë marrë nga Greqia dhe se janë trajtuar mirë nga grekët. (d) Shumë civilë shqiptarë kanë kaluar gjithashtu kufirin për në Greqi. Nuk dihet numri i saktë i tyre por varion nga 100-200, ortodoksë dhe myslimanë. Çdo shqiptar që tenton të kalojë kufirin, duke marrë me vete dokumente zyrtare shqiptare(që mbartin yllin e kuq), kthehet mbrapa nga autoritet greke. (e) Stacionet partizane ndodhen përgjatë kufirit por janë të paafta për të ndaluar dezertime të tilla. (f) Nako Spiro, kryetari i Rinisë Shqiptare Anti-fashiste raportohet të ketë udhëtuar drejt Korçës për të shqyrtuar situatën. 6. Arrestimet dhe vrasjet e partizanëve nga…partizanët! Vazhdojnë të vijnë raportime rreth arrestimeve dhe vrasjeve të partizanëve -Tiranë, 2 qershor: 10 partizanë të arrestuar, 3 të ekzekutuar -Korçë, 2 qershor: 20 partizanë të arrestuar, 5 të ekzekutuar Arsyeja e këtyre akteve drastike të kryera nga FNÇ-ja derivon nga dezertimet dhe përhapja e pakënaqësive në radhët e ushtrisë. -Nenkoleneli Husul Spahiu, komandanti i artilerisë së ushtrisë, kushëriri i Bedri Spahiut, dhe Majori Todi Nasho, një nga oficerët e tij, u arrestuan më 1-2 qershor. Të dy oficerët raportohen se kishin si qëllim të dezertonin, por sipas një historie tjetër ata janë arrestuar me akuzën për imoralitet. -Arrestimet e studenteve vazhdojnë ende, si pasojë e zërave të tyre kritike kundër FNÇ-së të cilat shoqërohen me slogane anti-FNÇ nëpër mure. Disa prej këtyre sloganeve kanë përmbajtje zogiste. 12 studentë janë arrestuar në Tiranë në 5 qershor, ndërsa 17 të tjerë janë arrestuar më 7 qershor. -Në fillim të qershorit, raportohet se janë zhvilluar gjyqe të fshehta ushtarake në Shkodër, ndaj 10-12 partizanëve të rëndësishëm. Disa prej tyre janë ekzekutuar menjëherë pas gjyqit. -Katër partizanë, tre prej tyre të rangut oficerë, janë parë nga një burim të ekzekutohen jashtë Tiranës më 5 qershor. Një nga oficerët mendohet të ketë qene Major. Për arsye ekonomike, u janë hequr rrobat para ekzekutimit.

186 186 RRETH KRYENGRITJES SË 1912-s (Disa kujtime e shënime) Nga SHPEND BARDHI (Mustafa Kruja) Letratyra historike shqiptare i detyrohet P. Marin Sirdanit për studime shumë t’interesueshme qi ka botue mbi jetën e Skanderbegut me vëllimin e tij Skanderbegu mbas gojdhanash ( Shkodër, Shtypshkronja Françeskane, 1926) e në Hyllin e Dritës (vj. 1935, f. 72, 153, 550; vj.1936, f. 30 e 130) me titull Në shka fajiset Skanderbegu? Ksi shtegut, nëpër nji varg artikujsh qi ka nisun të botojë prap në HD qyshë prej numrit të parë të këtij vjeti, me shumë të drejtë âsht vûmë me shpërblye kundra harresës së pamiradijshme kreshnikín qi kanë tregue e flít qi kanë bâmë malsorët ndënshkodranë për lirín kombtare në 1912. Diftimet historike t’Auktorit t’onë në këtë rasë i përkasin drejt e zhdrejt gjithë lëvizjes kryengritëse të prefekturës së Durrsit, qi kishte për qêndër qytetin e Krús, e të 12 Bajrakët (5 të Mirditës, 4 të Zhubës e 3 të Thkellës a Kthellës), qi e kishte kryet te kapidanat e Gjomarkajve. Por Krú e Mirditë, sikurse ka m’u kallxue këtu mâ poshtë, n’atë kryengritje ishin krejt të bashkueme në nji programë qëllimesh e veprimesh e të dyja përbâjshin nji copë të vetme e të padame. E mbasi un e kam ndjekun për s’afri këtë lëvizje, ase, për me folë mâ shqip, mbasi kam qênë edhe vetë kâmb’e krye mbrênda në tê, tregimeve të të Ndershmit P. Marin Sirdani po u a shtoj edhe un disa kujtime qi më kanë mbetun të freskta e të gjalla ndër mênd mbas 26 vjeç, si edhe ndonji dokument qi ka shpëtue n’arkivën t’eme pa e përpimë valët e ksaj perjudhe plot turbullime të Vêndit t’onë. Në këtë përshkrim, veç, nuk due m’u largue fort prej temës së P. Sirdanit, prandej nuk do të flas veçse për zgrip mbi kryengritjen e 1912-s përgjithsisht e nuk do të hapem tepër as mbi atê të prefekturës së Durrsit e të Mirditës, ku përfshihen edhe malsorët ndënshkodrakë. Do të shënoj vetëm ato pika qi kanë të bâjnë drejt e tërthuer me këta burra të dheut e atdhetarë në ballë të gjithë popullit shqiptar. Më pëlqen me e theksue këtë vërtyt të Lekvet të pesë fisevet të Malsís së Madhe, qi mos të kujtojë kush se po e shkruej për retorikë : atdhetarë në ballë të gjithë popullit shqiptar! Kam pasë të përpjekuna të dênduna me të tâna krahinat e Shqipnís. Atdhetarín e tyne, nji atdhetarí aqë të kulluet e aqë të hŷme në shpirt s’e kam gjetun kurrkund në popullin t’onë si grumbull, natyrisht tue marrë para sysh shumicat e jo pakicat e aqë mâ pak personat. E ky fenomen psyhologjik më duket tepër i interesueshëm për kê ka ngé e aftí me vëzhgue shkaqet qi e kanë prodhue. Asnji nga kryengritjet lokale qi janë bâmë në Shqipní qyshë prej 1909-s e në 1912 s’ka pasun nji karakter aqë kombtar sa ajo e Lekvet të Mbishkodrës në 1911. Dymdhetë pikat e Librit të kuq si hartim kanë qênë vepra e Ismail-Kemalit e e Luigj Gurakuqit; por si frymë i kishin rrânjët në zêmër të secilit malsuer qi shkonte me lânë kryet në grykë të topit për tê. Nuk dij në kanë sjellë ndonji ndryshim koha e rrethanat në shpirtin e tyne qyshse e kam humbun të përpjekunit me ta. Por t’atillë ishin në 1912 edhe vllaznit e tyne të Bregut të Mates. Veçse këta, si për numër ashtu për vênd banimi, nuk mund të bâjshin nji punë të madhe vetëm në krye të vet, nji punë qi të lênte shpresë për ndonji farë përfundimi praktik. Ishin nji grusht Spartanë pa Thermopyla. Patriotë që kontribuen në Kryengritjën e Përtgjithshme Kombëtare më 1912 Në krahinat Kurbin-Krujë-Lezhë MUSTAFA KRUJA AVDI TOPTANI GJIN PJETER PERVIZI NIKOLL KAÇORRI MASAR TOPTANI PRENG BIB DODA GJETO COKU (Preng Pasha) (Vëlla i Ded Cokut)

187 187 Nji kryengritje e përgjithshme ishte vêndue në Stamboll në 1912 prej disa deputetënvet shqiptarë të parlamentit turk, ndër të cilët Ismail-Kemali, Mufid Libohova, Hasan Prishtina dhe Esad Toptani. Por nji kryengritje pa nji programë politike të caktueme e pa kurrfarë organizimi. Nji programë politike as qi mund të caktohej në nji kuvênd njerzish qi vetëm ideja e kryengritjes i bashkonte njânin me tjetrin, kurse në qëllimet politike të saja as dy vetë ndoshta s’ishin në nji mênde e asnjâni s’guxonte t’i a shfaqte tjetrit ça kishte në mênde e në zêmër të vet. Toptanët e Tiranës, Prengë Bibë-Doda e shumë krenë tjerë të Shqipnís ishin lajmue mbi vêndimin e kuvêndit të Stambollit. Hasan Prishtina kishte shkue vetë në Kosovë për t’a organizue kryengritjen e atij krahu. Un ishem ngarkue m’u marrë vesht me 12 bajrakët n’emën të nacjonalistave të Prefekturës së Durrsit e të Toptanvet. Masar Beu, i vllai i Avdi Beut, do t’u merrte vesht me Lekët e Bregut të Mates. Salih Nivica ishte dërgue në Vlonë, Delvinë e Gjinokastër për nji kontakt me nacjonalistat e atyne viseve. Raportat e tija na vijshin nëpër postën e Nemces (Austrís) ke Imz. Nikoll Kaçorri në Durrës.Për 12 Bajrakët duhej me i u sjellë pikë së pari Preng Pashës, pa fjalën e të cilit Mirdita as Zhuba (bajrakët e Malsís së Leshës) e as Kthella nuk luente vêndit. Bisedova me tê në Shkodër, në shtëpí të vet. Prengë Pasha u diftue i gatshëm me e qitun kushtrimin ndër 12 bajrakët. Por këtyne nuk do t’u prînte vetë pa i prîmë Shqipnís së mesme Esad Pasha. Po të prînte Avdi Beu atje poshtë, prîsi i 12 Bajrakvet do t’ishte Kap. Marka-Gjoni, ase Masar Beu në njânën anë e Kap. Ndue Gjoni në tjetrën! Ka etiketa e ceremoní të mëdhaja aristokratija shqiptare, edhe kur âsht puna me shpëtue Atdhén prej zgjedhe, e populli i ynë nuk ecte atëherë (sod nuk e dij) pa i prîmë bejlerët e kapidanat. Kruja, p.sh., kishte mjaft besim në mue aqë sa gjithë parija e saj qe betue për kryengritje përpara meje; por me i a nisun duhej Avdi Beu në krye, me doemos. Veç Lekët, ata, s’kanë të këtillë. Bajraktarët e vojvodat e tyne s’janë tjetër veçse primus inter pares. (Lat. : I parë ndërmjet të barabartësh, E. M.)Ndërmjet Prengë Pashës e meje u fol edhe për mungesën e armvet e të municjonit. Më tha se Mali i Zi mund të na ndihmonte, porse “Ki çaratà na lip Shkodrën, e na këtê s’und i a lëshojmë”. Mbi hollsinat e bashkveprimit Prengë Pasha më porositi m’u marrë vesht me sekretarin e tij z. Ibrahim Kumanovën (Hamzàn) edhe drejtpërdrejt me krenët e 12 Bajrakvet. Nji ditë kishem shkue për nji vizitë ke Maj. Ali- Fehmi Kosturi, në zyrë të Kumandës së Gjindarmërís së vilajetit. Atje gjeta gand edhe Ibrahim Kumanovën. Mbas pak minutash Majorin çoi e e thirri Valiu. Shkoi tue na u lutun qi mos të mërziteshim, se nuk do të vononte m’u kthye. Por ai u qellë atje gati nji orë, e në këtë kohë Z. Ibrahim Kumanova e un gjetëm nji rasë t’interesueshme për me vijue bisedimet t’ona mbi kryengritjen mu në nji zyrë qeveritare aqë me rândsí! Krenët e 12 Bajrakvet, mbas fjalës së Pashës e në ditën e caktueme, ishin mbledhun te kulla e tij në Kallmet ku vojta e bujta edhe un nji natë e kuvëndova gjat’e gjânë me ta. Por n’at mbledhje mungonte nji krye me rândsí: Kolë Toma i Veles. Ky i prînte gjithë Zhubës. Dy herë i a kishte djegun kullën qeverija turke mbrênda atyne 3-4 vjetve të fundit. Ishte nji burrë trim e atdhetar, e ndonse mâ i vobti ndër krenët e malsís së Leshës asnji s’i a qitte MARKA GJONI LUIGJ GURAKUQI MURAT TOPTAN I REFIK TOPTANI kâmbën para në dash për kuvênd në dash në luftë. M’a kishte ânda pra me folë goja-gojës me tê. Kështu nji ditë prej ditsh u nisa prej Kruje bashkë me nji shoq, me Tog. Muharrem Tagën, e shkova në Velë. Gjetëm në shtëpí të tij nja dy shokë të katundit të vet. Shtëpí-zeza e Kolë Tomës n’atë kohë s’ishte gjâ tjetër posë nji përdhese e keqe ndërtue me mur të thatë, sa me qênë ndën strehë. ̶ Zotnén t’Uej, na thotë Bajraktari me buzë në gaz tue na pjekun kafen në krye të votrës ku ishte ulun, celli shêjt Ju paska çue me hjekun keq në këtë shpellë të shëmtueme e ndër këta kepa të Veles. ̶ Asnji shêjt, or Bajraktar, i a prita un tue i luejtun sŷnin, por halli : na kanë vjedhun do kual e na kanë thânë se kanë dalë këndej. Bajraktari me atë të luejtun sŷni muer vesht gjithçka e tha : ̶ Mos kini ngale, se në paçin dalë kualt në kët’anë e në të katër Bajrakët e Leshës s’ lên pa Ju a diktue Kolë Toma, veç drue mos t’i keni në Thkellë. Dy shokët e Bajraktarit nuk vonuen me shkue e na mujtëm këtu me folë lirisht atë natë me tê mbi....kualt e vjedhun. ***** Me 12 Bajrakët ishte damë fjala qi kryengritja të plaste në Krú me të parën ditë të korrikut. Nji fuqí ndihmuese e për solidarí do të vinte prej Mirdite e bajrakësh tjerë m’u bashkue me Krutanët në mal të Sarisalltikut. Me 21 qershuer kishem shkue un me përgatitun Kurbinin e kishem ramë në shtëpí të Gjin Pjetër Përvizit në Skuraj. Gjin Pjetri, ndonse і pashkolluem, ka qênë nji burrë i squet mjaft ; katholik i devoçëm, gati sa e shoqja Cena, nji grue burrneshë edhe kjo, trim e bujar. Mâ e para shtëpí në Skuraj e nji nga mâ të parat e gjithë

188 188 Kurbinit. Shtëpí e madhe me shumë mashkuj, me tokë e bagtí, shkurt shtëpí pasanike për vênd të vet e derë e çelme. Kishte krushqí me Gjomarkajt e Mirditës e në Krú s’kishte shtëpí të parë qi s’e njihte Gjinin. Mâ të shumën e parís së Krús i kishte miq. Burrë i pashëm, i hollë e i gjatë; në petkat e tij merrte miza mjaltë, sidomos kur shkonte në Krú, e shkonte shpesh atje. Këta të përpjekun të dêndun me qytet e kuvêndet e tija me parsí të Krús e kishin gdhêndun aqë sa me t’u dukun se ke përpara nji qytetar të vërtetë për mënyra e sjellje në shoqní.3 Nji ditë para meje edhe Masar Be Toptani kishte shkue, po me nji qëllim, në Breg të Mates, ndër Lekë. Qe se ç’u raportojshim un n’e nesre mbrâma me 22 qershuer shokve të mij në Krú: “Lajme me rândsí”. SKURAJ, 9. Qershuer 1329, ora 14 “ Mbrâmë mbërrîna në shtëpí të Gjin Pjetrit. Gjeta këtu edhe Masar Bèn, qi më dha lajme me shumë rândsí. Dedë Coku paska pasë marrë vesht dje se do të dërgohej në Krú prej Leshje nji sasi armësh e municjoni (30-40 barrë) ndën rojën e nja 30-40 ushtarve. Mbasi Masar Beu gjindej qyshë parmbrâmë ora në 6 në shtëpí të Gjeto Cokut, malsorët e paskan pyetun se si me i a bâ. Ai, tue marrë para sŷsh nevojën qi kemi për armë e municjon, i paska kshillue Lekët qi po t’ishte e mundun, me e shtimë në dorë beftas atë materjal, pa zhurmë e pa pushkë, tue e lëshue rojën në nji kurthë, plaçka do t’ishte e pëlqyeshme. Për ndryshe jo. Mirë po mendimin e malsorvet e paska marrë vesht.... edhe qeverija ( këtë spijuní e paska bâmë Sadri Keqi, nji malsuer mysliman qi banon pak këndej Leshes ), e cila atëherë vêndueka me e përsjellë karvanin me nji bataljon 700 vetësh. Lekët edhe këtë vêndim të qeverís paskan mbërrîmë me e marrë vesht edhe i a paskan kumtue Masar Beut, i cili, në këtë rasë, i paska kshillue me hjekun dorë pa tjetër prej asaj plaçke. Por ata këtij lajmi të dytë s’i a vûkan veshin e zânkan rrênë. Edhe kështu bâjnë të veten, siç e kishin sajue mâ parë. Vênë nji pritë 40 vetësh ke trapat. T’a pamen bataljonin me sŷ, disa prej sish duen qi t’i lëshohej rrugë me kalue pa e gërgamë aspak. Por 3 P. Klement Miraj, famullitar i Laçit të Kurbinit, tue folë në HD (XIII, 12, fq.606) rreth kontributit të ksaj krahine për çashtjen kombtare, përmênd nji kryengritje në vjetin 1906. Kjo kryengritje ka fillue në Krú e mu në mes të qytetit. Katundarët e Krús ishin mbledhun kush me pushkë e kush pa tê në fushë të Tallajbés për me protestue kundër xhelebit të rí për për baktín e trashë. Qeverija, tue e parapamë qëndresën e popullit kundra këtij bidati, kishte çue në Krú nji fuqí ushtarake mjaft të madhe ndën kumandën e nji koloneli. Ky dha urdhën qi të shpërndaheshin katundarët pa tjetër tue rreshtue ushtrín para tyne në qëndrim luftimi. Ardhun kështu ushtrí e popull ballë për ballë me pushkë në dorë, nji djalë i rí nga katundi i Zezës, Islam Koçi, pa nji pa dy shkrepi martinën e vet kundra ushtrís. Në pak minuta 22 burra prej katundarve t’anë u shtrinë vdekun për tokë në mjedis të fushës ku ishin mbledhun. Tjerët ikën. Edhe Kurbini u mat mbandej me e bâmë këtë qëndresë kundra xhelebit të rí. Por edhe atje ushtrija bâni gjak e rrenime, siç na e përshkruen P. Klementi. Gjin Pjetri u tregue n’at rasë mâ kryeforti ndër shokë të vet, e pat shumë dame. Mbas gjithë këtyne flive, Sultan Hamidi desh të diftohet shpirtmadh, siç e kishte zakon, e i a fali ndënprefekturës së Krús xhelebin e gjedhëve. Un kujtoj se âsht mâ mirë me e pohue se kjo qëndresë kundra auktoriteteve s’kishte për shkas kurrfarë ideje kombtare, e pra nga kjo pikpamje kurrkuj s’i përket ndonji pjesë meritimi. 4 Data allaturka, qi bie me 22 qershuer 1912; ora 1 allaturka, mbas akshami. tjerët qëndrojnë në vêndin e përparshëm, sikur edhe asnji kâmbë prej tyne mos të shpëtonte. Edhe nisin pushkën. Luftimi bâhet i rreptë: 6 mitroljoza, mâ se 30 barrë municjon, ushqim e opênga bien në dorë të malsorvet. N’ushtrí nuk dihet ç’ dâm âsht bâmë. Na kemi 5 të vdekun e 4 të varruem. Ndër të plaguemit gjindet edhe Dedë Coku. Dikush thotë se ushtrija ka humbun mâ se gjymsën. Flitet se 5 gjindarmë kalorë qi kanë qênë me ushtrín kanë kalue lumin e shpëtue shëndoshë. Hamid Efendiu paska pasë ardhun në breg të Mates me fuqín e Gjonmit për me pritun karvanin. Por të ndiemen pushkët e para paska tralun, tym të baftë Zoti, me gjithë ushtarë të vet. “ Të shumën e njerëzve, me të cilët kërkojmë të piqemi, i ka hallakatun lufta. Ndoshta, simbas nevojës e rrethanavet, nesër mund të shkoj edhe un atje ke luftarët. Dorë për dorë kështu janë punët. Nuk shoh nevojë me i komentue faktet. Due të ju them vetëm këtê: qi duhen marrë masa të shpejta për me ndriçue katundarët, e sidomos myslimanët e Kurbinit e katundet tjera fanatike.” Qe pra se Lekët e Bregut të Mates i a kishin fillue 9 dit para Krús e Mirditës, vetëm e në krye të vet. E sa për nji pré s’kishin si dilshin mâ me faqe të bardhë. Raporta e ime ka mjaft gabime e zmadhime. I kam raportue lajmet siç i kishem ndie prej gojës së Masar Toptanit e ai m’i kishte dhânë ashtu si i a kishin kallzue vetë malsorët. Këtâ, mbas atij luftimi të bukur kishin ik e futun ndër 12 Bajrakët me grá e fëmijë e me pak gjâ qi kishin mujtun me skapullue. ***** Në Krú u fillue kryengritja në ditën e caktueme. Kap. Dodë Lleshi e Zef Ndoci i Mirditës mbërrînë, siç ishte lidhun fjala, kujtoj me nja 100 vetë. Qyteti i Krús ra krejt në dorë të kryengritësvet, posë kalás, ku ishte ngujue nji bataljon ushtarë e gjindarmërija. Me 3 korrik i bâhej popullit nji shpallje, e hartueme prej meje, tekstin e së cilës nuk po e botoj këtu për mos me zânë shumë vênd. Mbas trí diç tjera, me 6 korrik, i a mbërrîni Maj. Ali-Fehmi Kosturi me nji bataljon tjetër e me topa prej Shkodre pa i hŷmë ferrë në kâmbë deri në rrânzë të Krús. Atje, mbas 5 orësh luftimi, e theu çetën t’onë qi kishte zânë pritë ke Kroi i Fokës ndën kumandën e Refik Be Toptanit. Kryengritësit u shtrënguen atbotë me u prapsun kah Kurbini tue zânë vênd në Skuraj e në Breg të Mates. Tash rruga ndërmjet Krús e Leshes ishte e preme. Me 22 korrik na vjen prej Kruje nji letër e drejtueme Avdi Be Toptanit qi e shkruente Asllan Denizi e e ndënshkruente edhe Muharrem Pengili, të dy nga parija e atij qyteti. Qe teksti i asaj letre: “Zotní, Zotní Kumandari do të niset sod prej Kruje me gjithë bataljon për Shkodër. Do të vijë sonde, vetëm, për t’u pjekun me Z. T’Uej tue e lânë ushtrín në Mamurras ase në Gjonëm. Ju, duhet të qitni lajmin gjithkah qi mos t’a ngasë kush ushtrín e mos të shtjerë kush mbë tê deri në breg të Mates, kështu qi ajo të jetë e sigurtë rrugës deri sa të shporret këndej prej nesh. Agjencija lajmon se gabineti ka ramë. Kumandari ka për t’ardhun sonde në shtëpí të Shaban Kasemit në Milot i shoqnuem prej meje. Pra piqemi atje. Ju lajmoj se ka dy dit qi e ka marrë urdhnin me u nisun, por âsht vonue për me pritun përgjegjen e pjekjes me Jue.

189 189 Me 8 korrik 1328 (21 /7/ 1912)” Avdi Beu u a dha këtë lajm gjithë krenvet të kumitës e si u muerën masat së bashku për forcimin e pritavet n’anë të djathtë të lumit u nis bashkë me mue për Milot te kulla e Shaban Kasemit ku do të vinte edhe Majori. Ky u mundue fort me na e mbushun mênden qi t’i lëshojshim shteg të lirë për Shkodër, pa pushkë e pa dâm të të dy palvet tue na vûmë para sŷsh rrezikun qi e pritte kumitën ndërmjet bataljonit të tij e nji tjetri qi ndodhej në Lesh me nga dy topa. Përgjegja e jonë qe e preme : vetëm tue luftue mund të çante rrugë me kalue. Kumita e kishte ngulun qêndrën te kulla e Ndue Për-Jakut në Përzânë të Bulgjërit. Mëngjesi i ditës 24 korrik na gjet me anmikun për ballë në breg të lumit kah ana e Milotit. Plani i ynë përmblidhej në trí pika veprimi. Nji çetë nja 30 vetësh i kishte zânë pritë ushtrís së Leshës në krye të kalldrâmit të Barbullushit qi shkonte për medis të kënetës së Trenshit. E kumandonte Llesh Nikë Daka. Për nji shteg aqë të keq e të rrezikshëm ishte e pamundun qi të kalonte nji ushtrí tue luftue, sado e fortë qi t’ishte, e udhë tjetër ndërmjet Leshës e bregut të Mates s’kishte aso kohe. Fuqija kryesore e kumitës, qi kishte zânë vênd gjatë bregut të djathtë të lumit atje ku ky mund të kalohej në vá, do t’a mbante bataljonin e zit Kosturit me pushkë gjithë ditën deri qi t’errej e atëherë do t’i biente Kurbini përmbrapa. Ky plan shkoi fare mirë deri në nji farë kohe mbasdite. Të gjitha sprovat e ushtrís për me kalue ujin dështuen. Të gjithë po pritshin pa durim provën e madhe t’errsinës. Nata mund t’ishte ndoshta përkëdhelse edhe për shpresat e ushtrís. Por na ishim të sigurtë se ajo, mbetun ndërmjet dy zjarmesh, nuk do t’i gjente shteg vetes. Po kur qe se ça kishim mendue na me i bâmë në terr të natës anmikut shpëtuem për qyme të flokut pa na e bâmë ai neve ditën me diell! Çeta e Llesh Nikës e kishte pasë lëshue pritën e kalldrâmit të Barbullonjës e kishte qênë hallakatun nuk dij se kah. Prej mërzije, sigurisht, Gjeto Coku, i lajmuem ndoshta prej vetë Lleshit, trumbeton sa mundet rrezikun qi po na kërcnohej të gjithve. Por s’ka kund nji krye, nji kumandar të përgjithshëm mbi né, mbi të tânë kumitën, qi me i undëgjue urdhnat ushtarisht. Askush s’e kthen kryet mbrapa e s’tundet vêndit. Shumë kuj ndoshta i dukej edhe ligshtí me lëshue llogoren ku ishte tue luftue e me shkue atje ku do të pritte me duer n’ijë deri qi t’i vinte ora e vet. Mâ në fund nji djalosh intelektual kërcen jashtë prej llogores së vet tue vikatun: “Kush qoftë burrë të vijë mbas meje!” Nja 10 vetë qi kishte afër i u lëshuen përmbrapa, ndër ta edhe Gjin Pjetër Përvizi. Kjo çetë e vogël nuk pat bâmë mâ shumë se nja dy kilometra udhë e qe se po përpiqet ballë për ballë me bataljonin e Leshes! Ky kishte pasë kaptue e dalë këndej kalldrâmit. Mbas pak batare pushkësh çeta e jonë shpëtoi pa asnji dâm ndën projën e nji gardhi të naltë e të dêndun qi e mbulonte. Kumita e kupton atbotë rrezikun edhe pa bjerrë minutën lëshon llogoret e tërhiqet kah malsija e Leshes. U muer vesht mâ vonë se Maj. Ali-Fehmi Kosturi me bataljonin e tij kishte pasun me vete nji shumë ari të madhë marrë prej postës së Tiranës për me e çue në Shkodër. Flitej për 40 mijë lira turke, por mbas dokumentash zyrtarë qi më kanë ramë në dorë paskeshin qênë plot 31.900 lira. Tue ligjirue nji ditë, mbas revolucjonit, me Avdi Beun rreth ksaj çashtjeje, m’u dha me mallkue fatin e padisiplinën e kumitës qi s’na kishin lânë me i shtimë në dorë këto pare, të cilat, në mos tjetër, kishin mujtë me shpërblye dâmet e pagueme prej njerëzve t’anë, sidomos prej malsorve të Bregut të Mates. Avdi Beu, mâ i pjekun e mâ filosof se un, m’a priti me buzë në gaz: “Qoftë bekue ajo orë, birò! Kurrë s’na ka dashun Zoti mâ fort se n’atë ças qi ka frymzue çetën e Llesh Nikë Dakës me lëshue pritën e kalldrâmit të Barbullonjës e me çelë kso dore rrugën atyne pareve për me shkue në vênd të vet. Të kishin pasë ramë ato në dorë të kumitës kjo do t’ishte grimë ndër vete e do t’ishte bâmë gazi i dheut!” Mbas asaj dite Avdi Beu e un bashkë me krenë tjerë u nisëm për Orosh tue kalue nëpër Rubik e Rrëshê, e prej Oroshi u nisëm per Shkup mbas sa diç me Kap. Marka Gjonin, Mana Begun e Leshes, Riza Danin e tjerë. Shpresojshim se atje, në kushtet qi do t’u caktojshin për pajtimin e Shqiptarvet me qeverí turke do të kishte ndonji farë peshe edhe fjala e jonë. Mirë po kur mbërrîmë na, puna kishte qênë krye pa né, n’atë mënyrë qi dihet. Në nji artikull tjetër due m’u sprovue pale a mund të merrem vesht me P. Marin Sirdanin rreth qëndrimit të Hasan Riza Beut, valiut e kumandarit turk të Shkodrës, e sidomos rreth padive të rânda qi ai u bân në shkrimet e tija, drejt e tërthuer Avdi, Masar e Refik Be Toptanit GJERGJ FISHTA KOHA E ARIT NE SHQYPNI (1907) …Sot ma shpejt nje thes me pleshta Ti ban bashke se dy shqyptarë. Sa jane fise permbi dhe Me bashkim kta n'drite kane dale: Ka çite dreqi pushke mbi ne Mos me u ba dy vete m'nji fjale. …Sepse ktu kujton seicili Se ka mend edhe me shitun: Thue se mendja e holle e kshilli Vijne prej vedit n'krye t'u rritun. JO, heu paça ! S'jane mendte fieri Per me u rrite neper morriza: S'a ba i dijshem kush pa hiri, Ndeje peshtete e tu njehe miza… FASADA E MARTIRËVE Nga Eugjen Merlika “Për mua ka qenë një e papritur : un nuk e dinja se populli juaj ka vuajtur aq shumë. Pastaj rrugës nga aeroporti në shesh gjithë këto fotografi të martirëve. Si keni mundur t’i mbijetoni kaqë mundimi ?” Papa Françesku Ditën e hënë, më 22 shtator 2014, të nesërmen e vizitës madhore të Papa Françeskut në Tiranë, dy gazeta të rëndësishme italiane, përkatësisht “La Repubblica” dhe “L’Osservatore romano” (“Vëzhguesi roman”), njëra një monument mediatik i së majtës dhe

190 190 tjetra organi qëndror i Selisë së Shenjtë, në faqen e parë kishin dy fotografi të përqafimit të Papës me Dom Ernest Simonin. Është një tregues i interpretimit të thelbit të vizitës historike të Kreut të Kishës Katolike botërore në Tiranë. “La Repubblica” e titullon kështu komentin e saj : “Lotët e Papës Françesku : Mos vrisni në emër të Zotit!”. “L’Osservatore romano” kishte titullin e faqes me shkronja të mëdha e të theksuara me të zezë : “Sot kemi prekur martirët”, ndërsa kryeartikulli titullohej “Dëshmi e vëllazërim” “Janë dëshmia dhe vëllazërimi dy kyçet që lejojnë të përceptohet kuptimi i udhëtimit të Françeskut në Shqipëri. Sa i shkurtër – as 12 orë – aq i rëndësishëm dhe i pashembullt. I rëndësishëm për Vendin, që nga Papa ka marrë një mbështetje të fuqishme e i pashembullt për sinjalin që ai ka dashur t’i lëshojë Europës dhe gjithë bashkësisë ndërkombëtare.” Ideja e shkrimit është e qartë : vihen në një plan dëshmia e martirizimit të shqiptarëve nga komunizmi me harmoninë fetare që gjëndet në Shqipëri e që duhet të shërbejë si mesazh ndriçues dhe inkurajues për botën e soçme, të cfilitur nga kundërshitë dhe luftërat ndërfetare. Fotografia në mes të faqes na zbulon përparësinë që, simbas gazetës, merr motivi i parë. Veprat e “Çlirimit” nuk kanë të sosur. Tabllo nga martirizim në oborrin e kuvendit francesakan në Shkodër si në kohën e persekutimit të të krishterëve prej romakëve. Kryqëzim i një frati në pemën midis oborrit. Pa u zgjatur më shumë në komentimin e vizitës, mund të them se ishte një sukses i shquar i shqiptarëve dhe i shtetit të tyre, me një notë lavdërimi për organizatorët. Në këtë sukses një rol të dorës së parë pati vendosja e portreteve të 40 martirëve të besimeve fetare në shëtitoren “Dëshmorët e Kombit”. Ishte e para herë që opinionit publik botëror, të pranishëm idealisht e mediatikisht në Tiranën e 21 shtatorit, i zbulohet pamja rrënqethëse e krimit komunist në realitetin e Shqipërisë së mbas luftës së dytë botërore. Kryeministrit Edi Rama që, simbas fjalëve të tij, ka patur dhe ka sendërtuar këtë ide tepër të spikatur, për sa më përket, duhet t’i shkojnë përgëzimet më të sinqerta. E quaj atë veprim si fillimin e dekomunistizimit të vërtetë të Shqipërisë. Ngritja në pjedistal, në sytë e një miku të nivelit të Kreut të Katoliçizmit botëror e të gjithë organeve të medias që e shoqëronin, e viktimave të terrorit të Shtetit komunist në mënyrë kaq të shkëlqyer, duhet të jetë një shenjë sigurie se Shqipëria politike pas komuniste ka vendosur prerë të shkëpusë çdo lidhje me të shkuarën e saj. Mendoj se ky duhet të jetë përfundimi logjik në të cilin çon një veprim i tillë. Për të gjithë ata që nuk e njohin në thellësi realitetin e Shqipërisë pas komuniste ky vendim duket i pakundërshtueshëm. Por..... për ne që jetojmë, duke e pësuar mbi shpinë çdo ditë atë realitet, dyshimi është më se i ligjshëm. Dyshimi merr shembëlltyrën e mosbesimit, si pasojë e zhgënjimeve të njëpasnjëshme që shoqëria shqiptare e kryesisht, pjesa e saj e përndjekur për gjysëm shekulli nga diktatura komuniste, ka provuar në këtë gati një të katërt qindvjeti të tjetërsimit të regjimit. Gjatë gjithë këtyre viteve, ajo pjesë ka qënë e pranishme në zbatimin në praktikë të idesë së njohur ramiziane “Shqipërinë do t’a gëzojmë ne dhe fëmijët tanë.”. Ajo ka qënë pré e demagogjisë së përbindëshme që është ushtruar mbi të dhe të drejtat e saj, duke mbetur përsëri shtresa e nëpërkëmbur, e gënjyer, e tradhëtuar, herë herë edhe nga vetë përfaqësuesit e saj. Jo pak mund të jenë në kundërshtim me këtë paraqitje të zymtë të realitetit, por skeptikëve të kësaj tablloje do t’u lutesha të më vërtetonin të kundërtën e saj. E kundërta do t’ishte, së pari, dhënia e dëmshpërblimeve për punën e papaguar në burgjet dhe kampet e internimit për dhjetra mijra njerëz, shumica e të cilëve nuk jeton më. Në 23 vjet Shteti shqiptar ka dhënë vetëm një këst, në rastin më të mirë dy të tillë. Ky është fakti i hidhur e, për mendimin tim, i pajustifikuar. Gjatë këtyre 23 vjetëve, në politikën shqiptare, janë miza të bardha eksponentë të saj me prejardhje të përndjekurish, madje duke marrë parasysh edhe shkollimin e moshave të reja në universitetet e Perëndimit. Disa emërime në nivele të mesme të administratës shtetërore aktuale janë përjashtime që forcojnë rregullin. Shumë prej ish të përndjekurve, për 20 vjet nuk kanë patur mundësi as të hyjnë në shtëpitë e tyre të shtetëzuara nga dhuna komuniste, madje ende sot, shumica dërmuese nuk është në gjëndje të marrë pronat e vogla, mbasi pengesat e parafabrikuara burokratike, të ndërthurura me regjimin korruptiv të drejtësisë e administratës publike, janë të pakapërcyeshme. Nxënësve të shkollave në Shqipëri u mësohet ende historia e shtrembëruar e regjimit komunist, madje ato tekste përdoren edhe në shkollat e Kosovës. Dizinformimi komunist vazhdon si në kohën e regjimit, madje në krye të komisionit të rishkrimit të historisë para universitare, emërohet një nga historianët më në zë t’atij regjimi!!! Antikomunizmi vazhdon të quhet “armiqësor” për interesat e Vendit dhe ajo vlerë e madhe e qëndresës dhjetëvjeçare në malet e Shqipërisë së veriut, mbetet krejtësisht e panjohur. Kasta politike vazhdon të pasurohet në mënyrë prrallore e, çuditërisht, në këtë aradhë pasanikësh të rinj nuk ka asnjë ish të përndjekur politik. Këto ishin vetëm disa nga pamjet e jetës së sotme shqiptare, në të cilën vizita e Papës Françesku, uroj të ketë kryer funksionin e një ndarësi epokash. Nëse imazhi i dhënë më 21 shtator nuk është vetëm një fasadë e ngjyrosur, për të forcuar idenë se Shteti dhe shoqëria jonë i përkasin kryekëput, në gjithë qënien e tyre botës Perëndimore, idealeve e parimeve të saj, atëherë përballimi me problemet e mësipërme bëhet i detyrueshëm e kohët e tij nuk mund të jenë ato të vërejtura në këta 23 vjet. Portretet e martirëve të fesë në Shëtitoren “Dëshmorët e Kombit” nuk janë vetëm dëshmi e kujtesës historike, si një njësi matëse e përmasave të krimit komunist, janë dhe një thirrje që buron nga vetëdija e kombit, për të dënuar haptas e pa mëdyshje këtë të fundit, jo vetëm me fjalë. Lotët e Papës Françesku, një njeri që vjen nga Argjentina, Vëndi i desaparesidëve e i diktaturës ushtarake gjakatare, kur mëson vetëm majën e ajsbergut të krimit shtetëror shqiptar nga

191 191 rrëfimet e Dom Ernest Simonit apo murgeshës Marije Kaleta, nxjerrin në dukje krahasimin e dy dhunave e tregojnë se çfarë përmasash shkatërruese pati ajo në “Vendin e shqipeve”. Dënimi i krimit komunist duhet të shkojë me të njëjtin hap me rikthimin e të drejtave të viktimave të tij, së pari atyre lëndore, si dëmshpërblimet e premtuara e të zvarrisura në “kalendat greke”. Por ai duhet të nënëkuptojë edhe rivlerësimin e së shkuarës jo komuniste, për t’i hapur rrugën jo vetëm pohimit të së vërtetës historike, por edhe paqtimit kombëtar për të cilin kemi shumë nevojë në rrugën e zhvillimit. A do të jetë në gjëndje ideatori i vendosjes së portreteve të ndërmarrë seriozisht e sinqerisht këtë rrugë të vështirë, por të domosdoshme për të sotmen e t’ardhmen e Shqipërisë ? Pyetja mbetet pa përgjigje. Për çastin ajo nuk mund të jetë mohuese, sepse sinjalin e 21 shtatorit, deri në provë të kundërt, duhet t’a quajmë tregues të vlefshëm. Nuk mund të jetë as pohuese, mbasi argumentin nuk e gjejmë të trajtuar në asnjë nga daljet e shpeshta të Kryeministrit në Martiret shqiptare ekzpozohen gjatë vizitës e papë Françeskut. qytetet e Shqipërisë apo në televizionet e saj. Premtimet për fonde publike në ndryshimin e pamjeve të qyteteve tona, në ndërtimin e rrugëve apo veprave sociale, janë të lëvdueshme e uroj që të jenë realiteti i viteve t’ardhëshme. Por pagimi i dëmshpërblimeve të ish të përndjekurve politikë duhet të ketë përparësi absolute, jo vetëm se është një borxh që Vendi i ka viktimave të komunizmit, një borxh moral e lëndor mundi, djerse, gjaku, një borxh jetësh njerëzore, që nuk paguhet as me gjithë arin e botës. Nëse me të vërtetë ekziston prirja për të ndryshuar rrugë, për t’i dhënë përmbajtje imazhit të 21 shtatorit, duhen braktisur kriteret qesharake e mashtruese të ndjekura deri tani e të caktohet një periudhë, jo më shumë se tre vjet, për të shlyer gjithë pagesat në dobi të ish të përndjekurve politikë. Do të ishte hapi i parë i madh në kthesën e vërtetë, që duhet të pasohet edhe nga shumë masa të tjera që shkojnë n’atë drejtim. Dihen vështirësitë financiare të Shtetit, por askush nuk mund të më bindë se, në këta 23 vjet, nuk ka patur asnjë mundësi të bëhej më shumë, ka munguar vullneti politik. Një Vend, në të cilin lëvizin pasuri marramendëse miliarda dollarësh, nuk ka asnjë vështirësi të gjejë pak qindra milionë që plotësojnë dëmshpërblimet. Nëse nuk i gjen, do të thotë se nuk don t’i gjejë e, n’atë rast do të thosha se vazhdon mashtrimi i madh e se 21 shtatori ka qenë vetëm një fasadë. I a lemë kohës të vërtetojë shpresat e dyshimet e shumta, të lindura në një ditë të madhe të historisë sonë. Shtator 2014 Tjetër pamje e fotografive të 40 martireve të klerit katolik. DITAR LUFTE I KOMANDËS SUPREME TË FORCAVE TË ARMATOSURA GJERMANE (Përkthyer nga Ana Kolevica, redaktuar nga Saimir Lolja) Ditaret e luftës të Komandës Supreme të Forcave të Armatosura Gjermane (Oberkommando der Wehrmacht, OKW) në vitet 1940-1945 u mbajtën nga Zyra e Mbrojtjes Kombëtare pranë Shtabit të Operacioneve të Forcave Ushtarake gjermane (Abteilung Landesverteidigung im Wehrmachtführungsstabamt). Këto ditare lufte përshkruajnë strategjitë, betejat, lëvizjet e trupave, linjat e fronteve, qëllimet, vendimet operacionale dhe planet e luftës dhe vlersimet e situatave luftarake prej udhëheqjes më të lartë të forcave ushtarake gjermane. Sekretari i Ditareve të Luftës në Komandën Supreme të Forcave të Armatosura Gjermane ishte Helmuth Greiner deri më Mars 1943 dhe më pas Percy Ernst Schramm. Në vitet 1961-1965 ditaret e luftës u përpiluan nga historianët dhe u botuan nga shtëpia botuese Bernard & Graefe Verlag für Wehrwesen, Frankfurt am Main. Historiani kryesor ishte Percy Ernst Schramm dhe ndihmësit e tij historianë përkatësisht sipas vëllimeve ishin si më poshtë: Hans-Adolf Jacobsen: Vëllimi I, 1517 faqe, periudha 01.08.1940 - 31.12.1941, botuar 1965. Andreas Fritz Hillgruber: Vëllimi II 1-2, 1477 faqe, periudha 01.01 - 31.12.1942, botuar 1963. Walther Hubatsch: Vëllimi III 1-2, 1673 faqe, periudha 01.01 - 31.12.1943, botuar 1963. Percy Ernst Schramm: Vëllimi IV 1-2, 1976 faqe, periudha 01.01.1944 - 22.05.1945, botuar 1961. Këto ditare lufte të përmbledhura në katër vëllime (fillimisht në tetë vëllime) janë edhe sot një nga burimet më të rëndësishme faktike për shkencën e historisë që mbulon Luftën II Botërore. Më poshtë do jepen të përkthyera në Shqip, sipas vëllimeve të botuara, vetëm pjesët ku shkruhej për Shqipërinë. Vëllimi I

192 192 1 Gusht 1940 - 31 Dhjetor 1940 A. Hyrje III. Plani dhe qëllimet e luftës 1939-1941: Një përmbledhje Faqe 71E. Në luftën në Ballkan (Prill 1941), Hitleri kishte më pak qëllime territoriale, shumë më tepër kishte qëllim të siguronte interesat strategjike dhe ekonomike. Në asnjë mënyrë nuk donte të lejonte vendosjen e anglezëve në Greqi si dhe kërcenimin e fushave të naftës në Rumani të cilat ishin shumë të rëndësishme për luftën e tij. Po ashtu mendonte se në atë mënyrë ndihmonte Italinë të mbante pozitat e saj në Shqipëri. B. Ditar Lufte Faqe 42 - 21.08.1940. Deti Adriatik duhet të jetë i tëri nën pushtetin italian, sfera e ndikimit në Ballkan të zgjerohet. Për këtë mendohet të prishet Jugosllavia, të krijohet një Kroaci e pavarur por nën ndikimin e Italisë, të zmadhohet Shqipëria duke marre zonat e banuara nga shqiptaret në jug të Jugosllavisë dhe në Greqi si dhe bashkimi me Korfuzin dhe ndoshta me disa ishuj të tjerë në detin Jon. Faqe 81 - 18.09.1940. Sipas njoftimeve të shtabit të përgjithshëm italian të trupave tokësore dhënë atasheut ushtarak në Romë, Divizionet 49 dhe 51 janë dërguar në Shqipëri; do dërgohet deri më 30.09.1940 edhe Divizioni 29. Faqe 110 - 05.10.1940. Sipas një njoftimi të dates 24.09.1940 (171/40 Tepër Sekret) të atasheut ushtarak në Romë, ushtria italiane përbëhet tani nga 74 divizione, prej tyre ndodhen në atdhe 51, në Shqipëri 8, në Libi 14 dhe 1 në ishujt Dodekaneze. Faqe 130 - 28.10.1940. Seksioni i jashtëm njofton se pasi në orën 03:00 i është dorëzuar qeverisë greke nga i dërguari italian në Athinë një notë, sot në orën 06:00 të mëngjezit trupat italiane janë futur nga Shqipëria në Greqi. Faqe 138 - 30.10.1940. Veprimi politik i planifikuar për në fillim të Shtatorit nuk u ndërmor, por gjatë këtij muaji u përforcua korparmata XXVI italiane që ndodhet në Shqipëri me 3 Divizione. .... Më 27.10.1940 në orën 21:00, konti Ciano e njoftuar zyrtarisht personin përgjegjës gjerman, fisnikut Bismarck, se ditën që vijon në KTB-OKW Band I 2 oren 03:00 do t'i dorëzohet qeverisë greke ultimatumi për të pushtimin e pikave strategjike dhe në orën 06:00 do të fillonte futja e trupave italiane nga Shqipëria në Greqinë veriore. Qëllimi i këtij operacioni është pushtimi i Korfuzit, futja nga Janina deri në gjirin e Patras për të pushtuar ishujt Levkas, Cefalonia dhe Zante si dhemarshimi për në Athinë dhe Selanik. Udhëheqja është në dorën e gjeneralit të korparmates XXVI, Viskonti Prasca. Meqenëse 2 nga 9 divizionet që ndodhen në Shqipëri nevojiten për mbrojtjen e kufirit me Jugosllavinë, mendohet se epërsia italiane të mos jetë aq e madhe dhe në rastin e një rezistence të madhe greke nuk duhet tëllogaritet sukses i shpejtë. ..... Për shkak të kushteve jo të mira të motit, avionët italianë të stacionuar në Shqipëri nuk futen dot. Faqe 157 - 07.11.1940. Nga forcat e aviacionit Italian nisur nga Shqipëria, janë përdorur në Greqi 56 avionë luftarakë, 120 avionë gjuajtës dhe 17 avionë zbulimi. Faqe 159 - 08.11.1940. Lajme të jashtme: lajm nga gjenerali von Rintelen, sipas të cilit po dërgohen përforcime në Shqipëri (4 divizione italiane). Faqe 162 - 09.11.1940. Për shkak të kushteve të vështira të transportit në Shqipëri, do të kalojë shumë kohë derisa të arrijnë përforcimet në front. .... Nuk mund të llogaritet më një sukses i shpejtë i italianëve. Ata po përpiqen të ndreqin atë që nuk patën përgatitur më parë. Faqe 163 - 09.11.1940. Përparësia e pushtimit të Greqisë veriore ka përballë disa anë negative. Nëpërmjet futjes në luftë të një vendi tjetër u zgjerua lufta dhe u përhap në Ballkan, gjë që Gjermania është përpjekur ta shmangë deri më sot. Ushtria italiane është kështu e lidhur në një drejtim më shumë. Anglezët kanë kështu një aleat më shumë dhe një pikë mbështetje tokësore, gjë që përforcon gjendjen e tyre në pjesën lindore të detit Mesdhe. Mundësitë e veprimit të tyre kundër ushtrive italiane në Libi dhe Shqipëri janë rritur. Faqe 172 - 13.11.1940. Atasheu ushtarak në Romë dërgon të dhëna që ia ka dhënë shefi i kabinetit në ministrinë e mbrojtjes italiane, Kolonel Sorice, në lidhje me gjendjen në Shqipëri. Faqe 182 - 19.11.1940. Gjendja në Shqipëri: e ndërlikuar. Faqe 183 - 20.11.1940. Sipas një telegrami të datës 18.11.1940 të Atasheut ushtarak në Romë, shtabi i përgjithshëm italian e gjykon situatën në zonën shqiptaro-greke, pas tërheqjeve në disa pjesë të frontit dhe dërgimit të përforcimeve, si të qëndrueshme. Situata, megjithatë është rënduar sepse batalioni shqiptar kaloi në anën e grekëve. .... Gjenerali Marras ishte dje në Kancelarinë gjermane dhe kërkoi 3000 kamionë për t'i çuar në Shqipëri nga Jugosllavia në shkëmbim të 3000 kamioneve italiane. Faqe 188 - 25.11.1940. Bisedimet me italianët në lidhje me kamionët për në Shqipëri arritën një farë përfundimi. Faqe 201_202 - 05.12.1940. Sipas raportit nr. 429 datë 03.12.1940, ushtria italiane e stacionuar në Shqipëri e drejtuar nga gjenerali Soddu është pjesë e Armatës XXI (gjenerali Geloso në Tepelenë më rreth 9 Divizione), e Armatës IX (gjenerali Vercellino në Elbasan me 6 Divizione) dhe forca tokësore rezervë (1 Divizion i motorizuar, 2 regjimente kalorsie). Si përforcime të mëtejshme janë 2 Divizione të gatshme në Italinë jugore (Shih Shtesën tek Raporti i Organizimit i Komandës së Forcave Tokësore për Lindjen dhe Perëndimin). Situata duket e qëndrueshme me tërheqjen e plotë të divizioneve italiane në linjën e re të mbrojtjes, e cila shtrihet nga lumi [me] Kallama deri në Raveni- Koshovicë-Përmet - në perëndim të kufirit shqiptaro- grek. Në Shqipëri ruajnë rregullin dhe qetësinë trupa policore italiane të fuqishme.

193 193 Faqe 204 - 05.12.1940. Hitleri e vlerëson situatën si më poshtë: Gjendja në Shqipëri nuk është e qartë. Në se italianët do të prapsen dhe më shumë, atëhere egziston mundësia e humbjes së gjithë Shqipërisë. Jugosllavia me sa duket do të shtyjë vendimet e saja derisa të sqarohet gjendja në Shqipëri. Faktori më i rëndësishëm në Ballkan është Rusia që po shton ndikimin në Bullgari pasi është bllokuar e tëra Rumania. Nga kjo rrjedh se çdo dobësi kudo në Europe do çojë në përparimin e rusëve. Faqe 205 - 05.12.1940. Tërheqja e Jugosllavisë nga ana e fuqive të boshtit është e dëshirueshme dhe e mundëshme edhe në rastin që fronti italian në Shqipëri të mos përparojë. .... Hitleri nuk shikon mundësi për të dërguar trupa në Shqipëri. Faqe 209 - 05.12.1940. Gjendje e rëndë e trupave italiane në Shqipëri dhe sulme të egra greke. Faqe 213 - 06.12.1940. Hitleri është i brengosur për gjendjen në Shqipëri. Faqe 218 - 07.12.1940. Gjenerali Badoglio jep dorëheqjen me sa duket për shkak të humbjeve në Shqipëri. Faqe 219 - 08.12.1940. Ambasadori Italian në Berlin është paraqitur më 07.12.1940 tek Hitleri dhe e ka përshkruar situatën në Shqipëri me ngjyrat më të errëta. KTB-OKW Band I 3 Faqe 225 - 11.12.1940. Atasheu ushtarak në Romë lajmëron së gjenerali Cavallero që sapo është kthyer nga Shqipëria lajmëron më 09.12.1940 se kriza në Shqipëri ende nuk është kaluar, por shpresohet që situata të përmirësohet. Faqe 226 - 11.12.1940. Në të dy bisedat paraqitet gjendja në Shqipëri jo aq dramatike sa deri më sot. Faqe 230 - 14.12.1940. Sulme të mëtejshme greke në Shqipëri. Faqe 232 - 16.12.1940. Më tej është menduar për një grup të dytë transportues me e dërguar në Itali për qëllime të transportit të trupave dhe furnizimeve drejt Shqipërisë. ..... Sulm i fortë i grekëve kundër krahut të majtë të Armatës IX italiane. Faqe 237 - 18.12.1940. Për shkak të gjendjes së qëndrueshme të trupave italiane në Shqipëri, nuk do jetë më e nevojshme të dergohet një trupë e dytë transporti „Ju52“ në Itali. Faqe 241 - 20.12.2014. Gjendja në Shqipëri para tre javësh ishte aq dramatike sa duhej të llogaritej baraz me një disfatë të rëndë. Tani fronti është i qëndrushëm, shpresohet që të mbahet. .... Në Shqipëri tufane dëbore. Faqe 243_244 - 28.12.1940. Atasheu ushtarak italian në Berlin thotë se megjithëse grekët sulmojnë rrallë me më shume se 1-2 batalione, nuk bëhet fjalë që ushtria italiane të mbajë frontin në Shqipëri dhe me tepër ajo ështe duke u tërhequr në luftë e sipër. Ai është i mendimit se futja në lufte qoftë edhe e një regjimenti gjerman do të bënte që fronti të mbahej, sidomos për shkak të veprimit të jashtëzakonshëm mbi moralin e ushteareve italianë por edhe mbi ata grekë. Faqe 245_246 - 04.01.1941. Atasheu ushtarak në Romë lajmëron me shkrim (Nr. 6/41 Tepër e Fshehtë Tepër Përparësi) se general Guzzoni e ka bërë me dije më 03.01.1941 se gjenerali Cavallero ka marrë komandën e trupave në Shqipëri në vend të gjeneralit Soddu që është sëmurë. Ai përshendet gatishmërinë gjermane për të derguar trupa me tanke në Libi dhe një division me ushtarë në Shqipëri si dhe armatime e pajisje nga kontigjenti i plaçkës së luftës. Ai lutet që divizioni me ushtarë të jetë i gatshëm për t'u dërguar. Gjenerali Guzzoni e përshkruan gjendjen në Shqipëri si vijon: Në Shqipëri pritet një sulm tjetër I fuqishëm grek ose në zonen bregdetare të Vlorës ose në luginen e lunit Osum në drejtim të Beratit. Shpresohet se ay sulm të përballohet nga italianët. Faqe 251 - 08.01.1941. Për futjen e trupave gjermane në Shqipëri nuk është marrë ende vendim. Faqe 252 - 08.01.1941. Që nga data 10.12.1940 janë dërguar 16'000 ushtarë [italianë] në Shqipëri me transportuesit Ju-52. Faqe 254 - 09.01.1941. Hitleri flet për gjendjen në Shqipëri dhe thote se nëse do të futen trupa gjermane atje, atëhere duhet të jenë aq të fuqishme sa të mund të godasin nga shpina forcat greke që do të përpiqen të bllokojne Selanikun. Por më parë forcave gjermane do t'u duhet të përparojnë në Shqipëri. Për këtë është e nevojshme një bashkeveprim i forcave gjermane dhe italiane si dhe një njësie me disa tanke të fuqishëm. Nuk doishte gabim që kjo trupë e ndërthurur të fillonte përpara se të arrinte Armata XII [gjermane]. Komandanti i Ushtrisë Tokësore kërkon leje që të fillohet me mbledhjen e të dhënave të nevojshme mbi gjendjen në Shqipëri dhe ve si kusht paraprak për sukses ushtrimin e një ndikimi të mjaftueshëm mbi komandën italane në Shqipëri, në mënyrë që italianët të fillojnë sulmin njëkohësisht me forcat gjermane. Faqe 260 - 10.01.1941. Që nga 10.12.1940 jane çuar me aeroplanët Ju-52 17'000 ushtarë [italinë] dhe 1300 ton [materiale] në Shqipëri. Gjenerali von Rintelen shkon në frontin shqiptar. Të dhëna mbi vendosjen e trupave italiane në Shqipëri. ..... Të bëhet gati Divizioni i parë malor për në Shqipëri. Faqe 261 - 11.01.1941. Të bëhen gati një Korps gjerman për ta dërguar në Shqipëri, që përfshin 1 Divizion malor dhe forcë tankiste. Ato do të mbështesin trupat italiane në rast krize si dhe për sulmin e mundshëm dhe çarjen e frontit grek në pika të rëndësishme. Veç kësaj do kenë si detyrë të mbështesin nga shpina sulmin ballor të Armatës XII [të komanduar nga gjenerali Wilhelm List] për të hapur ngushticën në perëndim të Selanikut. Dërgimi i trupave gjermane me anë të anijeve që janë ende në detin Mesdhe ose me grupin e avionëve transportues Ju-52 në Foggia duhet të jetë kryer brenda mundësive përpara së të fillojë transporti në Libi. Faqe 263 - 13.01.1941. Dje kapiten Bürkner njoftonte se italianët janë dakort me dërgimin e oficerëve të zbulimit në Shqipëri dhe Libi. Pikëpamje të kolonelit Jodl mbi gjendjen në Shqipëri mbështetur në raportin e gjeneral-kolonelit Rintelen. Dërgimi përfundimtar i trupave në Shqipëri vetëm kur të jetë arritur një

194 194 baraspeshë e forcave. Prandaj me sa duket do ketë transport të njëkohsheim të trupave për Shqipëri dhe Libi. Faqe 265 - 15.01.1941. Shqipëri: Vije fronti e pavolitshme në bregdet. ..... Raport i gjeneral-kolonelit Rintelen rreth bisedës me Guzzonin më 13.01.1941 mbi gjendjen në Shqipëri. .... U nisën trupa zbulimi në Shqipëri dhe Libi. KTB-OKW Band I 4 Faqe 266 - 15.01.1941. Komanda e Lartë e Forcave Tokësore lajmëron se shtabi zbulues me kolonelin Jodl me 4 oficerë të tjerë është nisur për Shqipëri. Faqe 267 - 18.01.1941. Përgjegjësi i Zyrës së Mbrojtjes Kombëtare (Z.M.K.) në Shtabin e Operacioneve të Forcave Ushtarake (Sh.Op.F.U.) shkon më 17.01.1941 në Berchtesgaden dhe paradite më 18.01.1941 i raporton komandantit të Shtabit të Operacioneve të Forcave Ushtarake në Zyrën Perandorake në Berchtesgaden. Ai i dorëzon organizimin e trupave të parashikuara për t'u dërguar në Shqipëri dhe Libi si dhe programin e transportit për këto trupa. Faqe 268 - 18.01.1941. Komandanti i Sh.Op.F.U. pranon mendimin e komandantit të Z.M.K. për t'i dhënë operacioneve në Libi dhe Shqipëri përkatësisht emrat “Luledielli“ dhe „Zambak i Alpeve“. Urdhërat për komandat përkatëse të ushtrisë dolën më 20.01.1941. Faqe 270 - 20.01.1941. Operacioni “Zambaku i Alpeve” që parashikon futjen e trupave në Shqipëri nuk mund të zhvillohet sipas planit, sepse italianët duhen të përdorin kapacitetet e porteve shqiptare plotësisht për të dërguar përforcimet e tyre. Vendimi i ri do të merret në fillim të Marsit. Nëse atëhere do vihet përsëri në pikëpyetje futja e trupave gjermane, atëhere ajo do të bëhet në një përmasë të zvogëluar. Faqe 272 - 22.01.1941. Komandanti Suprem i Forcave të Armatosura [general Wilhelm Keitel] dërgon shënimet e tij nga biseda me gjeneralin italian Guzzoni në Berchtesgaden më 19.01.1941 si dhe një përmbledhje të përfundimeve të bisedave të Hitlerit më Ducen në Berghof më 20.01.1941. Gjeneral Guzzoni në bisedë me Komandantin Suprem të Forcave të Armatosura e vlerëson situatën si më poshtë: Në Shqipëri zhvillohet lufta më e rëndësishme për Italinë. Fronti i atjeshëm ende nuk është forcuar, por linja e tanishme do të mbahet me çdo kusht kundër sulmeve greke dhe nuk egziston mundësia që Vlona ose Berati të bjerë në dorë të grekëve. Në Shqipëri ndodhen tani 21 divizione italiane dhe qëllimi është të dërgohen atje edhe 3 të tjerë nga Italia për të krijuar në krahun verior të ushtrisë një grup prej 10-12 divizionesh (që do përfshijë 3 divizionet e përmendura më lart dhe 4 divizione alpine). Grupi do jetë gati të sulmojë vetëm pas dy muaj e gjysëm, sepse transportim më i shpejtë i tre Divizioneve dhe freskimit të Divizioneve të tjerë nuk mundet. Sulmi i këtij grupi është planifikuar në drejtimin e Korçës, nga këtu në drejtim të Ersekës për ta shkatërruar frontin verior grek dhe për të vazhduar në drejtimin e Follorinës kur linja e furnizimit nëpërmjet Korçës të jetë siguruar. Synimi i tanishëm për të kryer një sulm në bregdet me qëllime të kufizuara është braktisur. Faqe 273 22.01.1941. Qëndrimi komandantit të Komandës Supreme të Forcave të Armatosura (K.S.F.A.) në lidhje me vleresimin e gjeneral Guzzonit jepet: Është pothuaj e pamundur që italianët të përgatisin në kohën e duhur trupat e nevojshme për një sulm në Shqipëri. Prandaj nuk duhet llogaritur më mbështetje italiane për sulmet gjermane të nisura nga Bullgaria kundër Greqisë. Faqe 274 - 22.01.1941. Italianët e quajnë dërgimin e trupave gjermane në Shqipëri të dëshirueshëm po jo të nevojshem. Faqe 275 - 22.01.1941. Prandaj nuk ka kuptim të dërgohen trupa tani në Shqipëri. Nëse fronti do të qëndrojë atje pa lëvizur, do të kishte pasoja psikologjike të padëshirueshme. Nëse do të futen trupa, atëhere lufta do të filloje para kohe në jug-lindje. Faqe 280 - 25.01-.1941. Futje e trupave greke në Shqipëri. Faqe 289 - 29.01.1941. Në Shqipëri ndodhen 24 Divizione italiane. Faqe 290 - 30.01.1941. Gjendja në Shqipëri duket se është e qëndrueshme. Faqe 292 - 31.01.1941. Raport i datës 29.01.1941 i gjeneralit Rintelen. Të dhëna të Guzzonit mbi Shqipërinë dhe Libinë. Faqe 305 - 05.02.1941. Trupat gjermane në Libi dhe në Shqipëri, vetem në rast se do të ketë trupa atje, do të vihen taktikisht drejtpërsëdrejti në shërbim të komandave italiane. Këto trupa janë nën komandën e Komandantit të Trupave Tokësore i cili nëpërmjet oficerit ndërlidhës ka lidhje me komandën italiane në terren. Faqe 307 - 06.02.1941. Skuadroni Luftarak III për Qëllime të Veçanta në Foggia do të jetë vetëm nën komandën e Korpusit Ajror X për të furnizuar e trupat tokësore gjermane ne Afriken veriore. Është e nevojshme të behet në kohë një planifikim i ri i transporteve italiane për në Shqipëri. Faqe 322 - 13.02.1941. Në Shqipëri nuk ka veprime luftarake me rëndësi. Faqe 324 - 14.02.1941. Pika kryesore e mbështetjes së forcave ajrore angleze është Kreta. Prej andej me ndihmën dhe të aeroporteve të tjera në Greqi kryhen goditjet në Shqipëri. KTB-OKW Band I 5 Faqe 326 - 15.01.1941. Meqenëse gjendja e frontit në Shqipëri është e qëndrueshme dhe në këtë stinë të vitit nuk pritet ndonje sukses i rëndësishëm në rast sulmi, qoftë edhe me trupa gjermane, atëhere nuk do të mbahen trupa gjermane në gatishmëri për këtë rajon. Faqe 343 - 04.03.1941. Leter e gjeneralit von Rintelen mbi bisedën me Guzzonin. Gjenerali Cavallero do të fillojë me 06.03.1941 një sulm të vogël në Shqipëri. Ducja, i cili ndodhet tani në Shqipëri, ka urdhëruar në vend të saj një sulm të Armates XI më datë 8 ose 9 mbi qytetin e Gjinokastrës. Lajme të pavërtetuara mbi zbarkimin e 2 divizioneve angleze në Greqi.

195 195 Faqe 346 - 06.03.1941. Gjenerali von Rintelen ka marrë urdhërin të jetë shumë i tërhequr. Për këtë arësye italianët e kanë shtyre sulmin e tyre në Shqipëri. Faqe 351 - Divizioni i këmbësorisë arriti në kufirin bullgaro-grek. Në Shqipëri ka filluar sulmi më 09.03.1941 me Korpuset XXV, VIII dhe IV të forcave tokësore. Sulme italiane në mëngjezin e dates 09.03.1941. ..... Sulmi italian në Shqipëri nën komandën e Duces. Faqe 353 - 12.03.1941. Suksese të pakta të italianëve në Shqipëri. Faqe 356 - 13.03.1941. Përfundon sulmi italian në Shqipëri. Faqe 363 - 18.03.1941. Në Shqipëri qëndrojnë 25 divizione italiane përkundrejt 16 divizioneve greke. Sipas gjeneralit von Rintelen, fuqia goditëse e grekëve po pakësohet. Krijohet përshtypja se anglezët po zbarkojnë trupa në Greqi dhe me sa duket në pjesën veriore të Peleponezit. Faqe 365 - 21.03.1941. Nënshkrimi i marrëveshjes me Jugosllavinë. Në Shqipëri do të shkojë një shtab i vogël i ndërlidhjes së forcave tokësore me në krye kolonelin Fretter-Pico. Faqe 371 - 31.03.1941. Gjendja e italianëve në Shqipëri përpara fillimit të operacioneve kundë Jugosllavise duket e vështirë. Italianët bëjnë gati 1 Divizion tankesh dhe 2 Divizione këmbësorie pranë kufirit Jugosllav. 3 Dvizione britanike në Greqi. Abisinia u humb. Faqe 373 - 01.04.1941. Dërgohen dy divizione italiane në Shqipëri. Faqe 374 - 02.04.1941. Sulme greke në Shqipëri. Faqe 374 - 03.04.1941. Sulme të veçuara greke në Shqipëri. Dërgohen për mbrojtjen e kufirit lindor dhe verior 3 Divizione nga Armata XI, 1 Divizion nga Armata IX, 2 Divizione nga Italia. Ducia kërkon oficerë gjermanë për këta Divizione. Faqe 375 - 05.04.1941. Gjenerali von Rintelen takohet më 03.04.1941 në Shqipëri me gjeneralin Cavallero; raporton mbi qëllimet dhe grupimet e forcave italiane. Faqe 376 - 07.04.1941. Është ndërprerë ndërlidhja me Shqipërinë dhe Libinë. Faqe 380 - 14.04.1941. Lëvizje tërheqjeje të trupave greke në Shqipëri. Faqe 380 - 15.04.1941. Tërheqje e plotë e grekëve nga Shqipëria. Ditari mbaron më datë 30 Dhjetor 1941. SHTOJCA Faqe 948 - 22.08.1939. Fjalimi i Hitlerit në Berghof: .... Në Ballkan zotëron që nga pushtimi i Shqipërisë nga Italia në pashkët e vitit 1939 një baraspeshë forcash. Faqe 1181 - 28.10.1940. Ora 05:30. Fillim i sulmit italian ndaj Greqisë. Marrin pjese Armata IX dhe XI (7 Divizione, prej tyre një Divizion alpin dhe një Divizion tankesh; 1 Divizion për të siguruar kufirin me Jugoslllavinë). Ushtria greke (gjenerali Papagos) ka mobilizuar rreth 300'000 veta. Sulme ajrore italiane kundër aeroporteve greke, edhe aeroportin Tatol afër Athinës, si dhe porteve të Prevezës dhe Patrës. 56 avionë lufte, 120 avionë gjuajtës, 17 avionë zbulimi në Shqipëri; 112 avionë lufte, 24 avionë gjuajtes dhe 18 avionë zbulimi në Pulja [të Italisë]. Faqe 1182 - 09.11.1940. Gjenerali Soddu bëhet kryekomandant i trupave italiane në Shqipëri. ..... Një grup anijesh angleze (3 kryqëzorë dhe 2 anije goditëse) kanë sulmuar anijet italiane që ktheheshen nga Shqipëria dhe kanë fundosur 4 anije transporti me aftësi mbajtëse 16938 ton. Faqe 1183 - 14_22.11.1940. Sulmi grek arrin kulmin me marrjen e Korçës në Shqipëri më 21.11.1940. Faqe 1184 - 26.11.1940. Për shkak të humbjeve në Shqipëri, Musolini jep urdhër të rimobilizohet ushtria italiane. KTB-OKW Band I 6 Faqe 1186 - 10.12.1940. Urdhëri i K.S.F.A. për të vendosur Korpusin X Ajror në Siçili dhe Itali të Jugut. Admirali Canaris kërkoi nga ambsadori hungarez në Madrid të vepronte si ndërmjetës për paqe me Greqi Nëse Greqia do të kthehej në qëndrim asnjanës do t'u lejohej të mbante pjesët e pushtuara të Shqipërisë. Faqe 1187 - 19.12.1940. Anijet angleze të luftës "Warspite" dhe "Valiant" qëllojnë Vlonën në Shqipëri. Faqe 1188 - 28.12.1940. Italia kërkon mbështetje gjermane në Shqipëri. Hitleri mendon në fillim të dërgojë një Divizion alpin por pastaj heq dorë. Faqe 1188 - 30.12.1940. Gjenerali kont Cavallero merr komandën e trupave italiane në Shqipëri në vend të gjeneralit Soddu që është sëmurë. Në Shqipëri ndodhen tani 16 Divizione italiane përkundrejt 13 Divizioneve greke. Faqe 1196 - 09.03.1941. Fillimi i një sulmi italian në frontin shqiptar. Faqe 1197 - 16.03.1941. Sulmi italian i filluar më 09.03.1941 në Shqipëri pësoi përfundimisht humbje. Faqe 1202 - 14.04.1941. Fillimi i tërheqjes së trupave greke që luftojnë në Shqipëri. Faqe 1203 - 21.04.1941. Gjenerali List pranon në Larisa kapitullimin e trupave greke. Takohen në kufirin shqiptar trupat SS-gjermane që vijnë nga jugu prej Greqisë me italianët që vijnë nga veriu nga Shqipëria. Një paradoks historik. Stalini takon miqsisht Von Ribentropin pas firmosjes se paktit Gjermano- Sovjetik më 23 Gusht 1939

196 196 Pllakat nga i burgosuri politik Gëzim Çela “ÇLIRIMI” Ky është një pllakat që stigmatizon vërtetësisht gjithë terrorin makabër e gjakatar të diktaturës komuniste dhe të atyre që atë periudhë mizorishë fill pas Luftës së Dytë Botërore kanë paftyrësinë ta quajnë “Çlirim” akoma dhe sot që ka dale sheshit që ka qenë një akt më barbar dhe i egër se i çdo pushtuesi të huaj. E falëndrojmë mikun tonë bashkëvuejtës, Gëzim Çelën, për idenë që ka pasur për të bërë këtë vizatim që shpreh qartë tragjedinë e madhe që і shkatoi Shqipërisë і ashtuquajturi “Çlirim”. Anonim popullor Mor “Çlirim’ t’thençin “Çlirim”, Ku ke pa ma tmadh mashtrim : Veprat e tua s’kan të sosun, Me të vrarë e të burgosur, T’pushkatuar e t’internuar, Me të vdekur të masakruar, Edhe turkut t’zi kaluar, Jeniçerve të Sulltanit, Italianit e gjermanit. Mor ‘Çlirim” çlirim mizor, Ardh me krime dhe terror, Burg e vorr tue ba Shqipninë, Moret shembëll Siberinë, Direktivat e Stalinit, Cari і tmerrit dhe і krimit. Enver Hoxha paranoiaku, Shqipërinë krejt e përgjaku, Diktatori shpirt lubia, T’zezën veç ia pa Shqipnia ! Nga Fritz RADOVANI: AKADEMIA SHQIPTARE E ARTEVE DHE E SHKENCAVE ROBNINË SLLAVO – KOMUNISTE E KA VULOSË: “ÇLIRIM” Simpoziumin shkencor në përkujtim të 70-vjetorit të Çlirimit të Shqipërisë nga pushtimi fashisto-nazist ditën e mërkurë, më 5 nëntor 2014, ora 10:00-13:3, Salla UNESCO, Muzeu Historik Kombëtar Tirana Albania *** Përgjigje nga Fritz RADOVANI: Jam “akademik” Gjithshka asht e shkrueme Po, të gjitha të cungueme; Per me i mbajtë t’ mblueme Gjithshka e shtremnume... Mos t’ them t’ sakatueme Shkurt, gjithshka e shëmtume. Aty ku nuk dishmojnë: Fillojnë e mohojnë ... Kur i thue po rrejnë... Fillojne e gënjejnë... Ndonjëni asht ma trim... Robnisë i thotë “çlirim”: Unë nuk kam frikë... Jemi “akademikë”! Melbourne, 5 Nandor 2014.

197 197 Mashtrimi i madh i “Çlirimit” në fjalorin Enciklopedik 1985 të Akademisë komuniste. Nga Fjalori Enciklopedik 1985, faqe 640-641. Në Luftën e Tiranës ku paskëshin marrë pjesë një Korp-armatë partizane, një divizion, disa brigata, kundër një forcë gjermane prej 10.000 vetesh (dy divizione). Aty në Tiranë paskëshin qenë vra 3000 gjermanë, një mal midis Tiranes, që për çudi nuk ka as një fotografi për një gjerman të vetëm të vrarë. Dihet se ne atë “luftë” nuk u vra kokërr gjermani. Dhe është vërtetuar se Gjermanët ishin largue nga Tirana qetësisht me 27 Tetor. Përmatepër në Tiranë nuk kishte asnjë forcë tjetër shqiptare, as ushtri, as xhandarmeri, as ballistë as legalistë. Kjo pra është një shëmbëll i mashtrimit të Luftës NÇl. Ç”pret prej tregimëve të tjera fatastiko-shkencore të Akademikëve dhe historianëve të xhaxhi Enverit ose “Zeherit”, që helmatisi e baterdisi popullin shqiptar me rrena e kaqarrena të pakapërdishme, për të krijuar një histori e heroizëm të paqenë, që të ua servirnin brezave të rij si të vërteta. Kjo është poshtërsia më e madhe që mund t’i bëhet një populli. Fjalorët enciklopedikë, si ai i vjetri ashtu i riu, nuk janë tjetër veçse një turp i madh dhe një njollë e zezë për Akademinë komuniste dhe historianët e saj. Fallsifikatorë të pa skrupull e të pa ndërgjegje. Të vjen keq, që tani pas 24 vjet nuk u mbushën me mend, vetë ish komunistët dhe bijt e tyne e fare fisi se kounizmi mori fund dhe se, i mërhumi diktator, mjerisht për ta, nuk ringjallet më që t’u flasi si “bilbil”. Të vjen keq per zbukurtimin e lapidfarëve të atyre kriminelëve që kanë lyer duart me gjak shqiptari. I ashtuquejturi “Çlirim” i Tiranës u vadit me gjak të pafajshëm shqiptari. U rrëmbyen nga gjiri i familjës dhe u vranë rrugëve të Tiranë me dhjetra qytetarë të ndëshëm, intelekualë e patriotë. U arrestuan dhe u burgoën disa qindra vetë. Jo që është vërtetuar që partizanët dogjën banesa të tera qytetare, për të treguar se luftonin, e se ishin gjermanët që po i benin ato rrënime. Nja dhjetë gjermanë që kishn mbetur si togë u kufizuan te këpusin në mes vetëm minarën e xhamisë të sheshi. Ndërsa po të kishin dashur kishin djegur xhaminë e shemb sahatin, si dhe dëmtuar ministritë. Asgjë. Dhe xhaminë tjetër, para kryegjyshatës, e kishin djegur vetë partizanët. Ç’i duhej gjermanëve ajo xhami dukle e pasur tjetrën mu parasyve te sheshi ku siç thamë i këputën simbolikisht vetëm minarën. Eshtë çudi se minarja e këputur në mes nuk është fotografuar. E kundërta, në një foto gjoja të ditës së çlirimit, xhamija paraqitet me gjithë minarën në këmbë, sikur nuk kishte ndodhur gjë. Ç’janë këto inskenime e përse bëhen ? I nën shkruari ka hyë në Tiranë në maj 1944 dhe minarja qendronte e keputur. Ajo u rindertua pas disa muajve. Pastaj barrikadat që gjoja ishin ngritur nga populli për të luftuar, kundër kuj, kundër erës ? Ato u ngritën kastile për t’i fotografuar se si luftohej, kundër kujt, kundër erës ? Inskenime teatrale trashanike. Ku i paskan pastur këto fotografë që kanë marrë të tilla skena, e nuk kanë fiksuar asnjë gjerman të vrarë, sa për nam e nishan ? E morëm së shëmbëël luftën e Tiranës, ku gënjeshtrat bëjnë muuu... për të vërtetuar se si e gjithë historia e luftës N.Çl. është një montazh i sajuar, ku meritën e fallsifikimit e ka Akademia komuniste e Shkencave me historianët e saj. 40 Martirët, të cilëve u ekzpozuann potrtetet me rastin e vizitës së Papë Françeskut, janë një dëshmi e provë tragjike e atij “Çlirimi” që trumbetohet me të madhe po nga ato që i benë ato masakra, ose pasardhesit e tyre që i justifikojnë, deri sa dhe mburrën se ato i kanë shërbyer përmbysjës së botës së vjetër dhe krijimit të një bote të re e të njeriut të ri. Pra komunizmi e vinte veten në rolin e Perëndisë (pavarësisht se ishin shpallur ateistë), me fuqi krijuese të botës e të njeriuit sipas shëmbëlltyrës tyre. Fotote 39 klerikëve të krishterë dhe një musulmani, martirë të pushkatuar nga « Çlirimtarët » komunistë, afishuar gjatë vizitës të Papë Françeskut Një shëmbëll klasik i terrorit pa kufi të komunizmit shqiptar Dom Shtjefën Kurti Pushkatohet për shkak të pagëzimi të një fëmije dhe të "prashitjes së keqe të misrit" Pushkatimi i Dom Shtjefën Kurtit është tipik për krimet e atij regjimi që kanë mbetur pa u zbardhur edhe sot e kësaj dite, 20 vjet pas rënies së tij. I diplomuar në vitin 1918 për teologji në Isbruk të Austrisë, më pas në Vatikan, Dom Shtjefën Kurti filloi karrierën e tij në Arkipeshkvinë e Shkupit, ku u zgjodh nga Nënë Tereza, atëhere 12 vjeç dhe e njohur si Gonxhe Bojaxhiu, për t'u rrëfyer në gjuhën shqipe. Nga Shkupi, në Gjakovë, pastaj në Shkodër, në Tiranë ku u bë kryetar i komunitetit katolik të kryeqytetit. Por fati i tij si i shumë klerikëve të shkolluar në Perëndim ishte i paracaktuar nga regjimi komunist. Ai regjim e arrestoi, e burgosi për 18 vjet, e detyroi pas ndalimit të fesë të prashiste misër në kooperativat bujqësore dhe në fund e pushkatoi me akuzën e pagëzimit të një fëmijë dhe dëmtimit te “pronës së popullit nga prashitja e keqe e misrit”. Këto i tregon në mikrofonin e DW i nipi, Nikolin Kurti, i cili prej 20 vitesh kërkon eshtrat e xhaxhait të tij, Dom Shtjefënit

198 198 PARAHISTORIA E LUFTËS DHE “ÇLIRIMIT” Nga Eugjen Merlika Po i afrohemi 29 nëndorit, të cilin këtë vit Shqipëria zyrtare do t’a festojë me një zell të veçantë si vit jubilar, 70-vjetor i “çlirimit”, sinonim i vendosjes në Tiranë të “gubernës komuniste” të Enver Hoxhës e të diktaturës së pashembullt gjysëm shekullore që e pasoi. Do të evokohen “betejat e lavdishme” të epopesë së luftës, nën drejtimin e “komandantit legjendar”, sajesa të fantazive të poetëve dhe historianëve të regjimit, që kurorëzohen me një shifër imagjinare të 28.000 dëshmorëve, lista e të cilëve nuk pa kurrë dritën në historiografinë 70 – vjeçare, si për të dëshmuar faktin se ishte një gjetje e bukur e imagjinatës së ndonjerit që vendosi t’i japë çdo km. katror të truallit shqiptar një martir të luftës për komunizmin. Për afër gjysëm shekulli nëndori për shqiptarët qe muaji i shumëpritur i festave. Festoheshin me rradhë të gjitha datat e shënuara të lindjes e të fitores së komunizmit. Fillohej nga dita e grushtit të shtetit bolshevik të 1917 - ës në qytetin e Pjetrit të parë, për të pasuar në përkujtimin e themelimit të partisë komuniste shqiptare nga Miladin Popoviçi, i dërguari i posaçëm i Josif Broz Titos për Shqipërinë. Muaji përfundonte me festën e madhe të “çlirimit” të 29 nëntorit , që eklipsonte atë të një dite më parë, e vetmja ditë me të vërtetë e shënuar në historinë e gjatë të Vendit. Pas komunizmi, që vazhdoi të ushqejë rrënjët e origjinës me mungesën e dënimit të krimeve e pasojave të tyre, duke i paguar një farë pengu “ndryshimeve demokratike”, i hoqi nga qarkullimi zyrtar festat e 7 dhe 8 nëndorit. “ Nëndoriada” qe për dhjetëvjeçarë me rradhë burim frymëzimi për poetë e artistë të të gjitha përmasave e festat e nëndorit gjithmonë burim shprese për qindra e mijra të burgosur politikë që prisnin me ankth vite me rradhë një gjest “zemërgjërësie" të Zeusit të Olimpit në drejtim të tyre. Për gjithë periudhën e gjatë të sundimit komunist historia u shkrua simbas orekseve të fituesve, u tjetërsua e u interpretua simbas shijeve dhe interesave të tyre. Kështu komunistët qenë të parët që luftuan e u sakrifikuan për të çliruar Vendin, qenë të parët që ju kundërvunë pushtuesve nazifashistë, qenë të vetmit që luftuan në mënyrë të papajtuar me “ armiqtë më të mëdhenj të lirisë së njerëzimit”, fashistët italianë e nazistët gjermanë. Ndofta shumëkujt spontanisht gjatë asaj kohe i vinin pyetje që ngelnin pa përgjigje ose akoma më keq mbeteshin të pashprehura. Shifrat dhe ngjarjet nuk përkonin me të vërtetën e jetuar prej shqiptarëve, kurse historia e shkruar fliste për gjysmën e dytë të periudhës së pushtimit, duke vënë në gjumë letargjik gjysmën e parë të saj, parahistorinë. Dihet se Shqipëria u pushtua më 7 prill 1939, kur ende lufta e dytë botërore nuk kishte filluar. Do të kalonin ende disa muaj para se korridori i Gdanskut të bëhej shkëndija e atij zjarri të stërmadh që do të pushtonte Evropën. Nga 1939 deri më 1941 qëndresa kundër italjanëve ishte diçka sporadike dhe e paorganizuar. U krijuan aty këtu çeta luftëtarësh, kryesisht me orjentim monarkist, që nuk pajtoheshin me pushtimin. Kuptohet se efektiviteti i veprimit të tyre ishte tepër i vogël, si pasojë e ndryshimit të madh të raportit të forcave në fushë. Komunistët që, për gjysëm shekulli, kanë rrahur gjoksin e kanë stërfolur për meritat dhe vetmohimin e tyre në luftën kundër pushtuesve nazifashistë, i anashkalojnë historisë dhe ngjarjeve të atyre dy viteve, që në terma kohe përbëjnë gjysmën e gjithë “epopesë” së shkruar. Është folur e shkruar për demostrata të mëdha të zhvilluara në Tiranë e qytete të tjera e të drejtuara nga komunistët e personalisht nga Enver Hoxha. Nuk i përgjigjen së vërtetës këto pohime, mbasi udhëheqësi i ardhshëm i partisë në atë periudhë englendisej në librarinë Flora dhe në rrethet shoqërore të borgjezisë, ku pranohej në sajë të lidhjeve farefisnore. Qetësia relative, pothuajse miratuese, e komunistëve në këta dy vite shoqërohej me argumentime teorike, simbas të cilave pushtimi kishte dhe anët e tij pozitive mbasi do të jepte ndihmesën e tij në krijimin e klasës puntore, si pasojë e futjes së marredhënieve kapitaliste në prodhim. Më vonë këto teori u konsideruan disfatiste e ju veshën atyre komunistëve që nuk pranuan të venë në qafë kularin e Miladin Popoviçit. Karikaturë e kohës për paktin Molotov- Ribentrop, ku Ribentropi i përuket Stalinit duke i puth dorën. , me Momtovin gjithë qejf për këtë marrëveshje. A ishte i rastësishëm pasiviteti i komunistëve shqiptarë në këta dy vite, ishte pasojë e mosorganizimit, e grindjes mes grupeve të ndryshme, siç është servirur në libra e në propagandë? Po të hedhim vështrimin më larg, në marredhëniet ndërmjet komunizmit botëror me qëndrat e tij drejtuese Kremlinin dhe Kominternin, me Boshtin qëndror e kryesisht Gjermaninë hitleriane, do të kuptojmë më mirë arsyen e vërtetë të atyre qëndrimeve.

199 199 Më 23 gusht 1939, vetëm dhjetë ditë më parë se të shpallej lufta, në Moskë ministri i jashtëm gjerman, baroni fon Ribentrop nënëshkroi një “pakt mossulmimi” me kolegun e vet sovjetik Molotov. Ai nuk ishte thjesht një angazhim i ndërsjelltë i dy shteteve më të fuqishme diktatoriale të kontinentit për të mos sulmuar njëri tjetrin, por ishte një marrëveshje banditësh për të rindarë territore e skllavëruar popuj. Efektet qenë të menjëherëshme me ndarjen e Polonisë dhe pushtimin e republikave pribaltike. Ai traktat ishte përfundimi i një sërë konsideratash e llogarish që, në strategjinë e dy diktatorëve më mizorë të shekullit, do të ndryshonte historinë dhe gjeopolitikën e Kontinentit e të globit. Ai traktat u pasua nga të tjera marrëveshje të fshehta e të hapura, që filluan të ndryshojnë dhe qëndrimin zyrtar të dy Vendeve e propagandave përkatëse karshi njëri tjetrit. Stalini kishte lavdëruar luftën “ antikapitaliste “ të Gjermanisë kundër Anglisë e Francës, “ shkaktarët e vërtetë të luftës”, simbas Molotovit. Më 7 shtator 1939 Stalini i njoftonte Dimitrovit, sekretar i parë i Kominternit, se “ nuk do të ishte keq nëse Gjermania do të dobësonte pozitat e kapitalistëve më të pasur (veçanërisht të Anglisë )”. Si pasojë e strategjisë së re të BS e të Stalinit direktiva e Kominternit qe e prerë : “Qëndrimi i mbrojtjes kombëtare është i papranueshëm për komunistët në këtë luftë (…) çështja e fashizmit luan sot një rol të dorës së dytë, çështja kryesore përfaqësohet nga lufta kundër kapitalizmit, origjina e të gjitha luftrave. Taktika e Frontit popullor nuk është më e zbatueshme.” Të gjithë morën nga Moska udhëzimet për “t’i çjerrë maskën legjendës së natyrës antifashiste të luftës”. Filluan në seri autokritikat aspak dinjitoze, në stil shqeto komunist të udhëheqësve të partive komuniste, që gjithmonë kishin zbatuar direktivat, por që tani duhet të merrnin mbi vehte barrën e ndryshimit të tyre…Francezët pranuan se kanë gabuar në të besuarit e “legjendës së karakterit antifashist të luftës”, ndërsa ajo kishte karakter imperialist me piksynim diktaturën e kapitalit !!??. Palmiro Toliati pranonte se Musolini ka përmirësuar kushtet e punonjësve në Itali dhe deklaronte: “Un nuk ve në qendër luftën për të rrëzuar Musolinin “. Ishte 7 mars 1941!!! Kur në prill të 1940-ës Gjermania pushtoi Danimarkën dhe Norvegjinë, shtypi komunist, si gjithmonë zëdhënës besnik i partive komuniste, i ngarkonte përgjegjësinë kryesore jo Gjermanisë, por kundërshtarëve të saj dhe vetë viktimave të agresionit, ndërsa Qeveria sovjetike i uroi privatisht Gjermanisë “ sukses të plotë në nismat e saj mbrojtëse “. Më 23 nëntor 1939, plot 74 vite më parë, Molotovi thirri ambasadorin e Gjermanisë në Moskë për të firmosur një marrëveshje historike. BS kishte vendosur të bashkohej me boshtin Romë-Berlin- Tokio për të thyer fuqitë pluto – judaike – masonike, siç quheshin rëndom në propagandën komuniste e fashiste demokracitë e Perëndimit. Ky vendim ishte përgjigje e kërkesës së Hitlerit bërë verbalisht Molotovit gjatë vizitës së tij në Berlin disa ditë më parë. Synimet e BS në këtë situatë idili dhe sinkronizimi me Gjermaninë naziste gjatë viteve 39-41 ishin në përfitimet territoriale në pjesët e perandorisë britanike që konsiderohej në shpërbërje e sipër, në shtimin e influencës në Ballkan e në përpjekjet për kontrollin e ngushticave, pika strategjike me rëndësi të jashtzakonëshme në kohë lufte e paqeje. Gjermania ishte e interesuar t’a kishte në anën e saj kollosin rus për të gjunjëzuar qëndresën angleze e në shërbim të këtij synimi Ministria e propagandës naziste ndaloi çdo “ Firma e traktatit Molotov-Ribentrop, alias Stalin- Hitler, në prani të vetë Stalinit. Partitë komuniste morën urdhën nga Moska, që jo vetëm të mos i trazsonin nazi-fashistët por të bashkëpunonin me to. Ky urdhër i erdhi edhe komunistëve të Shqipërisë, që e zbatuan me shumë kënaqësi duke ia shtrue me raki e kafe me “fashistët”. qëndrim kundër marksizmit dhe bolshevizmit në shtyp dhe në propagandën gjermane “ si pasojë e një protokolli shtesë të fshehtë të paktit Ribentrop-Molotov. Më 19 korrik 1940, në një fjalim të mbajtur në Rajshtag, Fyhreri deklaronte: “Marredhëniet ruso- gjermane janë përcaktuar përfundimisht… çdo shpresë se mund të lindin tensione të reja është foshnjarake.” Autoritetet gjermane theksonin faktin se “ për Gjermaninë dhe Rusinë punët kishin vajtur mirë gjithmonë kur kishin qënë mike dhe keq kur kishin qënë armike”. Kjo ishte atmosfera e marredhënieve mes dy sistemeve totalitare në dy vitet e para të luftës. Ajo u prish me sulmin rrufe të gjermanëve, për të cilët traktatet ktheheshin në copa letre të grisëshme, sapo t’ua kërkonte interesi, më 22 qershor 1941. Çfarë nuk vazhdoi të funksjononte në mekanizmin koordinues të strategjisë globale të dy diktaturave? Deliri i plotfuqishmërisë së Hitlerit që mendoi se në pak kohë do të asgjësonte, nëpërmjet forcës, kërkesat, gjithnjë në rritje, të Stalinit për pushtet në skakjerën botërore. Si drita e diellit është e qartë se nuk ishin motivet e idealevet apo të ideologjisë ato që përcaktuan ndarjen mes dy tiranëve, qenë çështje interesash e vlerësime të gabuara të forcave. Marredhëniet e ngushta mes dy tiranive ishin shprehje dhe rezultat i përkimit të interesave. Gjithshka tjetër, që propaganda e kohës motivonte, ishte një fletë fiku që shërbente për të mbuluar të vërtetën e për të trullosur dhjetra milionët që do të bëheshin mish për top. Kështu lufta për “ mbrojtjen e lirisë së popujve dhe idealeve të demokracisë” që, për më shumë se një gjysëm shekulli, bota komuniste e shpalosi pa prerë si motivin kryesor të sakrificave e të fitores mbi nazifashistët, ishte një mashtrim i përbindshëm në dritën e së vërtetës historike, të fakteve e dokumentave. Po ashtu ishte një tjetër mashtrim “ lufta kundër

200 200 komunizmit”, që propaganda nazifashiste e kishte vënë në qendrën e argumentave të saj për të justifikuar tragjedinë më të madhe të historisë së kontinentit. Në këtë kontekst mungese parimesh e idealesh dhe komunistët shqiptarë nuk mund të bënin përjashtim. Ata soditën të kënaqur frutet e bollëkut që solli Italia deri në vjeshtën e vitit 1941, ishin në letargji derisa Titoja, prokonsulli i Stalinit për Ballkanin, nëpërmjet të dërguarit të tij të posaçëm, Miladin Popoviçit, do t’ju kujtonte se kishte ardhur koha të organizoheshin e të luftonin mbasi “atdheu i socializmit” ishte në rrezik. E gjithë vepra e tyre konsistoi në zbatimin e urdhërave që sillnin nga shtabi qëndror i ushtrisë jugosllave Popoviçët, Mugoshët, Stojniçët, Tempot etj emisarë të druzhe Titos. Dëshmi e këtyre qëndrimeve janë themelimi i partisë komuniste në tri ditë mbas tre vite kundërshtish e mosmarrëveshjesh të grupeve komuniste, vënia në krye të saj e një personazhi të lakueshëm e të paaftë kur në orbitën e botkuptimit komunist shqiptar kishte personalitete të forta si Llazar Fundo, Zef Mala, Sejfulla Malëshova, Sadik Premtja etj., prishja e njëanëshme e marrëveshjes së Mukjes, asgjësimi gradual e sistematik i elementëve të shëndoshë e atdhetarë në gjirin e lëvizjes, thika e ngulur mbas shpine çështjes kombëtare nëpërmjet mungesës së këmbënguljes për thirrjen e referendumit për vetëvendosje në Kosovën e pasluftës, kompromiset e heshtjet kriminale në kurriz të mijra viktimave të vëllezërve të Kosovës. Po t’i shtojmë kësaj tablloje gjysëm shekulli terrori nën hijen e kultit të Stalinit, mungese lirie, varfërie skajore, prapambetje proverbiale, sakrificash pa fund për të ndërtuar bunkerë më duket se festat e nëndorit, duke përjashtuar ditën e ndritur të Pavarësisë, meritojnë të kthehen në ditë zie. NJË MALËSORE QË NDERON Nga Frank Shkreli Të hënën me 3 nëntor, Posta e Republikës së Kosovës njoftoi publikun se lëshoi në qarkullim një pullë postare, kushtuar "njërës prej luftëtareve më të shquara shqiptare" Tringë Smajles ose Tringës së Maleve. Në njoftim thuhet se Tringa ishte vajza e bajraktarit famëmadh Smajl Martini (Ivezaj) dhe jep një biografi të shkurtër të Tringës dhe familjes nga e cila ajo rrjedhë. Ajo u lind në vitin 1870, në Grudë, në periudhën e rëndësishme të përpjekjeve historike të shqiptarëve për të ruajtur trojet etnike në luftërat e tyre kundër turkut e kundër sllavit. Rrreziqe të mëdha po i kërcënoheshin Shqipërisë dhe shqiptarëve prej synimeve të të huajve ndaj trojeve shqiptare, në atë kohë. Posta e Republikës së Kosovës, në njoftimin e saj duke shkruar për familjen dhe meritat e Heroinës shqiptare të Maleve, shënon se në luftën për mbrojtjen e trojeve shqiptare, në vitin 1883, ranë heroikisht dy djemtë kreshnikë të Smajl Martinit, Zef e Gjon Smajli, duke e lënë ketë shtëpi fisnike pa asnjë djal. Është ky moment i hidhët i sakrificës në familjen e Smajl Martinit që e bën Tringën të bëjë betimin dhe të jepte fjalën se do të bëhej burrneshë -- trim e fisnik ashtu siç ishte edhe i ati i saj, i cili thuhet se qe rrëmbyer dhe fati i të cilit nuk dihet as sot. Në përputhje me këtë betim të saj, në vend të stolive të asaj kohe për vajzat, Tringa veshë "çakçirë e xhamadan, ngjeshë alltinë dhe rripin e fishekëve dhe në krah vendosë pushkën". Në lidhje me pjesëmarrjen e grave malësore --siç ishte Tringa -- në luftën për liri e pavarësi të kombit shqiptar fillim shekullin e kaluar, gazeta shqipe, "E Vërteta" që dilte në Stamboll, më 27 Mars, 1911, boton artikullin me titull, "Trimëresha gra malësore", marrë nga një gazetë turke e kohës dhe e cila vërteton pjesëmarrjen e grave të Malësisë së Mdhe në luftërat për çlirimin e trojeve shqiptare nga pushtuesit e huaj. "Pas lajmeve të veçanta që kemi, u vërtetua se midis kryengritsve malësorë gjënden edhe gra të armatosura si burrat dhe luftojnë me trimëri dhe inat më tepër se burrat, duke dëshiruar më mirë vdekjen se të këthyerit prapa", shkruante gazeta turke e cituar nga gazeta shqipe “E Vërteta”. Një prej këtyre grave kryengritëse malësore të cilën Posta e Republikës së Kosovës e nderoi me një pullë postare ishte edhe Tringë Smajlja e cila pas rënjes së dy vëllëzrve të saj Zefit dhe Gjonit dhe zhdukjes së babait të tyre Smajl Martinit -- varri i të cilit nuk u gjet kurrë -- vendosi të zënte vendin e tyre jo vetëm në frontin e luftës por edhe në log të kuvendit. Thuhet se në vend të babait Smajl Martinit, i cili kishte marrë pjesë në Lidhjen e Prizrenit, thuhet se ajo i bashkohet grupit të atdhetarëve malësorë në përpilimin e Memorandumit të Gërçës, ose të Librit të Kuq, ku përcaktoheshin 12 pikat kryesore të kërkesave të shqiptarëve. Prania e Ismail Qemalit dhe Luigj Gurakuqit në atë kohë në Malësi, i jepte kryengritjes se malësorve një karakter dhe mbështetjeje mbarë kombëtare. Malësorët dhe malësoret e fillim shekullit të kaluar, përfshirë edhe Tringë Smajlen, me qëndresën dhe luftën e tyre në mbrojtje të trojeve të veta, ishin bartës të aspiratave të mbarë kombit shqiptar për liri dhe pavarësi, ndërkohë që shumë prej tyre vdiqën duke vendosur flamurin e kombit shqiptar në maje të Deçiqit më 24 mars, 1911. Këtë gjë, siç duket e kishin të qartë edhe më mendjendritur e kombit shqiptar të asaj kohe, me praninë e tyre atje. Tringa, dallohej si e urtë e trimëreshë sa që me veprat e saja kishte frymëzuar edhe Poetin Kombëtar At Gjergj Fishtën i cili në veprën e tij "Lahuta e Malëcisë" ia dedikon asaj “Kangën e Njëzetedytë", të titulluar thjeshtë, "TRINGA". Poeti kombëtar tregon për "vashën" e quajtur Tringë, e cila jetën dhe rininë ie saj ia kushton vëllait të saj të plagosur në luftë me "shkje". Tringë Smajlja në një pullë postare të Kosovës Kujdeset për të, por më në fund i vëllai vdes nga plagët. Tringa mbetet vetëm, ndërsa armiku i afrohet tek dera, ajo megjithëse e tronditur nga vdekja e vëllait, çohet e merr armën, ndërkohë që "një çetë shkjeshë" përpiqet ta kapin në dorë. Por ajo, sipas portretit që i bën poeti kombëtar, Tringa drejton pushkën për të sulmuar armikun dhe i këndon kësaj heroine: "Hiqi gisht he, bujareshë! Se njëmend kenke nji bi prej fisit! Bjeri Shkjaut, bre sokoleshë, Mu në parzme për mjedisit! E t'a ndjejë Knjazi n' Cetinë Se edhe n’i qitët Shqyptarët ai fare, Pasha Zotin në Shqypni s'hinë, Der të jetë gjallë ndoi bi shqyptare, Që për erz e Besë e Atdhe Këto edhe vdesin si me le. Edhe dielli dheut i ra, Gjallë por Tringa Shkjaut n'dorë s'ra!

201 201 Për veprimtaritë dhe luftërat patriotike të malësorve për liri e pavarësi të popullit shqiptar, ndër të tjerë, ka shkruar edhe nglezja Edith Durham e cila ka jetuar me familjet e kryengritsve malësorë shpesh të fshehur nepër shpella. Edhe veprimtaria e Heroines së Maleve, Tringë Smajles kishte marrë dhenë, falë korrespondentëve të disa gazetave të huaja të kohës, përfshirë edhe gazetën amerikane Nju Jork Tajms që e kishte cilësuar Tringën malësore si "Joan of Arc e Shqipërisë", duke e krahasuar atë me vajzën fshatare franceze e cila sipas gojëdhënës ishte caktuar nga Perëndia për të udhëhequr Francën drejtë fitores në luftën e gjatë të atij vendis me Anglinë në mes të viteve 1400, dhe e cila sot e kësaj dite konsiderohet si simbol i qëndrueshëm i bashkimit dhe nacionalizmit francez. Gazeta Nju Jork Tajms, në korrespeondencën e saj të 9 majit, 1911 nga Cetina, e përshkruan Tringë Smajl Martini Ivezaj, si njërën prej legjendave të Ballkanit dhe heroinave luftëtare më të guximshme në historinë e rajonit, duke shkruar se "Ajo zuri menjëherë vendin e babait të saj dhe udhëhoqi fisin e Martinajve në fitoren kundër Turqve." Gazeta Nju Jork Tajms e përshkruan këtë "Joan of Arc" të re e cila ende nuk i kishte 22 vjetë, si të "gjatë, të bukur, dhe si një vajzë të re të zhvilluar mirë". Të gjitha femërat shqiptare janë trimëresha, shkruante gazeta amerikane mbi Tringën dhe se ç'prej moshes së re ato mësohen të përdorin armët. E vërtetë se Tringa e Maleve ishte trimëreshë dhe e bukur, siç e përshkruan Nju Jork Tajms, por ajo ishte më shumë se aq. Ajo e dinte se trimëria është e nevojshme e dinte se trimëria në vetvete nuk mjafton për t'i sjellur kombit dobi dhe një të ardhme të lumtur afatgjatë. Thuhet se kjo kjo atdhetare, përveç flijimit personal dhe familjar në altarin e Atdheut, Tringë Smajlja që ndryshe njihet edhe si Tringa e Grudës dhe Tringa e Maleve, shkriu tërë pasurinë familjare për të hapur shkolla në gjuhën shqipe në Malësi. Mirënjohje Postës së Republikës së Kosovës për vendimin e saj për të përjetësuar me pullë postare Heroinën shqiptare Tringë Smajlja, sepse njeh me këtë nismë veprën dhe sakrificën që është përjetësuar dhe vlerësuar atëherë dhe sot nga të huajt dhe nga historia. Në shkrimin mbi Tringën, para më shumë se 100-vjetësh, gazeta Nju Jork Tajms i përshkruan Shqiptarët si "Racën më të mirë në Europë. Gratë e tyre janë shumë të bukura... t'i shikosh duke ecur është një kënaqësi...u kënaqa për së tepërmi kur i pashë për herë të parë Shqiptarët duke ecur. Ata janë të hijshëm, elegantë dhe të fuqishëm, “shkruan korrespeondenti. Ata janë një racë e mirë dhe të talentuar. Ata janë raca më e mirë si nga pikëpamja fizike ashtu dhe intelektuale në Ballkan”. Artikulli vazhdon duke nënvijuar se po të shkosh në Konstantinojë, atje do të zbuloni se ndër burrat më të mirë -- jo vetëm në radhë të ushtarëve por edhe në radhët e burrave të shtetit -- janë shqiptarët. Njëkohsisht, gazeta Nju Jork, para më shumë se 100- vitesh, fatkeqsisht raporton edhe se “E meta e shqiptarëve për arsye të shkallës së qytetërimit që gëzojnë tani, është se ata nuk e kanë idenë e një shteti. Klani është organizimi i tyre më i lartë dhe e kanë të vështirë të shohin rëndësinë e kombinimit të interesave të klanit me interesat e krijimit të shtetit. Por kjo të ndodhë me kohë” shprehë shpresën gazeta Nju Jork Tajms në artikullin e shkruar më 1911. Kam drojë se i njëjti korrespondent i huaj, po të vizitonte trojet shqiptare sot, do të vinte re patjetër shumë përparime: do të shikonte dy shtete shqiptare, përparime në shumë fushë, por ama do të vinte re -- siç ka venë re më se 100 vite më parë –se interesat e klasës politike të shqiptarve sot, ndonëse nuk janë të bazuara në nivel klanesh fisnore si atëherë, por do të arrinte në përfundimin se interesat janë në bazë të klaneve politike, pasi duke se shqiptarët edhe sot sikurë e kanë të vështirë të vendosin interesat kombëtare mbi interesat e klaneve politike. Por, shpresojmë që siç ka thënë e dhe Nju Jork Tajms 100- e ca vite më parë, se kjo do të ndodhë me kohë, por kur? Liria që gëzon sot kombi shqiptar ka kushtuar gjak e sakrifica, mund e djerës, vuajtje e mjerime të shumë brezave. Shembulli i sakrificës së Tringës së Maleve dhe familjes së saj -- si dhe i mijërave familjeve të tjera shqiptare gjatë shekujsh, anë e mbanë trojeve shqiptare -- duhet të shërbejë si simbol i përpjekjeve që edhe sot me urtësi dhe me atdhedashuri, kombi shqiptar të sigurojë vendin dhe emërin e ndershëm në radhë të kombeve të tjera europiane, duke hequr dorë nga interesat e ngushta klanore të partive dhe t’i përveshen interesit të kombit, duke ndërtuar shtetin funksional dhe juridik. Ky do të ishte justifikimi më i mirë dhe më atdhetar për të kujtuar meritat, sakrificat dhe trimërinë e Tringës së Maleve dhe malësorve trima. Në këtë mënyrë, bota do t’i konsideronte shqiptarët, jo vetëm si "raca më e mirë, më e pashme dhe më e talentuara në Europë", por edhe si një racë me ndërgjegje dhe vetdije kombëtare që nderon e respekton lirinë e vet dhe të fisit, për të cilën luftoi Tringa e Maleve. GJENERAL PRENK PERVIZI Komandant і ushtrisë Kombëtare shqiptare PRENK PERVIZI DHE KONFERENCA E BUJANIT Nga H. K. (Jepet si njoftim e dokument і fundit hisdtorik që nxierrë në dritë figurën e rolin e Prenk Pervizit , si ushtarak e atdhetar i kushtuar çeshtjës kombëtare. ) Nisur nga nje emision per Konferencen e Bujanit...., tani, nga pasardhesit e komunisteve, vetem sa kane toleruar te permendin per hire te fakteve historike te pamohueshme..., edhe figurat me kombetare shqiptare qe baballaret e tyre te zinj i perndoqen ne menyren me te eger. Nder to u permend dhe Prenk Pervizi, komandanti i Gardes Kombëtare qe nuk lejoji asnje kembe serbo-sllavi te hyje ne territorin e Shqiperise qe perfshinte ne ate kohe dhe Krahinen me Kombetare Shqiptare, Kosoven Heroike. Histioriani i njohur Romeo Gurakuq shprehet : Duhet të dimë kontekstin gjeopolitik të rrethanave në Shqipërinë veriore dhe në Kosovë. Bëhet fjalë për një ndryshim, kur Gjermania fashiste pushtoi Jugosllavinë. Pas pushtimit të Jugosllavisë në 1941 ndodhi procesi i bashkimit të pjesës më të madhe të Kosovës me shtetin shqiptarë. Gjithë pjesa e Kosovës deri afër Mitrovicës kanë qënë të inkluduara në Shqipërinë e asaj kohe. Për mbrojtjen e kufirit në pjesën veriore ka operuar garda shqiptare e Kosovës. Së dyti, është krijuar një komitet për mbrojtjen e Kosovës, i perbërë nga 3 personalitete shumë të rëndësishme Fërhat Draga, Bedri Pejani, Iliaz Agushi, normalisht bëhet fjalë për personazhe që kanë qënë në bashkëpunim me pushtetin e Tiranës. Gjithë kjo rrethanë e bashkimit pas një periudhe të vështirë që ka kaluar Kosova, e cila për një periudhë gati 30 vjeçare, ka kaluar një periudhë shumë të vështirë nën pushtetin serb.

202 202 Vrasje masive të popullsisë civile, deportime të popullsisë. Ky bashkim i ndodhur në rrethana krejt të pazakonta dhe të pangjashme, do ta quaja edhe të padëshirueshme për perspektivën e Shqipërisë së bashkuar në aleancë me perëndimin, ndodhi papritmas. Ndërsa, populli i Kosovës këtë bashkim e ka përjetuar jashtëzakonisht mirë, mjafton që periudha e genocidit përfundoi. Kjo gjë ndikoi për një qëndrim më nacionalist, bëhet fjalë për krijimin e disa institucioneve nën qeverinë e Tiranës, të cilat kanë qënë në mbrojtje të kufirit verior. Falë gardës kombëtare, drejtuar nga Prenk Pervizi nuk është futur këmbë ushtari te ushtrisë NÇl serbe-jugosllave në pjesën veriore të Shqipërisë dhe në Kosovë. Kulla e Sali Manit në Bujan ku u mbajtë mbledhja Në të njëjtën kohë kanë operuar edhe partizanët kosovarë, por influenca e tyre në bazë të dokumentacionit rezulton se ka qenë minimale. Bujani është zgjedhur sepse në Qafë Prush nuk ka pasur kufij. Shqipëria dhe pjesa Gjakovës kanë qenë një deri në Mitrovicë. Kjo ka qenë një hapësirë që ka qenë më e lirë edhe në aspektin e operimit. Në rrethanat kur midis partisë komuniste shqiptare dhe partisë komuniste jugosllave ka ekzistuar një raport shumë i afërt janë marrë vesh dy partitë që kjo ndjenjë antiserbe që ishte mjaft e zhvilluar në popullin e Kosovës dhe kundra komunistëve serbë do të duhej të eleminohej në rrethanat e një zgjidhjeje të pas Luftës së Dytë Botërore midis dy popujve. Ky ka qenë perceptimi që kanë pasur dy partitë komuniste në Shqipëri dhe Jugosllavi. Kështu është menduar për të ulur ndjenjat antiserbe, takimi të bëhej këtu. Konferenca e Bujanit si ajo e Mukjës, përbënin përpjekejn e e bashkimit të forcave politike shqiptare të çdo rryme, për të krijuar një front të përbashkët të përmasave kombëtare. Si Mukja ashtu dhe Bujani u tradhëtuan nga komunistët që donin të ndiqnin rrugën e pansllavizmit ku ishin përfshirë e përlye i këmbë e kokë. Faksimil i dokumenti me nënshkrimet e pjesmarrësve në konferencën e Bujanit Luftëtarë kosovarë në marshim Foto historike Marshimi tragjik i mija burrave kosovarë drejt Tivarit, me përgjegjësі të plotë e të rëndë të qeverisë shqiptare dhe të vetë diktatorit Enver Hoxha, me dijeni dhe pëlqim të të cilit u bë ky shtegtim drej vdekjës nga Kosova në Tivar, ku do të kryhej dhe u krye ajo masakër monstruoze. Të shoqëruar nga roje partizan të armatosuran provë e implikimit të qeverisë komuniste shqiptare. Pse mos të përgjigje komunistët shqiptarë për krimet që kane bërë edhe mbi vëllezërit e tyre kosovarë ?

203 203 Nga ky numer nis tregimi і jeteshkrimit sipas kujtimëve të Gjeneral Prenk Pervizit Botuar nga “Dorian” , Bruksel 2014 “- Miku dhe mbrojtësi ynë, Gjeneral Prenk Pervizi luejti një rol të randësishëm në revolucionin e 1924-ës. Me Muharrem Bajraktarin, Fiqri Dinen dhe Hysni Dema, formuen « quadrumviratin » me anë të cilit regjimi i mbretnisë u vendos...” JU LIAN AMERY (The Sons of the Eagle) Pse shkruhët ky libër Patjetër se vjen pyetja, pse shkruhet ky libër. Pse me kaq vonesë, për një figurë ushtarake e patriote të njohun e të përmendun të botës shqiptare. Një pikëçuditëse për historianët e indotrinuem ose klanizuem që nuk e kanë përfshi në faqet e librave te tyne. Pra ka një arësye, dhe kjo asht ajo që lidhet me pushtimin italian dhe me diktaturën komuniste. Një gjysmë shekulli, ku emni i Prenk Pervizit nuk mund të përmendej dhe jo ma të përfshihej ne shkrime. Nga ana tjetër ne, bijt e tij, ishim të mbyllun në burgjet e kampet e internimit, ku luftonim për vetë ekzistencën tonë. Në ato kushte nuk kishim as ma të voglën mundësi për të radhitë përshkrimin e jetës tij, përmes kujtimeve që ai vetë na kishte lanë me gojë sepse çdo dokument i shruem prej dorës tij e te tjerë kishin përfundue ne flakënn që partizanët “çlirimtarë” u kishin kallë shtëpive tona në Laç e Sluraj. Kujtime të përforcueme prej njerëzve që e kishin njohun dhe shërbye nën urdhnat e tij. Pesë dekada heshtje grumbulluen mbi të pluhunin e harresës, që ne tashti kërkojmë ta shkundim pas kaq vitesh. Diktatura komuniste kundretj figurave të tilla, pavarësisht se ajo i njihte shumë mirë, ndoqi politikën e heshtjës, mohimit e harresës. Kjo gjeti zbatim të mirëfilltë tek akademia e shkencave dhe historianet e saj. Ata e përmbysën dhe fallsifikuen historinë e Shqipnisë me gjithë protagonistët e saj. Përsonalitete ushtarake dhe të shoqërisë civile, që kishin dhanë kontribut të çmueshëm në krijimin e forcimin e shtetit shqiptar, të parin në historinë tonë, t’Evropës e të botës. Kështu unë i nënshkruemi, bir i tij ma i vogël, që i mbijetova mrekullishst përsekutimit komunist, u gjeta para problemit për ta ringjallë figurën e tij, përmes kujtimeve që ai vetë na kishte trasmetue. Të cilëve u bashkangjitën ato personale të miat, të vllazënve, të gyshës e nanës, dhe të atyne qe e njohën nga afër. Jo vetëm për me e ia ba të njohun publikut shqiptar, por që ta njihnim prindin tonë edhe neve vetë, njerëzit e tij, në përmasën sa ma të vërtetë, si në jetën familjare ashtu dhe në atë të detyrave si bashkëshoqnues i historisë shqiptare. Për historianët nuk mërzitemi fort se ç’bajnë, ajo asht puna dhe ndera e tyne. Po qenë të ndërgjegjshëm do ta shkruejnë historinë drejt, ndryshe do të vazhdojnë havazin e tyne të fallsifikatorëve duke marrë mbi vete vulën e turpit. Themi se ky liber po shkruhet sipas kujtimeve për një arësye logjike. Të gjithë dokumentët që i përkisnin atij, dhe familjës e fisit, krahinës sonë si dhe Shqipnisë, siç e thamë ma sipër, u dogjën dhe u shkrumuen nga zjarri i hordhive barbare të shekullit njezet që ishin brigatat komuniste shqiptarë. Ky asgjësim nuk mjaftoi me kaq, sepse edhe ma vonë, pas vdekjës tij, në mërgim, disa shqiptarë të pa ndërgjegje dhe pa principe humane, njerëz të këqij e pa burrni, deri dhe agjentë të regjimit komunist, vunë dorë mbi dokumentët e tij duke i zhdukë, pa i dhanë llogari askujt. Kjo e fundit ishte si një goditje e dytë vdekje, sepse kërkonte të zhdukte edhe atë çka kishte shpëtue prej komunistëve, varrrmihësve të kombit shqiptar. Nuk mjaftonte kaq. Zhdukët dosja e tij nga arkiva e Krujës, që mbulonte dhe Kurbinin, për të cilën nuk asht dhanë as jepet asnjë shpjegim. Pse e për ç’far interesi e ç’far qëllimi ?

204 204 Sidoqoftë pas shëmbjës së diktaturës, nisi të kujtohet e të dali në pah figura e tij, ku luejtën rol gazetarë të ndryshëm, dhe persona që ia kishin dëgjue historinë prej baballarëve të tyne dhe njerëzve që kishin shërbye nën urdhnat e tij. Filloi të dalë edhe ndonjë dokument (me pikatore) nga arkiva e shtetit. Kjo nuk ishte tjetër veçse një ringjallje e kësaj figure ushtarake e patriote, që bashkë me kolegë e patriotë të tjerë kontribuen në historinë e Shqipnisë. Një oficer pedagog ne Akademinë e Mbrojtjës, i ndjeri N/Kolonel Dr. Pjetër Hidri, i kushtoi një monografi që u botue më 2002 e që u mirëprit, sepse nxori në dritë një figurë të naltë ushtarake që ishte lanë në hije, thuej në errësinë. Të gjithë këto fakte më frymëzuen për të shkrue për të si bir i tij. Vendosa të radhis kujtimet e mia vetjake, te familjarëve e njerëzve të tjerë, ashtu siç ishte zhvillue jeta e t’im etit bashkë me detyrat në shërbim të Atdheut. Ku randesi kryesore kanë kujtimet që ai na ka lanë, tue na i tregue fill e për pè mbas djegiës së shpive, ku ishte zhdukë çdo gjurmë dokumentare. Libri ndjek një stil tregimtar të lirë e të rrjedhshëm pa ngarkesa të tepërta. Aty përcaktohën mirëfilltas ngjarjët e ndryshme siç janë zhvillue faktikisht dhe jo siç janë paraqitun me hamendje e duke nenvleftësue e anashkalue personazhet kryesor të përfshimë në ato ngjarje. Fallsifikime shumë të neveritshëm. Të vjen keq kur në këtë mes janë përfshi edhe disa figura të njohuna të cilat kanë abuzue nga emni e pozitat që kanë pasë, tue trillue haptasi ngjarje të paqena e tue ia mbështet ato të qënat tjetërkujt. Në këtë libër kujdesi kryesor ka qenë me nxierrë në dritë personalitetin dhe karakterin e prindit tim. Përgatitjën e lartë ushtarake, ndër shkollat ma prestigjose t’Evropës. Kushtimin e tij ndaj Atdheut e Kombit shqiptar duke krye me nder e sukses detyrat që iu ngarkuen e që mori përsipër vetë. Kundërvenja faktike ndaj pushtuesit të huej fashist, duke mos e lejue ushtrinë shqiptare të luftojë krah asaj italiane, në asnjë rast, as kundër popullit të vet as kundër fqinjëve kufitarë. Me randësi asht përkujdesi i tij ndaj çeshtjes kombetare per te mbrojtë kufijt etnikë në Kosovë, dhe kundërvenja e vendosun ndaj sllavo-komunistëve që morën pushtetin dhe tradhëtuen Kosovën duke i masakrue patriotët kosovarë dhe intelektualët e burrat e shtetit, elitën e intelektualizmit e të atdhetarizmit shqiptar. Vlen të theksohet se një dokument me vlerë asht dhe nje interviste qe ai kishte dhane ne Bruksel të Belgjikës më 1974 gazetarit kosovar, Hajrush Haliti-Akturk, që përputhet ne vijën kryesore të përmbajtjës së këtij libri, në vështrimin e fakteve historike të përjetuem prej tij. Ky dokument u ba i mundun të njihet kur dolëm në Belgjikë dhe u takuem me gazetarin që përmendëm, i cili atë intervistë e kishte botue ne gazetën “Zeri” të Prishtinës, më 1995 pas shembjës së komunizmit. Ma përpara një gja e tillë ishte e pamundshme., edhe për faktin se në diasporën e belgjikës nuk ishte zhvillue asnjë lloj shtypi sado i thjeshtë. E gjithë kjo e perciellun me një emocion të papërmbajtun, në kujtimin e një prindi që përveç detyrave te nalta në dobi t’atdheut, tregonte një përkujdes të madh për ne bijt e tij. Të edukohëshim e studionim në shkollat ma të mira t’Evropës, për t’i sherbye denjësiht athdeut. Si njeri i dashtun për familjën : ndaj nanës burrneshë që e rriti, si jetim të një prindi trim e luftëtar i lirisë ; ndaj grues besnike e të vendosun me perballue jetën me të mirat e të këqiat si grue e vërtetë shqiptare. Ndaj t’afërmve e besnikëve, që i ndejtën gjithmonë pranë, në çdo situatë të vështirë dhe qe nuk nguruen të sakrifikohën për të. Qendrimin burrnor ndaj miqve e kolegëve të tij, po aq patriotë e figura shoqnuese të historisë shqiptare. I gjithë ky emocion e mallëngjim, bashkë me rrjedhën e jetës tij, gjetën përmbledhje pas 45 vjet para varrit tij të vetmuem e t’harruem. Ne, t’afërmit e të dashtunit e tij patëm mundësi me vendosë një tufë lulësh të freskëta, pas një gjysmë shekulli tepër të gjatë vuejtjìsh dhe izolimi nga bota e lirë. Ai u detyrue me braktisë atdheun e me gjetë shpëtim në dhè të huej, me brengën e madhe që po vdiste larg trojëve të shejta t’atdheut të cilit i kishte kushtue gjithë jetën dhe energjitë e aftësitë e tij duke i shërbye me përkushtim e besniikëri të madhe. Ky i gjithë shtjellimi i këtij libri për me kujtue një prind shëmbullor e për me vleresue një figure ushtarake e patriotike mjaft të randësishme të botës shqiptare. Lek Pervizi Bruksel 10 Qërshor 2014 FALENDERIM Falenderojmë miq e dashamirë për fotografitë që shoqërojnë librin. Tue ditë se me djegien e konfiskimin e shtëpive tona na u zhdukën bashkë me dokumente e dorëshkrime, gjithë koleksioni historik i fotografive nga jeta e tij shkollore në Shkodër dhe Vienë t’Austrisë deri te veprimtaria gjatë vitëve nga 1918 deri 1944, si dhe albumet nga misioni në Abisini dhe Manovrat e Mëdha të shoqnueme me shënimet e tij. Një falendërim i posaçëm i shkon të ndjerit Kolonel britanik David Smiley, që sa mori vesh ardhjen tonë në Belgjikë na dërgoi fotografitë e prindit nga jeta e malit me misionin anglez më 1944. Vazhdon)

205 205 PASOJAT E “ÇLIRIMIT”

206 206 Barrakat e të internuarve të Savres Vjaza të internuara të dalur nga kampi Tepelens ne punet bujqesore ne 13 kampet-sektorë të Fermës 29 Nëntori të Lushnjës, nga 1954 në 1

207 207 ******************************** Një populi që harron e mohon të kaluemën e tij qoftë të lavdishme, ashtu dhe te hidhur, nuk mundet kurrë me ndërtue nji t'ardhme të begatshme, as mundet të zhvillojë nji kulturë të shëndoshë, e ndoshta rrezikon të shuhët fare. Revista Kuq e Zi ndjek pikërisht këtë vijë e këto kritere, duke i vu randësi së kaluemës, qoftë nga ana historike, po ashtu nga ana kulturore, shoqnore, humanitare, politike, të përmasave kombëtare. Ajo ka për qëllim të paraqesë ngjarjet ashtu siç janë, t'i rivlerësojë ato që u shtrembnuen e fallsifikuen nga pikëpamja historike, nga akademikët e historianët e indoktrinuem me idelogji marksiste. Kulturës i kushton vëmendje të posaçme, për ta rikthye në vlerat e veta të vërteta, duke ditun se diktatura komuniste, gjatë nji gjysmë shekulli, i imponoi vendit e kombit nji kulturë të huej që i kishte rrajët te "realizmi socialist” i servirun nga stalinizmi që e dëmtoi randë gjithë kulturën shqiptare, së cilës ia eliminoi intelektualët ma të shquem, me anë të krimit e të terrorit të pashembëllt. Kjo nuk duhet harrue kurrë ! ***************************************

208 208 PULLA TE 25 VJETORIT TE PAVARESISE 1912- 1935 Gëzuar Festën e 28 Nëntorit 2014

209 209 .