Redakcja • Editorial Board Marek Derwich (Wrocław, redaktor naczelny • Editor in Chief ), Ludovic Viallet (Clermont-Ferrand, zastępca redaktora naczelnego • Deputy Editor), Marek L. Wójcik (Wrocław, sekretarz • Secretary), Ołeh Duch (Lviv), Marie-Élisabeth Henneau (Liège, redaktor językowy tekstów francuskich • Language Editor of French Texts), Pavel Kral (Brno), Szymon Paleczek (Wrocław, redaktor językowy tekstów angielskich • Language Editor of English Texts), Joanna Pietrzak-Thébault (Warszawa), Zoia Smyk (Wrocław, redaktor językowy • Language Editor) Rada Naukowa • Scientiic Council Marie-Madeleine de Cevins (Rennes), Artūras Grickevičius (Vilnius), Krzysztof Kaczmarek (Poznań), Arkadij Komissarienko (Moscow), Fiorenzo Landi (Bologna), József Laszlovszky (Budapest), Jean-Marie Le Gall (Paris), Gert Melville (Dresden), Javier Antón Pelayo (Barcelona), Richard Sharpe (Oxford), Petr Sommer (Praha) Recenzenci tekstów publikowanych w tym tomie • Reviewers of the texts published in this volume Józef Baniak (Poznań), Antoni Barciak (Katowice), Tomasz Ciesielski (Opole), Kazimierz Dola (Opole), Czesław Grajewski (Warszawa), Janusz Gruchała (Kraków), Piotr Guzowski (Białystok), Włodzimierz Kaczorowski (Opole), Janusz Królikowski (Tarnów), Mieczysław Mejor (Warszawa), Agata Mirek (Lublin), Dariusz Nawrot (Katowice), Eugeniusz Niebelski (Lublin), Piotr Oliński (Toruń), Maria Pidłypczak-Majerowicz (Kraków), Remigiusz Pośpiech (Wrocław), Roland Prejs (Lublin), Marian Radwan (Lublin), Urszula Sowina (Warszawa), Grzegorz Strauchold (Wrocław), Wojciech Strzyżewski (Zielona Góra), Marek J. Szczepański (Katowice), Stanisław Wiech (Kielce), Rafał Witkowski (Poznań), Wanda Wojtkiewicz-Rok (Wrocław), Filip Wolański (Wrocław), Wojciech Zawadzki (Warszawa) VOL. 3 2013 Wrocław 2013  Hereditas Monasteriorum półrocznik wydawany przez Pracownię Badań half-yearbook published by Laboratoire de Recherches nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Kościelnych sur l’Histoire des Congrégations et Ordres Religieux (LARHCOR) w Instytucie Historycznym Uniwersytetu (LARHCOR) in Institute of History at University of Wrocławskiego. Wrocław. Publikacja tekstów oznaczonych asteryskiem (*), przy- Publication of texts marked with an asterisk (*), pre- gotowanych w ramach projektu Dziedzictwo kulturo- pared within the project Cultural heritage of dissolved we po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej monasteries on the territory of former Poland and in Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, zna- Silesia in 18th and 19th c.: fate, signiicance, catalogu- czenie, inwentaryzacja, została sinansowana w ramach ing, was inanced by the Ministry of Science and programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod Higher Education under the name of the “National nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” Programme for the Development of Humanities” in w latach 2012–2016. the years 2012–2016. Adres Redakcji • Editorial Oice ul. Szewska 49, 50-139 Wrocław, Poland hereditas.redakcja@gmail.com www.hm.kasaty.pl Otwarty dostęp • Open access: www.hm.kasaty.pl Teksty publikowane w „Hereditas Monasteriorum” są Texts published in “Hereditas Monasteriorum” are recenzowane. reviewed. Czasopismo „Hereditas Monasteriorum” jest stresz- „Hereditas Monasteriorum” Journal is abstracted and czane i indeksowane w następujących bazach: indexed in the following databases: The Central and Eastern European Online Library (www.ceeol.com), The Central European Journal of Social Sciences and Humanities (www.cejs.icm.edu.pl), Bazhum. Baza Czasopism Humanistycznych i Społecznych / Bazhum. Database of Humanities and Social Sciences Journals (www.bazhum.icm.edu.pl) Deklaracja o wersji pierwotnej: Declaration on the original version: W związku z równoległym publikowaniem czasopisma Because journal is published simultaneously in both w wersji papierowej i elektronicznej Redakcja informuje, print and online versions, the Editorial Board informs że wersją pierwotną Hereditas Monasteriorum jest that the original version of Hereditas Monasteriorum wersja drukowana. is the paper version. Projekt okładki • Cover design Andrzej Sznejweis Layout Marek J. Battek, Andrzej Sznejweis Redakcja i korekta • Technical editing and proofreading Maria Derwich Tłumaczenie • Translation Anna Kijak, Paulina Parkitna, Tomasz Puzik, Marek L. Wójcik Skład • Typesetting Silesia, Wydawnictwo i usługi, Marek J. Battek Druk i oprawa • Printing and binding Drukarnia SOWA – Druk na życzenie, www.sowadruk.pl, tel. +48-22-431- 81-40 ISSN 2299-5609 (print), 2299-9078 (online) © Pracownia Badań nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Kościelnych (LARHCOR) w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego Oddano do druku • Put into print 31 XII 2013 r. Nakład 200 egzemplarzy • Number of copies 200  Hereditas Monasteriorum, vol. 3 Spis treści • Contents Od Redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 From Editorial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Podstawy gospodarcze funkcjonowania klasztorów mendykanckich w Europie Środkowej (ok. 1220–ok. 1550) W stronę inwentarza źródeł pisanych Ludovic Viallet Introduction. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Christian-Frederik Felskau Economy-Related Written Sources of the Franciscans (and partially of the Poor Clares’) in Bohemia and Moravia, ca. 1230 – ca. 1450 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Źródła pisane dotyczące ekonomii franciszkanów (a także klarysek) w Czechach i na Morawach w latach około 1230 – około 1450 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Rafał kubicki Sources for the history of mendicant economy in Royal Prussia from the 15th till the beginning of the 16th century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Źródła do dziejów ekonomii żebraczej w Prusach Królewskich w XV i początkach XVI w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Gergely kiss Les chartes de fondation des couvents mendiants en Hongroi médiévale avec clauses de dotation et les chartes de donation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Dokumenty fundacyjne klasztorów mendykanckich na Węgrzech z klauzulami dotyczącymi uposażenia oraz dotyczące nadań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Charters of foundation of of mendicant convents in Hungary with endowment clauses and charters of donation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Beatrix F. Romhányi Les sources comptables, documents de gestion et d’administration des couvents mendiants en Hongrie médiévale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Źródła rachunkowe dokumentujące zarządzanie i administrację mendykanckimi domami zakonnymi w średniowiecznych Węgrzech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Accounting sources as documents of management and administration of mendicant friaries in medieval Hungary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Carmen FloRea Beyond the Late Medieval Economy of Salvation: the Material Running of the Transylvanian Mendicant Convents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Późnośredniowieczna ekonomia zbawienia: zarząd gospodarką w siedmiogrodzkich klasztorach mendykanckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108  6 Spis treści Mária lupescu makó Poverty or Not? Economic Aspects of the Mendicant Friaries in Medieval Transylvania . . . . . . . . 111 Ubóstwo czy dostatek? Ekonomiczne aspekty działalności klasztorów mendykanckich w średniowiecznym Siedmiogrodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Marie-Madeleine de ceVins Conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 ROZPRAWY • DISSERTATIONS Patrycja GąsioRowska Samowole i swawole żołnierzy frejkompanii Franciszka Teodora Denhofa w dobrach klarysek krakowskich pod koniec XVII w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Acts of lawlessness among the soldiers of Franciszek Teodor Denhof’s free company (frejkompania) in the esta- tes belonging to the Cracow-based sisters of Saint Claire at the end of the 17th century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Marcin Jewdokimow, Barbara MaRkowska Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 The place of the Wąchock monastery in the local collective memory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 MATERIAŁY • MATERIALS Janina dzik Dwa nieznane obrazy oraz widok Lwowa z biblioteki klasztoru franciszkanów reformatów przy kościele św. Antoniego Padewskiego w Przemyślu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Two unknown Marian images and a view of Lviv from the library of the Reformed Franciscan monastery at the Church of St. Anthony of Padua in Przemyśl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 Karol Maciejko Nieznane malowidło z 1805 r. pochodzące ze skasowanego klasztoru bernardynów w Barczewie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Unknown painting dating back to 1805 from the dissolved Franciscan monastery in Barczewo. . . . . . . . . . . . 205 Urszula bończuk-dawidziuk Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 The contents of the Büsching Papers from 1810-1812 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Dorota Matyaszczyk Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r. do Teoila Wolickiego, arcybiskupa archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej, i jego konsekwencje* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 Fr Jan Kompałła’s 1828 memorial concerning monasteries to Teoil Wolicki, archbishop of the Gniezno and Poznań archdiocese, and its consequences. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Czesław Hadamik Drugi etap badań archeologicznych w obrębie pobenedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łyścu w 2013 r.: wirydarz wschodni. Wstępne wnioski i interpretacje . . . . . . . . . . . . . . 289 The second stage of archaeological works in the former Benedictine Abbey of the Holy Cross on Łysiec (Bald Mountain) in 2013. Preliminary conclusions and interpretations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Contents 7 EDYCJE ŹRÓDŁOWE • SOURCE EDITIONS Konrad MoRawski Wykaz przedmiotów z kościoła jezuitów w Połocku przetransportowanych w 1843 r. na zamek warszawski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Inventory of objects from the Jesuit church in Połock transported to the Warsaw castle in 1843 . . . . . . . . . . . . 311 Dorota Matyaszczyk Dekret króla Fryderyka Wilhelma II w sprawie zakonów mendykanckich na terenie Prus Południowych wydany 8 XI 1797 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 King Frederick William II’s decree concerning mendicant orders in South Prussia issued on 8 November 1797 320 Małgorzata Kośka Rys historyczny supresji niektórych Instytutów Duchownych w Królestwie Polskim [w] r. 1819 wykonanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 Historical outline of the suppression of certain Religious Institutes in the Kingdom of Poland carried out [in] 1819 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 ARTYKUŁY RECENZYJNE I RECENZJE • REVIEW ARTICLES AND REVIEWS Marek Robert GóRniak (red.), Zakony i zgromadzenia zakonne na ziemi głogowskiej. Materiały z cyklu konferencji popularno-naukowych „Z dziejów Kościoła katolickiego na ziemi głogowskiej” zorganizowanych przez Towarzystwo Ziemi Głogowskiej oraz Klub Inteligencji Katolickiej w Głogowie w latach 2005–2008 (Biblioteka Encyklopedii Ziemi Głogowskiej, 69) • Mateusz GiGoń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 daRiusz Galewski, anna jezieRska (red.), Silesia Jesuitica. Kultura i sztuka zakonu jezuitów na Śląsku i w hrabstwie kłodzkim 1580–1776. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej przez Oddział Wrocławski Stowarzyszenia Historyków Sztuki • Katarzyna BRzezina-scheueReR . . . 337 Andrzej WŁODAREK (red.), Skarby krakowskich wizytek. Katalog. Wystawa z okazji jubileuszu 400-lecia założenia zakonu Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny oraz fundacji klasztoru Sióstr Wizytek w Krakowie. Muzeum Narodowe w Krakowie. Pałac biskupa Erazma Ciołka • janina dzik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346 NOTKI RECENZYJNE • BOOK NOTICES Giancarlo andenna (cura), Dove va la storiograia monastica in Europa? Temi e metodi di ricerca per lo studio della vita monastica e regolare in età medievale alle soglie del terzo millennio. Atti del Convegno internazionale Brescia-Rodengo, 23–25 marzo 2000 • ks. Janusz kRólikowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 Marco baRtoli, Vestigia Franciesci. Studi di Storia del Francescanesimo • ks. Janusz kRólikowski 352 David N. bell, Understanding Rancé. The Spirituality of the Abbot of La Trappe in Context (Cistercian Studies Series, 205) • ks. Janusz kRólikowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352 Inos biFii, La ilosoia monastica: „sapere Gesù” (Inos Bii Opera Omnia; Di Fronte e Attraverso, 859) • ks. Janusz kRólikowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Tadeusz bRatkowski, Oicium de tempore w rękopiśmiennych antyfonarzach zakonów benedyktyńskich w Polsce od XV do XIX wieku [Oicium de tempore in the handwritten antiphonaries of Benedictine convents in Poland in 15th-19th centuries] • maRek deRwich . . . . 354  8 Spis treści Ilona czamańska, Dokumenty klasztoru oo. Kamedułów z Pożajścia w Państwowym Archiwum Historycznym w Tbilisi. Katalog [Records from the monastery of Camaldolese fathers in Pożajście in the State Historical Archive in Tbilisi. Catalogue] • piotR piętkowski . . . . . . . . . . . 355 Veronika Čapská, Ellinor FoRsteR, Janine Christina maeGRaith and Christine schneideR (eds), Between Revival and Uncertainty. Monastic and Secular Female Communities in Central Europe in the Long Eighteenth Century / Zwischen Aufbruch und Ungewissheit. Klösterliche und weltliche Frauengemeinschaften in Zentraluropa im “langen” 18. Jahrhundert • maRek l. wójcik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Pietro de leo (cura), L’Ordine Certosino e il papato dalla fondazione allo schizma d’Occidente • janusz kRólikowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356 Pietro de leo (cura), San Bruno di Colonia. Un eremita tra Oriente e Occidente, • ks. janusz kRólikowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Vera FoRtunati (cura), Vita artistica nel monastero femminile. Exempla • ks. janusz kRólikowski. 358 Instrukcje, wytyczne, okólniki dyrektora Departamentu V MBP dotyczące działań przeciwko Kościołowi katolickiemu w latach 1945–1953 [Instructions, Guidelines, Memoranda of the Deputy Head of the Ministry of the Public Security’s V Department Against Catholic Church in the years 1945-1953], ed. Adam dziuRok, Józef maRecki, Filip musiał • Katarzyna Romanow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Inwentarz rękopisów do połowy XVI wieku w zbiorach Biblioteki Narodowej [Inventory of manuscripts from before the mid-16th century in the collection of the National Library], ed. Jerzy kaliszuk, Sławomir szylleR • piotR piętkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Inwentarz rękopisów Archiwum Kapituły Kolegiackiej i Katedralnej w Sandomierzu XIII–XX wieku [Inventory of manuscripts from the Archive of the Collegiate and Cathedral Chapter in Sandomierz from 13th-20th centuries], ed. Feliks kiRyk • piotR piętkowski . . . . . . . . . . . . . . . 360 Jan książka, Tadeusz olejnik (eds), 400-lecie klasztoru sióstr bernardynek na ziemi wieluńskiej [400 Years of the Monastery of the Bernardine Sisters in Wieluń] • patRycja ziomek . . . . . . . . . . 360 Louis-Albert lassus, San Pier Damiani. L’uomo dei deserti di Dio, Bresseo di Teolo • ks. janusz kRólikowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Guy lobRichon, Les moines d’Occident. L’éternité de l’Europe • ks. janusz kRólikowski. . . . . . . . . . . . 361 Marian małecki, Z Ziemi Świętej do Polski. Dzieje Zakonu Bożogrobców – From Holy Land to Poland. The History of the Order of the Holy Sepulchre • ks. janusz kRólikowski . . . . . . . . . . . 362 Agata miRek (ed.), Żeńskie zgromadzenia zakonne w Europie Środkowo-Wschodniej wobec totalitaryzmu komunistycznego [Female congregations in East-Central Europe during c ommunist and Nazi totalitarianism] (Przestrzeń Religijna Europy Środkowo-Wschodniej Otwarta na Wschód i Zachód, 3) • katarzyna Romanow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 New catalogue of documents and letters from the KUL University Library (Catholic University of Lublin), Angelika modlińska-piekaRz • piotr piętkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 Nieruchomości miasta Krakowa w czasach Sejmu Czteroletniego. Opis z 1792 roku [Immovable Property of the City of Kraków during the Four-Year Sejm. A Description from 1792], edited by Kamila FollpRecht • patRycja ziomek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364 Contents 9 Fr. Mirosław nowak, Kaplica błogosławionego Czesława we Wrocławiu [The Chapel of Blessed Ceslaus in Wrocław] • patRycja ziomek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364 Sabina paVone, I gesuiti dalle origini alla soppressione 1540–177 • janusz kRólikowski . . . . . . . . . . 365 abbé de Rancé, Vie et mort des moines de la Trappe, édition établie, présentée et annotée par Jean-Maurice DE MONTREMY (Le Temps Retroué) • ks. janusz kRólikowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 Anna Maria Rapetti, Monachesimo medievale. Uomini, donne e istituzioni • ks. janusz kRólikowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 Alessandro saRcaRo (cura), La Penitenzieria Apostolica e il suo archivio. Atti della giornata di studio, Roma, Palazzo della Cancelleria, 18 novembre 2011 • ks. Janusz KRÓLIKOWSKI . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 André Vauchéz, Francesco d’Assisi e gli Ordini mendicanti • ks. janusz kRólikowski . . . . . . . . . . . . . . 367 Dariusz wadowicki, Mit w społeczeństwie i kulturze [Myth in the society and culture] (Tożsamość Osób, Zbiorowości i Instytucji, 9) • anGelika lipka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 Tomasz węcławowicz, Cocto latere nobilitavit. O ceglanych murach kościołów średniowiecznego Krakowa [Cocto latere nobilitavit. Brick Walls of Medieval Churches in Kraków] • patRycja ziomek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369 w. zawitkowska, w. p. wlaźlak (eds), Archiwa i kancelarie w służbie Kościoła i nauki [Archives and oices in the service of the Church and science] • maRek l. wójcik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369 TU WARTO ZAJRZEć • RECOMMENDED READINgS Marek deRwich, Anna GalaR „Cistercium Mater Nostra. Tradycja – historia – kultura” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 KRONIKA NAUKOWA • SCIENTIFIC CHRONICLE Marcin jewdokimow Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji Memory, Culture and Religion Warszawa, 15 V 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379 Witold Guca Konferencja Interdyscyplinarnego Zespołu do Badań Dziedzictwa Kulturowego Świętego Krzyża Debaty świętokrzyskie I, Kielce-Święty Krzyż, 24–25 V 2013 r.* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380 Waldemar Rozynkowski Konferencja Klasztor dominikański w Toruniu. W 750 rocznicę fundacji, Toruń, 4 X 2013 r. . . . . . 382 Marcin Jewdokimow Konferencja Religious Heritage and Tourism, Kowno, 17 X 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384  10 Spis treści KRONIKA PROJEKTU Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja. Program Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016 CHRONICLE OF PROJECT Cultural heritage of dissolved monasteries on the territory of former Poland and in Silesia in 18th and 19th c.: fate, signiicance, cataloguing. Programme of the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016 Biuro Projektu • Oice of Project Angelika lipka, Joanna adamska , Katarzyna Romanow, Magdal ena GawRońska Sprawozdanie z realizacji Projektu, 1 V–30 X 2013 r.* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 Sławomir Kościelak Sprawozdanie z konferencji Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach jezuickich skasowanych na obszarze Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz jej znaczenie dla powstania i działalności Komisji Edukacji Narodowej (w 240 rocznicę kasaty zakonu jezuitów i powstania KEN), Jarosław, 11–14 VII 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398 Katarzyna Romanow, Magdal ena GawRońska Sprawozdanie z konferencji Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych na obszarze Galicji pod rządami austriackimi (w 230. rocznicę rozpoczęcia kasat józeińskich w Galicji), Nowy Sącz, 17–19 X 2013 r.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401 Witold Konopka Sprawozdanie z konferencji Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych na obszarze Prus Zachodnich i Wschodnich oraz Pomorza, Przysiek, 7–9 XI 2013 r.. . . . . . . . . . . . 405 Zespół II • Team II Piotr oliński Sprawozdanie z prac w dniach 1 V–30 XI 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409 Zespół III • Team III ks. Janusz kRólikowski Sprawozdanie z prac w okresie od kwietnia do października 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410 Zespół IV • Team IV Małgorzata milecka, Ewelina widelska Sprawozdanie z prac nad losami założeń ogrodowych po skasowanych klasztorach w okresie od maja do października 2013 r.* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 Contents 11 Zespół V • Team V Marcin jewdokimow, Barbara maRkowska Sprawozdanie z prac w dniach 1 V–31 X 2013 r.* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416 Zespół VI • Team VI Małgorzata kośka Sprawozdanie z prac zespołu w okresie od maja do listopada 2013 r.* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 Zespół VII • Team VII Piotr dymmel Sprawozdanie z prac w okresie od czerwca do listopada 2013 r.* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 Zespół X • Team X Urszula bończuk-dawidziuk Sprawozdanie z postępu prac nad wydaniem Akt Büschinga w dniach 30 IV–30 X 2013 r. . . . . . 420 Zespół XI • Team XI Alina mądRy Sprawozdanie z działalności w dniach 1 V–31 XII 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422 Zespół XII • Team XII Ewa hauptman-FischeR, Katarzyna spuRGjasz Sprawozdanie z inwentaryzacji muzykaliów poklasztornych w Gabinecie Zbiorów Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w dniach 1 V–30 X 2013 r.* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 Zespół XIII • Team XIII Andrzej kozieł Sprawozdanie z prac w dniach 1 V–31 X 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 Zespół XIV • Team XIV Monika kopeć, Dorota Rejman, Sprawozdanie z drugiego i trzeciego etapu prac inwentaryzacyjnych druków z bibliotek klasztornych znajdujących się w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433 Zespół XV • Team XV Rafał cholewa, Krzysztof kleczek Sprawozdanie z drugiego i trzeciego etapu prac dokumentacyjno--informacyjnych nad drukami z XV–XIX w. ze skasowanych klasztorów w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej w Cieszynie w dniach 1 IV 2013–30 XI 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437  12 Spis treści Zespół XVI • Team XVI Łukasz Guldon Sprawozdanie z prac w dniach 1 V–30 IX 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444 Zespół XVII • Team XVII Anna Gadomska Sprawozdanie z prac zespołu w dniach 1 V–31 X 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447 Badania indywidualne • Individual research Andrzej Buczyło Sprawozdanie z wstępnej kwerendy w zespole Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich w dniach 9–13 IX 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 Agnieszka Fluda-KRokos Sprawozdanie z zakończenia prac nad dokumentacją i inwentaryzacją druków i archiwaliów pochodzących w części z dawnego klasztoru augustianów-eremitów w Książu Wielkim, znajdujących się w zakrystii miejscowego kościoła paraialnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451 Sławomir kościelak Sprawozdanie z kwerendy w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie w dniach 26–30 VIII 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454 Beata Lorens Sprawozdanie z kwerendy w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 Dorota matyaszczyk Sprawozdanie z prac w okresie od lipca do listopada 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 Alina mądRy Sprawozdanie z kwerendy w archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie w dniach 3–5 VII 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 Olga Miriam pRzybyłowicz Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, cz. 2: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 9–12 VII 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 Magdalena Ujma Sprawozdanie z kwerendy we Lwowie w dniach 07–29 VI 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518 Magdalena Ujma Sprawozdanie z kwerendy w w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie w dniach 20–28 IX 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537 Magdalena walteR-mazuR Poklasztorne rękopisy XVIII-wiecznej muzyki wokalno-instrumentalnej i instrumentalnej w zbiorach Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu. Sprawozdanie z cyklu kwerend: 16–18 I, 15–19 IV, 3–7 VI i 18–22 XI 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542 Contents 13 KSIążKI NADESŁANE • BOOKS RECEIVED 555 INFORMACJE O AUTORACH • INFORMATION ABOUT AUTHORS Autorzy tego tomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567 Authors of this volume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571 INFORMACJE DLA AUTORÓW • INFORMATION FOR AUTHORS Zasady dotyczące przygotowania nadsyłanych tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577 Zasady recenzowania tekstów ukazujących się w „Hereditas Monasteriorum” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581 Zapora „ghostwriting” i „guest authorship” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582 Rules concerning the preparation of texts sent to Editorial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583 Peer review rules for papers published in “Hereditas Monasteriorum” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587 Policy against ghostwriting and guest authorship . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588 14 Spis treści  Hereditas Monasteriorum vol. 3, 2013, s. 15 Od Redakcji Tom trzeci „Hereditas Monasteriorum” otwierają materiały z konferencji tematycznie związanej z problematyką naszego pisma. Także w przyszłości zapraszamy chętnych do publikowania na naszych łamach materiałów z takich konferencji. Będziemy je zamieszczali na początku działu Rozprawy. Od tego tomu wprowadziliśmy także kilka zmian redakcyjnych. W zapisach bibliogra- icznych stosujemy określenia i znaki interpunkcyjne zgodne z praktyką, stosowaną w obszarze językowym odpowiadającym językowi tekstu głównego. W tekstach re- cenzji i notek recenzyjnych, oraz w Książkach nadesłanych, podajemy pełne imiona autorów, redaktorów, wydawców etc. marek deRwich redaktor naczelny 16  The Material Running of the Mendicant Friaries in Central Europe (c. 1220–c. 1550). Towards an Inventory of Textual Sources Papers of Workshop 2 of MARGEC project Prague, 25th March 2013 Dossier presented by Ludovic Viallet in collaboration with Marie-Madeleine de ceVins Le fonctionnement matériel des couvents mendiants en Europe centrale (v. 1220–v. 1550). Pour un inventaire des sources textuelles Actes de l’Atelier de travail no 2 du programme MARGEC Prague, le 25 mars 2013 Dossier présenté par Ludovic Viallet avec la collaboration de Marie-Madeleine de ceVins Podstawy gospodarcze funkcjonowania klasztorów mendykanckich w Europie Środkowej (ok. 1220–ok. 1550) W stronę inwentarza źródeł pisanych Materiały z Drugiego roboczego spotkania zorganizowanego w ramach programu MARGEC Praga, 25 III 2013 Materiały do druku przygotował Ludovic Viallet przy współpracy Marie-Madeleine de ceVins Ludovic Viallet Hereditas Monasteriorum Université Blaise Pascal (Clermont-Ferrand 2) vol. 3, 2013, p. 19–26 Introduction Amorcé à la in de l’année 2011, lancé en octobre 2012 et soutenu en France par l’Agence Nationale de la Recherche, le programme MARGEC a franchi une nouvelle étape lors de l’atelier organisé à Prague le 25 III 2013 sous le titre The Material Running of the Mendicant Friaries in Central Europe (c. 1220–c. 1550). Towards an Inventory of Textual Sources1. La liste des participants, issus de six pays (France, Allemagne, Répu- blique tchèque, Hongrie, Roumanie, Pologne) relète tout à la fois la diiculté et la fécondité d’une telle entreprise collective, menée par un « noyau dur » autour duqu- el peuvent s’agréger, au gré des initiatives et des possibilités, des chercheurs venus de l’ensemble de l’espace concerné par le programme (les territoires des actuelles Croatie, Hongrie, Pologne, République tchèque, Roumanie occidentale et Slovaquie). Cette dimension internationale est bien l’un des éléments novateurs de MARGEC, compte tenu des cadres nationaux (y compris sur le plan linguistique) encore très marqués dans l’historiographie des ordres mendiants et de la subsistance, dans les études médiévales en général, d’une forme de bi-polarité Est-Ouest. Aussi ne faut-il pas négliger l’apport potentiel de MARGEC à la recherche sur les ordres mendiants et sans doute, plus largement, à la médiévistique. Dans l’historiographie française, l’économie des ordres mendiants ne fait l’objet d’une attention soutenue que depuis une grosse douzaine d’années. Au cours des décen- nies 1970 et 1980, la fameuse « enquête Le Gof » a polarisé les études sur le fait urba- in, au point de faire oublier, au moins en partie, les pratiques induites par les projets mendiants. De leur côté, les historiens italiens ont beaucoup insisté sur les processus d’insediamento et la pensée économique, les Allemands sur l’articulation entre con- structions institutionnelles et charisme... L’on n’oubliera pas, en outre, la nécessaire, mais envahissante « Question franciscaine ». Il semble donc que la recherche ait so- uvent tourné autour d’un objet d’étude (les pratiques économiques des frères) qui doit pourtant être placé au cśur de la rélexion sur la vie mendiante parce qu’il consti- tue, en particulier pour les Franciscains, un réel objet anthropologique – c’est-à-dire qu’il est lié à un langage (des gestes, des pratiques, des positionnements individuels 1 Présentation (en français et en anglais) du programme Marginalité, économie et christianisme. La vie matérielle des couvents mendiants en Europe centrale (v. 1220–v. 1550), coordonné par Marie-Madeleine de ceVins (Université de Rennes 2), sur le site margec.tge-adonis.fr/. Un premier jalon de l’enquête collective avait été posé avec l’atelier organisé à Rennes le 18 X 2011 ain de dresser un bilan historiographique et qui a donné lieu à la publication d’un dossier dans la revue « Études franciscaines », 6, 2013, 1, pp. 5–115.  20 Ludovic Viallet et collectifs) exprimant ce qu’a été le vivre mendiant, ce que l’on a voulu qu’il soit ou ce que l’on n’a pu éviter qu’il devienne. L’expression « objet anthropologique » n’est pas, ici, une commodité : elle souligne la nécessité de mettre cet objet au centre, tout en ayant une démarche « globalisante », en se méiant des schémas, des catégories et même des expressions. Pour éviter les premiers, il importe d’être attentif au problème de l’adéquation entre le discours normatif et les pratiques, tandis que les secondes doivent faire l’objet d’un questionnement serré, par exemple lorsqu’il s’agit de distinguer entre ce qui a relevé du don et ce qui a relevé de l’échange marchand, distinction qui risque souvent d’être simpliicatrice : comme le savent bien les anthropologues, c’est davantage en termes de diférentes sphères d’échanges que la réalité sociale peut être appréhendée. De ce point de vue, on prendra garde à ne pas ignorer, dans ce programme de recherches consacré à des hommes, les rôles qu’ont pu endosser des femmes. La contribution de Christian-Frederik Felskau va nous le rappeler pour la Bohême et notamment le cas de Cheb (Eger)2. On sait aussi que les femmes, dans les communautés de tertiaires, ont pu jouer un rôle de procuratrice pour les couvents masculins. Enin, il n’est pas jusqu’aux mots et aux expressions dont il faudra se méier. Qu’est-ce réellement que l’« économie du Sacré », à laquelle nous consacrerons le dernier des colloques de MARGEC ? « Économie de la dévotion », « économie du Salut » sont des formules qui visent à créer du lien entre phénomènes, mais ne doivent pas nous donner l’illusion d’une unité, d’un territoire d’étude qui existerait per se avec des contours nettement déinis. Par ailleurs, il ne s’agit pas non plus d’accorder, dans les raisonnements, une place exclusive à l’économie. Si l’on scrute la question de l’observance, par exemple, on peut juger que la seconde génération de réformateurs – celle des Barthélemy Texier, Jean de Capistran ou Matthias Döring, actifs dans le deuxième quart du XVe siècle – fut plus souple que leurs prédécesseurs3 ; mais elle eut aussi à faire face à la qu- estion de l’institutionnalisation (donc à celle de l’obéissance). La volonté d’autono- mie déboucha, chez les Frères mineurs, sur le pas décisif franchi en 1443–1446, mais les autres ordres mendiants connurent également des processus de formation de congrégations autonomes : autrement dit, dans la seconde moitié du XVe siècle, le combat se situa tout autant, sinon davantage, sur le plan de l’institution que sur celui des pratiques économiques. 2 On pourrait aussi prendre l’exemple du couvent de Wrocław (Breslau), qui semble n’être entré dans l’ère des messes fondées directement en argent qu’au début du XVe siècle ; auparavant, la communauté des Clarisses de la ville a probablement servi, en quelque sorte, d’intermédiaire. Ainsi, le 8 IX 1330, les sœurs reconnurent que leur procureur devait verser aux frères dix pains par jour et un marc annuel, en vertu d’une donation faite par le père de deux religieuses ; en contrepartie, les Mineurs devaient célébrer une messe quotidienne chez les Clarisses (Urkundenbuch der Kustodien Goldberg und Breslau, t. 1 : 1240–1517, éd. C. Reisch (Monumenta Germaniae Franciscana, 1/1), Düsseldorf 1917, n° 139). 3 Comme l’a souligné à propos des Dominicains A. zajchowska, Idea ubóstwa w środowisku dominikań- skich obserwantów Polskiej Prowincji w XV wieku, [dans :] W. dłuGokęcki, T. Gałuszka, R. kubicki, A. zajchowska (dir.), Inter œconomiam cœlestem et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne (Studia i Źródła Do- minikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, 9), Kraków 2011, pp. 87–101. Introduction 21 Il faut donc efectuer un travail de déconstruction, en commençant par le chantier des sources, dont toute démarche de recherche est dépendante (comme le montre la nette dominante dominicaine dans le récent volume Inter oeconomiam coelestem et terrenam...) et dont il faut désormais essayer d’avoir une vision plus claire et globale, ain de tenter d’échapper à la fois à la juxtaposition d’études de cas et au discours de synthèse (trop) général. Depuis le début du programme, le pôle « hongrois », soutenu par Gábor Klaniczay, est solide. Gergely Kiss propose ici une première approche d’ensemble sur les so- urces accompagnée d’éléments de rélexion sur leur typologie, au cśur de notre projet d’inventaire, tandis que Beatrix Romanhyi présente les quelques documents comptables préservés, pour la in du XVe siècle et le début du XVIe, dans les archives des Carmes d’Eperjes (Prešov), des Ermites de saint Augustin de Bártfa (Bartfeld, Bar- dejov), des Dominicains de Selmecbánya (Schemnitz, Banská Štiavnica) et, surtout, des Franciscains de Sopron. Sources fragmentaires, peu satisfaisantes par bien des aspects, certes, mais devant lesquelles on ne peut faire la ine bouche, tant les regi- stres de comptabilité mendiante sont choses rares, y compris en Europe occidenta- le, à de notables exceptions près4. Les apports de Carmen Florea et Maria Lupescu sur la Transylvanie vont également contribuer à nourrir la rélexion comparative, en particulier sur le rôle croissant des autorités urbaines dans les afaires des couvents. Pour les espaces bohémien et polonais, l’entreprise semble se présenter de façon plus compliquée. Frederik Felskau et Rafał Kubicki livrent ici deux utiles mises au po- int, sur l’ensemble Bohême-Moravie et la Prusse royale, en attendant que d’autres chercheurs se joignent à eux et apportent leur contribution au projet commun. Au- -delà des synergies ponctuelles suscitées par MARGEC (rencontres et publications), l’objectif est de construire un outil pérenne au service de la communauté scientii- que. Grégory Goudot, engagé comme post-doctorant pour le programme, est char- gé de construire un inventaire des sources et une base de données, ainsi que de car- tographier les phénomènes, à partir des éléments apportés par chacun. Qu’on ne s’y trompe pas : un tel instrument de travail proitera à tous et n’empêche en rien, au contraire, d’avoir des idées « d’enquête dans l’enquête » qui pourront être mises en śuvre parallèlement aux jalons posés par le programme. La rencontre de Prague a permis d’aborder une question essentielle, celle de la struc- ture de l’inventaire des sources, qui peut être construit selon deux entrées : par types de documents ou par types de revenus. La première option, plus « statique » pour- rait-on dire, est aussi celle qui ofre la perspective la plus « profonde » : comme elle n’enferme pas dans des cadres, sinon ceux de la typologie documentaire (ce qui est 4 On pense au couvent franciscain d’Avignon, qui a fait l’objet des travaux de Jacques Chifoleau, puis de son élève C. lenoble, L’exercice de la pauvreté. Économie et religion chez les franciscains d’Avignon (XIIIe–XVe siècles), Rennes 2013, mais aussi, pour les Dominicains surtout, au cas trévisan (mise au point par G. P. bustReo, Écrits conventuels, écrits urbains. La documentation des Mendiants de Trévise aux XIVe et XVe siècles, [dans :] N. béRiou, J. chiFFoleau (dir.), Économie et religion. L’expérience des ordres mendiants (XIIIe–XVe siècles) (Collection d’histoire et d’archéologie médiévales, 21), Lyon 2009, pp. 39–61.  22 Ludovic Viallet déjà beaucoup), chacun pourra en faire ce qu’il voudra, au-delà même de la durée du programme. Une typologie provisoire a donc été élaborée, susceptible d’être ainée au il de l’élaboration de l’inventaire. La seconde option, plus « dynamique », permet probablement d’entrer plus rapidement dans une optique d’analyse, de traitement de l’information, en particulier pour la préparation des colloques MARGEC. Elle peut fournir aussi des « pièges » pour capturer certains phénomènes, sans pour autant nous simpliier la tâche : ainsi, comme l’a signalé Gergely Kiss, l’exonération des taxes seigneuriales des paysans soumis à un établissement religieux peut être assimilée à un revenu ; mais elle avait parfois pour contrepartie la demande de sufrages per- pétuels, ce qui nous fait alors clairement basculer dans une autre catégorie – donc, concrètement, dans une autre rubrique de l’inventaire, celle des fondations pieuses. Schématiquement, dans une économie des couvents mendiants constituée de trois grands types de ressources (les revenus du soutien, du service spirituel et de la pro- duction), une dizaine de catégories essentielles peuvent probablement être distin- guées. 1) Subsides en argent ou en nature (alimentation, cire, vêtements, matériaux…) 2) Produit de la quête et aumônes 3) Testaments, services funèbres, donations pro anima et fondation de célébrations perpétuelles 4) Rétribution de bienfaits spirituels 5) Pensions et rentes 6) Revenus (= rentes, moissons, commercialisation de la production) tirés des struc- tures de production 7) Revenus du travail 8) Revenus iscaux 9) Intérêts tirés des activités de crédit 10) Hébergement de laïcs (prebendarii) à l’intérieur de l’enclos conventuel 11) Coniscations ordonnées par l’Inquisition Faut-il absolument trancher entre les deux options ? Les discussions pragoises nous ont renforcés dans l’idée d’essayer de réaliser, grâce à l’outil informatique, un inven- taire à deux faces, fondé d’une part sur une typologie documentaire, d’autre part sur une typologie des revenus – certains de ceux-ci pouvant en outre faire l’objet d’un travail de cartographie. Par déinition, en efet, l’inventaire fondé sur une typologie des revenus ne permet guère d’éclairer les modalités de la gestion et pas du tout les dépenses des couvents. Or, il ne faut négliger aucun des trois volets du fonctionnement matériel des commu- nautés mendiantes, comme on peut brièvement le souligner pour la question de la réforme / reformatio, question à la fois « corrélative » et essentielle dans l’optique qui est la nôtre. Le cas des villes de Haute Lusace – théoriquement intégrées aux territo- Introduction 23 ires de la Couronne de Bohême, mais exclues de l’espace de l’enquête, pour laquelle elles peuvent donc constituer un pôle de référence intéressant – en témoigne : dans le dernier tiers du XVe siècle, il y existait une conscience de la réforme qui, par-delà to- ute référence précise à un texte règlementaire, n’était pas loin d’assimiler l’observan- ce franciscaine à un usage modéré de biens matériels contrôlé par des gestionnaires laïques ain d’éviter que les religieux n’y fussent directement mêlés et n’accaparent ce qui appartenait au couvent5. La question de l’économie conventuelle – ou même, la quasi-négation d’une économie « conventuelle », absorbée par l’appareil gestionna- ire municipal – occupait donc une place majeure. Par le biais de « l’économique », ce sont les débats tardo-médiévaux sur certaines pratiques des ordres mendiants qui s’imposent à nous. Ainsi de la quête, objet d’une critique violente, de Hus à Luther (les restrictions relatives à celle-ci, signalées par Rafal Kubicki chez les Dominicains de Gdansk après l’adoption du Luthéranisme par la Ville, ne peuvent véritablement se comprendre autrement) ou de la participation des communautés conventuelles à certaines formes essentielles de la vie religieuse des idèles et des manifestations de la piété urbaine, notamment les fondations pieu- ses, avec lesquelles la réforme de observantia, particulièrement chez les Franciscains, entrait en contradiction. En outre, les sources peuvent faire apparaître des traces de réforme. Par exemple, la présence discrète, comme à Breslau vers 1450–1454, d’un procureur (procurator co- nventus) auprès des religieux franciscains lors d’une remise de biens au couvent, ou d’un laïc qui paraît bien avoir fait oice d’intermédiaire entre les donateurs éventuels et les communautés de tertiaires féminines de la ville, manifeste peut-être une sorte de velléité réformatrice, de soubresaut réformateur dans des années-charnières, juste après l’institution d’un vicaire observant pour la province de Saxe (1449), au moment d’un raidissement des positions de chaque camp qui a constitué un véritable tour- nant6. Nous sommes là dans un registre peu évoqué lorsque l’on aborde la réforme des réguliers : un registre d’action presque moderne, pourrait-on dire, au regard de sa « banalité » ; celui de l’ajustement réformateur, sans actus reformationis clair et so- lennel, par l’intervention d’une autorité administrative émanant de la Ville autant, sinon davantage que de l’Ordre. Enin, c’est aussi en scrutant les sources générées par les institutions urbaines – celles relatives aux revenus des couvents, certes, mais aussi à la gestion des inances muni- cipales – que l’on pourra cerner les mutations de l’intercession7. Celles-ci sont, dans 5 L. Viallet, Les sens de l’observance. Enquête sur les réformes franciscaines entre l’Elbe et l’Oder, de Capistran à Luther (vers 1450 – vers 1520) (Vita regularis, ??), Münster, à paraître. 6 Voir Urkundenbuch der Kustodien Goldberg und Breslau, n°463 (1 VIII 1454) ; n°438 (6 XI 1450) et n°440 (12 II 1451). 7 On pense en particulier à la distinction, faite par Ralf Lusiardi pour Stralsund (R. lusiaRdi, Stiftung und städtische Gesellschaft. Religiöse und soziale Aspekte des Stiftungsverhaltens im spätmittelalterlichen Stral- sund (Stiftungsgeschichten, 2), Berlin 2000), entre fondation (Stiftung) et donation (Schenkung), qui cor- respond à deux logiques diférentes : d’une part, l’accumulation des actions liturgiques d’intercession ; de  24 Ludovic Viallet l’espace germanique, assez nettement visibles et vont dans le sens d’une priorité ac- cordée à la recherche de solidarités sur la valeur de l’intercession réitérée par le Saint- -Sacriice de la messe. Pour comprendre ces évolutions, il faut prendre en compte l’expression récurrente, depuis le XIIIe siècle au moins (mais avec d’évidentes nuances et évolutions), du besoin de limiter la dissémination de la messe – en déinitive, du sentiment de parcellisation, donc d’afaiblissement et de fragilisation qui touchait l’Eucharistie, censée pourtant incarner le Corps mystique – dont témoignent des te- xtes réformateurs du XVe siècle comme la Reformatio Sigismundi, tout autant que la prégnance croissante du Bonum Commune, travaillant en faveur de la mutualisation des sufrages au détriment de la multiplication des messes anniversaires privées8. Tâche essentielle de MARGEC, la collecte des données relatives aux sources, que cel- les-ci soient manuscrites ou aient fait l’objet d’un travail d’édition (un état de la docu- mentation imprimée, réalisé par Adrien Quéret-Podesta, est régulièrement complété sur le site internet du programme), ouvre bien des perspectives de recherche sur l’histoire des ordres mendiants et leur insertion dans les structures socio-économi- ques du temps. Ce petit dossier a vocation à en témoigner ; il participe pleinement de l’esprit d’ouverture et de collaboration européenne dont la revue « Hereditas Mo- nasteriorum » est porteuse. l’autre, la réunion d’un grand nombre de soutiens, donc l’insistance sur les solidarités créées plus que sur le contenu liturgique. Pour l’historien, cette dernière implique d’analyser davantage « l’interaction sociale » entre fondateurs, destinataires et intermédiaires, plutôt que de focaliser sur le critère de la durée, donc la distinction entre les deux logiques d’accumulation et de répétition perpétuelle, au cśur des études me- nées dans l’historiographie française à la suite de J. chiFFoleau, La comptabilité de l’Au-Delà. Les hommes, la mort et la religion dans la région d’Avignon à la in du moyen âge. Vers 1320 – vers 1480 (Collection de l’École française de Rome, 47), Rome 1980. À Ratisbonne entre les XIVe et XVe siècles, comme l’a montré O. RichaRd, Mémoires bourgeoises. « Memoria » et identité urbaine à Ratisbonne à la in du Moyen Âge, Rennes 2009, chap. VI–VII, pp. 125–187) les pratiques des patriciens relatives à la memoria liturgique (fondations de messes anniversaires) ont connu des mutations qui ne doivent pas être expliquées par la seule situation économique, mais par la croyance à une autre économie du Salut ou la volonté des patriciens de déployer leur mémoire d’une manière diférente de leurs homologues du siècle précédent, ce qui s’est traduit par une recherche accrue de solidarités et le resserrement de la géographie de la memoria autour de quelques établissements religieux liés à la commune et bénéiciant de la concentration des donations pieuses. 8 Paul Nyhus l’a souligné autrefois pour le cas de Nuremberg, où la mutualisation des sufrages fut liée à la réforme du couvent franciscain, dès 1447. Et c’est aussi au nom de l’intérêt commun, pour éviter les lux d’argent hors de la ville, que le Conseil de ville se montra par la suite très réticent face à la vente d’indul- gences dans la seconde moitié du siècle (P. nyhus, The Franciscans in South Germany, 1400–1530 : Reform and Revolution, Transactions of the American Philosophical Society, « New Series », 65, 1975, pp. 9–14). Sur la place du Bien commun dans la pratique fondatrice qui s’imposa dans les deux églises paroissiales de Nuremberg à partir du milieu du XVe siècle, voir l’étude de M. staub, Eucharistie et bien commun. L’écono- mie d’une nouvelle pratique fondatrice à l’exemple des paroisses de Nuremberg dans la seconde moitié du XVe siècle : sécularisation ou religion civique ?, [dans :] A. Vauchez (dir.), La religion civique à l’époque médiévale et moderne (Chrétienté et Islam). Actes du colloque organisé par le Centre de Recherche « Histoire Sociale et Culturelle de l’Occident. XIIe–XVIIIe Siècle » de l’Université de Paris X-Nanterre et l’Institut Universitaire de France (Nanterre, 21–23 juin 1993 (Collection de l’École Française de Rome, 213), Rome 1995, pp. 445- –470. Introduction 25 Ludovic Viallet Hereditas Monasteriorum Uniwersytet Blaise Pascal (Clermont-Ferrand 2) vol. 3, 2013, p. 19–26 Wstęp Streszczenie Niniejszy wstęp rozpoczyna podkreślenie konieczności umieszczenia zagadnień związanych z gospodarką mendykantów w centrum zainteresowania badawczego. Można wręcz mówić o „antropologicznym przedmiocie”, zwłaszcza w odniesieniu do franciszkanów. Jednocześnie trzeba zachować ostrożność wobec schematycznych koncepcji, kategorii, a nawet wyrażeń (takich jak „ekonomia zbawienia”). Celem projektu MARGEC jest zaproponowanie rozwiązań mających na celu uzyskanie jaśniejszego i pełniejszego obrazu stojących do dyspozycji źródeł oraz metod ich analizy i interpretacji. Spotkanie praskie umożliwiło dyskusję nad sposobem konstrukcji inwentarza źródeł, który możemy zorganizować według dwóch kryteriów: rodzajów akt oraz typów przychodu. Ostatecznie zdecydowano się połączyć te dwa podejścia, co pozwoli uniknąć pominięcia któregokolwiek z trzech ważnych obszarów gospodarczego funkcjonowania klasztorów mendykanckimi (przychód, sposoby zarządzania, wydatki). Słowa kluczowe zakony żebracze, mendykanci, dominikanie, franciszkanie, gospodarka klasztorów mendykantów, funkcjonowanie gospodarcze klasztorów mendykantów, inwentarz źródeł, obserwancja, reforma zakonna  26 Ludovic Viallet Ludovic Viallet Hereditas Monasteriorum Blaise Pascal University (Clermont-Ferrand 2) vol. 3, 2013, p. 19–26 Introduction Summary This introduction begins by underlining the necessity of placing the economic practices of the friars at the heart of the studies on the mendicant life (we choose to speak about a real « anthropological object », in particular for Franciscans) while being wary of schematic conceptions, categories and even expressions (such as « economy of the Sacred »). To have a clearer and more global vision of sources, one of the objectives of MARGEC is to ofer a long-lasting tool for the scientiic community. The workshop allowed to discuss the structure of the inventory of sources, which can be built according to two entries : by types of documents or by types of income. It was decided to combine both approaches, in order to neglect none of the three sectors of the material running of mendicant friaries (income, modalities of management, expenses), as we underline it briely for the question of the reformatio – both « correlative » and essential in the perspective which is ours. Keywords mendicant orders, friars, Franciscans, Dominicans, economy of mendicant convents, material running of mendicant convents, inventory of sources, observance, religious reform Christian-Frederik Felskau Hereditas Monasteriorum Freie Universität Berlin vol. 3, 2013, p. 27–54 Economy-Related Written Sources of the Franciscans (and partially of the Poor Clares’) in Bohemia and Moravia, ca. 1230 – ca. 1450 Beginnings and normative foundations Approaching the economic behavior of the Order of the Friars Minor in the Middle Ages, scholars tend to start with the foundation of the Franciscan movement, closely associated with the charismatic igure of Giovanni Bernardone of Assisi (1181/82– 1226)1. The rejection, if not contempt, of any property and material security, which by the way ran far beyond the early followers of Francis, seems to be related to the emergence of new urban social structures, but also to a broader “protest against the rule of money”2. This attitude, however, received in no other order such a deep root in its spiritual identity than for those brothers who wanted to express in their religious name the idea of minoritas3. Given the radical postulate that recited the poverello, no wonder if frictions accompanied the community’s development to a well integrated and successful Order. These tensions and struggles among themselves, with the Ap- ostolic See or the secular clergy, have found wide attention in historiography4. From 1 Recently c. stieGemann, b. schmied, h.-d. heimann (eds.), Franziskus – Licht aus Assisi. Katalog zur Ausstel- lung im Erzbischölichen Diözesanmuseum und im Franziskanerkloster Paderborn, München 2011. Overview over the sources: m. cusato, Early Franciscan Movement (1205–1239). History, Sources and Hermeneutics (Me- dioevo francescano, Saggi, 14), Spoleto, 2009. Out of German literature: d. R. baueR, H. beRG, u. köpF (eds.), Franziskus von Assisi. Das Bild des Heiligen aus neuer Sicht, Köln-Weimar-Wien, 2005; h. Feld, Franziskus und seine Bewegung (Beihefte zum “Archiv für Kulturgeschichte”, 54), Darmstadt, 20072. 2 Quotation: h. kelleR, Das frühe 13. Jahrhundert. Spannungen, Umbrüche und Neuorientierungen im Leben- sumfeld Elisabeths von Thüringen, [in:] d. blume, m. weRneR (eds.), Elisabeth von Thüringen – eine europäische Heilige. Aufsätze, Petersberg, 2007, p. 20; c. andenna, Neue Formen der Frömmigkeit und Armutsbewegung, [in:] b. schneidmülleR, s. weinFuRteR, a. wieczoRek (eds.), Verwandlungen des Stauferreichs. Drei Innovationsre- gionen im mittelalterlichen Europa, Darmstadt, 2010, pp. 246–263; classic investigation: l. k. little, Religious poverty and the proit economy in medieval Europe, London, 1978. 3 See R. michetti, Francesco d’Assisi e il paradosso della Minoritas: la “Vita beati Francisci“ di Tommaso das Celano (Nuovi studi storici, 66), Roma, 2004. 4 Fundamental remains: k. esseR, Anfänge und ursprüngliche Zielsetzungen des Ordens der Minderbrüder (Studia et Documenta Franciscana, 4), Leiden, 1966; shortly: h.-j. schmidt, Franz von Assisi und der Franzis- kanerorden, [in:] c. stieGemann, b. schmied, h.-d. heimann (eds.), Franziskus – Licht aus Assisi, pp. 68–80, with further literature.  28 Christian-Frederik Felskau within and outside the Ordo, the numerous adaptations and interpretations of the rule, their glosses and the numerous papal decrees were extensively discussed, for which reason the following remarks will only outline the most decisive stages5. While the regula non bullata, the papally not approved rule (1221) composed proba- bly soon after Francis’ conversion prohibits the acceptance of money and determines that only the needs for corporeal life, if not to say survival, were allowed to receive (with the exception of liturgical goods and instruments for work), the regula bullata (1223) promulgated by Pope Honorius III reairms the money ban, but allows at least the acceptance of beneits in kind, whereas the acquisition of real property and mov- able goods is clearly prohibited6. In his “last will” (1226), the Seraphic saint inculcated in the brothers once again that they, as pilgrims in the world, “have nothing” and that they have to refuse everything that has been or will be built for them7. Almost four years after the death of the Order’s founder, it was Pope Gregory IX who paved the way to a pragmatic handling of donations for the brothers already expanded throughout the Italian peninsula8. While his famous bull Quo elongati from late Sep- tember 1230 stresses the uniformity of the Franciscan way of life in poverty with the Gospel and the practice of the apostolic church, in return, however, it declares the ‘last will’ of the Founder as not binding legally. Brothers were endowed for the irst time with the right of using real goods and even money (usus fructus) awarded to them, since their ownership (dominium) formally remained the patron’s ; an interme- diary (initially: nuntius) should be transfered to the upper ownership of the Holy See9. 5 D. mitchell (ed.), Poverty and Prosperity. Franciscans and the Use of Money. Washington Theological Union Symposion Papers 2009, St. Bonaventure-NY, 2009; R. lambeRtini, “Pecunia”, “possessio”, “proprietas” alle origini di Minori e Predicatori: osservazioni sul ilo della terminologia, [in:] L’economia dei conventi dei Frati Minori e Predicatori ina alla metà del Trecento. Atti del XXXI Convegno internazionale, Assisi 9–11 ott. 2003 (Atti dei Convegni della Società internazionale di studi francescani e del Centro interuniversitario di studi frances- cani, Nuova serie, 14), Spoleto, 2004, pp. 3–42; furthermore the contributions of j. RöhRkasten and R. Rusconi in: c. andenna, G. melVille (eds.), Regulae – Consuetudines – Statuta. Studi sulle normative degli ordinini religi- osi nei secoli centrali del Medioevo (Vita regularis, 25), Münster, 2005. 6 The Regula non bullata and Regula bullata, [in:] Fontes Franciscani, ed. E. menestò, G. M. boccali (Medi- oevo francescano. Testi, 2), Maria degli Angeli, 1995, pp. 169–181, 183–212, esp. pp. 175, 197. Out of the vast literature: La regola dei frati minori. Atti del XXXVII Convegno internazionale, Assisi, 8–10 ottobri 2009 (Atti dei convegni della Società Internazionale di Studi Francescani e del Centro Interuniversitario di Studi Francescani. Nuova serie, 20), Spoleto, 2010. In short: h. enzensbeRGeR, Franziskaner: ökonomische Aspekte in Papsturkunden und Statuten, [in:] L’economia dei conventi, pp. 43–48. 7 Fontes Franciscani, pp. 109–112; analysis by p. maRanesi, L’eredità di frate Francesco: lettura storico-critica del Testamento, Perugia, 2009. 8 For further consultation: Gregorio IX e gli ordini mendicanti. Atti del XXXVIII Convegno internazionale, Assisi, 7–9 ottobre 2010 (Atti dei convegni della Società Internazionale di studi francescani e del Centro interuniversitario di studi francescani, Nuova serie, 21), Spoleto, 2011. 9 Edition and analysis: h. GRundmann, Die Bulle “Quo elongati” Papst Gregors IX., “Archivum Franciscanum Historicum” [henceforth: AFH], 54, 1961, pp. 1–25; the theological implications of this view on possession in the Order is summarized in: j. coleman, Using, Not Owning – Duties, Not Rights. The Consequences of Some Framnciscan Perspectives on Politics, [in:] m. cusato, G. GeltneR (eds), Defenders and Critics of Franciscan Life. Essays in Honor of John V. Fleming (The Medieval Franciscans, 6), Leiden-Boston, 2009, pp. 65–84; m. bene- Economy-Related Written Sources of the Franciscans in Bohemia and Moravia 29 The Franciscan Pope Nicholas III underscored with his bull Exiit qui Seminat in 1279 the assessment that the life of the Friars Minor, following the speciications of saint Francis, was based on the Gospel and the teaching of Jesus Christ, reason why Pope and the Church would have to protect it. The mandatory poverty is exempliied by God and the apostles and practiced by Christ himself in the Church10. As well known, it was inally John XXII, who placed with three bulls, at the peak of the so-called theo- retical poverty dispute, the decisive regulations on this topic which let to a temporary split of the Order. Firstly he questioned the compliance of the Apostle’s community and Franciscan principles with regard to the practice of poverty (Quia nonnumquam); secondly he dissolved the legal construction of the usus fructus by abolishing the so deined oice of the procurator and repudiating the dominium of the Roman Church for the donations hitherto only used by the Friars with the exception of churches, workshops and cult objects (Ad conditorem canonum); inally he declared heretical the assertion expressed by many fratres that Christ and his disciples had neither pri- vate nor commonly ownership (Cum inter nonnullos)11. With the theoretical disputes around the usus pauper and its continuation, especially in scholastic circles, and not least due to practical innovations in the handling of money (e.g. mons pietatis), the Franciscans are considered – in striking contrast to their early intentions – nearly as pioneers of modern, capitalist-oriented business ethics12. Historiography on the Friars medieval economic practice If one looks beyond the studies which discuss the normative deinitions and doc- trinal provisions for or out of the exempt Order about economy, by surveying the detti discusses the juridical roots in “La regola e vita dei frati è vivere senza nulla di proprio”. Primi accorgimenti guiridici, la ictio iuris, [in:] G. musotto, a. musco (eds.), I Francescani e la politica (secc. XIII–XVII). Atti dei Con- vegni internazionale di studi, Palermo, 3–7 dicembre 2002 (Franciscana, 13/2), Palermo, 2007, pp. 47–74. 10 Bullarium Franciscanum, ed. j. h. sbaRaleae, vol. 3: A Clemente IV. ad Honorium IV., Romae, 1765, pp. 404–417, no. 127; V. mäkinen, Property rights in the late medieval discussion on Franciscan poverty (Recher- ches de théologie et philosophie médiévales, 3), Louvain, 2001, esp. p. 95. 11 Sources in chronological order: Bullarium Franciscanum, vol. 4: Referens ea, quae Nicolai IIII. Caelestini V. et Bonifacii VIII. sunt, ed. D. A. Rossi, Romae, 1768, pp. 224s., no. 464; Extravagantes Iohannis XXII, ed. J. taRRant (Monumenta Iuris Canonici, series B, Corpus Collectionum, 6), Romae, 1983, pp. 217–221; inally Bullarium Franciscanum, vol. 5: Benedicti XI, Clementis V, Joannis XXII Monumenta, ed. K. eubel, Romae, 1898, pp. 256–259, no. 518; out of the literature: j. s. heFt, Nicholas III (1277–1280) and John XXII (1316–1334). Popes in Contradiction?, “Archivum Historiae Pontiicia”, 21, 1983, pp. 245–257; j. miethke, Der “theoretische Armutsstreit” im 14. Jahrhundert. Papst und Franziskanerorden im Konlikt um die Armut, [in:] h.-d. heimann (ed.), Gelobte Armut. Armutskonzepte der franziskanischen Ordensfamilie, Paderborn, 2012, pp. 243–284; m. lambeRt, Franciscan Poverty. The Doctrine of Absolute Poverty of Christ and the Apostles in the Franciscan Order 1210–1323, St. Bonaventure/NY, 19982. 12 l. paRisoli (ed.), Pauvreté et Capitalisme. Comment les pauvres franciscains ont justiié le capitalisme et le capitalisme a préféré la Modernité (Franciscana, 23), Palermo, 2008; o. bazzichi, Il paradosso francescano tra povertà e società di mercato: dai monti di pietà alle nuove frontiere etico-sociali del credito (Polis & oikonomia, 12), Cantalupe, 2011; cf. also the contributions in the review “Vita Minorum”, 81, 2010; classic: G. todeschini, Ricchezza francescana: dalla povertà volontaria alla società di mercato (Intersezioni, 268), Bologna, 2004.  30 Christian-Frederik Felskau economic practice of individual friaries13, the results, however, are comparatively small and the approaches predominantly generic14. Of course, this is due primarily to the low rate of surviving sources. Furthermore, the contributions of the last two decades dedicated to this subject are not many15. On the other hand, the scant at- tempts by economists to transfer models and theories of economic development to medieval religious communities, were perceived by medievalists, if at all, with no- ticeable restraint16. Just the French school led by Jacques Le Gof once established a relationship between Mendicant settlements and urban development and thereby sustainably inluenced the research since the 1960s17. The overall dilemma of a miss- ing mediation between economic methodology and monastic historiography as a whole still exists today. The historiographical picture on the material running of the Franciscans in general and of its medieval branch in particular darkens further if one directs the focus to their houses in Central Europe and especially in the Přemyslid Kingdom of Bohemia18, 13 a. cacciotti, m. melli (eds.), I Francescani e l’uso del denaro. Atti dell’VIII Convegno storico di Greccio, Gre- ccio, 7–8 maggio 2010 (Biblioteca di frate Francesco, 11), Milano, 2011. 14 Finding: a. RiGon, Mendicant Orders and the Reality of Economic Life in Italy in the Middle Ages, [in:] d. s. pRudlo (ed.), The Origin, Development, and Reinement of Medieval Religious Mendicancies (Brill’s Compani- ons to the Christian Tradition, 24), Leiden-Boston, 2011, pp. 242s. Exceptional are some local studies, e.g.: p. beRtRand, Commerce avec Dame pauvreté. Structure et fonctions des couvents mendiants à Liège (XIIIe–XIVe siècles) (Bibliothèque de la Faculté de Philosophie et Lettres de l’Université de Liège, 285), Genève, 2004; reflecting all Orders: a. kehnel, Heilige Ökonomie, [in:] G. melVille, a. mülleR (eds.), Mittelalterliche Orden und Klöster im Vergleich. Methodische Ansätze und Perspektiven (Vita regularis, 34), Münster, 2007, pp. 269–320. 15 k. elm (ed.), Erwerbspolitik und Wirtschaftsweise mittelalterlicher Orden und Klöster (Berliner Historische Studien, 17, Ordensstudien, 7), Berlin, 1992; cf. also chapter Three of: d. beRG (ed.), Bettelorden und Stadt. Bettelorden und städtisches Leben im Mittelalter und in der Neuzeit (Saxonia Franciscana, 1), Werl, 1992; N. bé- Riou, J. chiFFoleau (eds.), Économie et religion. L`expérience des ordres mendiants (XIIIe–XVe siècle) (Collection d’histoire et d’archéologie médiévales, 21), Lyon, 2009; c. dobRinski, b. GeddeRth, k. wipFleR (eds.), Kloster und Wirtschaft im Mittelalter (Mittelalter Studien, 15), München, 2007. 16 n. smith, The Economics of Monasticism, 2009, on: www.thearda.com; tendentiously: R. b. ekelund et al., Sacred trust. The medieval church as an economic irm, New York, 1996, esp. pp. 42–59, with remarks on monasteries. 17 j. le GoFF, Ordres mendiants et urbanisation dans la France médiévale. État de l’enquête, “Annales. Écono- mies, Sociétés, Civilisations”, 25, 1970, pp. 924–946; j. b. FReed, Urban Development and the cura monialium in the Thirteenth-Century Germany, “Viator”, 3, 1972, pp. 311–327; c. caby, Les implantations urbaines des ordres religieux dans l’Italie médiévale. Bilan et propositions de recherche, “Rivista di storia e letteratura religi- osa”, 35, 1999, pp. 151–179. 18 w. dłuGokęcki, t. Gałuszka, R. kubicki, a. zajchowska (eds.), Inter oeconomiam coelestem et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne (Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Kra- kowie, 9), Kraków, 2013; m. bukała, Mendicant Friars and Medieval Notions and Ideas of Economic Life. “Oe- conomia Dominicana” and “Franciscana”, and Particularities of Central Europe, [in:] h. specht, R. andRaschek -holzeR (eds.), Bettelorden in Mitteleuropa. Geschichte, Kunst, Spiritualität (Beiträge zur Kirchengeschichte Niederösterreichs, 15, Geschichtliche Beilagen zum St. Pöltener Diöäzesanblatt, 32), St. Pölten, 2008; R. d. oRam, Breaking New Ground: the Monastic Orders and Economic Development along the Northern Euro- pean Periphery c. 1070 to c. 1300, [in:] F. ammannati (ed.), Religione e istituzioni religiose nell’economia europea. 1000–1800. Atti della “Quarantatreesima Settimana di Studi”, 8–12 maggio 2011 (Fondazione Istituto Inter- nazionale di Storia Economica F. Datini, Serie II, Atti delle Settimane di Studi e altri Convegni, 43), Firenze, Economy-Related Written Sources of the Franciscans in Bohemia and Moravia 31 to which the countries Moravia, Silesia and Lusatia also belonged19. Leaving aside investigations on the economic behavior of the monasteries in generis or more re- cent works by Polish researchers20, actually only a socio-economic study of František Šmahel can be named in our closer context21. Given the few studies that has been published about the Friars Minor of this region22, it is worth outlining their formation in the Middle Ages before the introduction of the Observance movement by John of Capistrano (1386–1456)23. The establishment and preservation of what we encounter in the written sources as the Czech-Polish province of the Order from roughly the mid-13th century onwards certainly relects a complex process24. The backgrounds for the sometimes revoked 2012, pp. 331–343; thoroughly R. Šimunek, Soziale Netzwerke geistlicher Institutionen im Spätmittelalter. Das Beispiel der Minoriten- und Franziskanerklöster in Böhmen, [in:] e. doležaloVá, R. Šimunek (eds.), Ecclesia als Kommunikationsraum in Mitteleuropa (13.–18. Jahrhundert) (Veröfentlichungen des Collegium Carolinum, 122), München, 2011, pp. 147–184. 19 Introductionary on Lusatia e.g.: j. juRok, Luzice, Sleszko a “vedlejší země” ve státu České koruny, [in:] Sleszko v dějinách českého státu. Sborník příspěvků z vědecké konference, pořadané pod zástitou prezidenta České republiky Václava Havla u příležitosti 50. výrocí Sleszkého ústavu SZM v Opavě, Opava, 1998, pp. 165– 169. About Silesia see only: b. czechowicz, Dvě centra v koruně. Čechy a Sleszka na cestách integrace a rozkolu v kontextu ideologie, politiky a umění (1348–1458), České Budějowice, 2011. 20 j. ČechuRa, Klášterní velkostatek v předhusitských Čechach, základní tendence hospodářského vývoje a metodolická východiska dalšího studia, “Archeologia historica”, 10, 1985, pp. 315–407; balanced investiga- tion on the material running of the Prague settlement of the Order of St John carried out by: m. sVoboda, Hospodaření strakonické komendy Johanitů do poloviny 15. století, “Časopis národního muzea, řada histo- rická”, 170, 2001, pp. 1–21. For the traditionally strong Order historiography in Poland, see also: k. ożóG, t. Gałuszka, a. zajchowska (eds.), Mendykanci w średniowecznym Krakowie (Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, 2), Kraków, 2008; recently the University of Wrocław is publishing a series, cf.: m. deRwich, A. pobóG-lenaRtowicz (eds.), Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym. Mate- riały z międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej w Turawie w dniach 6–8 V 1999 r. przez Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego i Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego (Opera ad historiam mo- nasticam spectantia edita apud LARHCOR, Series I, Colloquia, 4), Wrocław, 2000. 21 F. Šmahel, Intra et extra muros. Społeczna rola franciszkanów obserwantów i klarysek na ziemach cze- skich od połowy XIV do końca XV wieku, [in:] J. Kłoczowski (ed.), Franciszkanie w Polsce średniowiecznej,part 1, Franciszkanie na ziemiach polskich (Zakony franciszkanie w Polsce średniowiecznej, 1), Kraków, 1983, pp. 274–298. 22 Partially outdated: F. hybl, Počátky minoritů v Čechách a na Moravě, “Český časopis historický”, 2, 1896, pp. 335–345; F. machilek, Reformorden und Ordensreformen in den böhmischen Ländern vom 10. bis zum 18. Jahrhundert, [in:] F. seibt (ed.), Bohemia sacra. Das Christentum in Böhmen 973–1973, Düsseldorf, 1974, pp. 63–81. See also: l. jiRásko, Kláštery v městech v Čechách a na Moravě ve 13. století, “Hospodářské dějiny”, 4, 1979, pp. 133–159. 23 F. Felskau, Agnes von Böhmen. Leben und Institution, Legende und Verehrung, vol. 1, Nordhausen, 2008, pp. 154–181. On Capistran cf. for instance: p. hlaVáČek, Die böhmischen Franziskaner im ausgehenden Mitte- lalter. Studien zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostmitteleuropas (Forschungen zur Geschichte und Kultur des östlichen Mitteleuropa, 40), Stuttgart, 2011, esp. pp. 32–40. 24 Amongst others: j. kłoczowski, La Pologne dans l’Église médiévale (Collected Studies, 417), GreatYar- mouth/Norfolk, 1993; cf. also idem., Die Minderbrüder im Polen des Mittelalters, [in:] 800 Jahre Franz von Assisi. Franziskanische Kunst und Kultur des Mittelalters (Katalog des NÖ Landesmuseums, N.F., 122), Wien, 1982, pp. 318–331 (mostly the contributions of Rokyta about Bohemia).  32 Christian-Frederik Felskau attribution of single friaries or even entire custodies (such as the Lower Silesian custo- dies of Wrocław (Breslau) and Złotoryja (Goldberg) to this or another province, often connected with the inluence of the powerful Saxonia do not have to be explained in greater detail25, as well as the question of the existence of an independent Polish province26 or to what extent the notorious tensions between the three national com- ponents – that is the Czech, the Polish and German-speaking fractions of the broth- ers – challenged the unity of the province27. If we rather follow the description of the late 14th century under the pen of the fairly reliable Order’s member Bartholomew of Pisa (c. 1338–1401)28 and complement it to subsequent foundations and recent indings on individual settlements, we can state that the Czech-Polish province, be- tween its solidiication till roughly 1420, consisted of seven custodies which did not completely it the spatial divisions of secular power29: First, the Central Bohemian Custody of Prague (Praha, Prag) with the two local friar- ies St. Francis and St. James, to which the general studies (studia generalia), probably founded during the 1310s30, were ailiated, and the convents in Bechyně (Bechin), 25 In short: F. Felskau, Agnes von Böhmen, pp. 154–182, 515–522. About the beginnings, connected with John de Piano Carpine (c. 1185–1252) and Jordan of Giano (c. 1195–1262), see k. elm, Sacrum Commercium. Über Ankunft und Wirken der ersten Franziskaner in Deutschland, [in:] p.-j. heiniG, b. kRaus (eds.), Reich, Regio- nen und Europa in Mittelalter und Neuzeit. Fs. für Peter Moraw (Historische Forschungen, 69), Berlin, 2000, pp. 389–412; many contributions in the serial “Saxonia Franciscana” (Werl) are dedicated to allied topics. 26 l. teichmann, Die polnische Franziskanerprovinz in Schlesien im 13. Jahrhundert, “Archiv für Schlesische Kirchengeschichte”, 42, 1984, pp. 145–158; critical on some assumptions: w. iRGanG, Beiträge zur Silesia Franciscana im 13. Jahrhundert, ibidem, 48/49, 1990, pp. 219–247; j. kłoczowski, Klöster und Orden im mit- telalterlichen Polen (Klio in Polen, 15), Osnabrück, 2013, pp. 114–119; cfr. R. michałowski, Princeps fundator. Monarchische Stiftungen und politische Kultur im piastischen Polen, [in:] e. mühle (ed.), Monarchische und adlige Sakralstiftungen im mittelalterlichen Polen (Stiftungsgeschichten, 9), Berlin, 2013, p. 92. 27 Introductionary: t. eRtl, Ihr irrt viel umher, Ihr jungen Leute. Der mittelalterliche Franziskanerorden zwis- chen europäischer Entgrenzung und regionaler Beschränkung, [in:] u. isRael (ed.), Vita communis und eth- nische Vielfalt. Multinational zusammengesetzte Klöster im Mittelalter. Akten des internationalen Studientages vom 26. Januar 2005 im Deutschen Historischen Institut in Rom (Vita regularis, 29), Berlin, 2006, pp. 1–34; for the Bohemian Franciscans, this aspect was investigated by z. smejkal, K dějinám národnostních sporů u českych františkánů (1256–1517), Olomouc, 1939; critical review of evidence: F. Felskau, Agnes von Böhmen, pp. 522–527. 28 b. de pisa, De conformitate Vitae beati Francisci ad vitam domini Iesu, “Analecta Franciscana”, 4, 1906, pp. 554s.; with regard to the internal registrations of the provincial development: h. GuloboVich, Series provin- ciarum Ordinis Fratrum Minorum saec. XIII et XIV, AFH, 1, 1908, pp. 1–22. 29 V. Činke, Organizace českých klášterý ve 13. a 14. století na podkladě provinčním, “Československé časopis historický”, 16, 1968, pp. 435–446. Lemmata on individual monasteries in the lexikons: d. Foltyn et alii, En- cyklopedie moravských a slezských klášterů, Praha, 2005; p. VlČek, p. sommeR, d. Foltýn, Encyklopedie českých klášterů, Praha, 1997. On the spatial structuring of the Franciscan associations: h.-j. schmidt, Kirche, Staat, Nation. Raumgliederung der Kirche im mittelalterlichen Europa (Forschungen zur mittelalterlichen Geschich- te, 37), Weimar, 1999, pp. 405–423. For the communities of the Polish territory and beyond, see now d. kaRczewski, Franciszkanie w monarchii Piastów i Jagiellonów w średniowieczu. Powstanie – rozwój – organi- zacja wewnętrzna, Kraków, 2012, esp. the list on pp. 475–481, which is not fully reliable because of the foundation data. 30 Overview: j. kadlec, Die Franziskaner in den böhmischen Ländern und ihr Generalstudium in vorhussitischer Zeit, “Archiv für Kirchengeschichte Böhmens, Mährens und Schlesiens”, 8, 1987, pp. 84–91.  Economy-Related Written Sources of the Franciscans in Bohemia and Moravia Map I: Foundations of the Friars Minor and the Poor Clares in Bohemia & Moravia Litoměřice/ Leitmeritz, Mladá 1233-37 Boleslav/Jung- Kladsko/Glatz, ca. 1241 Most/Brüx, 1237/40 Bunzlau, b.1297/1345 Žatec/Saaz, a. 1266 Nový Bydžov/Neubitschov, ca. 1311 Prag, 1232, a.1233, 1238 Kadaň/Kaaden, b. 1324 Hradec Králové/Königgrätz, b. 1238 Jungfernteinitz Cheb/Eger, /Panenský Uničov/Mähr. Opava/Troppau, 1237, 1302 b. 1247, b. 1273 Týnec, 1302 Neustadt, ca. 1330 Benešov/Ben eschau, Časlav/Tsch Krnov/Jägerndorf, 1273 Stříbro/ 1246/47 Plzeň/Pilsen, a. 1295 aslau, b. Mies, Vysoké Mýto/ 1291 b. 1266 Hohenmaut, ca. 1270 Horažďovice, a.1330 Olomouc/Olmütz, Jihlava/Iglau, 1230/1252, b. 1298 1245/b.57 Domažlice/Taus, 1237-40 Bechyně/Bechin, 1281/84 Brno/Brünn, ca. 1237 Jindřichův Hradec/Neuhaus, ca. 1320 Valtice/Feldsberg, b. 1286 Znojmo/Znaim, Český Krumlov/Böhm. Krummau, b. 1239, 1271 Scale: 1350/57, 1361 1 0 3 0 km 5 0 7 0 33 OFM(Con) (Σ = 29, 20 Bohemia + Kladsko , 8 Moravia): OSD/OSC (Σ = 8, 4 Bohemia, 4 Moravia): type: stand alone Poor Clares double prior to 1250 1251-1299 14th century 13th century 14th century cloister vicinity male/female Legend: b = before, a = after, ca = circa; source: Brockhaus Konversations-Lexikon, 1892  34 Christian-Frederik Felskau Benešov (Beneschau), Mladá Boleslav (Jung-Bunzlau), Jindřichův Hradec (Neuhaus), probably Horažďovice and inally Český Krumlov (Böhmisch Krummau); second, the Custody of Moravia with seven communities in Brno (Brünn), Jihlava (Iglau), Krnov (Jägerndorf ), Uničov (Mährisch Neustadt), Olomouc (Olmütz), Opava (Troppau) and Znojmo (Znaim); third, the North Bohemian Custody of Hradec Kralové (Königgrätz) with houses in Kłodzko (Kladsko, Glatz), Vysoké Mýto (Hohenmaut), Hradec Kralové, Nový Bydžov (Neubidschov) and Časlav (Tschaslau); fourth, then the West Bohemi- an Custody of Litoměřice (Leitmeritz) with convents in Most (Brüx), Panenský Týnec (Jungfernteinitz), Kadaň (Kaaden), Litoměřice, Stříbro (Mies), Plzeň (Pilsen), and Žatec (Saaz); ifth, the Silesian Custody of Opole (Oppeln) with friaries in Bytom (Beuthen), Wodzisław Śląski (Loslau), Głogówek (Oberglogau) and Opole; sixth, the Polish Custo- dy of Cracow (Kraków) with houses in Chęciny, Cracow itself, Korczyn, Lelów, Radom- sko, Stary Sacz and Zawichost; seventh, the Great Polish and Lower Silesian Custody of Gniezno, with the local settlement as well as the ones in Głogów (Glogau), Grabów to the river Prosna, Wyszogród, Inowrocław, Kalisz, Oborniki, Radziejów, Pyzdry, and Śrem, at least temporarily, Chełmno (Kulm) and probably Toruń (Thorn)31. The Bohe- mian convents of the imperial city of Cheb (Eger) and of Domažlice (Taus) as well as the one of Valtice (Feldberg) in Moravia belonged, however, to other organizations, the irst two to the Saxon, the latter to the Austrian province, evenly established around 123932. With the Hussite Reformation triggered in Bohemia by the preachings of Jan Hus, this association structure crashed to the ground and the Franciscan conventual life was extinguished in no less than twelve, almost exclusively Bohemian houses, while the Moravian part of the country was largely spared from assaults and damages33. The Observant movement, lorishing in the 1450s, brought further changes, detectable in the take over of some conventual friaries (Bechyně, Cheb, Valtice, Horažďovice and Plzeň, Znojmo)34. Restricting our observations to the boundaries of current Czech Re- 31 j. saRnowsky, Dominikaner und Franziskaner im Ordensland Preußen, [in:] m. Robson, j. RöhRkasten (ed.), Franciscan Organisation in the Mendicant Context. Formal and informal structures of the friars’ lives and minis- try in the Middle Ages (Vita regularis, 44), Münster, 2010, p. 54. 32 On Feldsberg, probably founded by Henry V of Kuenring († 1281) in short: G. e. FRiess, Geschichte der österreichischen Minoritenprovinz Austria, Wien, 1882 (ofprint from “Archiv für österreichischen Geschich- te”, 64, 1882, 1); also G. wendl, Die Anfänge der Bettelorden in Niederösterreich, Wien, 1920, pp. 66s. 33 a. neumann, Die Chroniken der mährischen Minoriten, Olomouc, 1936, pp. 36 passim; V. dokoupil, Dějiny moravských klášterních knihoven ve správě universitní knihovny v Brně, Brno, 1972. 34 p. hlaVáČek, Die Franziskaner-Observanten zwischen böhmischer und europäischer Reformation. Ein Bei- trag zur Religionsgeschichte Ostmitteleuropas, [in:] w. ebeRhaRd, F. machilek (eds.), Kirchliche Reformimpulse des 14./15. Jahrhunderts in Ostmitteleuropa (Forschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostdeutschlands, 36), Köln-Weimar-Wien, 2006, pp. 316s. A systematic portrayal of this topic is still lacking. See also ebeRhaRd ablauFF de Rheno, De novella plantatione provincie Austrie, Bohemie et Polonie quo ad frat- res minores de observantia Cronica, lost manuscript, initially in Archives of Bohemian Franciscan Province (Prague, Ms. II, fol. 277v–331r), photos (before 1918) at the Institut für Franziskanische Geschichte/Saxonia, Münster, Collection (Nachlass) Ferdinand Doelle. Economy-Related Written Sources of the Franciscans in Bohemia and Moravia 35 public and adding the monasteries of the Poor Clares35, the so-called Second Order, which were intertwined with the men convents, also economically36, we grasp the following igure (map I): The total of 29 friaries in the Czech Republic (including Glatz within the provincia Glacensis here) spread across 21 settlements in Bohemia and ist boundary areas, and eight in Moravia37. Thirteen of the total, that is almost the half, was erected till the middle of the 13th century38, eight in the second half of this century and eight more in the 14th century, while foundations activities came soon after 1350 to a nearly com- plete standstill. The eight monasteries of Poor Clares, evenly distributed on the two core countries of the kingdom, were erected either as double monasteries39, as in Český Krumlov, Praha, Znojmo, Uničov, and Cieszyn, or at least in close proximity to a male Franciscan friary like in Cheb and Olomouc; we encounter a rather exceptional ‘stand alone foundation’ only in Panenský Týnec, issued in 1279 by Habart of Zerotin († 1309) and his sons40. 35 Overviews: b. Roest, Order and Disorder. The Poor Clares between Foundation and Reform (The Medieval Franciscans, 8), Turnhout, 2013, esp. pp. 227–246; G. p. FReemann, Clarissen in de dertiende eeuw, drie studies. Drei Studien zur Geschichte des Klarissenordens im 13. Jahrhundert. Proefschrift, Utrecht, 1997. For Bohemia, still basic: e. waueR, Entstehung und Ausbreitung des Klarissenordens, besonders in den deutschen Minoriten- provinzen, Leipzig, 1906; idem, Die Anfänge des Klarissenordens in den slawischen Ländern, Leipzig, 1903; par- tially outdated and blurred: kl. minařík, Klarisky v zemích koruny České, “Sborník historického kroužku”, 26, 1925, pp. 49–53. About the economy of female Franciscan monasteries: a. hilsebein, Reiche Klöster – arme Klarissen? Finanzielle Transaktionen zwischen der Welt, dem Kloster und seinen Konventualinnen, [in:] h.-d. heimann (ed.), Gelobte Armut, pp. 307–334. 36 Cura-obligations could have been taken over also with the aim to receive material security through the female institutes who were not bounded by the precept of poverty; cf. m. wehRli-johns, Maria und Martha in der religiösen Frauenbewegung, [in:] k. Ruh (ed.), Abendländische Mystik im Mittelalter. Symposion Kloster Engelberg 1984 (Germanische Symposien, 7), Stuttgart, 1986, pp. 357–360; on the other hand, friars occasionally provided to the sorores subsistence, even through begging activities; a thorough analysis of the mutual relationships between the two branches of the Order is missing up to now. 37 The size of Franciscan settlements in comparison to other orders is illustrated by z. hledikoVá, Svět české středověké církve, Praha, 2010, pp. 78s., note 28, unfortunately with some typos within the graphics. 38 Recent research moves away from ix foundation data, underlining the long lasting processus of them; cf. w. e. waGneR, m. boRGolte (eds.), Stiftungen und Stiftungswirklichkeiten. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart (Stiftungsgeschichten, 1), Berlin, 2000. 39 s. haaRländeR, Doppelklöster und ihre Forschungsgeschichte, [in:] e. klütinG (ed.), Fromme Frauen – Un- bequeme Frauen? Weibliches Religiosentum im Mittelalter (Hildesheimer Forschungen, 3), Hildesheim, 2006, pp. 27–44; c. u. kuRz, ”Ubi et est habitatio sororum et mansio fratrum”. Doppelklöster und ähnliche Kloster- gemeinschaften im mittelalterlichen Österreich (Diözese Passau in den Ausdehnungen des 13. Jahrhunderts), Diss. Universität Wien, Wien, 2010, on: http://othes.univie.ac.at/9392/, pp. 327–341, with remarks on the houses in Dürnstein, Laa a.d. Thaya and Vienna, St Theobald. 40 Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemia et Moravia (henceforth: RBM), vol. 2: Annorum 1253– 1310, ed. J. emleR, Pragae, 1882, pp. 650, 801, nos. 1510, 1863; in 2007, the publisher Olms edited a reprint; still informative: F. ŠtědRý, Týnec Panenský. Klášter klarisek, “Sborník historického kroužku”, 7, 1906, pp. 171– 176; 8, 1907, pp. 65–73.  36 Christian-Frederik Felskau What was the signiicance of these communities in economic terms? How did the brothers (or sisters) and their leaders, the guardians and abbesses41, or their vicarious oice bearers, the male or female procurators42 mould the economic livelihood of which they were entrusted and what do or can we know of their economic manage- ment? First, it must be stressed that an analytical discussion of the entire corpus of relevant sources hitherto does not exist, if we don’t limit our observations to some speciic source types, such as the most valuable oice books (Amtsbücher)43. Much of the following should thus be understood rather as a working hypothesis than a safe stock. Economic actions of the Franciscans: activities and their classiication Even beyond the 1240/50s – the establishment phase of the Friars Minor in Bohemia and Moravia –, those activities were of crucial economic importance which served for the cura animarum, the souls’ salvation of the faithful; here, the brothers acted naturally more as a receiving than a demanding body, the more if they could rely on a wide popularity among local, but also of trans-local circles of the population44. In the irst place, these actions included the exercise of memorial tasks initially deriv- ing from donations (dotationes) and/or foundations (fundationes)45, called Seelgerät by German historiographers; then the execution of worship including a growing number of specialized masses (missae speciales)46, no less funerals, whose legacies (Stolgebühren in German terminology), especially the so-called ‘Fourth Part’ (quarta funeralia) brought about, like in more Western parts of Europe, several Bohemian and Moravian towns to some violent clashes with the parish clergy47; and inally the general administration of the sacraments, especially the confession (confessio)48. The Order received sustainable support irst of all from papal, also from episcopal side by encouraging the faithful through indulgences (indulgentiae) to an active, not sel- 41 On the offices: l. Viallet, Le rôle du gardien dans les couvents franciscains au XVe siècle, [in:] m. Robson, j. RöhRkasten (eds.), Franciscan Organisation, pp. 225–252; about the authority of the female counterpart, shortly: R. bacheR, Klarissenkonvent Pfullingen. Fromme Frauen zwischen Ideal und Wirklichkeit (Schriften zur südwestdeutschen Landeskunde, 65), Ostildern, 2009, pp. 73–75. 42 For example, a procuratrix is testified in case of the Brno Franciscans in 1352; cf. b. mendl (ed.), Knihy počtů města Brna z let 1343–1365 (Knihy městských počtů z doby předhusitské, 1), Brno, 1935, p. 196; at other places, for instance Riga, we often encounter the vice-guardian, see Urkundenbuch der alten Sächsis- chen Franziskanerprovinzen, ed. l. lemmens, vol. 1: Die Observantenkustodie Livland und Preussen, Düsseldorf, 1902, p. 19, no. 34 (ca. 1295). 43 Cf. s. pätzold, Amtsbücher des Mittelalters. Überlegungen zum Stand ihrer Erforschung, “Archivalische Zeitschrift”, 81, 1998, pp. 87–111; see also M. hömbeRG, Zur Strukturierung der Buchbestände: Amtsbücher der Wirtschaftsführung, retrievable from the webpage of the Universität Düsseldorf, cf.: www.phil-fak.uni- -duesseldorf.de/.../Hoemberg-Quellentypologie.pdf . 44 Classic study: F. elseneR, Vom Seelgerät zum Geldgeschäft, [in:] m. lutteR, h. kollhosseR (ed.), Recht und Wirtschaft in Geschichte und Gegenwart. Festschrift für Johannes Bärmann zum 70. Geburtstag, München, 1975, pp. 85–97; about developments within the non-begging Orders: V. toneatto, p. ČeRnic, s. paulitti (eds.), Economia monastica. Dalla disciplina del desiderio all’amministrazione razionale (Quaderni di cultura medi- olatina, 4), Spoleto, 2004. Economy-Related Written Sources of the Franciscans in Bohemia and Moravia 37 domly pecuniary assistance whenever the erection of churches49 or the protection of missionary activities50 had to be ensured. All of these measures, based on the inter- mediary function of the brothers in obtaining the salvation of the faithful, entailed monetarian or at least economic advantages which often can be explored only par- tially, for instance through injunctions in foundation charters which provide a pre- cious piece of a far more accurate system of acquisition to be explored51. However, informal grants including the collection of the alms at the end of the mass, counter- gifts as means of gratitude or many other informal givings by the sacrament’s recipi- ents or their families have only a scarce documentation in written form. These activities have to be juxtaposed with the ones that brothers carried out for their own subsistence, that is, the maintenance of their community and the buildings, ini- tially used and later on owned by them, or the building of the church, accomplished by the fabrica. As a makeshift practice, only in contrast to the above-mentioned type of action, I refer to this as cura domestica, as a “household concern” 52. The most com- 45 Basic considerations: z. VaŠek, Zbožné dary šlechty na Moravě v 1. polovině 14. století (diskusní příspěvek), [in:] l. bobkoVá, j. konViČná (ed.), Náboženský život a církevní poměry v zemích Koruny české (Korunní země v dějinách českého státu, 4), Praha, 2009, pp. 267–280. With an analytical approach about Bohemia: z. hledíkoVá, Fundace českých králú ve 14. století, “Sborník historický”, 18, 1981, pp. 5–55; also: m. R. pauk, Dzi- ałalność fundacyjna możnowładztwa czeskiego i jej uwarunkowania społeczne (XI–XIII wiek), Kraków-Wars- zawa, 2000; z. jakubowski, Czeskie i moravskie fundacje kanonickie XIV–XV wieku (Studium z dziejów devotio moderna), Czẹstochowa, 2001. 46 i. w. FRank, Ordensarmut und “missae speciales” bei den spätmittelalterlichen Mendikantenorden, [in:] b. hilbeRath (ed.), Vorgeschmack. Ökumenische Bemühungen um die Eucharistie. Festschrift für Theodor Schnei- der, Mainz, 1995, p. 211. 47 Broadly and still valuable: h. lippens, Le droit nouveau des Mendiants en conlit avec le droit coutumier du clergé séculier, du concile de Vienne à celui de Trente, AFH, 47, 1954, pp. 241–292; on the Bohemian situation reports johannis neplachonis abbatis opatoVicensis Chronicon, [in:] Excerpta de diversis chronicis additis quibu- sdam aulae regiae memorabilibus, ed. j. emleR (Prameny dějin českých = Fontes Rerum Bohemicarum, 4,2), Praha, 1884, p. 480; see also the archival material: Brno, Moravská zemská knihovna v Brně, sign. ZD P 43 (Dominikaner-Fond): Discordia praedicatorum et minorum cum clero saeculari, of 1495. 48 An attempt of assessing the relevance was made by: a. tuRchini, Registri di messe negli archivi ecclesi- astici, [in:] R. di pietRa, F. landi (eds.), Clero, economia e contabilità in Europa. Tra medioevo ed età contempo- ranea (Studi storici Carocci, 122), Roma, 2007, pp. 173–184. 49 On this topic: h.-j. schmidt, Die Wirtschaftsführung der Bettelorden in Deutschland (XIII.–XIV. Jahrhun- dert), [in:] L’economia dei conventi, pp. 278–281. 50 For Bohemia and Moravia, this is well documented by numerous papal letters: e. doležaloVá, j. hRdina, F. Šmahel, z. uhlíř, The Reception and Criticism of Indulgences in the Late Medieval Czech Lands, [in:] R. n. swan- son (ed.), Promissory Notes on the Treasury of Merits. Indulgences in Late Medieval Europe (Brill’s Companions to the Christian Tradition,. 5), Leiden-Boston, 2006, pp. 101–145; out of the copious references only: RBM, vol. 2, p. 530, no. 1122 (Innocenz IV, 1245). 51 Charter books or registers are edited for some neighbouring provinces: Urkundenbuch der Kustodien Goldberg und Breslau, vol. 1: 1240–1517, ed. C. Reisch (Monumenta Germaniae Franciscana, 1/1), Düsseldorf, 1917; G. E. FRiess, Geschichte der österreichischen Minoritenprovinz, “Archiv für Österreichische Geschichte”, 64, 1882, pp. 79–245. 52 Polish research recently distinguished these spheres as ‘sfera gratiae (mutuum)’ and ‘sfera ekonomicz- na (emptio-venditio)’; m. bukała, Emptio-Venditio et Usura. Usura et Simonia, [in:] w. dłuGokęcki, t. Gałuszka, R. kubicki, a. zajchowska (eds.), Inter oeconomiam coelestem et terrenam, p. 111.  38 Christian-Frederik Felskau mitted and original form of acquiring means of subsistance, begging, can be recon- structed occasionally, at least topographically, with the help of begging registers, labelled Termineiverzeichnisse in German historiography53. As far as the property of the goods was initially managed by a nuntius, then a mediating person or procurator was assigned to the Order, one can detect a higher intrinsic economic involvement54. The management and leasing of real estate and the exercise of fundamental rights, arising in the Seelgeräten, paved the way, though rather late in Bohemia, namely in the late 14th century, to greater participation of the friars in the “bond market”, that is the acquisition and dissemination of income and interest on immovable goods (immobilia)55. Looking at the quite well examined economic history of Prague, one can be ascertained, that the local friary of Saint James in the last quarter of the 14th century obtained a considerable part of its income from this branch by of purchasing or leasing at least 24 urban houses56. Only conjectures are to be made with regard to the rural property and rights of soils and the extent of related income, let it be ag- riculture, the monastery garden, the forest industry, the ishing industry (piscatura), the mills, the wine yards or the breweries (brazatoria); in most cases we might only speculate if the earnings from this economic sector primarily served for the commu- nity’s maintenance or was reinvested to strengthen its wealth57. The involvement into pure money lending, however, in the strict sense of lending business, can be found, at least for Prague (since 1398)58. 53 For instance, in the case of Zwickau: c. stieGemann, b. schmied, h.-d. heimann (eds.), Franziskus – Licht aus Assisi, pp. 304s. 54 F. klinck, Zur Bedeutung des Wortes procurator in den Quellen des klassischen Rechts, “Zeitschrift der Sa- vigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, Romanistische Abt.”, 124, 2007, pp. 25–52. For wider insight: m. heRdeR, Subsititue or subordinate? The role of a male procurator at a Benedictine women’s monastery, “Journal of Me- dieval History”, 31, 2005, pp. 231–242. 55 m. dRewniok, Der Einluss der Stifte und Klöster auf den Kapital- und Rentenmarkt, [in:] k. henGst (ed.), Westfälisches Klosterbuch. Lexikon der vor 1815 errichteten Stifte und Klöster von ihrer Gründung bis zur Aufhe- bung, vol. 3: Institutionen und Spiritualität (Veröfentlichungen der Historischen Kommission für Westfalen, 44, Quellen und Forschungen zur Religionsgeschichte, 2), Münster, 2003, pp. 519–544. 56 b. mendl, Z hospodářských dějin středověké Prahy (Sborník přískěvků k dějinám města Prahy, 5, 2), Pra- ha, 1925, pp. 386s.; cf. FR. Šmahel, Intra et extra muros, p. 278. On owner’s annuities on houses in Pre-Hussite Prague: j. mezník, Vlastnictví rent na Starém Městě počátkem 15. století, „Pražský sborník historický”, 7, 1972, pp. 50–61. 57 On the well investigated Cistercians, see for instance: m. lanGe, Das Zisterzienserkloster Himmelfort. Eine Spätgründung im Randgebiet der Mark Brandenburg, [in:] w. schich (ed.), Zisterziensische Klosterwirts- chaft zwischen Ostsee und Erzgebirge (Studien zur Geschichte, Kunst und Kultur der Zisterzienser, 19), Berlin, 2004, pp. 179–291. Only blurred information is handed down to us with regard to the running of breweries by the Friars: m. nodl, Socialni aspekty středověkého městského pivovarnictvo, “Documenta Pragensia”, 25, 2007, pp. 53–67, talking only about the Prague case; indication about Krummau in 1369: Urkundenbuch der Stadt Krummau, eds. V. schmidt, a. picha (Städte und Urkundenbücher aus Böhmen, 5), Prag, 1908, p. 45, no. 186. 58 Soudní Akta konsistoře Pražské = Acta Judiciaria consistorii Pragensis, ed. F. tadRa, vol. 2: (1380–1387) (Historický archív, 2), Praha, 1893, pp. 311s., no. 119; further example: vol. 3: (1392–1393. 1396–1398) (His- torický archív, 8), Praha, 1893, p. 341, no. 119. With regards to the economic history of the town, V. V. tomek, Economy-Related Written Sources of the Franciscans in Bohemia and Moravia 39 Another branch of acquisition diicult to access is the coniscation of possessions and rights of convicted heretics in the inquisitorial proceedings59. In the Bohemian Crown lands, the Inquisition, continuously documented from the 1310th and the 1340s on- wards and equipped with its own oice adjacent to the Prague friary of Saint James, was mainly driven by the two largest mendicant Orders, irst the Dominicans and sec- ond the Franciscans60. The names of the inquisitors like Hartmann of Pilsen, Jaroslaus of Beneschau and Peter of Načerac, as well as some of their trials are known in greater detail61. They make us aware that the Inquisitor often could demand for himself and thus for his community the third part of the heretic’s possession62 ; but the informa- tion is too scarce for a reliable appraise of the overall extent as well as of the amount of income generated over a longer observation period63. The anti-mendicant, some- times even internal criticism of the procedural zeal of the brothers might not only be connected with the suspicion that the processes had been exploited in the conlicts between clergy and mendicants, but also hint to related economic incentive64. Dějepis mesta Prahy, 9 vols., vol. 1–6, Prag, 18922–19062, vol. 7–9, Praha, 1886–1893, provides the most thorough investigation; see also F. pick, Beiträge zur Wirtschaftsgeschichte der Stadt Prag im Mittelalter, “Mit- teilungen des Vereins der Geschichte der Deutschen in Böhmen”, 44, 1906, pp. 277–321. About the overall relevance of this type of transaction: a. schlunk, Kloster und Kredit. Die Rolle der Klöster als Kreditgeber und Kreditnehmer vornehmlich im 14. Jahrhundert, “Scripta Mercaturae”, 23, 1989, pp. 36–74. 59 m. benedetti, Le inanze dell’inquisitore, [in:] L’economia dei conventi, pp. 363–401; see also p. kRas (ed.), Inkwizycja papieska w Europie (Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, 6), Kraków, 2010. 60 a. patschoVsky, Quellen zur böhmischen Inquisition im 14. Jahrhundert (Monumenta Germaniae Histo- rica, Monograhien, 11), Hannover, 1985; idem, Die Anfänge einer ständigen Inquisition in Böhmen (Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters, 3), Berlin-New York, 1975. The earliest mentioning of a Franciscan inquisitor in Bohemia goes back to 1257, when Alexander IV commissioned Bartholomäus, lecturer in Brno, and Lambert “the German” with it on the plea of king Ottokar II; cf. Les registres d’Alexan- dre IV. Recueil des bulles de ce pape, ed. C. b. de la RoncièRe, vol. 2: Texte: année III (1256–1257), ed. J. de loye (Bibliothèque des Écoles Françaises d‘Athènes et de Rome, Série 2, 15), Paris, 1917, pp. 608–610, no. 1975; quoted again by A. patschoVsky, Die Anfänge, pp. 44s. 61 a. patschoVsky, Quellen zur böhmischen Inquisition, pp. 10s. 44s. 86s. 94–111, 124s. 128–131; idem., Die Anfänge, pp. 15–18, 23–25, 28. See also: i. hlaVáČek, Zur böhmischen Inquisition und Häresiebekämpfung um das Jahr 1400, [in:] F. Šmahel (ed.), Häresie und vorzeitige Reformation im Spätmittelalter (Schriften des Historischen Kollegs, Kolloquien, 39), München, 1998, pp. 109–131. 62 a. patschoVsky, Quellen zur böhmischen Inquisition, pp. 135–138, no. 26 (=106) und esp. no. 27 (=107): “de qua bonorum coniscacione tercia pars plene et integre cedit nostro oicio”. On the difering portions of acquisition: ibidem, p. 138, note 205. 63 Introductionary: G. GeltneR, The making of medieval antifraternalism. Polemic, violence, deviance, and remembrance, Oxford, 2012; about the critiques of Bohemian preachers: c. ockeR, Die Armut und die menschliche Natur: Konrad Waldhauser, Jan Milíč von Kroměříč und die Bettelmönche, [in:] m. deRwich, m. staub (eds.), Die “Neue Frömmigkeit” in Europa im Spätmittelalter (Veröfentlichungen des Max-Planck-In- stituts für Geschichte, 205), Göttingen, 2004, pp. 111–132; information from within the Order: a. neumann, Výbor z předhusitských postil, [in:] Archiv literární II. Beilage der Revue Archa, Olomouc, 1922, pp. 94s. 64 e. doležaloVá, Inquisitionsprotokolle als Tunnel zwischen dem katholischen und dem waldensischen Kom- munikationsraum – Unter besonderer Berücksichtigung Böhmens im 14. Jahrhundert, [in:] e. doležaloVá, R. Šimunek, (eds.), Ecclesia als Kommunikationsraum, p. 72.  40 Christian-Frederik Felskau Other economic activities of the Franciscans are tapped also only indirectly or in a speculative manner. This applies to the disposal of own premises for worldly concerns. It may be assumed that the use of the large church buildings for meetings, assem- blies of estates, councils or provincial assemblies, as we can prove it, for example, for the Saint James friary of Prague in the years 1343, 1372, 1386, 1392, 1405 and 140765, had an impact not only on the everyday life of the brothers, but may also have been rewarded by the applicants or users ex post and beyond contractual arrangements. Certainly this form of acquisition includes the accomplishment of smaller to large ceremonials as well as the quite frequently noted solemn settlement of disputes66. The measures outlined above could easily be categorized according to the agent of action; a distinction between external and internal is necessary knowing that some friars became recipients of oices or positions67, that is obtained prebends or obliga- tions, either via the appointment as Inquisitors, as doctors to domestic or foreign uni- versities (e.g. Albert Bludův 1355, nominated in addition Auxiliary Bishop of Prague)68, as chaplains or confessors (often under the Přemyslids)69, as a court historian under Charles IV (e.g. Beneš Minorita or John of Marignolla)70, or in receipt of curial posi- tions as in the case of the Friar Minor Pribislav, titulary Bishop of Satora from 1313 to 133371. The ordination lists of the Prague archdiocese, the libri erectionum, however, show only very sporadically such entries to the Friars Minor. Anyway ecclesiastical 65 Privilegia měst Prazských = Privilegia civitatum Pragensium, ed., j. ČelakoVský (Codex Juris Municipalis regni Bohemiae, 1), Praha, 1886, pp. 68–70, no. 45 (13 VI 1343); pp. 175s., no. 108 (13 XII 1386); pp. 190–193, no. 121 (5 I 1405); see also j. spěVáČek, Václav IV. 1361–1419. K předpokladům husitské revoluce, Praha, 1986, pp. 172, 471; V. tomek, Dějepis mesta Prahy, vol. 2, Praha, 18922, p. 149. Šmahel, Intra et extra muros, p. 280, in- dicates this function as a crucial motive for moving intra muros. On the settlements of disputes in the local friary of St James: Acta summorum pontiicum res gestas Bohemicas aevi praehussitici et hussitici illustrantia. Acta Innocentii VII., Gregorii XII., Alexandri V., Johannis XXIII. nec non acta concilii Constantiensis 1404–1417. Acta Clementis VII. et Benedicti XIII. 1378–1417, ed. J. eRŠil (Monumenta Vaticana res gestas Bohemicas il- lustrantia, 6), pars 1, Praha, 1980, pp. 320–326, no. 484 (20 VII 1410). For Opava cf. the hints provided by: j. zukal, Paměti opavské. Črty kulturní a místopisné, Opava, 1912, p. 32. 66 Well known example: king Wenceslas’ I second coronation in the local monastery Saint Francis in 1249; cf. Chronicon Marignolla, [in:] Kroniky doby Karla IV. ed. M. blahoVá, Praha, 1987, p. 465; overview of these functions in j. kejř, Die mittelalterlichen Städte in den böhmischen Ländern. Gründung – Verfassung – Entwicklung (Städteforschung, A, 78), Köln-Weimar-Wien, 2010, pp. 352–362. 67 The two Prague settlements is explored by F. Felskau, Agnes von Böhmen, pp. 486–489. 68 j. kadlec, Die Franziskaner in den böhmischen Ländern, p. 88. 69 m. soVadina, Dvůr Václava I., “Sborník archivních prací”, 45, 1995, pp. 3–40; h. patze, Die Hofgesellschaft Kaiser Karls IV. und König Wenzels in Prag, [in:] idem (ed.), Kaiser Karl IV. 1316–1378. Forschungen über Kai- ser und Reich, Neustadt/Aisch, 1978, pp. 733–773 (Sonderdr. aus: “Blätter für deutsche Landesgeschichte”, 114). 70 k. enGstoVá, Jan Marignola a památky doby Karla IV. (K významu písemných pramenů pro výzkum hmot- ných památek), „Český časopis historický”, 97, 1999, pp. 476–505. 71 Urkundenbuch des Stiftes Schlägl, ed. i. h. pichleR, Aigen i. M., 2003, p. 102, no. 86. For further references consult the entries in RBM, vol. 2. Economy-Related Written Sources of the Franciscans in Bohemia and Moravia 41 careers of individuals shall be disregarded for the investigation of a friary’s material running, as a phenomenon of relevant economic size72. After all, the remarks made above show that important aspects of the economic live- lihood of a community are recorded if at all to moderate extent. Too often the infor- mation is delivered indirectly or fragmentary; at the best, sources of serial character allow a successful examination of acquisition or income in a compact form73. Note- worthy, one can not assign the forms of income and expenditure to an economic in- dustry stringently: the economy based on the exchange of natural goods (Naturalien- wirtschaft) probably took place in activies rather distant to literal bonds, but surely could also consist in the contractual delivery of grain, ish or timber as prominent issues of charters, while the monetarian economy must have formed a weighty share of non-formalized relationships between the monastery and the outside world. Approaching an inventory of sources about the economic history of the Bohemian and Moravian Franciscans We must assume that the frequently fractured history of many friaries as indeed of the whole country has caused heavy losses to the formerly existing amount of sourc- es. Great historical cuts like the Hussite movement74, the religious wars of the early modern period, most notably the Thirty Years War75, the secularization of Emperor Joseph II76 or the world wars of the 20th century bear responsibility for minimizing the (internal) tradition; but many local to efective regional event, such as natural disasters like loods or ires in the town, famine, riots or, in view of our study period, the plague, have to be taken into account as well77. 72 Libri Erectionum Archidioecesis Pragensis saeculo XIV. et XV., ed. C. boRoVý, a. podlaha, vol. 1–6, Praha, 1875–1889, 1927; e. doležaloVá, Comparison of Czech and English ordination lists of the late Middle Ages, „Historica”, n.s., 12, 2005, pp. 45–83. 73 An exceptional richness of tradition is published in the case of Krummau: Urkunden- und Regesten- buch des ehemaligen Klarissinnen-Klosters in Krummau, ed. j. m. klimensch, Prag, 1904. 74 j. ČechuRa, Sekularizace církevních statků v západních Čechách v létech 1421–1454, “Časopis Národního muzea”, 165, 1996, pp. 1–22. 75 j. p. palmitessa, Wer besaß die Kirchen und Klöster in Prag vor dem Dreißigjährigen Krieg?, [in:] j. bahlcke (ed.), Konfessionelle Pluralität als Herausforderung. Koexistenz und Konlikt in Spätmittelalter und früher Neu- zeit. Winfried Eberhard zum 65. Geburtstag, Leipzig, 2006, pp. 431–458. 76 See for instance: Urkunden-Regesten aus den ehemaligen Archiven der von Kaiser Joseph II. aufgehobe- nen Klöster Böhmens, ed. a. schubeRt, Innsbruck, 1901. The work of t. V. bílek, Statky a jmění kollejí jesuitských, klášterů, kostelů, bratrstev, a jiných ústavů v království českém od císaře Josefa II. zrušených, Praha, 1892, esp. pp. 228–231, 334–337 on the Prague situation, remains fundamental. 77 Their impact was discussed recently: e. mauR, Gutsherrschaft und “zweite Leibeigenschaft” in Böhmen. Studien zur Wirtschafts-, Sozial und Bevölkerungsgeschichte (14.–18. Jahrhundert) (Sozial- und wirtschaft- shistorische Studien, 26), München, 2001, pp. 17–58.  42 Christian-Frederik Felskau The own tradition of the friaries can be easily reconstituted78. In light of the over- all poor tradition, many early modern source material gains an often not suiciently acknowledged value because it rumores later lost knowledge, though usually only sporadic and in a more narrative appeal79: the baroque chronicals of local histori- ographers such as the work of the Brno master Stephen Christ80, the Chronologia conventus ad sanctos Joannes Brunae Minorum Ordinis Sancti Francisci Conventualium Collecta of John Impekhoven81 from 1658, the yet unexplored Memorabilia of the observant Provincial Viktor Swatha82 of 1727, and inally the printed writings of the historiographers Wrbcansky (observant) or Biernacky (conventual)83 provide at least a contribution to the overall understanding of the Order’s development in the region in which its economic life is embedded. But back to the medieval sources: the dispositions, set of externally or internally, from the rule and its interpretations through the Constitutions up to the statutes issued on overall84 or provincial level85, shape the normative framework of the friars’ 78 First access in: j. sVátek, Organizace řeholních institucí v českých zemích a péče o jejich archivy, „Sborník archivních prací”, 20, 1970, 2, pp. 505–624, esp. pp. 544–550. 79 See also the recent dissertation: m. F. bajGeR, Česká františkánská knižní kultura knihovny minoritů, františkanů a kapucínů v průhběhu staletí, Ostrava, 2007 – unfortunately only accessable through internet; www.bajger.wz.cz/frk/. 80 Brno, Moravská zemská knihovna v Brně, Rukopisy z knihovny minoritů v Brně, sign. Mn 60. Same re- mark about the Order’s historiography of m. kollenbeRGeR, Historiae provinciae Bohemiae fratrum Minorum Conventualium, Pragae, 1745. 81 Brno, Moravská zemská knihovna v Brně, Rukopisy z knihovny minoritů v Brně, sign. M 59. Inventory: Soupis rukopisů knihovny brněnskych minoritů, připravil Státní vědecká knihovna, Brno, 1953. 82 Brno, Archiv města Brna, Jakobska knihovna, Sbírka rukopisů Bedřicha Mitrovského, Sign. A 1.14j. Con- sider also V. dokoupil, Soupis brněnských tisků. Staré tisky do roku 1800, Brno, 1978. 83 j. c. bieRnacki, Speculum Minorum in quo Primigenia Religio Ordinis Minorum Conventualium Omnium Primi Ordinis Minorum, Krakau, 1688; s. wRbezanský, Nucleus Minoriticus, seu vera, et sincera relatio originis, et progressus provinciae Bohemiae, conventuum et residentiarium, Vetero Praga, 1746. 84 For instance the regulation of the Narbonne general chapter in 1260, rubrica III (de observantia pau- pertatis), esp. paragraph V; edited by: F. ehRle, Constitutiones Generales Fratrum Minorum Narbonenses anno 1260, “Archiv für Literatur- und Kirchengeschichte”, 6, 1862, pp. 45–47; decisions of other general chapters: G. abate, Memoriali, statuti, ed atti dei capitoli generali dei fratri minori die secoli XIII e XIV, “Miscellanea fran- ciscana”, 33, 1933, pp. 15–45, 320–336; 34, 1934, pp. 248–253; 35, 1935, pp. 101–106, 232–239; c. cenci, De Fratrum Minorum Constitutionibus Praenarbonensibus, AFH, 83, 1990, pp. 50–95; m. bihl, Statuta generalia Ordinis edita in Capitulis generalibus Narbonae an. 1260, Assisii an. 1279 atque Parisiis an. 1292 (Editio Critica et Synoptica), AFH, 34, 1941, pp. 13–94, 284–358; s. j. p. Van dijk, The statutes of the general chapter of Pisa (1263), AFH, 45, 1952, pp. 299–322; a. caRlini, Constitutiones generales Ordinis Fratrum Minorum an. 1316 Assisii conditae, AFH, 4, 1911, pp. 269–302, 508–526, 526–536; p. s. mencheRini, Constitutiones Generales Or- dinis Fratres Minores a Capitulo Perpiniani anno 1331 celebrato editae, AFH, 2, 1909, pp. 269–292, 412–430, 575–599; F. deloRme, Acta capituli generalis anno 1346 Venetiis celebrati, AFH, 5, 1912, pp. 698–709; idem, Acta et Constitutiones capituli generalis Assisiensis (1340), AFH, 6, 1913, pp. 251–266; m. bihl, Statuta Generalia Or- dinis edita in capitulo generali an. 1354 Asisii celebrato communiter Farineriana appellata, AFH, 35, 1942, pp. 35–112, 177–253; c. cenci, L’Ordine francescano e il diritto. Testi legislativi dei secoli XIII–XV (Bibliotheca erudi- torum, 15), Goldbach, 1998; h.-m. stamm, Strafrechtliche Bestimmungen in der Gesetzgebung des Minderbru- derordens bis Anfang des 15. Jahrhunderts, [in:] Proceedings of the Ninth International Congress of Medieval Canon Law (Monumenta iuris canonici, Ser. C, Subsidia, 10), Città del Vaticano, 2004, pp. 713–722. Economy-Related Written Sources of the Franciscans in Bohemia and Moravia 43 economic action. So few news to local provincial chapters exist, so much the remains of tradition need to be adequately evaluated86. Serial sources, produced by local friar- ies, and more or less exclusively dedicated to the economic management as urbars, ief’s books (Lehnbücher), registers, or books of income and expenses (redditus and impensa), in German speaking regions often called Gültbücher, were mostly kept in the sacristy of the monastery and experienced a certain spread in the northern Al- pine region only in the 14th century87; unfortunately, they are not handed in our area of interest, at least not for the irst Franciscan Order88. An exception in this respect constitutes the so-called Salbuch of the Cheb Poor Clares, which consists of a register of letters and documents not only of the local Clarissans, but also of the neighbour- ing Franciscans to a meaningful extent89. Nevertheless, due to the very modest sur- vival of appropriate sources, one has to pay more attention to written sources com- ing from institutions exterior to the friars: charters, privileges, indulgences and edicts are, up to the 14th century, when the public notary began to enforce as a certifying agency for legal acts90, undoubtedly the most valuable sources of such content. They 85 For Bohemia, such documents are only edited with regard to the Observants; cf. G. FusseneGGeR, Sta- tuta observantium provinciae Bohemiae annis 1471 et 1480 condita, AFH, 47, 1954, pp. 367–384. For the Poor Clares: o. m. pRzybyłowicz, Statuty klarysek znojemskich z 1436 roku. Gradacja wykroczeń i kar w świetle reguły oraz wybranych źródeł wydanych dla klasztorów klarysek prowincji czesko-polskiej XV i XVI wieku, [in:] a. Radzimiński, d. kaRczewski, z. zyGlewski (eds.), Sanctimoniales. Zakony żeńskie w Polsce i Europie Środkowej (do przełomu XVIII i XIX wieku), Bydgoszcz-Toruń, 2011, pp. 80–104. 86 Among the relevant archival material of medieval origin, the manuscript V F 29 of the Narodní Knihovna v Praze/Nationalbibliothek in Prag; it contains passages on the interpretation of the rule and some regulations of local provincial chapters: Expositio regulae, moniciones fratrum minorum in Capitulo Znojmensi a.d. 1412 ordinate, Collationes ad fratres min., Formularius epistolarum magna ex parte usuio fra- trum minorum accomodatus; or ibidem, sign. IV G 30, fol. 226a–226b: Ordinationes capituli Franciscanorum celebrati in Olomoucz anno 1353; inventory: j. tRuhlář, Catalogus codicum manu scriptorum latinorum, qui in C.R. Bibliotheca publica atque Universitatis Pragensis asservantur, 2 vols., Praha, 1905–1906. 87 k. haubeRtoVá, G. hoFmann, l. leŠický, Soupis západočeských urbářů: 2. pol. 13. století – 1773, Plzen, 1993; j. kuba, t. Šimek, FR. zahRádka, Soupis východočeských urbářů: 2. polovina 13. století – 1776, Zámrsk, 1997. For Moravia, similar inventories are lacking till today. See also a. neumann, Deutsche Franziskanerhandschriften in den Bibliotheken Mährens, “Franziskanische Studien”, 9, 1922, pp. 260–263. 88 See for neighbouring regions: Die mittelalterlichen Urbare der Minoriten und Dominikaner in Pettau, ed. h. picheGGeR, w. sittiG, (Österreichische Urbare, Abt. III: Urbare geistlicher Grundherrschaften, 4), Wien, 1955. For Bohemia, just to quote the codex of the Prague Austin Hermits: j. kadlec, Das Augustinerkloster Sankt Thomas in Prag: vom Gründungsjahr 1285 bis zu den Hussitenkriegen, mit Edition seines Urkundenbu- ches (Cassiciacum, 36), Würzburg, 1985, esp. pp. 81–99; for the Poor Clares: Urkunden- und Regestenbuch des ehemaligen Klarissinnenklosters zu Krummau, quoted above. 89 k. sieGl, Das Salbuch der Egerer Klarissen v. J. 1476 im Egerer Stadtarchiv, “Mitteilungen des Vereins für Geschichte der Deutschen in Böhmen”, 42, 1904, pp. 207–252, 293–317, 450–479; 43, 1905, pp. 77–105; separated print: Das Salbuch der Egerer Klarissen v. J. 1476 im Egerer Stadtarchiv, ed. k. sieGl, Prag, 1905 (henceforth cited by the latter edition). On the rich preservance of liturgical material of the monastery: j. liŠkoVá, Liturgické knihy chebského františkánského konventu, unveröfentl. Magisterarbeit, Praha, 1991. 90 i. hlaVáČek, Das öfentliche Notariat in den böhmischen Ländern von den Anfängen bis zur hussitischen Revolution, [in:] Notariado público y documento privado. De los origines al siglo XIV. Actas del VII. Congreso Internacional de Diplomática Valencia 1986 (Papers i Documenti, 7), Valencia, 1986, pp. 177–193; correspon- ding observations taken from other regions: n. keRsken, Öfentliches Notariat und klösterliches Urkunden-  44 Christian-Frederik Felskau can be reached in the commonly known serial publications of registers, although not always consistently, for systematic examination91, or if compiled in cartularies, partially still preserved in archives92. Especially with regard to the well examined last wills93, the economic importance of the legacies for individual communities can be grasped quite well — from the four marks granted to the Friars Minor of Königgrätz by the Royal pincerna Zbraslaus in 1238 to the widespread disregard of the Order in the irst two decades of the 15th century94. These sources are followed, in terms of a relatively high density of information, by the urban or municipal account books95, which were published and scientiically explored at least for some central loca- tions such as Prague, Brno or Pilsen; inally, the formula books and text collections wesen, [in:] o. auGe, F. bieRmann, c. heRRmann (eds.), Glaube, Macht und Pracht. Geistliche Gemeinschaften des Ostseeraumes im Zeitalter der Backsteingotik (Archäologie und Geschichte im Ostseeraum, 6), Rahden, 2009, pp. 339–348. 91 Apart from the collections like RBM (cited in n. 40), the MVB (cited in n. 65), one should mention the Codex diplomaticus et epistolaris Bohemiae, its Moravian counterpart, the Codex diplomaticus et epistolaris Moraviae as well as the Regesta Bohemiae et moraviae aetatis Venceslai IV. (1378 dec. – 1419 aug.16); many of these fundamental sources are now accessible through the internet by the Centrum medievistických studií, cf.: http://cms.lu.cas.cz/. 92 Further indication in i. hlaVáČek, Cartularies and the Preservation of Documents in the Archives of the Bohemian Crwon before the Hussite Revolution, [in:] a. j. kosto, a. winRoth (eds.), Charters, Cartularies, and Archives. The Preservation and Transmission of Documents in the Medieval West (Papers in Medieval Studies, 17), Toronto, 2002, pp. 137–150. 93 k. jiŠkoVá, e. doležaloVá (ed.), Pozdně středověké testamenty v českých městech. Prameny, metodologie a formy využití. Sborník přispěvků z konference uspořadané 30. listopadu 2005 Archivem hlavního města Prahy a Historickým ústavem Akademie věd České republiky, Praha, 2006; t. kRzenck, Books in late medieval wills in Bohemia, “Annual of medieval studies at Central European University Budapest”, 7, 2001, pp. 187–209; and idem, Methodische und methodologische Probleme bei der Erfassung und Auswertung spätmittelalterli- cher Bürgertestamente unter besonderer Beachtung böhmischer Quellen, “Medaevalia historica Bohemica”, 9, 2003, pp. 211–243. 94 RBM, vol. 2, p. 1218, no. 2786 : “et in Gradech fratribus Minoribus quatuor marce, et in Praga fratribus de sancto Jacobo committo dare elemosinam, quantum uxori mee secundum deum videbitur.” Witnesses are amongst others two Dominicans (“frater Chuno” and “frater Stephanus”) and two Franciscans (“frater Petrus macer” and “frater Gerodus”); cf. the listing at t. kRzenck, Böhmische Bürgertestamente des 15. Jahr- hunderts. Regestenverzeichnis, “Archiv für Diplomatik”, 44, 1998, pp. 141–186, who signiicantly does not note a single dedication to the Friars after 1400. 95 Basic inventory: R. noVý, Soupis městských knih českých do roku 1526 (Acta Universitas Carolinae, Phi- losophica et historica, 4), Praha, 1963; recently for Prague: Liber Vetustissimus Antiquae Civitatis pragensis 1310–1518, ed. h. pátkoVá (Documenta Pragensia Monographia, 25) Praha, 2011, p. 223, fol. 7v, with the unique and rather occasional mentioning of St Francis friary. For Brno: Knihy poctu města Brna, pp. 295, 327, 330, 353–355; for Pilsen: Listář královského města Plzně, čast 1: Od r. 1300–1450, ed. j. stRnad (Publikaci městského historického musea v Plzni, 1), Plzen, 1891; for Hohenmaut: R. dVořak, F. hyska, Kniha bíla úzká (městská registra vysokomýtá 1423–1464), “Listy orlického muzea”, 1–2, 1967, pp. 19–58, 163–204, and con- tinuation. Urban book of Leitmeritz without entries of the Friars in b. kocánoVá, j. tomas, Městská kniha Lito- měřic (1341)-1562 v kontextu písemností městské kanceláře. Třetí ze svazku Libri civitatis přináší edici nejstarší městské knihy významného královského města Litoměřic. Tato městská kniha je zárověň i třetí nejstarší docho- vanou knihou v Čechách. (v kontextu písemností městské kanceláře) (Libri civitatis, 3), Ústí nad Labem, 2006. Economy-Related Written Sources of the Franciscans in Bohemia and Moravia 45 of worldly or ecclesiastical chancelleries have to be mentioned in that respect96. A source of same rank with regard to its systematic lay out, are the records of the spir- itual court (Oizialat, Czech: soud). They collect legal disputes between ecclesiastical institutions and are edited for the Prague archdiocese under the title Acta iudiciaria97; though mentioning them in a rather laconic or sporadic way, they shed light on the friar’s conlicts about monetary or real estate issues. To the sources explicitly dealing with economic issues, one has to add a variety of writings of memorial concern which uncover at least indirectly clues to the econo- mia monastica of the brothers. The necrologies of the friaries of Olomouc and Český Krumlov98 and manuscript collections of mixed text forms, here foremost the so- called Epicedium, the memorial book of the Brno Friars Minor, are to be named99. Once more, these remarks make clear that certain continuities of tradition are to be expected in those parts of the country which remained rather unafected by the Hus- sitism, especially the Margraviate of Moravia. The protocols of visitation, usually or- dered by the Order itself and in rare cases also decreed from the outside, constitute an additional surviving source in both core countries of the kingdom; these documents report, apart from disciplinarian sanctions, the economic condition of a friary100. In addition, some narrative source101 hitherto has received little attention. We learn, for example, in the legend of Princess Agnes of Bohemia the meticulous division of 96 E.g.: Summa Cancellariae. Cancellaria Caroli IV, ed. F. tadRa (Historický archiv, 6), Prag, 1895, pp. 201s., no. 353, reporting an incidence, where the St James friary served as a place of refuge. Furthermore: F. tadRa, Cancellaria Arnesti. Formelbuch des ersten Prager Erzbischofs Arnest von Pardubic, nach einer Handschrift der k. k. Universitäts-Bibliothek, “Archiv für Österreichische Geschichte”, 61, 1880, pp. 267–597. 97 Acta Judiciaria, passim; discussion on this type of source: The Records of the Medieval Ecclesiastical Courts, ed. c. donahue, vol. 1: The Continent: Reports of the Working Group on Church Court Records (Com- parative Studies in Continental and Anglo-Saxon Legal History, 7), Berlin, 1989; highlighting the develo- pment of this institution in Bohemia: b. kubíČkoVá, K počátkum pražského oicialátu, “Sborník příspěvků k dějinám hl. m. Prahy”, 5, 1932, pp. 391–479; 98 j. emleR, Dvě nekrologia Krumlovská, “Věstník královské české společnosti nauk”, 1, 1887, pp. 198–227; on the double cloister: h. soukupoVá, Klášter minoritů a klarisek v Českém Krumlové, ”Průzkumy památek”, 6, 1999, pp. 69–86; j. loseRth, Das Nekrolog des Minoritenklosters in Olmütz, “Archiv für Österreichische Geschichte”, 65, 1884, pp. 230–254; for the Poor Clares, see: Moravský zemský archiv v Brně, fond G 11 = Františkovo muzeum, čislo 512: Necrologium monasterii ordinis s. Clarae Znoyme, XIV. c.; cf. i. zachoVá, s. petR, Soupis sbírky rukopisů bývalého muzea v Brně (Studie o rukopisech, monographia, 14), Praha, 2010, pp. 222–224, 476; about further archival material on the spot: Ibidem, p. XLV. 99 See m. GRoliG, Das Epicedium des Brünner Minoriten-Klosters, “Zeitschrift des Vereins für Geschichte Mährens und Schlesiens”, 1, 1873, pp. 73–105; succeeding edition: a. kRatochVíl, Epicedium minoritského kláštera v Brně, “Časpois Matice Moravské”, 43–44, 1919–1920, pp. 14–64. 100 j. obeRste, Die Dokumente der klösterlichen Visitationen (Typologie des sources du Moyen Âge, 80), Turnhout, 1999, pp. 45–50, introduces this type of source. Fortunately, for the Olomouc Poor Clares, we have at our disposal such a protocoll, cf. a. neumann, Prameny k dějinám duchovenstva v době předhusitské a Husově. Studie a texty k náboženským dějinám českým, Praha, 1926, pp. 157–161; idem, Z dějin českých klášterů do válek husitských, Praha, 1939, pp. 167, 184s. 101 This type of source includes also letters that reveal narrative information on a monastery’s overall status: [Zprávy o statcích a přech venkovských z archivu města Prahy (A–K), vyd. J. teiGe, “Archiv český čili staré písemné památky české i moravské, sebrané z archivů domácích i cizích“, 26, Praha, 1909  46 Christian-Frederik Felskau the incoming resources for the Poor Clare Monastery of the royal daughter102. The nar- rative source informs us also about the authority of the monastery’s foundress when she endows the neighbouring brethren with food supplies; in the miracle report of her legend, we face statements which identify the friars as active mediators in the al- location of adoration and healing objects103. This form of promotion certainly caused proitable efects, which went beyond the issuance of votive oferings to pilgrims and worshipers104. Information of some indicative character concerning the economic life are even embodied by some liturgical sources when they reveal major benefactors of a monastery, the names and dates of their funeral and the incurred memorial ob- ligations, therefore drawing attention to a speciic quality of support for it. The most telling example here would probably be the already mentioned Brno Memorial book, which consists of a statement of his foundation operations, a listing of burials choir, and a rather small collection of eternal wills (Ewigtestamente) and bonds. Evaluation possibilities and research perspectives To what extent can the quite sparse material outlined here widen our knowledge of economic practices of the Friars Minor, and in the second place of the Poor Clares, and what can be the objective and limits of our interpretation? If one leaves for the time being the possible gains of insight related to individual friaries of the Francis- cans through archival present, but largely untapped sources aside105, and deals with most urgent and fruitful research purposes, then the already mentioned published registers strictly require systematic review and analysis; thus a “charter’s book of the Bohemian and Silesian custodies of the Friars Minor from foundation to Hussite Ref- ormation” could emerge which stands in line with similar publications for other re- gions and provinces, mostly composed around 1900; the scientiic value of this edi- 102 j. k. VyskoČil, Legenda blahoslavené Anežky a čtyři listy sv. Kláry. Kritický rozbor textový i věcný legendy a čtyř listů s nejstarším (původním) textem milánského rukopisu, Praha, 1932; Candor lucis eterne – Glanz des ewigen Lichts. Die Legende der heiligen Agnes von Böhmen, übersetzt von J. schneideR, mit einer Einleitung von C.-F. Felskau (Johannes-Duns-Skotus-Akademie für franziskanische Geistesgeschichte und Spiritua- lität, 24), Mönchengladbach, 2007. 103 Candor lucis eterne, cap. [V], miraculum nos. 11, 12, 13+15, pp. 36–38, 65–68. 104 F. piGozzo, I denari dei pellegrini. Oblazioni votive e istituzioni ecclesiastiche nell’Italia centrale alla ine del XIV secolo, [in:] F. ammannati (ed.), Religione e istituzioni religiose, pp. 743–753; see also: h. manikowska, h. zaRemska (eds.), Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy (Colloquia Medievalia Varsoviensia, 2), Warszawa, 1995; j. hRdina, Die Topographie der Wallfahrtsorte im spätmittelalterlichen Böhmen, [in:] F. Šmahel (ed.), Geist, Gesellschaft, Kirche im 13.–16. Jahrhundert, Internationales Kolloquium Prag 5.–10. Okt. 1998 (Colloquia mediaevalia Pragensia, 1), Praha, 1999, pp. 191–208; study dealing with the same subject: R. i. buRns, Relic vendors, barefoot friars, and Spanish Muslims: relections on medieval economic and religious history, “Comparative studies in society and history”, 24, 1982, pp. 153–163. Not at least, the ostensio of the Krumlov Franciscans pertains to this context; cf. Narodní knihovna v Praze, sign. XIV B 15: Martyrologium praecedente Calendario Necrologium mon. fr. min. p. Francisci Crumloviensis continente Ordo ostendenda- rum. 105 Narodní knihovna v Praze, sign. IV G 30, fol. 226a–226b (like n. 86); also: Olomouc/Olmütz, Státní Vědecká Knihovna v Olomouci, sign. M II 15: Chronicarum fragmentum. Economy-Related Written Sources of the Franciscans in Bohemia and Moravia 47 tion as a starting point for further research needs no further discussion, even if it incorporates only information on a few monasteries of a remarkable size, while other houses would be represented with perhaps not much more than two or three (rather arbitrary?) entries106. By this way, insights could be gained, which at least shed much sharper light, on the relative weight of the Friars Minor in general or of individual houses in particular, always in the overall framework of normative traditions of eco- nomic activities in the countries of the Bohemian kingdom. A similar procedure is recommended, by the way, with the aforementioned legal acts of the spiritual court. The Acta Judiciaria that have been evaluated on a descriptive level for both Prague friaries ofer an opportunity to evaluate the legal endeavors of the communities that secured economic subsistence in conlictual contexts107. In a second perspective, on the level of analysis of individual monasteries, the mu- nicipal books, the libri civitatis, above all the account books of the urban administra- tion entities, require a thorough analysis, especially when they are preserved for a longer period and comprise a high density of tradition, as in the case of Brno108. They provide excellent evidence when showing the urban anchoring of the Friars Minor; like for the sources already listed, this material allows to adopt the comparative ap- proach, here for obvious reasons irstly compassing the biggest “rival”, the Domini- cans, but then also the other mendicant orders109. An evaluation of the releases of the Brno City Council for the years 1343–1365 illustrates the goals and limits of such an approach for the local convent of Saint James (founded before 1238), irst on the basis of the listing of all entries, including the so-called distributions (Losungen) and 106 Beyond the already mentioned publications: l. lemmens, Die Franziskanerkustodie Livland und Preussen. Beitrag zur Kirchengeschichte der Gebiete des Deutschen Ordens, Düsseldorf, 1912. 107 To my knowledge, the relations between the ecclesiastical court and the Friars have not been inves- tigated yet ; see their itemization: R. m. nickel, Zwischen Stadt, Territorium und Kirche: Franziskus’ Söhne in Westfalen bis zum Beginn des Dreißigjährigen Krieges, downloadable on the University’s page: http://www -brs.ub.ruhr-uni-bochum.de/netahtml/HSS/Diss/NickelRalfMichael/diss.pdf; pp. 186, 399, with reference to the court in Münster, where the court gave permission for the requested begging districts. 108 Recently: k. uRbánkoVá, Brněnské berní rejstřiky z přelomu 14. a 15. století (Prameny dějin moravských, 15), Brno, 2008; on the scope of this tradition: R. noVý, Soupis městských knih, pp. 39–49. On this type of source: i. ebeloVá, Libri Civitatis. Zur Edition der ältesten Stadtbücher Böhmens und Mährens, [in:] m. thumseR, j. tandecki (eds.), Editionswissenschaftliche Kolloquien 2005/2007. Methodik – Amtsbücher, digitale Edition – Projekte (Publikationen des Deutsch-Polnischen Gesprächskreises für Quellenedition, 4), Toruń, 2008, pp. 77–97; in addition: F. debus (ed.), Stadtbücher als namenkundliche Quelle. Vorträge des Kolloquiums vom 18.– 20. September 1998 (Abhandlungen der Geistes- und Sozialwissenschaftlichen Klasse – Einzelveröfentli- chungen, 7), Stuttgart, 2000, here especially the contributions of skála and sRámek on the Bohemian libri. 109 V. Dokoupil, Soupis rukopisů z knihovny minoritů v Brnĕ, františkánů v Moravské Třebové a premonstrátů v Nové Říši. Catalogus codicum manu scriptorum, qui in Bibliothecis Fratrum Minorum Brunensium, Fratrum Ordinis Sancti Francisci Moravotriboviensium, Fratrum Ordinis Praemonstratensis Neoreischensium asserva- bantur (Soupisy Rukopisných Fondů Universitní Knihovny v Brnĕ, Catalogi codicum manu scriptorum in Bibliotheca Universitatis Brunensis asservatorum, 3), Praha, 1959.  48 Christian-Frederik Felskau Fig. I. Losungen and debenture bonds of the Brünn municipal administration to the local Friars Minor, 1345-1367 Year Event / Type Text / Amount Quote 1345 Distributum / Losung It. Fratribus Minoribus pro structura ecclesie sue date sunt 4 mar. p. 49s. 1347 Distributum / Losung It. Ad opus ecclesie fratrum Minorum 4 mar. et eisdem fratribus p. 74-78, here 76 dati sunt 18 gr. de censu alterius medie marce extra leczam ante portam Letorum 1362 Distributum / Losung It. Fratribus Minoribus 20 mar., census 3 mar. p. 273s. 1363 Debitum subscriptum / It. Fratribus Minoribus 20 mar. p. 275s, 277s. percepta 1365 Debitum subscriptum / It. Fratres Minores, habet vineam in Gurde pro 8 mar., tenetur fert. p. 301-341, percepta here 341 1363 Debitum subscriptum It. Fratribus Minoribus ad s. Johannem 20 mar., p. 412 de quibus censuantur tres marce 1365 Debitum subscriptum It. Fratribus Minoribus ad s. Johannem 20 mar. p. 413 the debenture bonds (Fig. I), second by a comparison with other religious institutes on the spot110: The comparative evaluation of such a serial source can be carried out very easily between the brothers of the Friars Minor and the local resident Dominicans of St Michael (founded before 1247111), in addition to other spiritual communities on the spot. In terms of a relative classiication of the indings, it is certainly helpful to inter- pret the urban distributions (i.e. collections) or the debenture bonds more precisely for a speciic year in order to classify the urban ties of the brothers (Fig. II)112: In general, only after a reconciliation of such extra-monastically created record series and under consideration of all forms of proceedings the secular agents or “business entities” had chosen, one can appreciate in a critical way Šmahel’s dictum about the relative marginal importance of the Friars Minor from an economic point of view113. Such an attempt cannot be successfully exerted on various levels and diferent com- passes, but it might lead to meaningful statements already, when a collection of all charters is handed down, as described earlier. 110 Data based on: Knihy počtů města Brna. On the monastery: E. waueR, Die Anfänge des Klarissenordens, p. 36; on the foundation: RBM, vol. 1: Annorum 600–1253, ed. K. J. eRben (Ex actis regiae scientiarum socie- tatis Bohemiae, ser. 5, 8.), Pragae, 1855, pp. 432s. no. 931 (irst mentioning 1238). About the urban bonds see: h.-j. Gilomen, Städtische Anleihen im Spätmittelalter. Leibrenten und Wiederkaufsrenten, [in:] c. hesse, b. immenhauseR (eds.), Personen der Geschichte, Geschichte der Personen. Studien zur Kreuzzugs-, Sozial- und Bildungsgeschichte. Fs. Für Rainer Christoph Schwinges zum 60 Geburtstag, Ostildern, 2003, pp. 165–186. 111 V. j. koudelka, Zur Geschichte der böhmischen Dominikanerprovinz im Mittelalter, II: Die Männer- und Frauenklöster, “Archivum Fratrum Praedicatorum”, 26, 1956, pp. 141s.; on the Bohemian Dominicans, see the book: t. ČeRnuŠak, Historie dominikánů v česky ch zemích, Praha, 2001. 112 Taken from: Knihy počtů města Brna (quotation of pages according to ig. I). 113 F. Šmahel, Intra et extra muros, p. 278, asserts that, in many cases, the Franciscans received one third of what the Dominicans obtained. Economy-Related Written Sources of the Franciscans in Bohemia and Moravia 49 For further investigation opportunities at the scale of individual friaries, the already introduced Salbuch of the Poor Clares in Cheb (Eger) ofers an unequalled insight into the course and nature of economic contracts of the sisterhood; its compact tradition of 54 business-related documents of the neighbouring Friars charged of the cura of the sisters shows in details key aspects of their economic management. Certainly, one has to bear in mind a set of very particular spatial conditions, among which the fact that the friary was ailiated of the Saxon province and located in a border region of the realm, where German-speaking immigrants and a Hohenstaufen ministeriality dominated for long the setting114. The scope of the material permits, beyond the ob- servation of a single incident, allows to observe and to analyse contractual economic activities over a period of about 200 years and to characterize the Friar’s economic relations, at irst by means of a list of the subjects of authentication (Fig. III), followed by a distinction of the acts according to their agents, the inducers or issuers of the contracts (Fig. IV, following): 114 For the history of the region: F. kubů, Chebský městský stat. Počatky a vrcholné obdobi do počatku 16. století (České dějiny, 1), České Budějovice, 2006; for a deeper knowledge on the history of the Saxonian province, consult: b. schmies, k. Rakemann, Spuren franziskanischer Geschichte. Chronologischer Abriß der Ge- schichte der Sächsischen Franziskanerprovinzen von ihren Anfängen bis zur Gegenwart (Saxonia Franciscana Sonderband), Werl, 1999, esp. pp. 29–91.  50 Christian-Frederik Felskau The information given reveals the variety of business transactions, the juxtaposition of currencies (Prague groschen, Cheb pounds, Rhenish gulden, Meissner) and the common practice in the linkage of goods (Kahr/basket and “tons” as a special meas- uring unit of weight for grain, chickens, or ish, intermingled with tangible beneits as constituting elements of pensions) and money115. From the consideration of the individual business contract or better his record to an interpretation of the overall results from the complete indings, one can draw a wide range of conclusions. Strik- ing elements of an individual business practice are as much insightful as the disclo- sure of fundamental structures of the business behaviour throughout the period, let it be the tendencies of sinecure observable, disclosed only after the mid of the 15th century, let it be the considerable degree of „inter-community transactions” of the two houses of the Franciscan family. The latter observation strenghtens the hy- pothesis of close economic ties between the Poor Clares and the friars, regardless of the well documented occurrences of discord between them. The wide scope as well as the extraordinary amounts of individual annuities (Jahrzeitrenten) that the Poor Clares contracted with the Friars Minor cast a revealing light on a binding aspect that should not be underestimated considering the numerous double monasteries in that region116. The favorable situation concerning the surviving sources in this case opens up the opportunity to investigate, apart from social and material aspects of these transac- tions, also the topographic, spatial dimensions of the so-strained network. The close connection between the depth and the scope of evaluation possibilities on the one hand and the wealth of tradition on the other hand, becomes undoubtedly evident in this privileged example. It seems that we will be able to develop suitable and proo- fable categories of characterization of the entities, like active/passive – suggested 115 The still fundamental study on the most proliferated Bohemian coins is: k. castelin, Grossus Pragensis. Der Prager Groschen und seine Teilstücke 1300–1547, Braunschweig, 19732, esp. pp. 1–27. 116 Mentioning of a prebendary: Das Salbuch der Egerer Klarissen, p. 121, no. 304 (29 XI 1464); from the relatively rich documentation of the annuities, starting with 1374: Ibidem, p. 99, no. 233 (15 VI 1436). Con- sider also the entries, for instance in: Urkundenbuch des Klarissinnen-Klosters Krummau, pp. 51–53, no. 13 (1364). Economy-Related Written Sources of the Franciscans in Bohemia and Moravia 51 by Anglosaxon historians –, town orientated versus land orientated, nobility driven versus burghers driven, economically saturated or sufering, inluential versus incon- spicuous, or rich versus poor, only in such cases and commencing on a comparative scale117. 117 The Cheb documentation supposedly could be best ranked and compared, for instance on the basis of the convenient period 1338–1387, by considering the rich documentation preserved from the Prague Austin Hermits, because the 19 contracts entailing annuities there (J. kadlec, Das Augustinerkloster, pp. 88– 90) could be easily juxtaposed with the eight documents of same nature we have for the Cheb Franciscans. If we break down the number of such contracts in other parts of Europe to our investigation period of 50 years (M. dRewniok, Der Einluss der Stifte und Klöster, p. 537, with 131 annuities during the span 1368–1500), where collegiate chapters signed nearly 50 of such transactions, we incline to interprete the local evidence as a proof for the marginality of the Friars in economic terms. The distinction beween active and passive was proposed by R. GilchRist, Gender and material culture. The archeology of religious women, New York,, 19972, p. 152, with regard to female houses; to my mind, such a diferentiation is easily applicable to male houses comprising the aim to characterize their economic behavior. An excellent discussion of the social strata distinctions is exposed in : i. hlaVáČek, Adel und Nicht-Adel an der Schwelle von der Přemysliden- zur  52 Christian-Frederik Felskau Further opening prospects, to one who wants to raise the question of the economic behavior of all related tangible aspects of relationships of a given monastic establish- ment, can be best demonstrated with the example of the Prague double monastery of the Order, St Francis. Here, the multi-layered tradition, based on a variety of sourc- es which we can grasp with regard to the royal monastery of the Poor Clare, including legendary information, narrative notes, and normative documents from charters to court records, ofers a complex insight into the spiritual, social, and economic ties of the sisters, thus helps to evaluate the network of relationships they maintained. From the various elements which compose the support of monastic institutions, from the ingressus-permits through donations to funerals, a typology of monastic contacts can be established, which allows (even though surely incomplete) to establish represent- ative patterns of support. Sorted according to the participating families and placed in a comparative ranking, a complex network of relationships can be igured out, providing a meaningful access to the outer and inner ties of the sisterhood; these ob- servations can even be classiied, when the quality and quantity of families’ contacts is expanded to other parameters like their support of other Clarissan houses; by that, their relationship to the female Franciscan monastery is brought in a relative weight- ing (Fig. V, next page)118: The exempliied approach emphasizes that the gathering of dispersed, if not disparate, elements of the tradition might be a fertile method to be applied when the complex- ity of the economic conditions of individual friaries or monasteries must be catched „holistically”. This can be achieved only in a few monasteries to a certain extent, once these are bestowed with a workable minimum of surviving tradition. And even still, a well-balanced analysis of such privileged monasteries requires the courage to draw from the silence and the inevitable voids the correct deductions, refraining far-reach- ing conclusions, such as attempting to attribute losses in economic relevance to the decline of social embediment, at least on an indicative level119. Nevertheless, digging deeper into the economic history of the Franciscan friaries in medieval Bohemia and Europe remains these limits notwithstanding a worthwhile task 120. Luxemburger-Zeit in Böhmen, [in:] k. andeRmann, p. johanek (eds.), Zwischen Nicht-Adel und Adel (Vorträge und Forschungen, 53), Stuttgart, 2001, pp. 157–178. 118 Based on: F. Felskau, Agnes von Böhmen, p. 599. Cf. the profound monography of h. soukupoVá, Anež- ský klášter v Praze, Praha, 20112. m. pauk, Der böhmische Adel im 13. Jahrhundert: Zwischen Herrschaftsbil- dung und Gemeinschaftsgefühl, [in:] i. hlaVáČek, a. patschoVsky (eds.), Böhmen und seine Nachbarn in der Přemyslidenzeit (Vorträge und Forschungen, 74), Ostildern, 2011, p. 269 passim, interprets monasteries as symbols of noble powership. 119 The state of recent methodological discussions summarizes: a. molinaRi, Fonti materiali, archeologia e storia economia del medioevo: verso quali modelli interpretativi?, [in:] FR. ammannati (ed.), Dove va la storia economica? Where is economic history going? (Atti delle settimane di studi e altri convegni, dell’Istituto in- ternazionale di storia economica F. Datini, Prato, 42), Firenze, 2011, pp. 307–324; see also, of course, the other contributions in this volume. 120 The publication of the sixth conference of the FORUM URBES MEDII AEVI (FUMA), organized by the Archaia Brno and accomplished 14.–17 V 2007, is still to come out. Economy-Related Written Sources of the Franciscans in Bohemia and Moravia 53 Christian-Frederik Felskau Hereditas Monasteriorum Freie Universität Berlin vol. 3, 2013, p. 27–54 Źródła pisane dotyczące ekonomii franciszkanów (a także klarysek) w Czechach i na Morawach w latach około 1230 – około 1450 Streszczenie Niniejszy artykuł analizuje zachowane źródła pisane dotyczące ekonomii (lub istotne dla tego zagadnienia) średniowiecznych franciszkanów na obszarze dzisiejszej Republiki Czeskiej, obejmującym główne ziemie należące wówczas do Korony Czeskiej, tzn. Czechy i Morawy. Autor najpierw opisuje początki działalności franciszkanów, ich idealistyczną postawę wobec ubóstwa oraz wyrzeczenie się dóbr materialnych, a następnie przedstawia zarys podstawowych regulacji prawnych, zarówno zakonnych jak i papieskich, dotyczących dysponowania środkami pieniędzmi, ziemią oraz dobytkiem jako środkami zapewniającymi ekonomicz- ne przetrwanie oraz powodzenie tego obejmującego zasięgiem całą Europę zakonu. Następnie przedstawia rozlokowanie klasztorów i ich przynależność prowincjonalną oraz krótki przegląd historiograii poświęco- nej praktyce ekonomicznej franciszkanów. Proponuje kategoryzację różnorodnych typów działalności ekonomicznej franciszka- nów, ich podział na kategorie według ich gospodarczego znaczenia, kontekstu i związków z tradycją. Omawia też najważniejsze źródła oraz zbiory źródeł (publikowane bądź nie), które wnoszą znaczący wkład do badań nad działalnością ekonomiczną fran- ciszkanów. Ta część artykułu ma na celu stworzenie podstaw dla inwentarza źródeł. Na zakończenie prezentuje jedne z najcenniejszych źródeł, mianowicie księgi miejskie z Brna, księgę przywilejów z podwójnego klasztoru w Cheb/Eger oraz rozproszoną dokumentację podwójnego klasztoru w Pradze. Przegląd ten ma ukazać, na wybranuch przykładach, cele i ograniczenia obecnych i przyszłych badań oraz możliwości interpretacji. Przykłady te demonstrują też szroki zakres badań, oscylujący pomiędzy jednowymiarową oceną poszczególnych typów źródeł a łączeniem świadectw zaczerpnię- tych z różnych źródeł, z których każde odznacza się własnego rodzaju przydatnością dla problemu. Ze względu na ubóstwo źródeł cechujące wiele klasztorów franciszkanów, Autor przyjmuje pracochłonną metodę intertekstualną, aby uzyskać – przynajmniej w pewnym stopniu – „holistyczny” obraz zagadnienia, którego badacze zmagają się z brakiem wartościowych źródeł, a z drugiej strony, by włączyć analizę zachowanych źródeł masowych w szersze ramy międzyinstytucjonalnych porównań w celu oszacowa- nia wagi konkretnych poczynań eknomicznych danego klasztoru franciszkanów. Słowa kluczowe zakony żebracze, mendykanci, franciszkanniie, klaryski, gospodarka klasztorów mendykanckich, Czechy średniowieczne, Mora- wy średniowieczne, Cheb, Praga  54 Christian-Frederik Felskau Christian-Frederik FELSKAU Hereditas Monasteriorum Freie Universität in Berlin vol. 3, 2013, p. 27–54 Economy-Related Written Sources of the Franciscans (and partially of the Poor Clares’) in Bohemia and Moravia, ca. 1230 – ca. 1450 Summary The article examines the surviving written sources of economic content or relevance related to the Medieval Friars Minors on the territory of present day Czech Republic, which covers the core lands of the Bohemian crown in the Middle Ages, i.e. Bohemia and Moravia. Starting with the Order’s initions and its idealistic attitude towards poverty and the refusal of material goods, it gives then an overview of the most fundamental internal regulations and external, merely Papal decisions on the treatment of money, land and goods as means of ensuring the economic survival and success of the Europewide proliferated Order. The following section provides a brief review of the historiography dealing with the economic practice of the friars, preceeded by a summary of their provincial organization and distribution of settlements. This is followed by a methodological discussion of the relationship between activies of economic relevance, their categorization in terms of economic weight as well as content and the chance of their tradition. Then, the author discusses the most important sources and source collections (published or not) which attribute signiicantly to the investigation of the Friar’s economic activies; this part of the study aims to provide the basis for an inventory of sources still to come. In the last paragraph, some of the most meaningfull sources, namely the urban books of Brno, the charter book of the Order’s double monastery of Cheb/Eger, and the scattered documentation on the Prague double monastery are presented in order to exemplify goals and limits of present and future examination and pathes of interpretation; these examples demonstrate the wide range of investigation, oscillating between a one-dimensional evaluation of a speciic type of source and the bundling of multiple evidences taken from a broad variety of sources, each of them characterized by its own validity; taking the relatively poor tradition of many Franciscan houses into account, the article inally intends argues to adopt an laborious inter-textual approach for gaining at least to some extend a ‘holistic’ picture where researchers have to deal with a lack of a premium source traditions and, otherwise, to integrate the analysis of surviving serial sources into a wider frame of inter-institutional comparisons in order to assess the relative weight of speciic economic transcations of one individual Franciscan house. Keywords mendicant orders, friars, Franciscans, Poor Clares, economy of mendicant convents, medieval Bohemia, medieval Moravia, Cheb, Prague Rafał kubicki Hereditas Monasteriorum University of Gdańsk vol. 3, 2013, p. 55–65 Sources for the history of mendicant economy in Royal Prussia from the 15th till the beginning of the 16th century The research into the role of mendicant orders in the life of the medieval cities has a very long tradition. It does not mean, however, that all aspects of their activity have been properly investigated by the historical science. The issue of economic basis of functioning of the respective communities and convents, and their stance on mona- stic ideals still remain important questions. The social and economic reality in which mendicants had to operate resulted in quick veriication of postulates of volunta- ry poverty which were present in the intentions of the founders of new monastic communities1. An impulse to new research into these issues can be given only by precise knowledge of the existing accounts of mendicant economy and the poten- tial possibilities which they could ofer. At this point we shall look into this problem on the example of the territory of the state of the Teutonic Order in Prussia, giving special attention to the regions which were incorporated into the Polish Kingdom as so-called Royal Prussia after the year 1466, which, for the most part, consisted of the Gdańsk Pomerania area, taken over by the Teutonic Order after the year 13082. The 1 In the abundant literature on the subject the works by l. k. little, Religious poverty and the proit eco- nomy in medieval Europe, London, 1978; G. melVille, a. kehnel (eds.), In proposito paupertas. Studien zum Armutsverständnis bei den mittelalterlichen Bettelorden (Vita regularis, 13), Münster, 2001; V. mäkinen, Pro- perty rights in the late medieval discussion on Franciscan poverty (Recherches de théologie et philosophie médiévales, 3), Louvain, 2001; R. sickeRt, Wenn Klosterbrüder zu Jarmarktsbrüdern werden. Studien zur Wahr- nehmung der Franziskaner und Dominikaner im 13. Jahrhundert (Vita regularis, 28), Münster, 2006; n. béRiou, j. chiFFoleau (dir.), Économie et religion. L’expérience des ordres mendiants (XIIIe–XVe siècles) (Collection d’hi- stoire et d’archéologie médiévales, 21), Lyon, 2009 can also be referenced. For all the works mentioned, a detailed summary of the latest state of the research is given. 2 Economic bases of mendicant activities in the state of the Teutonic Order until mid-15th c. have been partially discussed in multiple works devoted to selected monastic communities; see h. eysenblätteR, Die Klöster der Augustiner Eremiten im Nordosten Deutschlands, “Altpreußische Monatschrift”, 35, 1898, pp. 357- –391; w. Roth, Die Dominikaner und Franziskaner im Deutsch-Ordensland Preußen bis zum Jahre 1466, Olden- burg i. Gr., 1918; G. a. donneR, St. Erich in Danzig, “Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 29, 1930, 3, pp. 39–47; e. j. Guttzeit, Das Kloster Patollen (zur heiligen Dreifaltigkeit) innerhalb der Geschichte des Rittergutes Gross Waldeck, Kreis Pr. Eylau, [in:] e. bahR (ed.), Studien zur Geschichte des Preussenlandes. Festschrift für Erich Keyser zu seinem 70. Geburtstag dargebracht von Freunden und Schülern, Marburg, 1963, pp. 195–215; a. kunzelmann, Geschichte der deutschen Augustiner-Eremiten, vol 3: Die bayerische Pro- vinz bis zum Ende des Mittelalters, Würzburg, 1972; vol. 5: Die Sächsisch-Thüringische Provinz und die Sächsische Reformkongregation bis zum Untergang der Beiden, Würzburg, 1974; z. kRatochwil, Augustia- nie w Chojnicach (1356–1819), “Rocznik Gdański”, 49, 1989, 1, pp. 23–49; t. m. tRajdos, U zarania karmelitów w Polsce, Warszawa, 1993; s. chojnacki, Podstawy gospodarcze funkcjonowania klasztorów mendykanckich w państwie krzyżackim w Prusach, “Klio”, 1, 2001, pp. 15–39; R. kubicki, Dominikanie w Elblągu – materialne pod- stawy egzystencji konwentu i jego związki z miastem, “Rocznik Elbląski”, 19, 2004, pp. 5–30; idem, Środowisko dominikanów kontraty pruskiej od XIII do połowy XVI wieku, Gdańsk, 2007, pp. 115–127, 211–213, 216–218;  56 Rafał kubicki peculiarity of the situation of mendicant orders in this area was that the function of authority there was in the hands of a church corporation, the Teutonic Order, which was formally subordinate to the pope’s authority. Another element determined the distinctness of the Prussian convents as compared to the mendicant friaries in We- stern Europe : the appearance of mendicant communities in this region coincided with the process of building of the structures of a new state, intensive settlement activity, that is, mainly setting up of towns which were to be the places of functioning of mendicant orders. The situation was slightly diferent in Gdańsk Pomerania, where the irst Dominican and Franciscan convents appeared on the initiative of the local princes in the 13th c., so before the seizing of this region by the Teutonic Order. On the territory of the state of the Teutonic Order in Prussia, and then in Royal and Teutonic Prussia, the convents of four mendicant congregations operated: Domini- cans (Gdańsk, Chełmno, Elbląg, Toruń, Tczew, Nordembork later Gierdawy), Franci- scans (Toruń, Chełmno, Nowe on the Vistula, Braniewo, Welawa, Barczewo, Gdańsk), Franciscan Observants (Welawa later Królewiec, Zalewo, Lębork, Lubawa and Tyl- ża), Augustinian Hermits (Reszel, Chojnice, Świętomiejsce, Patollen) and Carmelites (Gdańsk)3. The documentation about the monasteries mentioned has survived to our times in varying condition. A considerable diiculty is the fact that sources taken from mo- nasteries are very dispersed. At present they can be found in the collections of se- veral archives belonging to the state (Gdańsk, Toruń) and church (diocesan archives in Pelplin and Olsztyn) and the former archives of the Teutonic Order, currently kept in Dahlem (Berlin). Most of them are materials collected by the archives from aban- doned monasteries in the 16th c. (Gdańsk, Toruń) and following the dissolution of monasteries in the 19th c. (Pelplin), as well as documents produced and stored in city archives in relation to the mendicant friaries which functioned in those localities. Sources produced by monasteries For the reconstruction of the economic foundations of individual monasteries, the materials produced by them during everyday activities would be of the greatest va- lue. In the irst place, these are accounting books of convents, collections of detailed p. oliński, Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średniowiecza i na progu czasów no- wożytnych (Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo) (Rozprawa Habilitacyjna), Toruń, 2008, pp. 507–545; R. kubicki, Podstawy ekonomiczne funkcjonowania mendykantów w państwie krzyżackim i Prusach Królewskich do połowy XVI w., [in:] W. dłuGokęcki, T. Gałuszka, R. kubicki, A. zajchowska (eds.), Inter œconomiam cœlestem et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne (Studia i Źródła Dominikań- skiego Instytutu Historycznego w Krakowie, 9), Kraków, 2011, pp. 183–237; idem, Podstawy gospodarcze utrzymania klasztoru dominikanów w Gdańsku (1227–1835), ibidem, pp. 303–332. 3 m. biskup, Das Verhältnis des Deutschen Ordens zu den anderen Orden in Preußen, [in:] z. h. nowak (ed.), Ritterorden und Kirche im Mittelalter (Ordines Militares – Colloquia Torunensia Historica, 9) Toruń, 1997, pp. 61–79; e. joachim, Vom Kulturzustande im Ordenslande Preussen am Vorabende der Reformation, “Altpreußi- sche Forschungen“, 1, 1924, pp. 12–17. Sources for the history of mendicant economy in Royal Prussia... 57 accounts, settlements and inventories done for inspectors, inventories of incomes, reports of superiors written down at the moment of leaving the post of a prior or a guardian. Unfortunately, no sources of this type from the Middle Ages, concerning the mendicant monasteries which are of interest to us, have been preserved to our times4. In this situation, in order to reconstruct the economy of the monasteries, any other written sources need to be referenced. Analysing the problem of the sources of income of mendicant monasteries, they are commonly identiied with the custom of collecting alms by itinerant collectors. Unfortunately, in the case of the monasteries in question, we do not have too much information on this subject. Actually, the sole relatively precise accounts are related to the dispute over the collection of alms conducted by Dominicans in Gdańsk in the 1420’. Due to the limitations introduced by the city, the monastery tried to interve- ne with the municipal authorities, in this case the Teutonic Order. In a letter dated 11 I 1422, the prior of the convent, Henryk Munkenbecke, related the whole matter to Grand Master Michael Küchmeister, at the same time asking for his intercession5. What is of particular interest, the prior invoked the fact that for more than two hun- dred years Dominicans had been enjoying the law to collect alms and that in the state of the Teutonic Order, diferently to other places, they could not possess land. He wrote: wir noch vorworke noch guttir noch keynen sichern aneval des czynses haben, noch besitczen mogen in desen lande, also wir thun in anderen landen, so mochte wir allen tag unde in aller stad das almose bethen6. In this situation, the aim was to resolve the dispute. The issue of collecting alms was also the cause of disputes over the coverage of the collection district between the Dominican monastery in Toruń, which was located in the state of the Teutonic Order until 1454, and mendicant monasteries in the Polish Kingdom. The Toruń convent was challenged by Dominicans of Brześć Kujawski and Płock, Franciscans of Dobrzyń, Inowrocław and Nieszawa, Carmelites of Bydgoszcz as well as local parish priests of village churches7. All of the facts mentioned indirectly conirm the great signiican- ce of alms in the economics of the particular monasteries. Remembering about the speciic context of the above-mentioned letter written by Dominicans from Gdańsk, the remarks concerning the structure of income of the monastery, which were inclu- ded in it are also very important. The ban on acquiring and inheriting properties and 4 An example of such sources are collection inventories of Dominicans in Rewel (Tallin) in present-day Estonia, in 1519. See G. Von waltheR-wittenheim, Die Dominikaner in Livland im Mittelalter. Die natio Livoniae Dissertationes historicae, 9), Roma, 1938, pp. 140–142. 5 The prior recalls that he received a letter from the Grand Master on the day following St. Andrew’s Day (that is 1 XII), which, unfortunately, has not survived. 6 State Archives in Gdańsk [henceforth: APGd], Gdańsk City Files, Privileges until 1814 and letters until 1525, 300, D/46,12. 7 R. kubicki, Działalność dominikanów kontraty pruskiej na pograniczu polsko-krzyżackim – okręg klasztorny konwentu w Toruniu w XV w., [in:] k. GRążawski (ed.), Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie (2), Włocławek -Brodnica, 2007, pp. 373–387.  58 Rafał kubicki collecting rents generated by them determined the convent to seek other sources of support. A similar restriction pertaining to inheriting and purchasing properties also applied to Franciscan monasteries and the only Carmelite convent present in this area in the period until 1454. Another piece of evidence of the structure of monastic income was a dispute with the Dominican monastery mentioned above, raised by the parish priest of the main city church, Andreas Slommow. Deeming himself the spiritual superior of the monastery in the city, he demanded a portion of its inco- me from funerals and collection of alms8. The problem of division of income from funerals stemmed from an old dispute between the friars and parochial clergy over burials of burghers who had been members of the parish and were buried inside the church or at the monastic cemetery. By decision of the Bishop of Włocławek, Domi- nicans were granted the right to income from burials in the 1230’9. It was consistent with the practice of awarding special rights to the order, among which there was the privilege of burying worshippers at their cemeteries, exemption from tithes for go- ods possessed as well as funerary and inheritance fees10. Funerals were also a source of income for other mendicant monasteries in these areas, as can be read on tomb- stones remaining in their churches to this day11. Another source of income for monasteries were contracts signed with craft corpora- tions and religious brotherhoods in which the monasteries were obliged to hold cer- tain services and say prayers for the members of these organisations, in exchange for receiving support each year, expressed in money or material oferings. Documents of this type have survived in varying numbers in most monasteries, both in the form of original certiicates, as well as later transcripts. They usually mention guild organisa- tions operating in the city where the monastery was located12. Apart from documents conirming participation in spiritual goods of monasteries, some craft guilds and religious brotherhoods had their own chapels and altars in 8 t. hiRsch, Die Ober-Pfarrkirche von St. Marien in Danzig in ihren Denkmälern und in ihren Beziehungen zum kirchlichen Leben Danzigs überhaupt dargestellt, vol. 1: Mit einem Grundriß, einer Seitenansicht und einer Ansicht der inneren Kirche, Danzig, 1843, p. 118. 9 Preußisches Urkundenbuch, vol. 1: Die Bildung des Ordensstaats, part 2: Politische (allgemeine) Abteilung, Bearb. A. seRaphim, Königsberg, 1909 [Neudr. Aalen, 1961], no. 924, p. 581. 10 w. a. hinnebusch, The History of the Dominican order, vol. 1: Origins and growth to 1500, New York, 1966, p. 297; a. m. walz, Compendium Historiae Ordo Praedicatorum, Romae, 1930, p. 251. 11 B. schmidt, Die Inschriften des Deutschen Ordenslandes Preussen bis zum Jahre 1466 (Schriften der Königsberger Gelehrten Gesellschaft, Geisteswissenschaftliche Klasse, 11,3), Halle, 1935, p. 132; K. M. ko- walski, Gotyckie płyty nagrobne w kościele św. Mikołaja w Gdańsku, [in:] D. A. dekański, A. Gołembnik, M. GRubka (ed.), Dominikanie. Gdańsk – Polska – Europa. Materiały z konferencji międzynarodowej pt.: „Gdańskie i euro- pejskie dziedzictwo – zakon Dominikanów w dziejach Gdańska” zorganizowanej przez Klasztor OO. Dominika- nów w Gdańsku, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego, Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, z okazji 775-lecia powstania klasztoru św. Mikołaja w Gdańsku, (9–10 maja 2002), Gdańsk-Pelplin, 2003, pp. 623–636. 12 An inventory and full documentation of the surviving sources can be found in R. kubicki, Participatio- nem omnium bonorum - forma i znaczenie przyjęcia do udziału w dobrach duchowych zakonu na przykładzie mendykantów w państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach, “Nasza Przeszłość”, 112, 2009, pp. 64–70, 79–80. Sources for the history of mendicant economy in Royal Prussia... 59 monastic churches. For their use and maintenance, in most cases, written contracts were signed with the monastery authorities. A number of this kind of contracts have survived in their original forms or as transcripts, originally stored not only in mona- stery collections but also in the respective guild organisations in cities13. These con- tracts provided monasteries with certain support in money and natural goods (food in the form of a barrel of herrings, tallow blocks for lighting altars) for maintaining and furnishing churches. Such contracts were also entered into with individuals. The documents mentioned participation in spiritual goods of a monastery, a burial, an undertaking to hold a monthly mass for the donor and their family14. An example of such a regulation is the contract signed on 14 IX 1472, in which burgher Bartel Ferman donated 20 marks (a Prussian mark corresponded to 180 grams of silver) to the Elbląg Dominican monastery for lime needed to redecorate the monastery. In exchange for that, the monastery was to hold choral masses on behalf of his family and to enter them into the cloister calendar (liber mortuorum)15. Sources produced by cities It has been mentioned that until the year 1454 mendicants in this area were prohibi- ted from purchasing and possessing properties and from income coming from regu- lar rents. Curiously enough, that did not apply at that time to Augustinian Hermits. This is conirmed by surviving documents about landed property bequests. Informa- tion on this subject has survived in a certain number of documents found in former monastery buildings. The situation changed in the second half of the 15th c., when other monasteries also purchased and sold properties in cities and their vicinity, as is evidenced by entries in magistrates’ books in the respective cities. Apart from sources generated by monasteries themselves, the entries in magistra- tes’ books mentioned above are of considerable signiicance to the reconstruction of detailed economic decisions made in relation to particular friars. A great number of decisions regarding property divisions, testament entries, settlements of inan- cial obligations and investments in the rent market can be found in them. Individual friars, as well as entire monasteries usually represented by their priors and guardians appear in this context. Entries referring to friars contain the fact of inheriting by them a portion of family fortune in the form of cash, capitals invested in municipal proper- ties or debt liabilities. Important sources in the research on the economy of mendicant convents are bur- gher testaments, which make it possible to determine their social resource base in more detail. All last will documents usually consisted of two distinct parts. The irst one comprised bequests for religious purposes (“ad pias causas”), monetary bequests and obligations with a request for prayer for the soul, a formal funeral, or bequests for 13 For an inventory of this type of documents, see R. kubicki, Participationem, pp. 64–70, 79–80. 14 Ibidem, pp. 78–84. 15 APGd, Elbląg City Archives, Collection of Elbląg documents, 368/II,75.  60 Rafał kubicki church redecorations and donations for selected monasteries, including mendicant ones; the second one usually contained instructions regarding the fortune, such as: determining the inheritors, bequests for relatives and compensations for obligations. The largest collection of original documents of this type in Royal and Teutonic Prussia comes from Elbląg. Only one mendicant monastery belonging to Dominicans ope- rated in the city and was founded in the year 1239. The documents are now kept in the Gdańsk State Archive, in the section of the former municipal archive of Elbląg16. Most of them are from the second half of the 15th c. Among the total number of 150 testaments, 33 documents are dated 1409–1454, 25 are dated 1455–1466, and as many as 87 come from the period between 1466 and 1515. The analysis of the con- tent of the mentioned documents shows that the amount of about 5300 marks was bequeathed for religious purposes and for the poor. On the other hand, the global amounts of cash bequests mentioned in the indicated documents can be estimated to be at least 25700 marks. A little over 20% of cash bequeathed in testaments was allotted to religious purposes. From this portion, 34% of bequests was given to the St. Nicholaus parochial church in the Old Town of Elbląg, 16% for the poor, 13% for inancing pilgrimages, 10% for the Dominican monastery and church, and 8 % for urban and suburban hospitals. It is interesting that instructions for the local Domi- nican monastery were present in a total of 67 documents, that is almost a half of all (45%) the documents which have survived to our times17. The documents also con- tain instructions for mendicant monasteries in other cities. However, their situation is much less impressive. In the case of the largest urban centre in the area, Gdańsk, the original documents are preserved to a rather limited extent. In most cases we know their content only from entries in magistrates’ books. The content of books from the second half of the 15th c. has been examined for this aspect by Beata Możejko18. She found a total of 147 testament instructions from the period between 1426 and 1521, including as many as 96 from the period between 1455 and 1476, and 45 from the period between 1499 and 1503. In the analysed entries from the years 1466-1503, a total of 28 instructions stipulating religious purposes (churches, monasteries and ho- 16 APGd, Elbląg City Records, cat. no. 368. A partial inspection of the collection, though with outdated signatures of the documents is provided in the work by e. Volckmann, Katalog des Elbinger Stadtarchivs, Elbing, 1875; R. kubicki, Testamenty elbląskie z XIV – początków XVI w. – charakterystyka wraz z listą testatorów w układzie chronologicznym, “Rocznik Elbląski”, 20, 2006, pp. 199–208. For an analysis of burghers’ religio- usness based on the testaments see R. kubicki, Formy pobożności w mieście późnośredniowiecznym w świetle zapisów na rzecz kościoła i biednych w testamentach elbląskich (XV-początek XVI w.), “Zapiski Historyczne”, 76, 2011, 2, pp. 8–27. 17 R. kubicki, Formy pobożności, pp. 21–22. 18 b. możejko, Gdański mieszczanin w obliczu śmierci. Zapisy testamentowe z II połowy XV w. (na podsta- wie księgi ławniczej), [in:] b. śliwiński (ed.), Mieszczanie, wasale, zakonnicy (Studia z Dziejów Średniowiecza, 10), 2004, pp. 127–162; eadem, Rozrachunek z życiem doczesnym. Gdańskie testamenty mieszczańskie z XV i początku XVI wieku, Gdańsk, 2010, pp. 27–47. Important comments to this works were submitted by w. dłuGokęcki, W sprawie późnośredniowiecznych testamentów gdańskich, “Zapiski Historyczne”, 76, 2011, 3, pp. 115–139; p. łozowski, O pożytkach z kwantyikacji w badaniach nad średniowiecznymi testamentami, “Roczni- ki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 72, 2012, pp. 227–236. Sources for the history of mendicant economy in Royal Prussia... 61 spitals) was found19. Curiously enough, in their testament instructions, testators not always conined themselves to specifying sums intended for particular ecclesiastical institutions, but sometimes they would also give vital information on the persons be- ing bequeathed, including friars residing in monasteries. For instance, in the last will made in 1492, a burgher from Elbląg, Hans Lange, bequeathed 100 marks to his son, a Benedictine, for his studies in the Dominican order. As was marked in the document, soon after Hans’ death, the prior was to give the amount to his son20. Annotations of this kind point to one more problem with the economy of mendicant monasteries in the late Middle Ages: a potential conlict between the income of the whole monaste- ry and individual donations and private property of friars. The elements of this phe- nomenon also included cases of friars inheriting property from their relatives in the city. There were attempts to control it to a certain extent, as is shown on the example of Dominicans, who were granted special permits from the general of the order. Such a permit was given, among others, to Martinus of Prussia, who was entitled to inhe- riting the fortune left by his parents in 1478 for his own needs 21. There were quite many such instances. This practice was conirmed by the document issued by King Casimir IV Jagiellon on 2 X 1490 who, at the request of the provincial of the Polish province of the order, Albert of Siecień, permitted Dominicans in the Gdańsk, Toruń, Elbląg and Tczew convents to inherit shares in bequests from relatives22. We have more accurate estimates of the monastic budget only in the case of Domini- cans of Elbląg. However, they were prepared only after the collapse of the foundation, perhaps based on accounts of the monastery existing at that time23. Inspections con- ducted in the years 1568 and 1571 by order of the Bishop of Warmia, covering Elbląg churches and the Dominican monastery, show that the incomes from burials (47 %), house rents (18 %), beer production (13 %) and lease of ishing rights, so-called kajtel letters (ger. Keutelbrief ) (8 %), and cellars (3%) were of primary importance for the local Dominicans. Collections and alms constituted only about 10 % of the income. However, we do not know whether these estimates pertain to the period from before the reformation, which surely efected a dramatic decrease in the number of wor- shippers and caused the ban on taking collections in the area of the monastic district. The general incomes and expenditures of the monastery in the period between 1560 and 1566 was, with respect to incomes, from about 140 to 213 marks, and on the expenditure side, from about 99 to 240 marks24. It needs to be emphasised that al- 19 b. możejko, Rozrachunek z życiem doczesnym, pp. 42–47, 163–172. 20 APGd, Elblag City Archives, Collection of Elblag documents, 368/I,140. 21 „potest haereditare bona paterna et materna pro uso suo”, Acta Capitulorum Provinciae Poloniae Ordi- nis Praedicatorum, t. 1: (1225–1600), ed. R. F. maduRa, Roma, 1972, p. 593. 22 Matricularum Regni Poloniae Summaria, ed. t. wieRzbowski, vol. 4: Sigismundi I regis tempora complec- tens (1507–1548), pars 3: Acta vicecancellariorum 1533-1548, Varsoviae, 1915, Supplementum, no. 1144. 23 This is indicated by a surviving transcript of their content, listing individual rents from persons, funeral fees and cellar rents. 24 APGd, Elblag City Archives, Collection of Elblag manuscripts, 492/814, p. 49.  62 Rafał kubicki Fig. 1. Income structure of Dominicans cloister in Elbląg (inspections conducted in the years 1568 and 1571). Source: The protocol from the inspection conducted in 1568 by order of Hosius is currently to be found in Archdiocesan Archives in Olsztyn, Bishop’s Archives, documents, B 1A, vol. 1, p. 62–161. Here, we are using its nineteenth-century transcript made by h. F. Neumann in Archives in Frombork (formerly Frau- enburg), APGd, 492/814, p. 48–49 though the leading position in the structure of income was still occupied by pastoral activity and religious assistance (58%), income generated by rents (31%) gained a signiicant share. The igures are more relevant still, if we take into account the fact that the monastery was granted the right to collect them only after 1466 r., when the Teutonic Order had inally lost formal control of the city. To sum up, all of the indicated sources provide a certain insight into the structure of income of mendicant monasteries in the area under investigation. The absence of proper account records is deinitely a serious limitation, but it does not make re- search completely impossible. Their proper analysis will only be possible when they are considered comprehensively and related to a broader comparative background. For this purpose, it is necessary to combine accounts from sources found in former monastery buildings with information from urban sources. Only full utilisation of the latter may provide the correct picture of the position and social role of mendicants in cities and the general picture of their functioning in this social and economic reality. Sources for the history of mendicant economy in Royal Prussia... 63 Annexe 1 The storage location of archival sources on mendicant monasteries in Royal and Teutonic Prussia Place of storage Archival section Gdańsk City Archives, section Privileges until 1814 and letters until 1525, sec- tion 300,D/46: monasteries in Gdańsk (Dominicans, Franciscans, Carmelites) State Archives in Gdańsk Magistrates’ books, section 300,43 Elbląg City Archives, Collection of Elbląg documents Dominican monastery records State Archives in Toruń Franciscan monastery records Diocesan Archives in Pelplin monastica XIV, Dominican monastery in Toruń Archdiocesan Archives in Olsztyn Bishop’s Archives, documents, D 1 Archives of the Polish Province of Dominicans in Cracow Gd 1, loose iles of the Gdańsk monastery XX. HA, Staatsarchiv Königsberg, Ordensfolianten (OF), Geheimes Staatsarchiv Preußischer Ordensbriefarchiv (OBA) Kulturbesitz Berlin Dahlem Pergament-Urkunden Map 1. The Cloisters in the State of Teutonic Order in Prussia (in the 2nd half of the 15th century)  64 Rafał kubicki Rafał kubicki Hereditas Monasteriorum Uniwersytet Gdański vol. 3, 2013, p. 55–65 Źródła do dziejów ekonomii żebraczej w Prusach Królewskich w XV i początkach XVI w. Streszczenie W artykule przedstawiono wyniki kwerendy dotyczącej źródeł do dziejów żebraczej ekonomii na przykładzie klasztorów z terenu państwa zakonu krzyżackiego w Prusach, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów, które po 1466 r. weszły w skład Rzeczypo- spolitej jako tzw. Prusy Królewskie i które w większości składały się z terenów Pomorza Gdańskiego, opanowanych przez zakon krzyżacki po 1308 r. W państwie zakonu krzyżackiego w Prusach, a później w Prusach Królewskich i Krzyżackich działały konwen- ty czterech zgromadzeń żebraczych: dominikanów, franciszkanów i franciszkanów obserwantów, augustianów-eremitów oraz karmelitów. Dokumentacja dotycząca wymienionych klasztorów zachowała się do naszych czasów w bardzo różnym stopniu. Materiały te są rozproszone w zbiorach kilku archiwów państwowych (Gdańsk, Toruń) i kościelnych (archiwa diecezjalne w Pel- plinie i Olsztynie) oraz w dawnym archiwum zakonu krzyżackiego, obecnie przechowywanym w Berlinie (Dahlem). W większości przejęte zostały przez archiwa z opuszczonych klasztorów w XVI w. (archiwa w Gdańsku i Toruniu) i w trakcie kasaty klasztorów w XIX w. (archiwum w Pelplinie). Dopełnieniem ich są dokumenty wytworzone i przechowywane w archiwach miejskich, w związ- ku z funkcjonowaniem w tych ośrodkach klasztorów żebraczych. Źródła te dają pewien wgląd w strukturę dochodów klasztorów żebraczych z tych terenów. Poważnym utrudnieniem jest natomiast brak akt rachunkowych. Właściwa ocena zachowanych źró- deł jest możliwa tylko gdy będą rozpatrywane kompleksowo przekazy zarówno zawarte w źródłach poklasztornych, jak i pocho- dzące z dokumentów miejskich. Dopiero pełne wykorzystanie tych ostatnich może dać właściwy obraz sytuacji ekonomicznej i funkcji społecznej spełnianej przez mendykantów w miastach. Słowa kluczowe zakony żebracze, mendykanci, dominikanie, franciszkannie, bernardyni, augustianie-eremici, karmelici, gospodarka klasztorów mendykanckich, testamenty, Państwo Zakonu Niemieckiego, Prusy Królewskie, Pomorze gdańskie, Elbląg Sources for the history of mendicant economy in Royal Prussia... 65 Rafał Kubicki Hereditas Monasteriorum University of Gdańsk vol. 3, 2013, p. 55–65 Sources for the history of mendicant economy in Royal Prussia from the 15th to the beginning of the 16th century Summary The article presents the results of a preliminary research on the sources for the history of the mendicant economy as exempliied by monasteries from the state of the Order of Teutonic Knights in Prussia, with special emphasis on the territories which after 1466 were incorporated to Poland as the so-called Royal Prussia, and which were composed mainly of the lands of Pomeralia (Gdańsk Pomerania), taken control of by the Order after 1308. The lands of the Order in Prussia, and later the Royal and Teutonic Prussia, hosted convents of four mendicant orders: the Dominicans, the Franciscans and the Franciscan Observants, the Hermits of St. Augustine, and the Carmelites. The documentation concerning the monasteries in question has been preserved to a various degree. These sources are currently dispersed in several state (Gdańsk, Toruń) and Church (diocesan archives in Peplin and Olsz- tyn) archives, as well as the former archive of the Teutonic Order, which is currently kept at Dahlem (Berlin). Most of them have been taken over from the archives of abandoned monasteries in the 16th century (the Gdańsk and Toruń archives) and during the 19th-century monastery dissolutions (the Peplin archive). The remaining part of the documentation are records produced and kept at municipal archives in towns where mendicant orders were present. All these sources ofer an insight into the income structure of mendicant orders from these territories. What makes research diicult, however, is the lack of bookkeping records. Proper estimation of sources can be achieved only when they are studied in a complex way, including both the monastery sources and the municipal records. Only by making use of the entire content which the latter ofer might we obtain a reliable picture of the economic situation and the social role played by mendicants in urban centres. Keywords mendicant orders, friars, Dominicans, Franciscans, Franciscan Observants, Augustinian/Austin Hermits, Carmelites, economy of mendicant convents, testaments, State of the Teutonic Order, Royal Prussia, Gdańsk Pomerania, Elbląg Gergely kiss Hereditas Monasteriorum Pécsi Tudományegyetem (Université de Pécs) vol. 3, 2013, p. 67–77 Les chartes de fondation des couvents mendiants en Hongroi médiévale avec clauses de dotation et les chartes de donation Le volume des sources primaires Il y a quelques années, chargé de présenter le fonctionnement économique des or- dres religieux du diocèse de Pécs au Moyen Âge, j’ai eu l’occasion d’aborder le pro- blème de l’état des sources primaires. Sans reprendre l’éternel motif de la destruction des sources qui sert aux médiévistes hongrois(es) de bouclier « historique » face aux reproches concernant le manque de pièces justiicatives, je dois constater quand même que la dispersion des chartes des établissements des religieux entrave consi- dérablement les recherches systématiques. Si on prend seulement en considération les quatre ordres mendiants du présent projet, la situation est déplorable. Les fonds médiévaux des archives de ces ordres — quand ils existent sur le plan institutionnel 1 — sont extrêmement lacunaires : les Franciscains ont un fonds « antemohacsiana » 2 et quelques pièces dans d’autres fonds ; particulièrement rares sont les chartes anté- 3 rieures à 1526 dans les archives des Dominicains ; Carmes et Ermites de saint Augus- tin n’ont même pas d’archives conservées en Hongrie. La majorité des chartes rela- tives à ces ordres est conservée aux Archives Nationales Hongroises (ANH), dans la 4 collection « Antemohacsiana » qui contient les sources antérieures à 1526 . Elles sont particulièrement dispersées, dans plusieurs dizaines de fonds diférents et il n’est pas rare de retrouver davantage de sources relatives aux Franciscains dans des fonds fa- miliaux que dans ceux des Frères mineurs... Le total des chartes conservées aux ANH, sous forme originale ou en reproduction, se monte à 600 environ. Bien que la grande majorité des sources portant sur les ordres mendiants — de même que sur les autres religieux — ait un caractère économique, l’historiographie 1 Cf. http://archivum.ferencesek.hu/letoltes/fondjegyzek/XII.1%20Antemohacsiana.htm – 2/11/2012. 2 Cf. http://archivum.ferencesek.hu/index.php?modul=dokumentumok&ut=III.%20Lev%E9lt%E1r&be- hiv=02%20Fondjegyz%E9k.htm – 2/11/2012. 3 Cf. http://leveltar.katolikus.hu/index.htm?http&&&leveltar.katolikus.hu/domonkos.htm – 14/3/2013. 4 La section Q est celle des chartes médiévales originales conservées aux ANH, tandis que la section U est celle des photos des chartes conservées dans d’autres archives hongroises et étrangères. Une base de données numérisée est à la disposition des chercheurs (« DL-DF 4.3. ») qui contient un inventaire des sources par fonds et une série de publications des chartes numérisées. Depuis quelques années, les char- tes des deux sections sont con-sultables en ligne sur le site des ANH : http://mol.arcanum.hu/dldf/opt/ a100516htm?v=pdf&a=start.  68 Gergely kiss hongroise les a peu exploitées dans ce sens. Sources dispersées, analyse systémati- que plutôt déconseillée qu’encouragée... les chercheurs se sont contentés en général d’efectuer un inventaire des biens et des cartulaires des établissements, au mieux d’analyser l’économie locale de certains monastères ou couvents5. Marie-Madeleine de Cevins souligne à juste titre la « frontière historiographique [...] entre historiens de l’économie et historiens des ordres mendiants »6. Il faut ajouter que l’optique et les méthodes appliquées ont contribué, elles aussi, à la situation actuelle. Inspiré par « l’hypothèse Le Gof », Erik Fügedi a analysé en territoire hongrois la corréla- tion entre le choix du lieu d’installation des frères mendiants — qui avaient besoin d’aumônes suisantes — et le développement de l’urbanisation ; les sources urbai- nes (testaments, actes judiciaires des villes, etc.) ont donc attiré davantage l’intérêt des chercheurs que les sources relatives à l’économie des ordres mendiants. En ce qui concerne celles-ci, il faut avant tout remarquer que tout essai de sépara- tion rigoureuse des types de sources serait vain. En plus des textes normatifs et ré- glementaires émanant des ordres, des actes produits par les autorités des villes, des rar(issim)es livres de compte, cartulaires, listes de donations, inventaires de biens fon- ciers et de revenus (urbaria), registres de rentes, paiements, acquisitions, dépenses, etc., il reste à recenser un matériau documentaire très complexe. Une fois prise en compte la complexité des sources d’archives, il faut porter une attention particulière aux questions de typologie. Les chartes de fondation pro- prement dites sont extrêmement rares. Dans la plupart des cas, des conirmations contemporaines de la fondation et ultérieures à celle-ci, ou encore des inventaires des institutions apportent des renseignements sur les fondations7. Mais elles sont particulièrement « taciturnes » et ne mentionnent en général que l’acte de fondation. La charte qui nous renseigne sur la naissance du couvent franciscain d’Atyina (Voćin, CRO) — fondation de Catherine et Eufrosine, illes du magnat Nicolas Újlaky en 1496 — n’entre pas dans les détails de la donation ; elle rapporte seulement la construc- 5 Sans vouloir entrer ici dans les détails, cf. B. F. Romhányi, Kolostori gazdálkodás a középkori Magyaror- szágon, [dans:] A. kubinyi, J. laszloVszky, P. szabó (dir.), Gazdaság és gazdálkodás a középkori magyaror- szágon : gazdaságtörténet, anyagi kultúra, régészet. Budapest 2008, p. 401–412 (avec bibliographie). Je me réfère ici au bilan historiographique de la réunion du 18 XI 2011 de l’ANR « MARGEC », publié dans « Études franciscaines », n.s., 6, 2013, 1, p. 5–115. 6 m.-m. de ceVins, Frères mendiants et économie en Hongrie médiévale, « Études franciscaines », n.s., 3, 2010, 2, p. 172. 7 Par exemple, sur les quatre couvents de la capitale, seul celui des Carmes possède une charte en rela- tion directe avec la fondation. Il s’agit de la conirmation de Grégoire XI (28 VII 1372). « [...] carissimus ilius Ludovicus rex et carissima in Christo ilia Elizabeth regina Ungarie illustres zelo pie devotionis accensi, quedam locum in villa de Buda Wesprimiensis diocesis, ad eos iusto titulo pertinentem, ad opus et usum fratrum ordinis vestri vobis imperpetuum donarunt et etiam concesserunt, quare pro parte vestra fuit no- bis humiliter supplicatum, ut vobis accipiendi locum ipsum licentiam concedere dignaremur. [...] », Vetera monumenta historica Hungariam sacram illustrantia, ed. A. theineR, t. 1, Roma 1859, p. 120. Il est bien évident qu’il ne s’agit pas d’une charte de fondation proprement dite ! Les chartes de fondation des couvents mendiants en Hongroi médiévale 69 tion et le transfert de l’église et du cloître aux Frères mineurs8. Par conséquent, il est plus opportun de traiter, dans leur globalité, des chartes de donation. Les « chartes de donation » Ce « type » de chartes dépasse largement l’importance des chartes de fondation, que ce soit par leur nombre ou par la qualité et la quantité des informations qu’elles con- tiennent. Il faut noter cependant qu’il est diicile de déinir un type unique, les do- nations étant souvent mentionnées dans le même texte, parmi d’autres dispositions de tous genres (actes judiciaires, achats et ventes pour citer les exemples les plus fré- quents). Il n’est pas rare de trouver des chartes où dispositions testamentaires et do- nations directes se combinent, parfois même en faveur de plusieurs établissements religieux (monastères, couvents, confréries, chapelles, paroisses, etc.). Par exemple, le « testament » de la reine-mère Elisabeth de Łokietek énumère une série d’objets de valeur, de vêtements, de sommes d’argent, etc., dont elle détermina le sort à la fois par testament et par donation. De plus, elle dota non seulement des couvents de frères mendiants mais aussi des chapelles et des églises royales dans le royaume entier9. Il s’agit ici d’une série de dispositions mixtes recueillies ensemble sous forme d’un testament. D’autres indices montrent que les dates des actes de donation et l’acte testamentaire difèrent, mais qu’ils furent regroupés en 1380. Une typologie des donations Malgré cet entremêlement de diférentes formes de soutien matériel aux couvents mendiants, il est possible d’établir une typologie des donations. Remarquons au préalable que l’entrelacement rencontré à propos des types de sources caractérise le soutien aux frères mendiants. Diférentes formes de donations cohabitent dans la même « charte de donation ». Basée sur une documentation en développement, la typologie des donations sera complétée au rythme de la construction de l’inventaire envisagé. En outre, elle est aussi applicable aux clauses de donation des chartes de fondation. Deux formes majeures de donations sont distinguables : les donations « directes », d’une part et « indirectes » (ou « conditionnelles »), d’autre part. Par le terme « direc- te », on entend la donation qui s’efectue par l’acte même et ne ixe aucune condition à la jouissance immédiate des biens transmis. En revanche, les donations « indirec- tes » sont celles où certaines conditions (de temps, de modalité) s’appliquent, qui entravent l’usage immédiat ou libre des donations. Au sein de ces deux catégories 8 Cf. J. kaRácsonyi, Szt. Ferencz rendjének története Magyarországon 1711-ig, t. 2, Budapest 1923, p. 11. 9 L’originale est conservée aux ANH : Magyar Nemzeti Levéltár, Mohács előtti Gyűjtemény, Diplomatikai Le- véltár [désormais : DL], 6692. Le texte latin a été édité dans Codex diplomaticus Hungarie ecclesiasticus ac civilis, éd. Gy. FejéR, t. 9, partie 5, Budae 1834, p. 401–405. Le testament a été récemment commenté et édité (en français) par M.-M. de ceVins, Le testament d’Élisabeth Lokietek, reine de Hongrie et de Pologne (1380) : remarques introductives, « Mémoire des princes Angevins », 9, 2012, p. 45–58, surtout p. 55–58.  70 Gergely kiss principales peuvent être distinguées des sous-formes coexistant parfois dans la même charte...10 Il était très fréquent que les bienfaiteurs donnent des biens fonciers à un couvent mendiant, sans préciser, sauf exception, leur qualité, leur valeur et leur mode de ges- tion. Dans la plupart des cas où des actes judiciaires, ou encore des circonscriptions ultérieures mentionnent les mêmes biens fonciers, l’entrée en possession s’était dé- roulée très simplement. Par exemple, en 1333, le ban de Slavonie Miklós Perényi don- na le bien foncier nommé Harapkó (Hrabkov, SK) aux Ermites de saint Augustin qui s’y installèrent à son invitation11. Par un acte de fondation et de donation entremêlées — selon l’usage courant — le bien fut transféré, donné puis assigné au couvent, qui l’administra12. À l’opposé de cette pratique de donation et de jouissance « directe », les bienfaiteurs inclinaient davantage à ixer certaines conditions. Ainsi it Benoît Túri en 1501, quand il donna au couvent des Prêcheurs de Kolozsvár (Cluj-Napoca, RO) le bien foncier de Túr et un étang, mais il précisa aussitôt que la quarta puellaris devrait être transmise à sa sśur, Catherine. Une pièce de terre (Turcsány) fut alors proposée à Catherine en compensation de la quarta. Le donateur stipula aussi que si sa sśur ne transmettait pas aux Frères prêcheurs sa portion du domaine de Túr correspondant à la quarta, ces derniers recevraient la terre de Turcsány. Ici, conformément au droit coutumier hon- grois, la donation se heurtait à une condition13. En 1524, la veuve de François Koprer octroya au couvent franciscain de Beszterce (Bistriţa, RO) un jardin, à charge pour eux 10 La catégorisation essaie de respecter le mieux possible les éléments du questionnaire. Cf. : http://mar- gec.tge-adonis.fr/Margec/wordpress/?page_id=117. 11 « Comes Nicolaus de Peren ab una, ac religiosi viri fratres, Iohannes provincialis totius ordinis heremi- tarum S. Augustini in regno Hungarie constituti, ac Herke de Sarus et Nicolaus de Harapkou monasterio- rum priores, pro se et pro toto ordine ipsorum ab altera. Ad nostram personaliter accedendo presentiam, idem comes Nicolaus exstitit confessus ministerio vivae vocis, quod quamdam possessionem suam emp- titiam Harapkou predictam [...] cum omni plenitudine iuris possessionarii et proprietatis, ac patronatus ecclesie Beatorum Symonis et Iudae apostolorum [...] spontanea voluntate sua legasset, immo legavit, tra- didit, donavit et assignavit monasterio S. Spiritus in dicta possessione Harapkou per ipsum constructo ac consequenter prenotato ordini et fratribus sub regula Sancti Augustini predicti ibidem degentibus et Deo devote famulantibus ob remedium et salutem animarum suorum predecessorum et omnium [...]. » – Codex diplomaticus, t. 8, partie 3, Budae 1832, p. 712–713. Le transfert exprime la décision du donateur, tandis que l’assignation représente l’entrée en possession oicielle du destinataire de la donation. 12 Dans ce cas-là, on a la chance d’avoir au moins une idée de la valeur approximative du bien reçu. Presque vingt ans plus tard, le couvent des Prémontrés de Jászó conirma la réalisation de la fondation et du transfert d’Harapkó : « Conventus Beati Joannis Baptiste de Jaso. Testatur quod Nicolaum de Peren claustrum S. Spiritus in Harapko construi fecisse et hanc possessionem eidem in perpetuum contulisse ac dein litibus intervenientibus eo deventum [!] esse, ut vel ipsum illud bonum vel aliquod ex sequentibus monasterio illi daretur, videlicet Mohnya, Jaccabvagasa, Hikno, Zenthkereszt, Jamdarvagasa et Corlathvagasa et datum et adiunctum fuisse Mohnya in equivalentiam e consensu ac testimonio palatini. Anno Domini MCCCLXIo. » – Codex diplomaticus, t. 9, partie 7, Budae 1842, p. 206. 13 DL, 36405 ; A kolzsmonostori konvent jegyzőkönyvei (1289–1526), éd. zs. jakó (A Magyar Országos Le- véltár kiadványai, II/17), Budapest 1990, n°3215. Les chartes de fondation des couvents mendiants en Hongroi médiévale 71 d’assurer son alimentation jusqu’à la in de ses jours14. Souvent les donateurs appli- quaient une clause de préemption que l’on faisait jouer lorsque les religieux voulaient vendre le bien en question15. Dans certains cas, la donation dépendait de l’applica- tion de dispositions antérieures. En 1300, la veuve d’Herbord, Élisabeth, modiia une disposition par laquelle elle avait légué au chapitre cathédral de Gyulafehérvár (Alba Iulia, RO) deux possessions (Várda et Damasfölde) avec une église en pierre dédiée à la Trinité et quelques péages. Dans le cas où elle transférerait la donation de son vivant même, elle devrait être remboursée par le chapitre de 50 marcs d’argent in. Le chapitre — conformément à la modiication de l’intention originelle — devrait dès lors distribuer des sommes d’argent précises aux Dominicains et aux Ermites de saint Augustin de Gyulafehérvár, aux Prêcheurs de Segesvár (Sighişoara, RO) et d’Alvinc (Vinţu de Jos, RO)16. Dans d’autres cas, le motif de la donation de la possession était précisé, par exemple la construction (ou l’agrandissement) du couvent, de l’église, 17 voire l’organisation d’une école . La mention de la reconstruction de l’église et du couvent était aussi très fréquente18, tout comme la célébration, en contrepartie de la donation, de messes et actes pieux19. 14 Urkunden-Regesten aus dem alten Bistritzer Archive, t. 3 : Von 1517–1526, éd. A. beRGeR, Bistritz 1895, p. 122. 15 Cf. la charte de donation (3 IV 1531) de Zsóia, princesse de Masovie, veuve du palatin István Bátori dans laquelle elle obligea les Franciscains de Varasd (Varaždin, CRO) à respecter son droit de préemption dans le cas où ils auraient l’intention de vendre le bien foncier ofert : « [...] si prenotati fratres prescriptas possessiones Also et Felsew Kochan [Alsó- et Felsőkocsány] temporum in processus tenere nollent, non possent aut recusarent, vel autem forte ipsas possessiones cuipiam a se ipsis et per consequens a dicto claustro eorum vendere et alienare ascribereque vellent et niterentur, extunc easdem prenonate illustri do- mine Sophie duci etc. et Anne ilie eiusdem ex prefato quondam spectabili et magniico domino Stephani de Bathor progenite sive ipsarum heredibus et nemini alteri iuxta estimationem proborum virorum, quam ipsi super premissis duabus possessionibus protunc semoto omni dolo, timore atque favore alterius partis vel aliorum quorumpiam, solumque Deum et eius iustitiam pre oculis habentes facere debebunt, vendere et ascribere possint, et nec valeant modo aliquali. » –, Egyháztörténeti emlékek a magyar hitújítás korából, vol 2 : (1530–1534), éd. V. bunyitay, R. Rapaics, J. kaRácsonyi (dir.), Budapest 1904, n°118. 16 Magyar Nemzeti Levéltár, Mohács előtti Gyűjtemény, Diplomatikai Fotótár [désormais : DF], 277220 ; Er- délyi okmánytár. Oklevelek, levelek és más írásos emlékek Erdély történetéhez = Codex diplomaticus Transsyl- vaniae. Diplomata, epistolae et alia instrumenta litteraria res Transsylvanas illustrantia, éd. zs. jakó, t. 1 : (1023–1300) Publicationes Archivi Hungariae Nationalis, 2, Series fontium, 26), Budapest 1997, n°597. 17 Cf. la charte de donation du roi Ladislas IV (1272–1290) en faveur des Ermites de saint Augustin d’E- sztergom : « Rex Ladislaus IV. donat monachis ordinis Sancti Augustini, in monasterio Sancte Anne de Strigonio pro ediicatione seu potius extensione monasterii terram Armenorum, Kunchilmo comiti antea promissam usque ad terram capituli Strigoniensis et ad aliquas aquas ut studium theologicum ibi allatur. Anno Domini MCCLXXXI » – DF, 238274, et Codex diplomaticus, t. 5, partie 3, Budae 1830, p. 77–78. 18 Cf. DF, 29986 ; Anjou-kori oklevéltár = Documenta res Hungaricas tempore regum Andegavensium illistrantia 1301–1387 (désormais : AOklt.), t. 10 : 1326, éd. L. blazoVich, Budapest-Szeged 2000, n°113. 19 Parmi de nombreux exemples, cf. les suivants : 15 I 1455 (Jean Maróti aux Franciscains de Segesd, DL, 14915) ; 6 I 1464 (Simon Clomp et Christian Rod en faveur des Dominicains de Kronstadt, Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbürgen, vol. 6: 1458–1473, ed. G. Gündisch, Hermannstadt 1981, no 3344) ; 1479 (A. beke, A kolozsmonostori konvent levéltára, « Történelmi Tár », 1889–1896, n°s 244 et 245) ; 5 XI 1488 (Pierre Septei aux Ermites de saint Augustin de Buda, DL, 93590).  72 Gergely kiss En ce qui concerne les revenus, les donations sont peu variées. Les donations directes se partagent entre les revenus sur le sel (une somme prélevée sur la production ou l’octroi du droit d’en faire commerce) et ceux provenant de taxes et péages20. La ces- sion de revenus avait parfois une inalité précise, construction, rénovation de l’église, du couvent, etc21. À l’inverse, l’octroi d’une immunité — tant directement qu’indi- rectement — était également rentable ou rémunératrice. Les clauses de « détaxa- tion », l’exonération des taxes seigneuriales des paysans soumis à l’établissement reli- gieux, étaient très avantageuses pour les frères mendiants, qu’elles soient efectuées directement22 ou dans un but précis23. Parfois, des ateliers artisanaux faisaient l’objet de donations directes. Ils sont toutefois rarement mentionnés seuls et accompagnaient en général la construction de l’église et/ou du couvent. En 1340, Nicolas Perényi voulut installer les Frères mineurs dans le village de Szentkereszt (au diocèse d’Eger). L’entreprise étant lancée, Perényi deman- da l’autorisation du pape pour installer les ateliers nécessaires à la construction24. Les fondations pieuses par donation directe — dans le cas où elles n’étaient pas con- ditionnées par un testament ou par une donation de bien foncier servant à l’alimen- tation des desservants — sont également représentées dans la documentation25. 20 Par exemple, en 1310, le roi Charles Ier d’Anjou octroya un certain nombre de cubes de sel (« timinus ») aux Franciscains de Dés, prélevés sur le sel transporté. Il donna aussi aux Ermites de saint Augustin le droit de vente du sel (cf. AOklt, t. 2 : 1306–1310, éd. Gy. kRistó, Budapest–Szeged 1992, n°1004) ; de même en 1315 (ibidem, t. 4 : 1315–1317, éd. Gy. kRistó, Budapest–Szeged 1996, n°201). Quant aux taxes, douanes et péages cf. DL, 20889 ; Zsigmondkori oklevéltár, (désormais : ZsO), t. 6 : (1417–1418), éd. E. mályusz (A Magyar Országos Levéltár kiadványai, 2, Forráskiadványok, 32), Budapest 1999, n°2332 (9 XI 1420). 21 Par exemple en 1455, lorsque Jean Hunyadi donna 50 lorins de revenus de sel à la construction (achèvement) de l’église et du couvent des Dominicains de Kolozsvár (Cluj-Napoca, RO). Une donation similaire fut faite en 1494 par le roi Wladislas II (1490–1516) en faveur des Franciscains de la même ville. Voir Oklevéltár Kolozsvár története első kötetéhez, éd. E. jakab, Buda 1870, nos 114 et 188. 22 Deux chartes délivrées en faveur des Clarisses de Nagyszombat (Trnava, SK) illustrent cette forme de donation. En 1264 le roi Béla IV exempta de la taxe royale (« collecta ») les artisans (mouliniers-boulangers, cordoniers) des moniales – DL, 565 ; Árpád-kori uj okmánytár = Codex diplomaticus Arpadianus (désormais : ÁÚO), t. 8 : 1261–1272, ed. G. wenzel (Monumenta Hungariae historica = Magyar történelmi emlékek, Ma- gyar Tudományos Akadémia Osztály, 1, Okmánytárak = Diplomataria [3], 2,3), Pest 1870, p. 93. En 1271 son ils, le roi Étienne V (1270–1272), après s’être rendu compte de la situation précaire des moniales, accorda l’immunité du paiement de la même taxe royale (« collecta ») aux habitants du comitat de Pozsony –DL, 2210 ; Codex diplomaticus, t. 5, partie 1, Budae 1829, p. 141–142 ; Regesta regum stirpis Arpadianae critico- diplomatica = Az Árpád-házi királyok okleveleinek kritikai jegyzéke, éd. I. szentpéteRy (désormais: RA), t. 2 : Diplomata regum Hungariae ab anno <MCCLV> MCCLXX usque ad annum MCCCI complectentia, partie 1 : 1255–1272, Budapest 1943, n° 2108). 23 En 1455, Jean Maróti libéra les paysans de la bourgade de Verőce (Virovitica, CRO) du paiement de la nona ; en contrepartie, les Mineurs devaient célébrer une messe par semaine à l’autel de Saint-Bernard, tandis que les Prêcheurs du couvent de Saint-Sauveur furent obligés de célébrer un service similaire le samedi – DL, 14915. 24 DF, 291741 ; AOklt, t. 14 : 1330, T. almási, Gy. kRistó, Budapest-Szeged 2004, n°529 ; Vetera monumenta, t. 1, p. 640–641. 25 De tels actes ne sont pas très fréquents, au moins en l’état actuel de la recherche. D’après une charte de 1479, la femme de Jean Dengelegi Pongrác, Élisabeth, fonda à Kolozsvár (Cluj-Napoca, RO) un autel Les chartes de fondation des couvents mendiants en Hongroi médiévale 73 Les couvents des frères mendiants pouvaient compter sur des revenus remarquables issus des indulgences, élément pratique de la dotation des établissements qui, même s’il était conditionné, garantissait l’arrivée régulière d’ofrandes26. Quant aux revenus en espèces, les donations directes — c’est-à-dire sans afectation de l’argent cédé — étaient rares27. Plus fréquentes étaient les donations où des ressources inancières étaient transférées à un titre précis, par exemple la construction ou la rénovation des bâtiments conventuels28. Encore plus courantes sont les dispositions testamentaires en numéraire. Particu- lièrement prisées parmi les diférentes formes de soutien apporté aux Mendiants, les donations par testament se distinguent par leur variété. Normalement, la seule « condition » pour la jouissance des biens mobiliers et immobiliers concédés était la mort du testateur. Des clauses supplémentaires étaient pourtant appliquées, qui ixaient d’autres conditions à l’utilisation et à la prise de possession. Ainsi, la prise en compte des droits des héritiers du (des) testateur(s) et de ceux du destinataire, par exemple la garantie de subvenir à l’alimentation des enfants. On rencontre en 1300 une série de donations où le versement d’une partie de la somme léguée était soumis à une condition échelonnée dans le temps29. La donation testamentaire pou- vait aussi contenir une double obligation : une mise en possession immédiate et un transfert post mortem30. dans le couvent dominicain de la Vierge – a. beke, A kolozsmonostori konvent. De même, des fondations pieuses faites en faveur des Franciscains de Segesvár (Sighişoara, RO) sont mentionnées dans la charte de donation de Jean Maróti – 1455, DL, 14915. 26 Par exemple, en 1296 pour les Franciscains de Pozsony (Bratislava) – Codex diplomaticus, t. 6, partie 2, Budae 1832, p. 52–53 ; en 1400 pour les Frères mineurs d’Esztergom – ZsO, t. 2,2 : (1407–1410), éd. E. mályusz (A Magyar Országos Levéltár kiadványai, 2, Forráskiadványok, 4), Budapest 1958, n°242 ; même année pour les Ermites de Saint Augustin de Pécs – ibidem, n°647 ; également en 1400 pour les Prêcheurs de Kolozsvár (Cluj-Napoca, RO) – ibidem, n°664. 27 Par exemple, aux Franciscains d’Alsán en 1411–1412 – DL, 9927, 92413. 28 En 1455 János Hunyadi élargit la donation faite par Ladislas V pour la « reformationem prefati claustri » des Prêcheurs de Beszterce (Bistriţa) – DF, 286592, 286594 ; Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbürgen, t. 5 : 1438–1457. Nr 2300–3098, éd. G. Gündisch, Hermannstadt 1975, n°2992. De même, le roi Ladislas V en faveur des Dominicains de Brassó (Braşov) – ibidem, n°3016]. 29 Le « comes » Herbord et son épouse, Élisabeth, léguèrent au chapitre cathédral de Gyulafehér- vár (Alba Iulia) deux biens fonciers à condition qu’ils paient 50 marcs dans le cas où les biens seraient transmis avant leur mort. Une deuxième disposition entrerait alors en vigueur : les Dominicains d’Alvince recevraient 10 marcs s’ils arrivaient à fonder leur communauté (« conventus ») – DF, 277220 ; Erdélyi ok- mánytár, t. 1, n°597. 30 Ainsi, dans le testament de Nicolas, ils de Myko (1308) : « Item vineam meam in territorio Strigoniensi Syoni similiter relinquo domui sancte Anne de Strigonio [ordinis eremitorum S. Augustini], ita, quod dimidietatem eiusdem vinee statim habeant pro anima domine uxoris mee, aliam autem partem post mortem meam ipsi iidem fratres predicte domus sancte Anne sine aliqua contradictione possideant perpetuo pro salute anime mee et uxoris mee, ut est dictum » – DF, 248150.  74 Gergely kiss Les donateurs léguaient parfois du numéraire sans préciser comment il devait être utilisé31 ; mais, plus volontiers, ils l’afectaient à telle ou telle destination. Les mobiles se ressemblent : achat d’objets liturgiques32, (re)construction des bâtiments, fonda- tion pieuse, etc. De même, des éléments très variés caractérisaient les testaments. Outre les ressources en espèces, des biens fonciers33, des laboureurs-serviteurs, des 34 36 bâtiments , « dos et res parafernales »35, des objets de valeur , des outils, des armes, 37 38 des vivres, des animaux ou la combinaison de ces éléments composaient le socle des donations testamentaires. Au terme de cette courte présentation, on peut se demander dans quelle mesure ces « chartes de fondation » et de « donation » contribuent à remplir le questionnaire établi et si elles atteignent la « masse critique » permettant de relier les éléments représentés par les donations et ceux du questionnaire. Elles représentent plus ou moins les mêmes types et formes de dotations que les autres sources, quelles soient directes (achats et ventes, inventaires) ou indirectes (procès-verbaux, urbaria, actes des autorités urbaines, licences, visites). Il manque cependant des rubriques très im- portantes dans les « chartes de donation » : quêtes et aumônes, revenus du travail des frères, intérêts du prêt. Malgré le manque de chartes de fondation, les « chartes de donation » procurent des informations abondantes sur les diférentes formes du soutien, même si les guille- mets montrent la nécessaire prudence et l’hésitation dans l’usage catégorique d’une typologie documentaire. Les donations directes et indirectes, comme formes ma- jeures, et le contenu des dispositions permettent d’établir un système d’orientation, voire une « typologie d’orientation ». 31 Par exemple, avant 1489, László, ils de Herman Grebeni – DL, 102297. 32 Par exemple, Dénes Veres en 1453 en faveur des Franciscains de Marosvásárhely (Târgu Mureş) – DL, 29277. 33 DL, 311 ; Codex diplomaticus, t. 4, partie 1, Budae 1829, p. 369–370 ; RA, t. 1 : Diplomata regum Hungariae ab anno MI. usque ad Annum MCCLXX. complectens, Budapest 1923, no 865 (1247). 34 Monumenta historica liberae regiae civitatis Zagrabiae. Povijesni spomenici grada Zagreba, éd. I. K. tkalČic, t. 1, Zagreb 1868, p. 12 (1384) ; ZsO, t. 1 : (1387–1399), éd. E. mályusz (A Magyar Országos Levéltár kiadványai, 2, Forráskiadványok, 1), Budapest 1951, n°3871 (1399) et t. 2,2, n°52 (1400). 35 DL, 36397, p. 28 ; A kolzsmonostori konvent, n°2562 (1486). 36 Une ceinture argentée fut léguée aux Franciscains de Sopron au titre de la construction du couvent (1510). Voir DL, 2496 ; Sopron szabad királyi város története. Oklevéltár, éd. J. házy, t. 1, partie 6, Sopron 1932, n°238. 37 Codex diplomaticus, t. 9, partie 4, Budae 1837, n°93. 38 DL, 30356 ; Codex diplomaticus patrius = Hazai okmánytár, t. 8, Budapest 1891, n°97 (1277) ; DF, 253634 ; ÁÚO, t. 10, éd. G. wenzel (Monumenta Hungariae historica = Magyar történelmi emlékek, Magyar Tu- dományos Akadémia Osztály, 1, Okmánytárak = Diplomataria, [3]), Budapest 1873, p. 115 ; Monumenta diplomatica civitatis Budapest = Budapest történetének okleveles emlékei, t. 1 : (1148–1301), éd. A. GáRdonyi, Budapest 1936, p. 283 (1293). Les chartes de fondation des couvents mendiants en Hongroi médiévale 75 Gergely kiss Hereditas Monasteriorum Uniwersytet w Peczu vol. 3, 2013, p. 67–75 Dokumenty fundacyjne klasztorów mendykanckich na Węgrzech z klauzulami dotyczącymi uposażenia oraz dotyczące nadań Streszczenie Niezwykle trudno ustalić faktyczną liczbę tytułowych dokumentów. W pierwszej części autor przedstawia ich stan zachowania. Niektóre zakony mendykantów miały tę przewagę, że prowadziły własne archiwa. Inne ich nie miały, a ich dokumenty zostały rozproszone w kilku innych (zazwyczaj powiązanych) archiwach na Węgrzech lub poza ich granicami. W drugiej części autor dokonuje analizy tych dokumentów. Porządkuje je tematycznie oraz stara się ustalić główne rodzaje da- rowizn (ziemia, budynki, dzierżawa, myto, zwolnienia od podatku, przedmioty wartościowe), uwzględniając rozróżnienie na darowizny pośrednie i bezpośrednie. Słowa kluczowe Zakony żebracze, mendykanci, gospodarka klasztorów mendykantów, dochody klasztorów mendykantów, dokumenty fundacyj- ne, dokumenty nadań, Węgry średniowieczne  76 Gergely kiss Gergely kiss Hereditas Monasteriorum University of Pécs vol. 3, 2013, p. 67–75 Charters of foundation of of mendicant convents in Hungary with endowment clauses and charters of donation Summary It is very diicult to give a precise number of charters of foundation and charters with endowment clauses or to ofer an exhausti- ve list of charters of donation. In the irst part of the paper I present how and in which forms the primary sources concerning the mendicant orders were preserved. Some orders were particularly lucky to have their own archives, others were not, their charters were dispersed among several diferent – mainly familiar – archives both in Hungary and all over the world. In the second part I analyse the diferent forms of charters, e. g. charters of foundation and charters of donation. By thematisng them I try to deine the main forms of donation (lands, buildings, rents, peages, immunities, precious objects, etc.) including another special feature, the distinction between the direct and indirect donations. Keywords mendicant orders, friars, economy of mendicant convents, income of mendicant friaries, charters of foundation, charters of do- nation, medieval Hungary Beatrix F. Romhányi Hereditas Monasteriorum Károli Gáspár Református Egyetem vol. 3, 2013, p. 77–96 (Université Réformée Gáspár Károli), Budapest Les sources comptables, documents de gestion et d’administration des couvents mendiants en Hongrie médiévale Ce sont les documents comptables qui nous permettent de mieux connaître la ge- stion économique dans la vie quotidienne des couvents. Cependant, il nous en est resté très peu en Hongrie et eux aussi sont fragmentaires. Leur trait commun est de ne pas avoir été destinés à l’usage intérieur du couvent, mais à celui du patronus voire à la gestion de la ville. Cela détermine évidemment leur contenu, tout en éclairant un aspect particulier de la relation entre le couvent et la ville exerçant le droit de patronage. Outre les livres de comptes de Sopron, les plus connus, nous avons encore des frag- ments de comptes des couvents des Carmes d’Eperjes (Prešov), des Ermites de saint Augustin de Bártfa (Bartfeld, Bardejov) et des Dominicains de Selmecbánya (Schem- nitz, Banská tiavnica). Ces documents sont non seulement beaucoup moins longs que ceux de Sopron, mais plus monotones aussi. Dans les livres de Sopron, nous tro- uvons de nombreuses données sur l’approvisionnement des religieux ; tandis que dans ceux de Selmecbánya nous n’avons pas vraiment d’éléments semblables – à part un achat de carottes... –, bien que les frères aient régulièrement tenu un registre sur le « Tafelgeld » collecté dans l’église. Au lieu de fournir des renseignements sur l’approvisionnement des religieux, il indique les frais d’entretien et de gestion de l’é- glise ; il en est de même dans les comptes du couvent d’Eperjes (Prešov). Il faut également mentionner quelques autres sources : les livres de comptes urbains, qui peuvent également contenir des données sur les couvents locaux ou des envi- rons, tels les registres de la ville de Nagyszeben (Hermannstadt, Sibiu)1 ou de la bour- gade de Galgóc (Hlohovec)2. Les documents comptables établis à Buda pour le duc polonais Sigismond Jagellon3 méritent une analyse spéciique. Ils éclairent un pan de 1 Rechnungen aus dem Archiv der Stadt Hermannstadt und der Sächsischen Nation, t. 1 : Von c. 1380–1516 (Quellen zur Geschichte Siebenbürgens aus Sächsischen Archiven, 1/1), Hermannstadt 1880, p. 483. 2 Voir par exemple Egyháztörténelmi emlékek a magyarországi hitújítás korábó = Monumenta ecclesiastica tempora innovatae in Hungaria religionis illustrantia, éd. V. bunyitay, R. Rapaics, J. kaRácsonyi (desormes : EEK), t. 2 : 1530–1534; És három függelék, Budapest 1904, n°359 : « Fratribus minoribus in Galgocz l I. » (1534). 3 Zsigmond, lengyel herczeg, budai számadásai, 1500–1502., 1505, éd. A. diVéky (Magyar Történelmi Tár, 26), Budapest 1914.  78 Beatrix F. Romhányii la gestion conventuelle parmi les plus diiciles à saisir : la mendicité. L’image qu’ils fo- urnissent est complétée par une autre source : les comptes de l’année 1525 de Louis II4, qui ne représentent que six mois et contiennent beaucoup moins de données. S’agissant des documents comptables des couvents, Bártfa nous fournit deux sour- ces diférentes qu’il faut examiner ensemble : la première est une sorte d’inventaire, la seconde un fragment du registre comptable de la ville nous renseignant sur l’ar- gent du couvent et son emploi par cette dernière. En réalité, ces documents, comme ceux d’Eperjes et de Selmecbánya, ne rendent compte que des églises conventuelles. Ils semblent indiquer que les religieux n’étaient pas chargés de l’entretien des bâti- ments. La ville gérait manifestement les travaux de construction et de réparation en contournant le couvent. Ainsi, nos sources se classent en deux groupes : les deux livres de comptes de Sopron et le premier document de Bártfa nous informent sur l’économie conventuelle ; en revanche, les livres de comptes d’Eperjes et de Selmecbánya, ainsi qu’un document un peu particulier de Sopron5 renseignent sur les inances de l’église. Cette diféren- ce soutient l’hypothèse que l’on peut également émettre sur la base d’autres sour- ces, selon laquelle les frais générés par les bâtiments du couvent et surtout ceux de l’entretien de l’église doivent être distingués des frais d’approvisionnement des reli- gieux. Cela explique pourquoi, à Selmecbánya, nous ne trouvons aucune allusion aux frais du « Tafelgeld », puisque ceux-ci devaient être enregistrés dans un autre livre. En outre, malgré la richesse extraordinaire des documents de Sopron, il y manque les articles concernant l’église, pour lesquels la ville a certainement demandé une inscription séparée. On peut se demander pourquoi chacun de ces documents a été si longtemps conservé séparément ; je pense que cela est dû au hasard. Revenons aux livres de comptes proprement dits. Le document comptable le plus ancien que nous connaissions vient de Bártfa et date de 1428. Il comprend les comp- tabilités du lecteur Isaïe, le nouveau prieur, successeur du prieur Jean décédé subi- tement6. Ce document, conservé aux archives de la ville, a été également dressé à l’usage de cette dernière. Toutefois, celui qui l’a exécuté n’est pas le « procurator » mais le prieur du couvent des Augustins. L’origine de cette situation particulière est probablement à chercher dans le changement de personne intervenu soudaine- ment. Le supérieur du couvent nouvellement désigné a, d’une part, enregistré la si- tuation concrète (les terres cultivées, les semailles d’automne, les quatre chevaux à la disposition des frères, ainsi qu’un chariot et tous les équipements de la maison), d’autre part, il a cherché à faire rentrer les créances et à mettre en vente certains biens (cheval, vache, etc.). Au total, il a recueilli une grosse somme d’argent : 593 lo- 4 II. Lajos király számadási könyve 1525-ből, éd. V. FRaknói (Magyar Történelmi Tár, 22), Budapest 1877. 5 Gedenkbuch. Feljegyzési könyv 1492–1543, éd. K. mollay, K. Goda (Sopron Város Történeti Forrásai, A/3), Sopron 2006, n°189, p. 113–114. 6 L. FejéRpataky, Magyarországi városok régi számadáskönyvei (Selmeczbánya, Pozsony, Beszterczebánya, Nagyszombat, Sopron, Bártfa és Körmöczbánya városok levéltáraiból), Budapest 1885, p. 286–287 (7 V 1428). Les sources comptables, documents de gestion et d’administration des couvents 79 rins. La spéciicité du document est qu’il montre même les dons reçus aux jours de fête patronale et les honoraires des messes. La somme de ces derniers est très im- portante, 260 lorins, soit 44% du total. Si l’on regarde les données – bien maigres en informations – du couvent, ce qui se laisse dévoiler est une ferme plutôt médiocre et des relations sociales intenses. Ces dernières peuvent être déduites des successions ainsi que du nombre et de la valeur des créances. Le manoir (75 lorins) et le cheval qu’on voulait vendre (26 lorins) sont arrivés aux religieux par le biais de dons, de même, probablement, que la vache vendue (7 lorins). Les trois tonneaux de vin (114 lorins) peuvent avoir été le produit de leurs propres récoltes, ou peut-être de dons – le prix plaide plutôt en faveur de la seconde hypothèse. Compte tenu de sa valeur, le cheval n’était certainement pas un cheval de trait ; il devait plutôt avoir été dévolu au couvent grâce à un noble de l’entourage et il s’agissait peut-être du cheval menant le cortège funèbre. En ce qui concerne les autres créances, on ne sait pas vraiment s’il s’agissait de successions, de fonds ou bien de dettes à rembourser. Le montant, en tout cas, en est important, 111 lorins au total. Les recettes forment donc trois groupes : le premier rassemble les successions, le prix des biens immobiliers et mo- biliers passés au couvent, le deuxième les prêts (intérêts ou héritages en argent) et le troisième les revenus provenant de la liturgie. Il apparaît que le prieur Isaïe a préparé un bilan détaillé des recettes, mais n’a inscrit aucun chifre relatif aux frais ; il a seule- ment noté les choses pour lesquelles on a versé de l’argent appartenant au couvent. Les deux colonnes comprennent des objets à usage personel, des vêtements et des copies de livres qu’on a fait faire. Le fait que les frais soient moindres par rapport aux recettes et qu’ils ne soient pas chifrés laisse penser que le document a été réalisé pour mesurer la richesse du couvent. La destination de l’excédent et son utilisation ne sont pas précisées dans la source, mais on peut penser qu’il avait vocation soit à inancer d’importants travaux programmés, soit à assurer au couvent un « matelas de sécurité » pour son fonctionnement courant. À part les enregistrements de 1428 déjà mentionnés, nous trouvons des articles con- cernant le couvent de Bártfa dans les comptes de la ville. Le premier article se trouve tout de suite dans celui de juin 1428, lorsqu’ont été transportés vingt chariots de pierre pour 112 deniers destinés à la construction du couvent7. En 1435, on a enre- gistré 13 lorins de dette comme charge du couvent ; plus précisement, les religieux n’avaient pas encore accompli les services liturgiques dont ils étaient chargés pour cette somme. À part cela, en même temps, le couvent a hérité de 4 lorins issus de la succession d’un certain Froinkin8. Trois ans plus tard, en 1438, la ville a payé 50 de- niers à David (peut-être le procureur du couvent) pour rémunération de la visite (pro- bablement du vicaire)9. Nous rencontrons des frais semblables dans les documents de Sopron également. Parmi les sources qui ont subsisté, celle de Bártfa est la plus pauvre en informations. Elle est donc d’un abord très limité, d’autant qu’il semble que 7 Ibidem, p. 273. 8 Ibidem. 9 Ibidem, p. 283.  80 Beatrix F. Romhányii c’était la ville qui gérait l’argent du couvent. Elle prenait les mesures nécessaires aux bâtiments tandis que les religieux, eux, se chargaient de gérer l’exploitation des biens et des dons en nature – au moins dans la première partie du XVe siècle. Le fait que la ville assumait les travaux relatifs aux bâtiments est attesté par une lettre écrite en 1477 au Conseil de la ville de Bártfa par un tailleur de pierre de Kassa (Košice) nom- mé Étienne. Dans cette lettre, il propose de tailler les éléments de la voûte d’arêtes du couvent à Kassa et d’assurer leur transport (prêts à la pose) à Bártfa10. Quatre ans plus tard, c’est de nouveau le Conseil de la ville qui demanda aux collecteurs postés entre Gönc et Bártfa de laisser passer, tout en les exemptant de droit de douane, les hommes transportant, depuis Gönc, les pierres taillées pour les fenêtres de l’église conventuelle11. Le premier document sur les frais du couvent des Carmes d’Eperjes date de 1443. Quatorze ans plutôt, en 1429, un article avait été inséré dans le document comptable de la ville, lorsque celle-ci avait payé un transport de pierres jusqu’aux murailles. Cet- te réalité n’a pourtant guère de lien avec le couvent : c’était probablement en raison d’une construction qu’avait été accumulée une quantité plus importante de pierres à côté du couvent, inalement destinées à un autre usage. En fait, le document de 1443 lui-même n’est pas un enregistrement classique, il est juste une sommation : ###Memorandum quod dominica die ante festum XIm virginum sub anno Domini MoCCCoXLIIIo in conventu Sancte Trinitatis recognovit antiquus procurator videlicet magister Anshelmus in presentia patris prioris et in presentia domini Nicolai seratoris quantum fuit in sua memoria de debitis ecclesie12. Dans le texte, en langue allemande, on a d’abord enregistré les dettes en argent, puis en matière de construction. Les matériaux ont été utilisés pour renforcer les tours et pour la construction du bain. À subsisté également une note selon laquelle la ville avait une dette de 21 lorins envers le couvent. Dans l’ensemble, le document paraît assez négligent, non seulement parce que les articles sont écrits à partir du mémoire de l’ancien procureur, mais aussi parce que la ville a assez régulièrement employé les matériaux de construction du monastère dans un but diférent de leur destination originale et n’en a fait une sorte de statistique qu’après-coup. La note retrouvée à l’hôtel de ville le montre également: « Item auch haben auf den Rathaus eyn zedel funden, darynne sten geschribn XXI guldein, dy dy stat ist schuldig zu dem kloster » MANQUE DE NOTE ?. 10 Bártfa szabad királyi város levéltára, 1319–1526, éd. B. iVànyi, budapest 1910, n°2005. 11 Ibidem, n°2185 : « […] misimus hominem nostrum presentium videlicet ostensorem ad prefatum opidum Gunz pro nonnullis lapidibus sectis pro fenestris monasterii et ecclesie Sancti Johannis Baptiste intra muros Bartfenses siti, factis et ordinatis, rogamus d. et a. vestras summopere, quatenus vectores eorundem lapidum simulcum curribus equis et lapidibus eisdem Sanctissimi Johannis meritorum intuitu nostrique ob respectum absque tributaria solutione, quovisque alio impedimento ire et redire permittere velitis ». 12 Eperjes szabad királyi város levéltára = Archivum Liberae Regiaeque Civitatis Eperjes, 1245–1526, éd. B. iVànyi (Acta litterarum ac scientiarum Reg. Universitatis Hung. Francisco-Josephinae. Section juridica- politica, 2), Szeged 1931, n°287. Les sources comptables, documents de gestion et d’administration des couvents 81 Les fragments suivants proviennent des années 1477–1486 et ont une relation entre eux ; ils comportent les montants versés pour l’église. Les fragments des comptes de 1477 ont été faits lorsque le couvent a reçu un nouveau procureur, Maître Stiglitz : « Das Meyster Stiglicz hot entphangen das her ist wurditi Kirchinpitter »13. La person- ne qui a établi le document était donc le prédécesseur, dont le nom reste inconnu. Ont été achetés le plus fréquemment des chandeliers (« lewchter »), au total pour 50 deniers, mais nous trouvons également une réparation de chandelier sans montant. Le montant le plus élevé a été destiné à la cire, au total 130 deniers, dont 1 lorin de don. En outre, on a fait faire une statue d’ange (le salaire de l’artisan fut de 25 de- niers, la statue elle-même coûtant 75 deniers), on a acheté un cofre (1 lorin), une croix (4 deniers) et une corde pour la cloche (13 deniers) ; enin, quelque chose a été fabriqué (peut-être s’est-il agi d’un aménagement) dans la sacristie pour 25 deniers. Les frais ont été en tout de 4 lorins 22 deniers, mais nous ne savons pas en combien de temps on a dépensé cette somme et sa provenance reste inconnue, sauf un seul lorin de legs. Iványi, l’éditeur des sources a présenté seulement les articles les plus « intéressants » et les documents originaux ne sont toujours pas accessibles. Ainsi, les données ne sont utiles que pour connaître le genre des dépenses efectuées. L’année suivante, nous trouvons des articles analogues : un pupitre pour 4 deniers, un appui-livre de l’autel pour 13 deniers, une cloche pour 115 deniers, un livre et une lampe de tabernacle pour 83 deniers. Les frais se montent au total à 2 lorins et 60 deniers14. En 1481 et en 1482, les objets suivants ont été achetés : une cloche plus grande et une plus petite pour 31 et 3 deniers, une corde de cloche pour 16 deniers, un support de tableau (fus czu eynem bilde) pour 118 deniers, puis un peu plus tard de l’encens pour la nouvelle dédicace de l’église pour 14 deniers, une cor- de de cloche pour 7 deniers, un tableau de Sainte Barbe pour 5 lorins 4 deniers, deux nappes d’autel pour 15 deniers. Les tableaux des saints Fabien et Sébastien ont coûté 4 lorins, la chaise du prêtre 25 deniers ; pour les cintres, on a dépensé 2 deniers (au total 11 lorins 35 deniers)15. La réalisation des tableaux des saints Fabien et Sébastien s’est poursuivie l’année suivante, et cette année-là le peintre a reçu 14 lorins comme rétribution ; en plus de cette somme, on lui a encore payé 4 lorins et, en 1484, il a de nouveau reçu 75 deniers, mais cette fois-ci aucune allusion n’est faite au type de travail réalisé. En 1483, en outre, on a dépensé 75 deniers pour des livres et en 1484, 32 deniers pour des chandeliers (en 1483-1484, l’ensemble des dépenses a été de 19 lorins 82 deniers)16. Au cours de cette période, le couvent a reçu au total 2 lorins 25 deniers de deux héritages et 2 lorins de don de la part de la fraternité des Saint-Fabien et Sébastien. Une partie des frais des tableaux de ces saints a été certa- inement payée par la fraternité qui portait leur nom, mais l’on peut se demander qui 13 Ibidem, n°561. 14 Ibidem, n°565. 15 Ibidem, n°558. 16 Ibidem, n°600.  82 Beatrix F. Romhányii Tabl. I. Recettes et dépenses du couvent des Carmes d’Eperjes Recettes Dépenses Année (en deniers) (en deniers) 1477 100 422 1478 260 1481–1482 1135 1483–1484 425 1982 1485 50 76 1486 1661 Total 575 5576 a payé l’autre partie : la ville, un des testateurs, la fraternité (sans l’avoir noté) ou bien quelqu’un d’autre ? En 1485, on a payé 20 deniers pour la décoration de la Fête-Dieu, puis on a acheté un missel pour 56 deniers, sur lesquels 50 (½ lorin) furent versés grâce à des dons17. Les travaux entamés dans l’église les années précédentes ont été repris en 1486, puisqu- ’on a payé en deux termes 8 deniers au peintre, puis un canon d’autel (« pet toil ») pour 12 deniers, un tableau pour 3 lorins, une corde de cloche pour 39 deniers et un objet en fer (peut-être pour arranger les ex-votos ?) pour 10 deniers18. Les articles notés dans le document des dix années 1477 à 1486 enregistrent 55 lo- rins 76 deniers de frais et 5 lorins 75 deniers de recette. Les recettes étaient évidem- ment plus élevées, d’après les testaments connus de l’époque et le procès intenté à la in du siècle contre l’ancien juge Ladislas Saychlyk ; malheureusement, nous n’en con- naissons ni le montant exact, ni l’origine. Pour des raisons évidentes, les frais les plus importants concernaient les peintures décoratives (tableaux). À part cela, on s’est procuré des chandeliers en quantité supérieure et on a versé diférentes sommes d’argent pour d’autres équipements nécessaires à la messe (nappe de l’autel, missel, pupitre d’autel, petites cloches). La corde des cloches devait souvent être changée, ce qui nécessitait chaque année de dépenser de petites sommes. La caractéristique commune à ce document et à celui de Selmecbánya est que les religieux ne sont pas mentionnnés, ou de façon ponctuelle et allusive. Les documents comptables de Selmecbànya (Banská Štiavnica) de l’année 152519 et du début des années 153020 ont gardé trace des recettes et des dépenses. Dans la colonne des recettes, nous trouvons toujours deux articles principaux, ceux de « Ke- rzengeld » et de « Tafelgeld », c’est-à-dire l’argent pour les cierges, les dons pour la liturgie et la somme pour l’approvisionnement des religieux. En 1525, du premier on 17 Ibidem, n°621. 18 Ibidem, n°632. 19 ETE, t. 1 : 1520–1529, Budapest 1902, n°223. 20 Archives de Banská Štiavnica, fasc. XXV, publié dans ETE, t. 1, n°274. Les sources comptables, documents de gestion et d’administration des couvents 83 a reçu 8 lorins 46 deniers, du second 8 lorins 86 deniers. Dans la colonne des frais de la même année on a enregistré 9 lorins 35 deniers pour la cire, à la Fête-Dieu 12 deniers pour 6 brassées de foin et 12 deniers pour les travaux de déneigement. On a aussi payé 1 lorin 10 deniers à un artisan pour clouer des bardeaux sur le toit de l’église. Dans le document, il y a encore une ligne sur des articles pour lesquels on n’a pas noté les sommes : mêche, encens et autres fournitures nécessaires pour l’église. Grâce aux autres documents, en connaissant le prix de ces articles nous pouvons dire qu’il ne s’agissait que d’une dépense de quelques deniers. Nous ne pouvons faire une comparaison qu’entre les frais et le « Kerzengeld », parce que le « Tafelgeld » con- cernait l’approvisionnement des religieux et que les sources manquent quant aux dépenses à Selmecbànya. Les frais concernant l’église dépassent visiblement les re- cettes, 8 lorins 46 deniers contre 10 lorins 69 deniers. La cire pour les cierges a cons- titué la somme majeure. Selon les prix postérieurs de la cire, qui variaient entre 7–10 deniers la livre, on en a acheté environ 100 livres en 1525. Dans ce document très court, un seul article évoque un paiement de salaire, celui du couvreur en bardeaux, qui entretenait le toit de l’église21. Des premières années de 1530, il nous est resté deux documents comptables qui sont plus détailllés que celui de l’année 1525, mais cependant moins complets. Les recettes viennent toujours des deux articles principaux. En 1530, on a reçu 5 lorins 40 deniers pour le « Kerzengeld » et 4 lorins 72 deniers pour le « Tafelgeld ». Les deux montants sont bien plus bas que cinq ans auparavant, le « Tafelgeld » a même dimi- nué de moitié. En outre, le juge de la ville a donné 10 lorins pour le bâtiment, ce qui fait donc au total 20 lorins, 12 ½ deniers pour les recettes. Selon les articles du « Ta- felgeld », le document couvre un peu plus d’une année, au total 56 semaines. Les sommes hebdomadaires de « Tafelgeld » sont d’environ 8 deniers, la somme la moins élevée sur une semaine est de 1 denier, la plus élevée de 55 deniers. Com- me nous ne connaissons pas exactement de quelle date à quelle date le document contient les données, nous ne savons pas au cours de quelle période de l’année les idèles ont ofert le plus de dons. En supposant un début d’année autour de Noël, les montants les plus importants se sont accumulés dans les mois de juin-juillet et septembre, ce qui montre une coïncidence avec les travaux de rentrée. Quant à la colonne des frais, elle est un peu plus élevée avec ses 20 lorins 71½ de- niers. On a versé 4 lorins 24 ½ deniers pour diférents salaires : transport de planches et de bardeaux, déneigement, réparation des chandeliers, fabrication des bougies, rétribution d’un artisan nommé Eysengruber (peut-être le couvreur de bardeaux, qui a travaillé trois jours au total) et de deux serviteurs – un homme nommé Myschkin et un compagnon (« knecht ») qui a travaillé à la journée pendant cinq jours au total, pour lesquels il a gagné 56 deniers. La somme la plus importante venant des autres frais est celle de la cire, dont on s’est naturellement beaucoup servi dans l’église. La 21 Compte tenu des tailles de bardeaux répandues au Moyen Âge et des techniques de couverture, les 1100 pièces de bardeaux suisaient pour 40–50 m2. Cela donne 6-8% de la supericie totale du toit de l’église.  84 Beatrix F. Romhányii quantité totale était d’environ 100 livres, comme en 1525, pour lesquelles on a payé 11 lorins 26 deniers et auxquelles se sont encore ajoutées les mêches pour 19 de- niers. La majorité de la cire a été utilisée pour les cierges de l’église, seule une partie de celle-ci (pour 3 lorins 16 deniers) est arrivée aux religieux. Au total, y compris le salaire de la fabriquante de bougies, 56,6 % des dépenses ont été consacrées à ces dernières. Le reste a été utilisé pour les bardeaux, les clous à bardeaux, une coupe, l’encens, un cofre, de la soie et quelques deniers ont servi aux besoins personnels des religieux (2 deniers de foin, 4 deniers de carottes, 8 deniers de savon). À en juger par la somme, la réparation du toit de l’église a consisté de nouveau en un entretien courant. Le matériel a coûté 2 lorins 56 deniers et l’hébergement 2 lorins 59 deniers. Une information intéressante – qui va de soi s’il s’agit d’un toit de bardeaux – con- cerne le déneigement du toit, pour lequel on a dépensé 5 deniers en 1530, 12 deniers en 1525 et 16 deniers en 1535. La partie suivante du document commence par l’année 1532. À partir de cette date, le « Kerzengeld » et le « Tafelgeld »ne sont pas toujours séparés ; après quelque temps, il devient même habituel que les deux soient enregistrés ensemble. La raison est peut- être à chercher dans la baisse du nombre des religieux. Il est intéressant de noter que, pour la période concernée, seulement trois religieux apparaissent dans les comptes : le prieur Eymeric qui, en 1533, s’est endetté auprès du Conseil de la ville, et les frères Jacques et Jean qui, la même année, ont acheté de la cire pour les bougies de la grand-messe. Nous savons que le dernier dominicain, mentionné dans un testament de 1536, s’appelait Nicolas Hamburger. Il n’est pas exclu que la communauté ait été déjà très réduite dans les années précédentes et qu’au il du temps, à en croire le do- cument comptable, le couvent n’ait plus joué la même fonction qu’auparavant. On voit bien, aussi, que les recettes et les dépenses ont considérablement baissé. En 1532, le montant total de « Kerzengeld » et de « Tafelgeld » était de 4 lorins 10½ de- niers, dont seulement un cinquième (22,3%) pour le second. D’autres sources mon- trent qu’en sus de cette somme, les frères ont reçu quelque argent. Dans la colonne des frais, on perçoit aussi une tendance à la diminution du nombre d’items. Ils ont acheté de la mêche et de la cire pour 4 lorins 8 deniers et la fabriquante de bougie a reçu 6 deniers. L’autre groupe des dépenses relevait de la réparation habituelle du toit, pour laquelle on a versé au total 5 lorins 84 deniers y compris le salaire des char- pentiers. Bien que les dépenses aient été inférieures à celles des deux années pré- cédentes, mais supérieures aux recettes, cette année-là la diférence entre les deux colonnes fut considérable. Dans les années suivantes, les données comptables se font irrégulières. On a plus ou moins enregistré les recettes pendant quelque temps, mais les frais ont été de moins en moins notés. En 1533, les procureurs du couvent ont indiqué 4 lorins 11 deniers dans la colonne des recettes, mais 150 deniers seulement en 1534 et 69 deniers en 1535. En ce qui concerne les dépenses, la dernière année pour laquelle nous avons encore quelques informations est 1533, très laconiques cependant. En efet, nous trouvons parmi les mentions : de la cire pour les bougies de Pâques et de la Fête- Les sources comptables, documents de gestion et d’administration des couvents 85 Dieu, de l’encens piqué dans le cierge pascal, 40 deniers pour la cire et les 50 deniers donnés au prieur, soit 175 deniers de dépenses totales. En 1535, on n’a enregistré qu’une seule dépense : 16 deniers pour le déneigement du toit de l’église. Le dernier enregistrement a été fait en 1536, lorsque les procureurs Andreas Faulstich Schuster et son compagnon, au service du couvent depuis 1532, ont rendu leurs comptes à la ville : ils ont enregistré le reste de l’argent, 75 deniers et quelques dettes. Faulstich a eu 1 denier et un certain Schinderling 73½ lorins de dettes, ainsi que trois petites portions de cire et un faisceau de mêche pour bougie. Nous pouvons donc conclure que la « belle époque » du couvent de Selmecbánya s’est achevée au milieu des années 1520. Les documents comptables des années 1530 relètent déjà la crise, non seulement avec une chute des recettes mais aussi des dépenses. Bien que les livres de comptes ne détaillent désormais plus que les som- mes versées à l’église, l’approvisionnement des religieux est devenu plus incertain, comme le montre également la diminution du« Tafelgeld ». En 1536, les Dominicains ont ini par vendre tous leurs biens immobiliers – malheureusement, nous n’en con- naissons pas le prix – et ont quitté la ville, suscitant l’indignation de la municipalité. En examinant les dernières décennies de leur présence, il est facile de comprendre leur décision. Avant d’analyser les deux livres de comptes de Sopron, il faut mentionner deux autres documents de la même ville. Le premier est un item dans le livre de compte de la ville, daté de 1504–1505, qui mentionne une annuité de 2 livres pour les mes- ses hebdomadaires de saint Florian dites dans l’église franciscaine22. Le deuxième est un compte très court de 1508 entre le « vitricus » de l’église franciscaine, Jakob Siebenbürger et la ville, concernant une somme de 30 lorins reçue comme don et destinée à la liturgie de la Fête-Dieu23. La présence du gardien à cette occasion peut être expliquée par deux raisons : c’est lui qui it la déclaration sur la destination de ce capital et de plus il en emprunta une partie (voyage pour le chapitre provincial et divers achats) et s’obligea à rembourser cette somme. D’après le contexte et une remarque (« ist der Gardian Zu bezahlen”), la deuxième cause fut probablement plus importante. Aucun de ces revenus n’apparaît dans les livres de compte du couvent, ce qui plaide à nouveau en faveur d’une gestion de l’église séparée de celle du cou- vent. Les documents les plus longs et les plus détaillés sont donc ceux du couvent fran- ciscain de Sopron. Ils se distinguent par leur structure également de ceux analysés jusqu’ici, puisque les dépenses de l’église n’y ont pas été enregistrées – on ne les a même pas mentionnées – mais seulement celles du couvent. Les deux « Kirchen- 22 22 II 1505 – Sopron szabad királyi város története, éd. J. Házi, t. 2/5 : Különféle számadások és adójegy- zékek 1489-től 1530-ig, Sopron 1938, n°13, p. 162. 23 « Kirchmaister Vnnser Lieben frawen gotshaws des Clusters der mindem prüeder Ahie Zw Öden- npurg » –Gedenkbuch. Feljegyzési könyv 1492–1543, n°189, p. 113–114.  86 Beatrix F. Romhányii meister » (procureurs), Christophe Gräzer24 et Paul Moritz, faisaient partie des diri- geants de la ville. Au moment de la clôture des comptes, Gräzer en était le maire, Moritz le juge. Les deux livres de comptes contiennent les recettes et les frais de sept années, avec près de deux ans de hiatus entre le premier et le deuxième document (du 21 II 1522 au 01 XII 1523). L’abondance de détails est diférente, mais leur struc- ture et les informations concernant la situation inancière du couvent sont cohéren- tes. L’origine des deux documents peut avoir un rapport avec la réforme intervenue en 1517, lorsque les couvents franciscains appartenant à la branche conventuelle ont accepté l’Observance. Auparavant, il n’y avait que des sources sporadiques. Le seul document préservé date de 1508, mais il s’agit d’une quittance plutôt que d’un vrai livre de compte. Après 1517, les Franciscains n’ont pas été contraints de vendre leurs propriétés (comme à Verőce [Virovitica], par exemple) ; au contraire, ils ont choisi une solution déjà expérimentée au XIIIe siècle puis abandonnée : une personne laïque fut interposée entre la propriété et la communauté pour gérer les afaires écono- miques. Nous ne savons pas si, dans le cas de Sopron, ce sont les religieux ou bien la ville exerçant le droit de patronage qui furent à l’origine de l’initiative ; à en croire d’autres exemples – en Silésie25 –, on peut supposer que ce fut plutôt la ville. Grâce aux documents comptables assez détaillés, nous pouvons même cerner le système de relations du couvent et dans quelle mesure la ville, en tant que patron responsa- ble de l’entretien du couvent, a pourvu à ses besoins. Aussi bien dans la colonne des recettes que dans celle des dépenses, les sommes sont beaucoup plus importantes à Sopron que dans les sources analysées jusqu’ici. Cela ne signiie pas que les frais directs de l’approvisionnement des religieux aient été plus élevés, car les revenus et les frais des propriétés sont aussi consignés dans les articles. Les mentions reportées dans les colonnes des recettes et des dépenses ne sont pas très claires pour le lecteur de notre temps. En 1524, par exemple, Paul Moritz a enre- gistré le prix du cheval acheté par les religieux pour 6 lorins dans la colonne des frais. La même année, le prix d’un cheval vendu par le gardien et donné au procureur en argent liquide a été noté dans la colonne des recettes. Dans le premier cas, il a enre- gistré la somme comme une dépense personnelle ; dans le deuxième cas, un article similaire apparait dans la colonne des recettes, alors que la diférence tient seule- ment au fait que dans le premier cas il a acheté l’animal en tant que procureur du 24 Házi a identiié l’auteur du document comptable comme étant Christian Fleischacker ; cependant, Mollay a démontré qu’il était en réalité Christophe Gräzer, le maire de Sopron. Voir K. mollay, Családtör- ténet és társadalomtörténet (Az 1532. évi soproni mészárosok), « Soproni Szemle », 42, 1988, p. 295–302. L’analyse des documents comptables et leur arrière plan social a été faite par T. neumann, A soproni feren- ces kolostor a középkor végén, [dans:] N. medGyesy S., I. ötVös, S. Őze (dir.)., Nyolcszáz esztendős a ferences rend. Tanulmányok a rend lelkiségéről, történeti hivatásáról és kulturális-művészeti szerepéről, Budapest 2013, p. 136–152. 25 Voir L. Viallet, Procureurs et « personnes interposées » chez les Franciscains, [dans :] N. béRiou, J. chiFFoleau (dir.), Économie et religion. L’expérience des ordres mendiants (XIIIe–XVe siècle) (Collection d’histoire et d’ar- chéologie médiévales, 21), Lyon 2009, p. 698–703. Les sources comptables, documents de gestion et d’administration des couvents 87 couvent mais sur ses fonds propres, dans le second l’acheteur venait de l’extérieur. En réalité, du point de vue du couvent, Moritz aurait dû enregistrer les deux actes dans la colonne des recettes. De même, il a enregistré dans la mauvaise colonne les dons consentis par lui au couvent (une fois 576 deniers viennois26, une autre fois 510). S’il l’avait fait, le déicit aurait été moins élevé. En tête de la colonne des frais, il y a aussi un report venant de la comptabilité du début du mois de décembre de l’année 1523. Cet article concerne l’argent que Moritz a versé pour le couvent, le véritable débiteur étant la ville. Gräzer a, lui aussi, mal enregistré des articles, de moindre importance. En automne 1521, par exemple, c’est lui qui a payé une partie de la dîme. Il a donné 1 ¼ futailles de son propre vin dont la valeur convertie était de 187,5 deniers viennois et évidemment, il n’a enregistré la somme que dans les frais27. En 1519, il a donné au frère Paul de la viande de son propre abattoir pour une valeur de 35 deniers viennois, qu’il n’a même pas enregistrée (« nit an den rabusch gesetz ist worden »)28. Au cours de son service de quatre ans en tant que procureur, cette somme a atteint 8665 ½ deniers viennois ; avec une comptabilité correcte, le déicit du couvent aurait été nettement plus faible, voire nul. Le fait que les procureurs aient enregistré les sommes qu’ils ont payées au couvent à titre d’avance pose à mon avis une tout autre question. Nous l’avons vu, la comptabi- lité a été faite pour la ville. Les procureurs ayant enregistré un déicit, il faut se deman- der qui était le véritable soutien matériel du couvent : le procureur lui-même ou la ville ? Il fallait évidemment combler le déicit du couvent ; mais le procureur a pensé – et peut être la ville, elle aussi – que cela relevait des obligations de la ville, en tant que patron. Si les procureurs ont soutenu le couvent sur leurs propres deniers, ils étaient en droit d’attendre que la ville leur rembourse la somme. On peut ainsi bien comprendre pourquoi, dans deux situations à première vue analogues, Paul Moritz a diféremment enregistré la somme reçue. Une autre anomalie est que Moritz a enregistré les dons en nature une fois avec va- leur, d’autres fois sans valeur, alors que son prédécesseur Christophe Gräzer n’avait presque jamais enregistré ces articles. La seule exception est un bilan de l’année 1519, sur les loyers payés en céréales, mais on ne peut estimer sa valeur qu’avec des analogies. À part les enregistrements concernant les funérailles et les chevaux déjà mentionnés, nous n’avons aucune trace de legs testamentaires dans la colonne des recettes. Chaque année, les procureurs de l’église ont inscrit des sommes diférentes au titre des recettes, tandis que dans les dépenses cette luctuation était moins grande. Pour 26 À Sopron, près de la frontière Autrichienne, l’on utilisait au Moyen Âge plutôt les monnaies et les mesures viennoises. Conversion des sommes au début du XVIe siècle: 1 livre = 8 schilling = 240 deniers viennois ; 1 lorin hongrois = 100 deniers = 300 deniers viennois. Voir F. koVáts, Magyar-zsidó oklevéltár =Monumenta Hungariae Judaica, t. 4 : 1371–1564, éd. Á. FRiss, Budapest 1938, p. 453–455. 27 Sopron szabad királyi város története, t. 2/5, n°18, p. 268. 28 Ibidem, n°18, p. 258.  88 Beatrix F. Romhányii Tabl. II. Recettes et dépenses du couvent franciscain de Sopron Année Recettes Dépenses (en deniers V.) (en deniers V.) 1518 17613 25731 1519 28813 23287 1520 19946 26235 1521 30193 20652 1524 32466 35395 1525 27225 29923 1526 12806 25181 1524, les deux colonnes présentent les montants les plus importants. Dans celle des recettes, nous trouvons les sommes venant de la vente des productions du couvent ; l’augmentation des dépenses provient, elle, de l’achat de plusieurs articles (aliments, vêtements, investissements). Du point de vue inancier, en supposant un début d’an- née au mois de mars et en convertissant les dons en argent, on peut dresser le ta- bleau suivant (seules sont indiquées les années complètes) : Sous Moritz, les recettes et les dépenses ont augmenté quelque peu, mais peut-être faut-il mettre cela sur le compte de l’inlation. La somme la plus élevée venait, chaque année, des tavernes. Leur revenu a en général dépassé les 50 %, et même 60 % en 1521. L’année la plus faible a été 1519, avec une recette d’environ 47%. Le couvent avait évidemment le droit de taverne grace à ses vignobles, mais certaines mentions dans les documents comptables montrent qu’ils ont aussi débité du vin ou une partie du vin reçu en don. Ainsi l’aumône peut-elle être considérée, dans ce cas, comme un don d’argent indirect. En 1524 et au tournant de 1525 et 1526, parmi les articles enregistrés sans valeur, plusieurs concernent le vin. Ce sont en réalité des éléments de comptabilité sur le vin produit par le couvent ; c’est pourquoi les sommes d’argent ne sont pas consi- gnées auprès des articles, exceptée la dernière, la vente de vin de 1526. En 1524, trois vignobles ont fourni respectivement 6, 33 et 15,5 futailles, au total 54,5 futailles de vin (soit environ 3085 litres, ou cinq tonneaux)29. Dans le vignoble de Steiger, les 29 Cette donnée correspond probablement à une année ordinaire. Dans le livre de comptes, les articles concernant la viticulture laissent à penser qu’à Sopron on pratiquait la même viticulture traditionnelle qu’au XIXe siècle. Avec cette méthode, on peut compter entre 10-12 mille pieds par hectare. La récolte moyenne pour une telle surface était d’environ 80 hl, mais au Moyen Âge elle était probablement plus modeste. Les Franciscains n’avaient pas de cave dans le vignoble, guère en usage à Sopron. Le moût impor- té provenait de la propre récolte du couvent, mais le vin, lui, provenait probablement des dons. En 1518, Christophe Gräzer a acheté 2000 échalas en mélèze (« leerpawm ») pour le vignoble Steiger (ibidem, p. 249) ; on peut en déduire que ce vignoble s’étendait au moins sur 0,2 ha. La même année, pour l’embêchage de Steiger, on a eu besoin de 20 travailleurs journaliers et pour la même tâche dans le vignoble de Kroisbach (probablement moins étendu de moitié), on en paya 11. Dans le vignoble de Kreutz, on a employé 18 travaux journaliers ; il avait donc à peu près la même taille que celui de Steiger. La récolte moyenne ne peut pas être évaluée à partir des données disponibles. Selon les données de deux années successives enregistrées par Moritz, la production de l’année 1524 dépassa le total de celle de l’ensemble des autres années. Les sources comptables, documents de gestion et d’administration des couvents 89 Tabl. III. Recettes du débit du vin du couvent de Sopron (en % par rapport aux revenus annuels) année % 1518 59,2 1519 47,3 1520 57,3 1521 67,4 1522 ? 1523 ? 1524 55,9 1525 50,6 1526 ? religieux ont reçu la plus petite quantité produite et après cela ils n’ont même pas payé de dîme. Après les deux autres articles, ils ont payé une dîme de 4,5 futailles de vin au total. En 1525, la récolte enregistrée dans le document se monta au total à 32 futailles (env. 1856 litres), qui correspondent à deux tonneaux et demi ou trois. Nous ne savons pas pourquoi la quantité de vin était inférieure de moitié à celle de l’an- née précédente, mais elle était comparable aux quantités d’autres années. En 1518, Christophe Gräzer a fait débiter trois tonneaux de vin, qui ont rapporté 10266 deniers viennois. Il est vrai que les autres années, la quantité de vin débitée était de quatre tonneaux. Dans les comptes de 1525, le premier article enregistré est la dîme payée (3 ¼ futailles [« emer »]). Elle est suivie d’un article de 6 ¾ futailles consommées après la vendange, puis 4 futailles au Carême, et 8 après Pâques. Moritz a fait débiter les 10 futailles qui sont restées et la recette a atteint 4284 deniers30. Ainsi, la quantité de vin pour la consommation propre du couvent fut, cette année-là, de 18 ¾ futailles (env. 1085 l), soit environ 3 litres de vin par jour, ce qui semble assez peu. La comptabilité ne mentionne que la propre production de l’année et il est probable que le couvent a par ailleurs reçu du vin en guise de don. Comme aucun revenu n’en a été tiré, Moritz ne l’a pas enregistré. Si l’on considère les recettes, après les aumônes viennent les loyers et baux des dif- férents biens immobiliers (moulin, prés, champs, maison, bains), à hauteur de 10–15 % du total. Enin, on a des intérêts (10 %), dont on ignore à quelle somme ils sont liés. Dans le document comptable, nous trouvons à plusieurs reprises un capital de 100 lorins, dont l’intérêt annuel était de 1350 deniers en 1524, soit un taux d’intérêt probable de 4,5%. La somme n’est certes pas très élevée – 4 % de la recette annuelle du couvent – mais le couvent la percevait d’année en année, de manière régulière. En sus du capital de 100 lorins, sont mentionnés d’autres articles au sujet desquels on ne peut savoir s’il s’agit d’intérêts, de cens ou de loyers. Grâce aux mentions des recettes et des dépenses, une certaine image de l’économie du couvent se dégage. Aux abords de Sopron, parmi les domaines de l’établissement, 30 Ibidem, n°26, p. 371.  90 Beatrix F. Romhányii il y avait des vignes, des moulins, des champs, des prés ; dans les villages voisins de la ville, des territoires correspondaient à la zone de quête. Il y avait en outre un jardin, avec notamment des cerisiers et des poiriers. Le couvent avait des caves, des chevaux et un chariot pour livrer le vin et d’autres aumônes. Le salaire du charretier apparait d’ailleurs régulièrement parmi les dépenses, dans la comptabilité de Gräzer, ainsi que d’autres frais liés aux transports. Dans la ville, le revenu le plus important du couvent venait du débit du vin (en allemand Schenke, Schenkrecht), mais les loyers, les presta- tions et intérêts en nature ou en argent étaient aussi des ressources importantes. Les revenus en nature étaient d’une part du vin, d’autre part des céréales (pour le pain et pour le fourrage). Les quantités couvraient largement les besoins annuels d’une communauté de dix ou douze membres. Par exemple, Gräzer a automatiquement enregistré les céréales ofertes au couvent en deux groupes, soulignant ainsi leurs destinations diférentes. Dans le premier groupe se trouvaient les céréales paniia- bles, qui se composaient en général de blé moulu et de farine. Leur quantité totale était de 27 setiers et, pour la farine, de 22,5 setiers (soit, en setiers viennois, 755 kg de blé trituré et 900 kg de farine). On pouvait avec cela préparer 1700 kg de pain, qui assuraient l’approvisionnement quotidien pour dix ou douze personnes à l’année31. On remarque cependant aussi, dans les documents comptables, une luctuation an- nuelle des produits : ainsi, du vin devait être acheté certaines années en assez grande quantité, la récolte de l’année précédente ayant été probablement insuisante. Sur la liste des achats, il manque les produits laitiers (du fromage n’a été acheté qu’une seule fois), les volailles et les śufs. Les frères ont pu les recevoir en don, sans qu’ils aient été enregistrés en raison de leur faible quantité ou parce que, comme d’autres dons en nature, ils sont directement parvenus aux religieux et le procureur ne les a donc pas consignés (dans le document comptable ne igure qu’un seul achat d’śufs, et c’est encore à l’époque de Gräzer). Il est curieux, en tous cas, que ne soit pas mentionnée l’existence d’une vache ; le seul bśuf qui arrive au monastère est un bśuf de boucherie. D’ailleurs, le blé de fourrage tel qu’il est mentionné – pour peu que les articles nous fournissent une image à peu près complète – convient mieux au fourra- ge des chevaux. Le manque total de bois de chaufage pose aussi question : si on n’en avait pas eu besoin pour le chaufage, il en aurait fallu pour la cuisine certainement ; c’est probablement la ville qui s’en est chargée. Les documents comptables de Sopron mentionnent seulement ce que le Corps de ville a versé au couvent par l’intermédiaire des procureurs (nommés par la ville) et ce qu’ils ont payé eux-mêmes. En fait, les procureurs de l’église ont inscrit leur propres recettes et frais ; c’est pourquoi certains articles n’ont pas été inscrits dans la bonne 31 Pour ce calcul, je me suis appuyée sur les résultats d’Árpád Nógrády, selon qui, à la in du Moyen Âge, les paysans consommaient 400 grammes de pain par jour. Voir Á. nóGRády, Földesúri járadék és paraszti élet- színvonal Magyarországon a késő középkorban, PhD, Eötvös Loránd Université, Budapest 2001 (http://www. history.mta.hu/munkatarsak/tezisek/hu_nogradyarpad.html) et idem, A középkor végi Magyarország min- dennapi kenyere. (Beregszász gabonavásárlásai 1530-ból és a Jagelló-kori malomvámok), « A Nyíregyházi Jó- sa András Múzeum Évkönyve = Jahrbuch des Jósa András Museums von Nyíregyháza », VOLUME, 2000, p. 155–169. Les sources comptables, documents de gestion et d’administration des couvents 91 colonne. Outre les deux ventes de cheval, on peut encore mentionner les dons que les religieux ont reçus des procureurs de l’église, qu’il aurait fallu inscrire dans la co- lonne des recettes mais qui apparaissent dans celle des frais, augmentant ainsi le déicit, on l’a dit. Il est évident que toutes les afaires n’ont pas été assumées par les procureurs de l’église : le 5 octobre 1524, les Franciscains ont payé, après le 1/16 de la vigne de Lakompak, un sou et demi (45 deniers) d’impôt au Corps de ville que le camérier municipal, Peter Vischer, a correctement enregistré dans son propre docu- ment comptable32. On chercherait en vain cependant cette même somme dans la comptabilité de Paul Moritz, bien qu’elle ait été faite au cours de la même période ; et la vigne de Lakompak n’apparaît ni dans son document comptable ni dans celui de son prédécesseur. Elle n’avait donc été coniée que provisoirement à la gestion des Franciscains. Grâce aux documents et aux données supplémentaires, nous pouvons conclure que la majorité des afaires économiques ont été assumées par les procureurs de l’église, sans pour autant devenir leur monopole. Les religieux du couvent, surtout le gardien ont régulièrement reçu des aumônes, non seulement lors des quêtes annuelles, mais en ville aussi. Ils ont parfois eux-même échangé les dons en nature contre de l’argent, comme cela est arrivé en 1524 avec un cheval (au prix modeste), et ils se sont eux-mê- mes chargés des frais à payer pour l’entretien de leurs propriétés les plus modestes. Entre les deux documents, il existe aussi une diférence importante. Tandis que les dépenses et les recettes montrent une cohérence stricte dans la comptabilité de Gräzer, dans celle de Moritz les deux courbes divergent quelque peu. Du point de vue économique, cela signiie que lorsque Gräzer était en fonction, l’essentiel de la gestion tournait autour du commerce de l’argent (compte de bilan), alors que sous Moritz, l’économie était plutôt tournée vers le compte de résultat. Entretemps les li- mites se sont aussi amollies, c’est-à-dire que les dépenses n’ont été qu’indirectement limitées par les recettes, la majorité de ces dernières apparaissant concentrées vers la in de l’année. À l’arrière-plan, on peut apercevoir un changement de stratégie aussi, puisque, avec les revenus issus du vin, les dons privés, les subventions de la ville, la jouissance des biens immobiliers et les revenus des intérêts ont procuré la plus grande partie des recettes, en une échelle équilibrée ; alors qu’à l’époque de Mo- ritz, le total des dons privés et des versements de la ville s’est réduit, tandis que le revenu venant de l’utilisation des biens (immobiliers, capitaux) a considérablement augmenté, passant de 17,6% à 34,4%. Au lieu de dons directs de la ville, les comptes prouvent le rôle personnel qu’a joué Moritz en avançant les fonds municipaux. On peut aussi constater une saisonnalité des revenus plus importante au cours de la se- conde période. Non seulement le débit de vin est arrivé en automne, mais les intérêts et les diférents loyers (ou du moins l’une de leurs échéances) sont aussi tombés à cette époque (en général à Noël). 32 Sopron szabad királyi város története, t. 2/ 5, p. 391 : « Item am mitichen nach Francisci [5 X 1524] em- pfangen vom minich zw Läckhenpach von ainer sechezehentail I ½ sol den ».  92 Beatrix F. Romhányii Graph. I. Ventilation trimestrielle des recettes et des frais dans les deux livres de comptes de Sopron Dans le cas des intérêts et des loyers, il faut également attirer l’attention sur un autre phénomène. Les débiteurs ont souvent réglé leur dette avec retard, dans certains cas même avec un retard d’un an. Cela a augmenté le risque économique, puisque dans le système considéré (du moins tel qu’on peut l’appréhender par le calcul) les procureurs tout comme le couvent devaient faire face à des irrégularités. Nous ne connaissons malheureusement pas leur réaction face à cette situation ; pour le sa- voir, il faudrait analyser d’autres documents comptables. Le paiement tardif concer- nant souvent la même personne (par exemple Jörg Paäm), on peut penser qu’entre les parties régnait une certaine coniance. Celle-ci s’est manifestée aussi dans le fait que les procureurs n’ont pas été obligés de faire une comptabilité annuelle ; les do- cuments comptables qui ont subsisté témoignent même d’un manque d’assiduité, puisqu’il est régulièrement arrivé que certains articles soient consignés après-coup, ou même que certaines périodes donnent lieu à une comptabilité beaucoup plus tard. La coniance était présente mutuellement, du côté de la ville comme de celui du couvent. Les deux procureurs étaient membres du conseil de la ville et semblent avoir entretenu de bonnes relations, parfois même peut-être une amitié avec les reli- gieux. On sait que, dans d’autres villes (Kassa, Segesvár/Schässburg/Sighișoara), cer- tains procureurs étaient membres de la confraternité du couvent dont ils assuraient la gestion (Paul Darholcz, Johann Bessel)33. 33 J. kaRácsonyi, Szt. Ferencz rendjének története Magyarországon 1711-ig, t. 1, Budapest 1922, p. 123–124. Vers 1480, l’autre vitricus du couvent franciscain de Kassa fut le juge de la ville, Johan Spusdorfer volt (ibi- dem) ; A. ipolyi, Adalékok a magyar domonkosok történetéhez, « Magyar Sion », 5, 1867, p. 604. Les sources comptables, documents de gestion et d’administration des couvents 93 Parmi les documents comptables disponibles, seul celui de Sopron peut donner lieu à une analyse approfondie. Les notes du procureur permettent parfois de déduire certaines méthodes de culture. Un autre résultat important issu de l’analyse des comptes de Sopron est que les religieux et le procureur qui a géré les afaires en leur nom ont vendu une partie de l’aumône, probablement arrivée avec une régularité annuelle ; ces aumônes sont donc apparues directement en tant que don d’argent dans l’économie du couvent. L’une des particularités les plus importantes de l’éco- nomie franciscaine réside toutefois dans le fait que non seulement les dons, mais aussi les loyers de leurs biens fonciers arrivaient régulièrement à la porte du couvent en nature. Il y eut cependant une irrégularité dans cette régularité, puisque pour le même bien le locataire a payé une année en avoine, l’autre en argent. Cela se consta- te également au moulin du couvent franciscain de Nyitra (Nitra). D’après le registre comptable de Sopron, une fois prises en compte les notations « mal enregistrées », l’économie du couvent s’avère plus ou moins équilibrée. Toute- fois, sur un plus long terme les dépenses dépassent les recettes. L’aumône fournie par le procureur et, d’une manière indirecte, par la ville, avait un rôle d’équilibre impor- tant dans le système. Deux mesures extraordinaires ont encore laissé des traces : en 1519, avec la vente d’un 1/8e de vigne et en 1521 avec un débit de vin plus important que d’habitude (grâce à l’aumône, pas forcément à la production des frères), Gräzer a complété les revenus du couvent. Comme cela a déjà été précisé, les dépenses de l’église n’ont pas été enregistrées dans les comptes de Sopron. Les bougies, l’encens n’ont pas forcément fait l’objet d’achats pour l’église, et les rénovations du bâtiment ont pu être liées à celles du couvent. Quelle qu’en ait été la raison, une telle séparation des deux parties du com- plexe conventuel renforce l’image, révélée par d’autres documents comptables mo- nastiques, selon laquelle, sur le plan inancier, l’église et la communauté religieuse étaient séparées. Quand nous trouvons dans certaines clauses des testaments les expressions « zum Bau » ou « ad fabricam », il ne faut pas nécessairement penser à des travaux de construction en cours. Il se peut aussi qu’on ait tout simplement fait la distinction entre l’approvisionnement de la communauté religieuse et l’entretien des bâtiments, ce que conirme le testament de la veuve de Johann Sleser de Ko- lozsvár (Klausenburg/Cluj-Napoca), en 1455, dans lequel elle lègue 25 lorins pour le bâtiment du couvent des Dominicains et 10 lorins pour leur cuisine34. De même, dans son testament, Ulrich Fleischacker, citoyen de Sopron, afecte en 1488 à chaque église de la ville une somme précise35 ; et dans le testament d’Érasme Rösl, citoyen de Selmecbánya (Schemnitz/Banská Štiavnica), en 1522, la même phrase sépare cla- irement les dons accordés au bâtiment et aux religieux : « Item in das Closter sancti 34 A kolozsmonostori konvent jegyzőkönyvei. 1289–1556, éd. Zs. jakó (Magyar Orszagos Leveltar kiadvanyai, ii, FoRRaskiadVanyok, 17), budapest 1990, n°1153. 35 Sopron szabad királyi város története, éd. J. házi, t. 2/1 : Végrendeletek és egyéb feljegyzések 1390-t l 1524-ig, Sopron 1930, n°176 (17 XI 1488).  94 Beatrix F. Romhányii Nicolai prediger ordens hie auf der Schebnicz schaf ich lor 25. halb czw dem paw halb czw notturft der pruder »36. Les livres de comptes ayant subsisté présentent, sans doute, une image très frag- mentaire. Leur analyse comparée peut toutefois aider à comprendre la gestion des couvents mendiants, le rôle des patrons, des procureurs et parfois même des frères dans ce système à la in du Moyen Âge. Malgré certains traits communs, il serait hardi de penser qu’il y avait un modèle économique uniforme chez les ordres mendiants au XVIe siècle. Il ne faut pas oublier que d’autres documents relètent des pratiques diférentes, comme par exemple la présence d’un magister piscinarum dans le co- uvent dominicain de Beszterce (Bistritz, Bistriţa), qui implique la gestion directe des propriétés conventuelles. Peut-être n’est-ce pas un hasard si – malgré la relative ri- chesse de la documentation dans cette région – nous n’avons pas de registres comp- tables similaires en Transylvanie. L’existence des personnes interposées, une gestion rationnelle et l’importance des aumônes dans l’économie mendiante – ce que les comptes montrent aussi – donnent l’impression d’une vie religieuse et d’un réseau social équilibrés à la veille de la Réforme. 36 ETE, t. 1 : (1520–1529), Budapes 1902, n°18 (16 I 1520). Les sources comptables, documents de gestion et d’administration des couvents 95 Beatrix F. Romhányi Hereditas Monasteriorum Uniwersytet Kościoła Reformowanego vol. 3, 2013, p. 77–96 im. Gáspára Károli’ego, Budapeszt Źródła rachunkowe dokumentujące zarządzanie i administrację mendykanckimi domami zakonnymi w średniowiecznych Węgrzech Streszczenie Księgi rachunkowe stwarzają zazwyczaj najlepszą okazję do poznania sposobów zarządzania klasztorami oraz ich codzienne- go życia. W przypadku średniowiecznych Węgier mamy jednak do czynienia z zaledwie kilkoma ocalałymi, a i one przetrwały jedynie fragmentarycznie. Ich cechą wspólną jest fakt, że zostały sporządzone nie na wewnętrzny użytek zgromadzenia, lecz dla patrona, tj. miasta lub jego rady. Ich przeznaczenie miało wpływ na treść, ujawniając szczególne aspekty relacji pomiędzy zgromadzeniem a społecznością, która posiadała prawa patronackie. Oprócz ksiąg z klasztoru franciszkanów w Sopron, które są najlepszymi znanymi źródłami tego typu, posiadamy także fragmenty takich ksiąg z kilku innych klasztorów – augustianów-eremitów z Bártfa (Bartfeld, Bardejov), dominikanów w Selmecbánya (Schemnitz, Banská Štiavnica) oraz karmelitów w Eperjes (Prešov). Obraz uzyskany na podstawie tych źródeł jest niekompletny. Pozwala jednak stwierdzić istnienie rozdziału między zarządzaniem zgromadzeniem i kościołem, drugorzędne znaczenie własności ziemskich oraz innych dóbr w stosunku do różnorodnych form jałmużny, a także zmieniającą się rolę procuratores oraz braci zakonnych pod koniec średniowiecza (późny XV – wczesny XV w.). Księgi z Sopron, będąc najbardziej szczegółowymi zapiskami, wskazują na znaczną elastyczność w życiu gospodarczym wspólnoty zakonnej, jak również na roztropną administrację. W Sopron zarówno wydatki, jak i przychody związane były z pro- dukcją, zwłaszcza wina. Pomimo pewnych cech wspólnych, w badanym okresie nie istniał uniwersalny model ekonomiczny wśród zakonów mendy- kanckich. Prawdopodobnie inaczej zarządzano klasztorami położonymi w Kraju Zadunajskim i północnych Węgrzech niż tymi w Transylwanii, czego skutkiem jest brak ksiąg rachunkowych wśród zachowanych źródeł związanych z tymi ostatnimi. Słowa kluczowe zakony żebracze, mendykanci, gospodarka klasztorów mendykantów, dochody klasztorów mendykantów, wydatki klasztorów mendykantów, źródła rachunkowe, księgi rachunkowe, Węgry średniowieczne, Sopron (franciszkanie), Eperjes (karmelici), Bárt- fa (augustianie-eremici), Selmecbánya (dominikanie)  96 Beatrix F. Romhányii Beatrix F. Romhányi Hereditas Monasteriorum Károli Gáspár University of the Reformed Church, Budapest vol. 3, 2013, p. 77–96 Accounting sources as documents of management and administration of mendicant friaries in medieval Hungary Summary The account books in general ofer the best possibility to analyze the management and the everyday life of the friaries. However, there are but a few surviving in medieval Hungary and even these are fragmentary. Their common feature is that they were not prepared for the internal use of the convents but for the patron, i.e. for the town and for its council. This fact inluenced the content, too, revealing a special aspect of the relation between the convent and the community that had the patronage rights. Beside the account books of franciscains friary of Sopron which are the best known sources of this type, there are some fragments of the Carmelite friary of Eperjes (Prešov), of the Hermits of St. Augustine of Bártfa (Bartfeld, Bardejov) and of the Dominican convent of Selmecbánya (Schemnitz, Banská Štiavnica). The picture gained from these fragmentary sources is very incomplete. Nevertheless, a certain number of characteristics could be detected through their analysis: the separation of the management of the community from that of the church, the second- ary importance of the landed estates and of other properties compared to diferent forms of alms, as well as the changing role of the procuratores and of the friars by the end of the Middle Ages (late 15th – early 16th century). The account books of Sopron – being the most detailed documents – relect a considerable lexibility in the economic life of the convent, as well as the prudent administration. In Sopron both the main expenses and incomes were connected to the production, especially to the wine production. Despite some common features there was no uniform economic model at the mendicant orders in this period. Presumably, there was a certain diference between the management of the Transdanubian and north-Hungarian convents and the Trans- sylvanian friaries, respectively, which is relected in the absence of account books among the sources connected to latter group of mendicant institutions. Keywords mendicant orders, friars, economy of mendicant convents, income of mendicant friaries, expenses of mendicant friaries, ac- counting sources, account books, medieval Hungary, Sopron, Carmelites of Eperjes, Austin Hermits of Bártfa, Dominicans of Selmecbánya Carmen FloRea Hereditas Monasteriorum Universitatea Babeș-Bolyai, Cluj-Napoca vol. 3, 2013, p. 97–109 Beyond the Late Medieval Economy of Salvation: the Material Running of the Transylvanian Mendicant Convents An agreement has been concluded in 1474 between the representatives of the Order of the Friars Preachers in Hungary and the city council of the free royal town of Sibiu (Hermannstadt, Nagyszeben)1. The agreement was reached after several decades of tension and conlicts that occurred between the friars and the parish curia in regard with the replacement of the Dominican friary inside the town’s walls. As the con- vent has been reconstructed starting with mid-13th century it laid outside the urban fortiications2. This location endangered not only the friars and their establishment, but also the proper defense of the town, as it was feared that with the increased Otto- man danger in the course of the 15th century, the conventual buildings could be used by the Turks when attacking the town3. Attempts to solve this situation are recorded by the surviving sources since the 1450’ and they reveal with great accuracy that the friars’ greatest supporters in their endeavor to relocate the convent were the repre- sentatives of the urban magistracy and the papacy. On the other hand, the parish curia repeatedly opposed to this plan in the timeframe between the 1445 and 1474 when inally it has been decided that the Dominican friars are allowed to build a new convent inside the walls of the Transylvanian town of Sibiu. The troubled history of the convent of the Holy Cross briely outlined above represents a good point of departure in the investigation of the material running of the Men- dicant friaries in late medieval Transylvania. A recent issue included on the research agenda, the investigation of the economy of the Mendicant Orders has beneited in the last decade, particularly in the historiographies of the Western countries, from increased attention leading to interesting results in regard with the reconciliation of 1 Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbürgen, vol. 7: 1474–1486. Nummer 3980–4687, ed. G. Gündisch, Hermannstadt, 1991, no. 4022. 2 M. S. Salontai, Mănăstiri dominicane din Transilvania, Cluj-Napoca 2002, pp. 209–211. The convent of the Holy Cross was severely destroyed in the course of the Tatar invasion of 1241, it’s rebuilding being inalized by the 9. decade of the 13th century. 3 On 26 V 1444 an indulgence has been issued by the papacy on behalf of several Dominican and Fran- ciscan friaries from Transylvania, among them the Holy Cross convent from Sibiu, because of the destruc- tions provoked to these convents by the Turkish attacks. A year later, the urban government of Sibiu appe- aled to the Holy See requesting approval for the relocation of the Dominican friary inside the town’s walls and insisting on the beneits of such replacement for the defense of the town. See Urkundenbuch, vol. 5: 1438–1457. Nr 2300–3098, ed. G. Gündisch, Hermannstadt, 1975, nos. 2495 and 2523.  98 Carmen FloRea the ideal of voluntary poverty with the friars’ engagement in economic activities4. In the last few years, the Central-European discussion of the economic life that devel- oped inside the walls of the Mendicant convents and its relationship and interplay with the outside economy has also started to take place5. Albeit being very much in its infancy, nuanced and interesting observations have already been formulated concerning the main features of the Mendicants’ economic activities in the medieval kingdom of Hungary6. The analysis that follows intends thus to capitalize on these observations and bring further explanation on this topic by paying close attention to the way the economic life of the Mendicant friaries in late medieval Transylvania has been relected by the survived textual sources. Because of the spread of the Reformation the Transylva- nian Mendicant convents, their belongings, including their archives, were severely destroyed and as a result those interested not only in their economic life, but more generally in their history must identify other sources of information7. Therefore, it will be with the help of the sources produced mostly outside the Mendicant realm, that the proposed investigation could be carried on. Charters issued by urban authorities, by papal and episcopal authorities, by lay people or ecclesiastics deciding to endow Dominican or Franciscan convents will be scrutinized in order to decipher what was like the economic life of the Mendicant friaries in late medieval Transylvania. 4 Particularly relevant in this regard are the following collections of studies and monographs: N. béRiou, J. chiFFoleau (eds.), Économie et religion. L’expérience des ordres mendiants (XIIIe–XVe siècles) (Collection d’histo- ire et d’archéologie médiévales, 21), Lyon, 2009; L’economia dei conventi dei Frati Minori e Predicatori ina alla metà del Trecento. Atti del XXXI Convegno internazionale, Assisi 9–11 ott. 2003 (Atti dei Convegni della Società internazionale di studi francescani e del Centro interuniversitario di studi francescani, Nuova serie, 14), Spoleto, 2004; M. lambeRt, Franciscan Poverty: The Doctrine of the Absolute Poverty of Christ and the Apostles in the Franciscan Order, 1210–1323, St. Bonaventure/NY, 19982; L. K. little, Religious Poverty and the Proit Economy in Medieval Europe, London, 1978; M. maRtin, Les ordres mendiants en Bretagne (v. 1230–v. 1530). Pauvreté volontaire et prédication à la in du Moyen Âge (Institut armoricain de recherches historiques de Rennes, 19), Rennes, 1975. 5 As shown by the collection of essays W. dłuGokęcki, T. Gałuszka, R. kubicki, A. zajchowska (eds.), Inter oeconomiam coelestiam et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne (Studia i Źródła Dominikań- skiego Instytutu Historycznego w Krakowie, 9), Kraków, 2010. 6 M. M. de ceVins, Les frères mendiants et l’économie en Hongrie médiévale : état de la recherche, “Études franciscaines”, 3, 2010, 2, pp. 4–45 and eadem, Les travaux sur les ordres mendiants en Transylvanie médiévale au regard des tendances actuelles de la recherche européenne, “Studia Universitatis Babeş-Bolyai. Historia”, 56, 2011, pp. 1–27; G. kiss, A szerzetesi intézmények gazdálkodása [in:] T. Fedeles, G. saRbak, J. sümeGi (eds.), A pécsi egyházmegye története, t. 1: A középkor évszázadai (1009–1543), Pécs, 2009, pp. 465–484; B. Romhányi, Domonkos kolostorok birtokai a későközépkorban, “Századok”, 144, 2010, 2, pp. 395–410; eadem, Kolostori gazdálkodás a középkori Magyarországon, [in:] A. kubinyi, J. laszloVszky, P. szabó (eds.), Gazdaság és gazdálko- dás a középkori Magyarországon : gazdaságtörténet, anyagi kultúra, régészet, Budapest, 2008, pp. 401–412. 7 For example, in her work on the Transylvanian Dominican friaries and nunneries, M. S. salontai, Mănăstiri dominicane, pp. 58–60, observed that eight out of the fourteen Dominican houses that existed in medieval Transylvania did not survive up to our days. Archeological investigations were undertaken only at the Dominican convents from Vinţu de Jos and Odorheiul- Secuiesc. At the same time, it has been observed that only Dominican friary from Alba-Iulia and the Dominican nunneries from Braşov and Sibiu allow for an in depth examination as they are the only ones preserved. Beyond the Late Medieval Economy of Salvation: the Material Running... 99 At the beginning of this analysis I was referring to the situation of the Dominicans in the town of Sibiu. It is now the time to return to their case, as details concern- ing this particular friary could help framing a more general discussion on the topic under investigation. Albeit briely mentioned, the main actors that agreed upon the relocation of the Friars Preachers’ convent inside the town’s walls were the Order’s representatives, including the prior of the province of Hungary and those of the ur- ban magistrate8. It has also been pointed out that prior to this agreement, the par- ish priest repeatedly opposed to the project of rebuilding the Dominican friary. Yet, it seems that by the 1480’ the parish curia came to terms on a matter it previously strongly opposed. How could this situation be explained? There is a long history of the conlicts between the Mendicants and the parish cler- gy particularly in regard with the administration of burials and of the sacrament of confession9. Such conlicts are recorded as early as the 14th century in the case of the Dominicans from Bistriţa (Bistriz, Beszterce) and then in the course of the 15th century when the Friars Preachers from Cluj (Klausenburg, Kolozsvár) repeatedly entered into ierce conlicts with the parish priests10. Whilst such disputes brought to the fore the competition which existed between the friars and the parish in regard with attend- ance at the Sunday Mass and the administration of the sacrament of confession and the burials, it has also been observed that another hotly disputed issue concerned the “canonica portione”11. It could therefore be argued that the friars and the parish clergy competed in both domains: the cure of the soul and the incomes to be procured as a result. When the parish curia of Sibiu opposed to the replacement of the Dominican friary it devised in fact an interesting strategy to avoid an increased inluence of the friars in the reli- gious life of the town. There is however another highly important point which should be discussed. As convincingly demonstrated by previous research, the parochial 8 Among the friars enumerated by the charter one could mention Johannes Episcopi prior provincial, Marcus “predicator generalis” and prior of the friary in Székesfehérvár, and Augustinus prior of the friary in Zagreb. See Urkundenbuch, vol. 7, no. 4022. 9 C. H. lawRence, Medieval Monasticism. Forms of Religious Life in Western Europe in the Middle Ages, New York, 1984, p. 261–264. 10 In 1341 it was by papal mediation that the conlicts between the friars and the parish were solved in Bistriţa, a similar intervention being necessary in the case of the conlicts occurring in Cluj in the 1470’, when members of the Dominican confraternity vigorously protested against the decisions made by the parish priest to oppose to burials in the Dominican cemetery, Urkundenbuch, vol. 1: 1191 bis 1342. Num- mer 1 bis 582, ed. F. zimmeRmann, Hermannstadt, 1892, no. 568 and vol. 6: 1458–1473, ed. G. Gündisch, Her- mannstadt, 1981, no. 3461. 11 M.-M. de ceVins, A plébániai papság és a koldulórendi barátok kapcsolatai a magyar városokban a késő- középkorban: Sopron példája, “Soproni Szemle”, 3, 1998, pp. 196–208 has brought attention to the conlicts between the parish and the friars by discussing them from the point of view of the ecclesiastical integra- tion of the religious life of the laity. M. makó lupescu, Egy konliktus margójára: a világi papság és a domonko- sok kapcsolatai a középkori Kolozsváron/Pe marginea unui conlict: relaţiile dintre clerul secular şi dominicani în Clujul medieval [in:] I. costea, C. FloRea, J. pál, E. Rüsz-FoGaRasi (eds.), Oraşe şi orăşeni. Városok és városlakók, Cluj-Napoca, 2006, pp. 404–417, undertook a similar analysis of the conlicts occurred at Cluj.  100 Carmen FloRea network of the Transylvanian towns was a feeble one, as in the greatest majority of the region’s urban centers functioned a single parish church throughout most of the Middle Ages. Furthermore, it has been suggested that this particular ecclesiastical or- ganization has prompted the establishment of several Mendicant convents (Domini- can and Franciscan alike) within each of the largest Transylvanian urban centers, such as those of Sibiu, Bistriţa, Cluj and Braşov (Kronstadt, Brassó) where were attested at least two houses of the Mendicants12. And thus the stage was set for competition as detailed research devoted to the dona- tions and testaments directed at the Mendicant friaries, as well as that scrutinizing the impact of the Dominicans and Franciscans on the religious life developed within parochial boundaries has also shown13. To this picture, the disputes concerning the revenues to be obtained from the administration of burials by the Mendicants and the parish clergy should also be added. One is thus allowed to observe that the late medieval economy of salvation in Transylvanian towns was shaped not only by the system of pious donations and performance of commemorative prayers in return, but also by a direct interest of both the friars and the parish clergy in the proit that could be obtained from the performance of their duties. It is precisely in this regard that the often quoted charter issued in 1474 is of outmost interest. The Dominicans were allowed to build a new convent inside the walls of Sibiu under certain conditions. Signiicantly enough, after mentioning that permis- sion for the relocation of the Friars Preachers’ convent is granted, the charter speciies that, according to a well-established tradition, any donation made by the citizens through testamentary clauses will have to be supervised by the city council14. The magistrate’s control of the revenues to be received by the Dominicans was not some- thing new within the religious landscape of the town of Sibiu. It was already at the beginning of the 14th century that the city council supported the parish in its eforts to be the sole administrators of the goods obtained by the church of the Virgin Mary by means of donations15. 12 M.-M. de ceVins, L’Église dans les villes hongroises à la in du Moyen Âge, vers 1320–vers 1490 (Publications de l’Institut hongrois de Paris. Dissertationes, 1), Budapest, 2003, pp. 50–52. 13 M. makó lupescu, “Iteml ego...”. Gifts for the Soul in Late Medieval Transylvania, “Annual of Medieval Studies at CEU” 7, 2001, pp. 161–185 analyzed at length ifty testaments produced in Transylvania that concerned donations made to the Mendicant establishments. She observed that by the late Middle Ages an increased number of testators chose to be buried with the Mendicants and to request from the friars to pray for their and their relatives’ salvation. M. cRăciun, Mendicant Piety and the Saxon Community of Transylvania, c. 1450–c.1550, [in:] M. cRăciun, E. Fulton (eds.), Communities of Devotion. Religious Orders and Society in East Central Europe, 1450–1800, Farnham, 2011, p. 29–69 has argued that Marian and Christocentric beliefs strongly supported by the Dominicans and the Franciscans such as the Immaculate Conception, “Vir Dolo- rum”, or Mary as Queen of Heaven found visual expression in a good number of panel paintings survived from Transylvanian parish churches. 14 Urkundenbuch, vol. 7, no. 4022. 15 According to the charter issued on 5 VII 1321, the representative of the urban magistrate together with the priest of Sibiu argued that according to the royal privileges granted to their community, the par- ish church is the only administrator of the tithe and donations received from the citizens, ibidem, vol. 2: 1342 bis 1390. Nummer 583 bis 1259, ed. F. zimmeRmann, Hermannstadt, 1897, no 380. Beyond the Late Medieval Economy of Salvation: the Material Running... 101 This trend grew in the course of the 15th century as accurately demonstrated by the involvement of representatives of the urban government in the management of do- nations made to the parish church by King Sigismund of Luxemburg in 1424 and King Mathias Corvinus in 147416. Further evidence in this regard is provided by those pious testamentary clauses directed towards the parish church but which administration is undertaken by the city council17. This situation was not something peculiar to Sibiu, as has already been observed, in the free royal towns of the kingdom of Hungary, the 15th century marked the time when the magistracy got actively involved in the supervision and administration of the parochial goods18. It should further be emphasized that such tendency can be identiied in the case of the Mendicant friaries, as well. Whilst the involvement of the urban government in the economic life of the parish churches is easily comprehensible given the strong collaboration which existed between the city council and the local curia, a collabo- ration cemented by the election of the parish priest by the town’s representatives, the supervision of the economic life of the friaries deserves to be dealt with in some detail. Evidence survived from late medieval Transylvanian towns suggests that the city councils became increasingly interested in the functioning not only of the parish churches, but also of other ecclesiastical institutions. For example, the tax registers survived from Braşov refer to payments made on a regular basis to the clerical personnel serving in the various churches of the town19. Moreover, a charter issued by the city council of Bistriţa in 1454 at the request of the local Dominican friars, among whom was present the vicar of the Transylvanian Friars Preachers and prior of the town’s friary, carefully details all the valuables that belonged to this convent. The charter provides plenty of information about the im- movable properties, goods and other incomes that were donated to the Holy Cross friary. The most numerous immovable properties are represented by vineyards and meadows, the location of all of these being speciied with accuracy. Furthermore, one is able to ind out about the revenues obtained by the friars in cash, as a result of previous agreements concluded with citizens of the town20. The case of Bistriţa is similar in many ways to that of Sibiu. Based on the analysis developed thus far it can be observed that the economic activities the friars were 16 Ibidem, vol. 4, 1416–1437. Nummer 1786–2299, ed. G. Gündisch, Hermannstadt, 1937, no. 1956 ; vol. 7, no. 4005. 17 G. Gündisch, Hermmanstädter Messestiftungen im 15. Jahrhundert, “Siebenbürgische Vierteljahrschrift”, 64, 1941, pp. 28-37. 18 M.-M. de ceVins, L’Église, pp. 126–127 has shown that whilst in the course of the fourteenth century the administration of the goods by the parish was overseen by the municipal authority, particularly in what concerns important economic matters (such as the selling of plots or houses in towns), by the end of the ifteenth century the urban leadership controlled entirely the management of the parochial patrimony, the so-called “vitrici” being the ones delegated by the city council to deal with this issue. 19 Rechnungen aus dem Archiv der Stadt Kronstadt, vol. 1: Rechnungen aus 1503–1526 (Quellen zur Ge- schichte Kronstadts in Siebenbürgen, 1), Kronstadt, 1886, pp. 213, 229, 535. 20 Urkundenbuch, vol. 5, no. 2914.  102 Carmen FloRea engaged in within the town’s walls were increasingly monitored and perhaps even controlled by the urban magistrate21. It is important to emphasize that our sources testify about the emergence of such control in the last decades of the 15th century and the very beginning of the following one. To this chronology, I would like to add another observation which I think could be worth of attention. In the case of Sibiu, the magistrate’s supervision of the goods donated to the Dominicans by the citizens is revealed by the charter issued in 1474, precisely at the time control of the parochial goods was also taken in irm hand by the urban government22. A similar development is to be found in Bistriţa. There, the magistrate regulated in 1504 the functioning of the parish church, not only in regard with the divine services the clergy would have to perform, but also in what concerns the pious donations. The document imposed on the citizens that when making their testaments, they will have to endow irst the parish church of St. Nicholas and only afterwards should di- rect their generosity to other churches of the town23. This article seems to have been adhered to as demonstrated by several testaments issued after 150424. Interestingly enough, a document issued in 1511 and conirmed in 1516 in the Episcopal town of Alba-Iulia (Gyulafehérvár, Weissenburg) in the presence of Anthony prior of the Dominicans in Bistriţa and of the vicar of the Transylvanian Bishop, enumerated the privileges the friars enjoyed, including their right to receive donations and to admin- ister the burials according to the papal decisions regulating this issue25. This might suggest that the Friars Preachers wished to reconirm their position within the late medieval economy of salvation which principles were regulated by the city council in 1504. At least, such a development is revealed by the prompt reaction of the friars regarding the status of donations that were to be made in the town, as well as the last wills, such as those issued in 1513 and 1524 which request the magistrate’s 21 One of the most relevant examples in this regard with that of Cluj where the Observant Franciscans were assisted in their accounting by two individuals delegated to this purpose by the city council (Okle- véltár Kolozsvár története első kötetéhez, ed. E. jakab, Buda, 1870, no. 173 and for a discussion of similar examples in the kingdom of Hungary, see M.-M. de ceVins, L’ Église, pp. 131–132). 22 One can identify several phases according to which this control emerged, the agreements reached in 1432 and 1457 between the city council and the local curia in regard with the divine services to be performed in the parish church of the Virgin Mary represented one such, whereas another one can be con- sidered that connected with the management by the urban leadership of the royal donations from 1424 and 1474 made to the parish church. See Urkundenbuch, vol. 4, no. 2147; vol. 5, nos. 3062, 3063, 3066, 3069, and G. Gündisch, Hermmanstädter Messestiftungen, pp. 28–30 for the discussion of the way the privileges enjoyed by the town of Sibiu led to the control of the parish goods by the city council. 23 F. teutsch, Geschichte der evangelische Kirche in Siebenbürgen, vol. 1: (1150–1699), Hermannstadt, 1921, pp. 149–150. 24 Such as the testament of Ursula, sister of Fabian Eiben who issued her last will in 1505 or that of Cas- par Mensator who drafted his testament in 1510 (F. mülleR, Deutsche Sprachdenkmäler aus Siebenbürgen. Aus schriftlichen Quellen des 12.–16. Jahrhunderts, Hermannstadt, 1864, no. 78 and National Archives of Romania, Cluj branch, Collection of medieval town of Bistriţa, Fund 44, no. 563). 25 Fund 44, Collection of medieval town of Bistriţa, National Archives of Romania, Cluj branch, no. 536. Beyond the Late Medieval Economy of Salvation: the Material Running... 103 consent for bequests made to the Dominican and Franciscan convent respectively26. Based on the examples discussed previously, it can therefore be observed that at the turn of the Middle Ages, the magistrate of the Transylvanian towns got involved not only in the administration of the parochial goods, but also of those that the friaries received as a result of the citizens’ benevolence. At this point, a step further should be taken in what concerns the way the city council was involved in the procurement of revenues by the friaries. In the year 1455, while in Braşov, John of Hunedoara (“Hunyadi”) decided that a certain amount from the so- called “Martinszins” should be given to Sts. Peter and Paul Dominican friary. It is im- portant to stress the importance of this donation, particularly because it represents in fact an obligation the ruler imposed on the town that part of the civic funds being donated to the Friars Preachers on a yearly basis27. The “Martinszins” represented the tax to be paid by the Transylvanian free royal towns to the royal house each year on the feast of St. Martin, the 11th of November. Furthermore, the charter was issued on the 8th of November, thus few days before the payment of the royal tax was due. It should be remembered that in the 1450’ and 1460’ the Observant movement took irm roots within the Dominican convent of Braşov. On his part, John of Hunedoara was a great supporter of the Observant ideas, a support which is also disclosed by the charter of 1455 that speciies that the donation should be used for the reformation of Sts. Peter and Paul convent28. Rulers’ support of the Mendicant convents in Transylvania was not something restrict- ed to the Dominicans of Braşov. Similar undertakings are recorded by the survived sources in regard with the Dominicans and Franciscans of Cluj and the Dominicans of Sighişoara. Of signiicance for this analysis is that these endowments concern salt to be given to the friars, certain amounts of money from the incomes of Transylva- nian salt mines being donated yearly to them or even landed properties. Further- more, each of these donations was made to an observant friary, either Dominican or Franciscan29. To be sure however, none of them consisted of gift in cash as it was the case of Braşov. This might derive from the economic proile of the town, the largest 26 In 1513 the testament of Johannes Heen a citizen of Bistrita who decided to be buried in the Holy Cross friary has been conirmed by the city council, whereas in 1524, at the request of the Franciscan prior, the same executive organ conirmed the donation made by Ursula to the Friars Minor (ibidem, nos. 478 and 702). 27 Urkundenbuch, vol. 5, no. 2992. 28 In 1444 Pope Eugene IV issued the bull Prospicientes ex apice according to which the reformation of the Dominican houses from Hungary, particularly those from Transylvania considered to have been in poor condition was initiated. The work was entrusted to Jacob Riecher whose activity led to the implemen- tation of the Observant ideas in the friaries of Sibiu, Cluj, Braşov and Bistriţa. See A. haRsányi, A Domonkos- rend Magyarországon a reformáció előtt, Debrecen, 1938, pp. 35–39; M. S. salontai, Mănăstiri dominicane, pp. 125–127 and Urkundenbuch, vol. 5, no. 2992. 29 In 1455, while in Cluj John of Hunedoara decided that each year on the feast of St. George salt worth 50 golden lorins being donated to the Dominicans of the town, in 1490 and 1494 the royalty decided that parts from the incomes of the salt mine in Turda should be given to the Observant Franciscans in Cluj, Oklevéltár, nos. 114, 180, 188 and Urkundenbuch, vol. 5, no. 2955.  104 Carmen FloRea and most important commercial center in southern Transylvania and indeed in the entire kingdom30. A further explanation can be connected with John of Hunedoara’s presence in Braşov at the time the payment of the royal tax was on the magistrate’s agenda, a time that also coincided with the implementation of the Observant ideals in the Dominican convent of the town. There is also something more beyond this simultaneity and alleged coincidence. The restoration of religious life in the friaries also required a re-enforcement of the ideal of poverty, an attempt which could have led to the design of an ingenious strategy of ensuring a stable income for the friars. This was represented at Braşov by those ten silver marks John of Hunedoara decided that should be received by the Domini- cans from the urban government. That such a strategy was indeed in place is further evidenced by the charter issued in 1461 according to which at the request of the provincial of the Dominicans in the kingdom and of the vicar of the Transylvanian Friars Preachers, who also illed the oice of the prior of the convent in Braşov, king Mathias reconirmed the endowment made by his father in 145531. The involvement of the highest oicials of the Dominicans in the kingdom in managing this donation needs no further explanation. However, it should be highlighted that the contribu- tion made from the royal tax to the beneit of the friary from Braşov was an initiative the rulers’ endorsed as discussed above and was part of more general support they provided to the Observant Dominicans32. It is again with the help of the information provided by survived tax registers that one can follow the way the Dominican friars of Sts. Peter and Paul were sustained by means of urban revenues. Thus, the amount to be paid to the Dominicans from the royal tax collected in Braşov is a frequent occurrence in the registers compiled at the beginning of the 16th century33. Furthermore, one is able to ind out from this particu- lar type of sources that, apart from this income, the Dominicans were also beneiting from civic funds when restoration of their buildings was needed. Given the location of the Mendicant convents generally placed at the margins of the urban territory and nearby the town’s walls, based on available evidence it can be observed that there was a strong collaboration between the friars and the city councils regarding the renovation and maintenance of urban fortiications34. 30 M. philippi, Cives civitatis Brassoviensis. Untersuchungen über die soziale Struktur des Bürgertums von Bra- şov im 14. und 15. Jahrhundert, “Revue Roumaine d’Histoire”, 15, 1976, pp. 11–28 and K. G. Gündisch, Das Patriziat Siebenbürgischer Städte im Mittelalter (Studia Transylvanica, 18), Köln-Wien, 1993, pp. 182–187 and 252–259. 31 Again, it is surely not accidental that the Friars Preachers’ appeal to King Mathias in order to endorse the donation made by his father was dated 25th November, thus several days after the payment of the royal tax was made in Braşov (Urkundenbuch, vol. 6, no. 3268). 32 According to a charter issued on 10th December, Johannes Lemmel “comes” of Sibiu together with the judge of Braşov were responsible for handing on to the Dominicans the endowment made by John of Hunedoara. See F Urkundenbuch, vol. 5, no. 2996. 33 Rechnungen, pp. 170, 234, 535, 580. 34 I. Băldescu, Transilvania medievală. Topograie şi norme juridice ale cetăţilor Sibiu, Bistriţa, Braşov, Cluj, Bucureşti, 2012, pp. 265–266. Beyond the Late Medieval Economy of Salvation: the Material Running... 105 Previous and detailed research undertaken in regard with the economic life of the Dominicans in Hungary has reached signiicant observations that highlight the ex- tent to which the friars managed the landed properties acquired, as well as their in- creased interest in monetary economy35. That there was indeed a trend towards sus- tenance of the friaries by inancial means is also demonstrated by the donations and testamentary clauses. Their close scrutiny has revealed that by the very end of the Middle Ages, when the friars were requested to perform commemoratives Masses, the gifts received tended to be mostly money directed towards the accomplishment of particular type of prayers36. This specialization of the friars in the late medieval economy of salvation has been matched by a similar one in urban economy. The evidence suggests that within the friary’s walls skills in diferent crafts were acquired. A highly relevant example in this regard is provided by an inventory of the Dominican friary from Cluj compiled at the beginning of the 16th century and published in the course of the 19th century37. There are many similarities between this document and the one produced for the Domini- cans of Sighişoara, as both of them detail the donations received by the friars and the responsibilities they have to fulill as a result of these endowments38. Whilst attention has already been drawn to the potential of such documents for the investigation of the economic life of the friaries39, I would like to focus my attention on a particular chapter of Cluj inventory that ofers information uncovered by the Sighişoara one. The fourth section of the document produced within the Dominican milieu of Cluj gives information about “instrumentis utensilibusque pertinentibus ad usum et ad labores fratrum”. Given the numerous works that needed to be undertaken for building and renovating the friary, all necessary paraphernalia that allowed complet- ing such enterprises were enumerated by this inventory. One is thus informed that equipment necessary for masonry, wood carving, making windows, cooking and for 35 B. Romhányi, Domonkos kolostorok, pp. 398–401 has discussed several examples, such as those of the friars from Cluj and Sighişoara who at the turn of the 15th to 16th century were more interested, even only interested in some cases to receive as donations only those landed properties that could be easily sold. 36 m. makó lupescu, “Item lego”, pp. 180–185. 37 J. eszteRházy, A kolozsvári Boldog-Azonyról czímzett domonkosok, jelenleg ferencziek egyházának törté- neti és építészeti leírása, “Magyar Sion”, 4, 1866, pp. 561–585. The inventory is structured in ive main parts (“In quorum primo hereditates possessionessque annotabuntur; In secundo Misse perpetuo durature exprimentur; In tercio clenodia et paramenta sacristie signabuntur; Demum in quarto numerum librorum ordinabimus; Et in quinto aliarum rerum preter predicta annotabimus pluralitatem”). It is the part devoted to the properties that belonged to the Dominicans of Cluj that is the most elaborated one, as details are given not only in regard with who donated a certain property, but also concerning the location of that property, what was on that property or what the friars built there (such as mills, bridge, or isheries), or how they administered together with the Dominicans of Bistriţa the ishpond in “Kewthelen”. 38 K. FabRitius, Zwei Funde in der ehemaligen Dominikanerkirche zu Schässburg, “Archiv des Vereins für Siebenbürgische Landeskunde”, 5, 1861, 1, pp. 1–40. 39 B. Romhányi, Egy régi-új forrás az erdélyi domonkosok történetéhez, “Communicationes Archaeologicae Hungariae”, VOLUME, 2004, pp. 236–247.  106 Carmen FloRea handling the wine was at the friars’ disposal40. It can be observed that the Domini- cans of Cluj were enabled to keep up the functioning of their friary in what concerns both its daily needs and regular maintenance. Furthermore, as has already been ob- served, the friars did not conine themselves to the preservation of their convent, but also engaged in the restoration of the fortiied walls from the eastern part of the town, next to their buildings41. This was the result of the allowance granted by the city council and such examples of collaboration between the urban leadership and the Dominican friaries in the preservation or even contribution to the building work carried in towns can be found at Braşov, as well42. Another interesting aspect which deserves to be dealt with to some extent is repre- sented by the modalities within which Dominican friaries played an active role in the urban economy. Previous research has emphasized the importance “conversi” had within this context. Their number which at Braşov and Sibiu reached the half of the total number of those residing in the Dominican friaries, their names mentioning the arts they were skilled in, as well as the existence of a “magister conversorum” attested in 1529 in the convent of Sighişoara, undoubtedly prove the organization and the use of the lay brothers ailiated with the friaries in the economic enterprises43. It has further been suggested that the functioning of several workshops within the friary of Cluj where were active tailors, shoemakers and masons, as well as the confraterni- ties of the journeymen of shoemakers and furriers founded with the Dominicans of Braşov demonstrate the Friars Preachers’ attempts to integrate their convents into the economy of exchange and craftsmanship that dominated urban economic life44. It is precisely within this framework that the example of the confraternities of the jour- neymen of the shoemakers and furriers established in the Dominican friary of Braşov in 1463 and 1468 respectively is worth discussing. I have tried to argue elsewhere that the foundation of these devotional associations ofered an alternative route to the social integration of the journeymen45. They represented an unprivileged group, 40 j. eszteRházi, A kolozsvári, p. 584. 41 I. băldescu, Transilvania medievală, pp. 309–311. 42 According to the tax registers, it seems that this collaboration consisted particularly in materials the friars supplied for the construction or restoration of buildings and the urban fortiication as revealed by entries made in the year 1521 : “pro vecturis laterum 1450 a fratribus ordinis praedicatorum circa sanctum Johannem vectis” ; “fratribus ordinis praedicatorum pro praefatis 7200 lateribus” ; “fratribus ordinis praedi- catorum pro duodecim millibus et 500 lateribus” (Rechnungen, pp. 313–315). 43 M.-M. de ceVins, L’Église, p. 55; M. S. salontai, Mănăstiri dominicane, pp. 154–155, when discussing the importance of the conversi for the economic activities undertaken by the Dominican friaries she drew at- tention to the way their names is spelled : “Fr. Johannes Sartor, Fr. Petrus portarius et Suttor, Fr Urbanus Lapicida”. Furthermore, B. Romhányi, Egy régi-új forrás, particularly pp. 240–241, argued that the lay brothers associated to the Friars Preachers were those involved in craftsmanship and their work was irst and fore- most connected to the friaries’ needs. 44 M. S. salontai, Mănăstiri dominicane, pp. 134–136 and p. 153. 45 C. FloRea, The Third Path: Charity and Devotion in Late Medieval Transylvanian Towns, [in:] M. cRăciun, E. Fulton (eds.), Communities of Devotion, p. 106–112. Beyond the Late Medieval Economy of Salvation: the Material Running... 107 as their chances of employment depended entirely on the market’s luctuations. As the survived guild regulations from Braşov accurately prove, professional and reli- gious network built inside a speciic guild provided wellbeing and welfare only to the masters and their apprentices46. This meant an exclusion of the journeymen who on their turn could identify in the Dominican friary of Braşov an environment which would enable them to preserve their honorability and thus ease their integration in town. As it has previously been discussed, the Friars Preachers became popular in Braşov in mid-15th century, after the reformation of their convent as further proven by the donations received and a papal indulgence granted to them47. Furthermore, this was the time that cooperation with the urban leadership has been forged and indeed the establishment of the devotional associations of the journeymen additionally demonstrates this. For example, the statute of the confraternity of the journeymen of the shoemakers mentions that the association has been founded only after ap- proval from the parish priest and the magistracy has been obtained48. The survived regulations disclose increased attention devoted to the religious and social conduct which has most likely been inluenced by the Observant Dominicans of the town, as for example it was strictly enforced that the journeymen should wear only one type of cloth. Thus, it is not much of surprise that, as mentioned above, the tax registers relect well the economic activities undertaken by the Dominican friary of Braşov. Instrumental in this regard must have been the friars’ openness towards the integra- tion of less privileged groups, more particularly professional groups, and their good collaboration with the urban leadership. But what conclusions could be formulated as a result of the analysis undertaken thus far? On the one hand, the close scrutiny and nuanced understanding of the religious dynamic of the Transylvanian towns have accurately proven the key role played by the city councils in this regard. The urban leadership became in the course of the 15th century the main actor in the administration and supervision of the parish patrimony. Interestingly enough, a similar trend can be deciphered in regard with the Mendi- cant, particularly Dominican friaries. However, an important nuance should be added here. The town’s representatives got involved in the economic life of the Mendicants when donations were made by the citizens or when the status of estates from the urban territory tended to be changed as result of their endowment to the friaries or of their trading by the friars. 46 See for example the regulations drawn for the guilds of the furriers and the goldsmiths respectively Quellen zur Geschichte der Stadt Kronstadt, ed. G. nussbächeR, E. maRin, vol. 9, Kronstadt, 1999, nos. 2 and 40. 47 In 1463, Peter “Graef”, who has been mentioned several times between 1436 and 1463 as member of the city council and judge of the town donated ten silver marks to the Friars Preachers, whereas a year later venerabiles et providi viri Simon Clomp and Christian Rod have also endowed the friary of Sts. Peter and Paul. See Urkundenbuch, vol. 6, nos. 3325 and 3344. 48 Quellen, no. 12.  108 Carmen FloRea When going a step further from this complex picture that is drawn by the intricacies of the web relationships developed among the urban government, the parish curia and the friaries, it can be argued that the friars were not only regarded as valuable intercessors of one’s attempt to salvation. Similar importance seems to have been attached to the friaries’ expertise in crafts, an expertise that was employed and paid for by the magistrate when the need arouse. Therefore, it can be observed that the material running of the Dominican friaries was at the intersection of the medieval economy of salvation and urban economic life. To be sure, these conclusions speak almost exclusively about the potential the sur- vived Transylvanian source material could have in furthering the research on Mendi- cant economic activity. As detailed and often mentioned throughout this analysis, the majority of the sources used deal with the houses of the Friars Preachers and to a much lesser extent to those belonging to the Friars Minor. This derives from the sur- vival rate of our sources conirming thus what existing scholarship has already drew attention to, namely the existence of a higher number of charters pertaining to the Dominicans as compared with the other Mendicant Orders. At the same time, one is prompted to argue that precisely because of this state of the Transylvanian textual sources, not only more, but also nuanced observations could be proposed concern- ing the functioning of the Dominican friaries in towns. The tax registers, the charters issued by the city councils, the donations and the last wills, the guild regulations were sources that furthered our understanding of urban religious life. They were not sources produced by the friars. They were produced for the friars or helped illuminating the history of the friaries. When enquired about the extent to which the friars got engaged in economic activities, the answers these sources ofer are limited to the urban territory, to the citizens inhabiting it and to some extent to the way the friars reacted to the initiatives undertaken by the ur- ban leadership in the economic domain. It is thus that this study could have only attempted at outlining main directions that could lead to an in depth examination of the Mendicant economy. Beyond the Late Medieval Economy of Salvation: the Material Running... 109 Carmen FloRea Hereditas Monasteriorum Uniwersytet Babeş-Bolayi, Cluj-Napoca vol. 3, 2013, p. 97–109 Późnośredniowieczna ekonomia zbawienia: zarząd gospodarką w siedmiogrodzkich klasztorach mendykanckich Streszczenie Praca ma na celu pokazanie, w jaki sposób zarząd gospodarką w późnośredniowiecznych klasztorach mendykanckich położonych w Siedmiogrodzie został sprzężony z gospodarką miejską. W końcu średniowiecza mendykanci zaczęli odgrywać coraz większą rolę w ekonomii zbawienia. Taka sytuacja często prowadziła do konliktów między klasztorami a kościołami paraialnymi. Główne siedmiogrodzkie ośrodki miejskie w XIII–XVI w. były przeważnie jednoparaialne, a ich życie religijne cementowała współpraca władz paraialnych z miejskimi. Ponieważ te ostatnie zdołały przejąć nadzór nad majątkiem paraii, warto byłoby sprawdzić, na ile udało im się to także w wypadku klasztorów mendykanckich. Badanie najważniejszych klasztorów dominikanów w Siedmio- grodzie wykazało, w jaki sposób władze miejskie usiłowały przejąć kontrolę nad dochodami mendykantów z darowizn i zapisów testamentowych oraz wykorzystać ich do różnorodnej działalności w ramach gospodarki miejskiej. Słowa kluczowe zakony żebracze, mendykanci, gospodarka klasztorów mendykantów, dochody klasztorów mendykantów, dominikanie, Sied- miogród średniowieczny, testamenty, nadania  110 Carmen FloRea Carmen FloRea Hereditas Monasteriorum Babeş-Bolayi University, Cluj-Napoca vol. 3, 2013, p. 97–109 Beyond the Late Medieval Economy of Salvation: the Material Running of the Transylvanian Mendicant Convents Summary The study aims at discussing the modalities with which the material running of the Mendicant friaries of late medieval Transy- lvania was integrated into urban economic life. In the last centuries of the Middle Ages, the friars started to play an increasingly important role in the economy of salvation, a situation which often led to conlicts that occurred between the Mendicants and the parish church. The main Transylvanian urban centers were largely monoparochial in the timeframe between the thirteenth and the sixteenth centuries and their religious life was cemented by the collaboration between the parish and the city councils. Whilst the urban leadership managed to take in irm hands the administration of the parochial patrimony, it would be worth investigating to what extent such a development could be identiied in the case of the Mendicant friaries. The analysis of the most important Dominican houses in Transylvania allowed for identiication of the attempts made by the urban magistrate in order to control the friaries’ incomes resulted from donations and testamentary clauses, as well as to employ the friars in various activities related to urban economy. Keywords mendicant orders, friars, economy of mendicant convents, income of mendicant friaries, Dominicans, medieval Transylvania, testaments, donations Mária lupescu makó Hereditas Monasteriorum Universitatea Babeș-Bolyai, Cluj-Napoca vol. 3, 2013, p. 111–133 Poverty or Not? Economic Aspects of the Mendicant Friaries in Medieval Transylvania The signiicance of monasticism was probably at its greatest and most varied within western Christianity during the Middle Ages. Its history was in essence a continuation of the Eastern and Western monasticism of late antiquity, and it laid the foundations for the great orders of the high and late Middle Ages, which shaped the course of history. Monasteries and communities of clerics and hermits set the tone in the spir- ituality of the whole church, in education and art, in the transmission of culture, in agriculture and the social structures, in fact, they formed a basis in these ields. Over and above this, they were participants in the political life of kingdoms and principali- ties, to an extent which varied with time and place. The reason for choosing the life of a monk was the idea of divine vocation, a kind of charismatic talent for ascetic concentration. The models for this way of life were the apostles and the communities of the early church on the one hand and the future, as then conceived, on the other. It was rooted in the desire to be as close as possible both to the pattern of behavior common in Christ’s own times and to his eternal kingdom, which was considered not to be of this world1. However it neither could, nor should have any great signiicance whether this was an achievable goal. Monas- ticism occasionally relected an ancient Christian attitude of protest against those fellow Christians and their institutions which had allowed themselves to become too concerned with the things of this world2. 1 There is a large literature on this subject. As leading on the theme, see c. bRooke, The Age of the Cloister. The Story of Monastic Life in the Middle Ages, Mahwah, NJ, 2003, pp. 1–28; c. h. lawRence, Medieval Monasti- cism. Forms of Religious Life in Western Europe in the Middle Ages, London-New York, 19892, pp. 1–13; R. w. southeRn, Western Society and the Church in the Middle Ages, Harmondsworth, 1970, pp. 13–24, 261–264; j. soRabella, Monasticism in Western Medieval Europe, [in:] Heilbrunn Timeline of Art History, New York, 2000, http://www.metmuseum.org/toah/hd/mona/hd_mona.htm (originally published October 2001, last revi- sed March 2013) (accessed 9 VI 2013); a. labatt, ch. appleyaRd, Mendicant Orders in the Medieval World, ibi- dem, http://www.metmuseum.org/toah/hd/mend/hd_mend.htm (published October 2004) (accessed 9 VI 2013); p. leVi, The Frontiers of Paradise. A Study of Monks and Monasteries, New York, 1987; p. RanFt, Women and the Religious Life in Premodern Europe, New York 1996; h. dey, e. FentRess (eds.), Western Monasticism ante litteram. The Spaces of Monastic Observance in Late Antiquity and the Early Middle Ages, Turnhout, 2011, hear especially h. dey, Bringing Chaos out of Order. New Approaches to the Study of Early Western Monasti- cism, pp. 19–42. Further reading: G. constable, Medieval Monasticism. A Select Bibliography (Toronto medie- val bibliographies, 6), Toronto, 1976. 2 R. n. swanson, Religion and Devotion in Europe, c. 1215–c. 1515, Cambridge, 1995, pp. 1–21; G. tellenbach, The Church in Western Europe from the Tenth to the Early Twelfth Century, Cambridge-New York, 1993, pp. 101–103; k. szántó, A katolikus egyház története, vol. 1, Budapest, 1983, pp. 36–64, 101–129; e. heRmann, A katolikus egyház története Magyarországon. 1914-ig (Dissertationes Hungaricae ex historia Ecclesiae, 1), München, 1973, pp. 14–46.  112 Mária lupescu makó One main concern of monasticism is the contact between monasteries and the world and with monasticism’s efects on the world. The monastic tradition involves the his- tory of foundations and founding families and of monastic possessions, donors and donations, and the acquisition, preservation, and exploitation of property. Thus, it implies charters and scriptoria, relations with princes and nobles in the immediate vicinity or further aield, and with bishops and other monasteries. Great considera- tion should be given to the role of abbots, to their origins and to their actions inside and outside their monastery. The study of liturgy, monastic customs, and religious attitudes has thrown light on the life of monasteries. With all monastic benefaction, the primary motive was that of safeguarding the soul of the benefactor and the souls of his relatives. The merit that accrued to an indi- vidual through prayer and good works could be transferred to other people, and not only to the living, but also to the dead. This concept played a crucial role in medieval religious practice. To found and endow a community of monks was to ensure for the donor an unceasing fund of intercession and sacriice which would avail him and his relatives both in life and after death. This concern was associated with the belief that people could, and should, make amends – and in a practical sense, give satisfaction – for their sins3. Repentance attracted divine forgiveness, but without satisfaction it was not enough; as in the Germanic comitatus and Norman feudal system, com- pensation must be paid to the wronged party and in the case of sin, the wronged party was God. The idea of restitution was fostered by the early medieval penitential, whose system in part explains the eagerness of rulers, nobles and communities to found and endow monasteries. A gift to a monastery was in and of itself a meritori- ous act, which might remit a long period of penance. More importantly, the monks, through their penitential life of continual prayer and fasting, acted as surrogates for their benefactor; they performed the act of contrition on his behalf4. Besides these spiritual advantages, the patron of a monastery hoped to obtain tem- poral beneits from his foundation. The royal and noble dynasties used monaster- ies to provide sinecures for members of their families (especially younger sons) who could not otherwise be assisted. In the main, personal piety and social convenience were the twin primary motives that prompted rulers to encourage monasticism in their dominions, but they were not the only ones. There were also wider considera- tions of public policy. The monasteries of the eastern region of the Hungarian King- dom called Transylvania had an important role in the conversion of the Cumans and 3 For sin as a problem at the crux of both medieval theology and the judicial system, see t. wiley, Original Sin. Origins, Developments, and Contemporary Meanings, New York, 2002, pp. 76–89; R. n. swanson, Religion and Devotion, pp. 18–22, 28, 193–194, 328–330; G. R. eVans, Law and Theology in the Middle Ages, London, 2002; j. R. GintheR, The Westminster Handbook to Medieval Theology, Louisville, KY, 2009. 4 a. hastinGs, a. mason, h. pypeR (eds.), The Oxford Companion to Christian Thought. Intellectual, Spiritual, and Moral Horizons of Christianity, New York-Oxford, 2000, pp. 432–433; c. h. lawRence, Medieval Monasti- cism, pp. 67–68; p. Rihouet, The Unifying Power Of Moving Pictures in Late Medieval And Renaissance Umbria, A Dissertation Submitted In Partial Fulillment Of The Requirements For The Degree Of Doctor Of Philosophy In The Department Of History Of Art And Architecture At Brown University, Providence 2008, p. 321–333. Poverty or Not? Economic Aspects of the Mendicant Friaries in Medieval ... 113 Romanians from Orthodoxy to Catholicism5. The choice of the Hungarians to adopt Western Christianity had already been made by the end of the 10th century. Monastic settlements in medieval Transylvania During the Middle Ages seven religious orders belonging to the monastic, mendi- cant and eremitical movements were established in Transylvania: the Benedictines, the Cistercians, the Premonstratensians, the Dominicans, the Franciscans, the Aus- tin Hermits, and the Paulines6. All these orders, but most notably the Franciscans and Dominicans, spread at a rate hitherto unseen by other orders. At the beginning of the 16th century these seven orders had built ifty-one monasteries, friaries and nunneries7. In my analysis I shall deal only with the mendicant friaries that received some speciic donations or beneited from testaments8. At the beginning, I intend to give a brief description of the speciically Hungarian traits of these orders, their place of settlement, the kind of activities they promoted and the belongings and incomes they were granted by the founders and donors. The place is known in the case of every friary, but the foundation charters, manorial records and records of perambu- lations are missing almost in every case. As for the settling places all friaries were situated on the main commercial routes, such as the most important water ways (Mureș/Maros, Someș/Szamos), the amber road used since ancient times (Oradea/ Várad/Grosswardein – Meseș/Meszes – Cluj/Kolozsvár/Klausenburg – Turda/Torda/ Thorenburg – Alba Iulia / Gyulafehérvár / Weissenburg) or the road leading from Po- land to Buda and towards Transylvania. With regard to the trading routes, some of the friaries are on the Mureș (Vințul de Jos/Alvinc/Unter-Winz – Dominican, Alba Iulia – Dominican, Austin Hermits, Târgu Mureș/Marosvásárhely – Franciscan), others on 5 e. FüGedi, A koldulórendek elterjedése Európában és Magyarországon, [in:] a. haRis (ed.), Koldulórendi építészet a középkori Magyarországon. Tanulmányok (M̋vészettörténet – m̋emlékvédelem, 7), Budapest, 1994, p. 18. 6 The Teutonic Order, settled for just seventeen years in the Hungarian Kingdom in Transylvania was not included in this analysis. They are extensively discussed h. zimmeRmann, Der Deutsche Orden im Burzenland. Eine Diplomatische Untersuchung (Studia Transylvanica, 26), Köln-Wien, 2000; h. Glassl, Der Deutsche Or- den im Burzenland und im Kumanien (1211–1225), “Ungarn-Jahrbuch”, 3, 1971, pp. 23–49; j. laszloVszky, z. soós, Historical Monuments of the Teutonic Order in Transylvania, [in:] zs. hunyady, j. laszloVszky (eds.), The Crusaders and the Military Orders. Expanding the Frontiers of Medieval Latin Christianity (CEU Medievalia, 1), Budapest, 2001, pp. 319–336. 7 The distribution of foundations order by order may be indicated by the following schema, in which the irst number indicates a monastery or friary, and the second indicates a nunnery or convent: Benedictines (3; 1), Cistercians (1; 1), Premonstratensians (3; 2), Dominicans (9; 5), Franciscans (16; 3), Austin Hermits (3; 0), and Paulines (4; 0). Only the certain foundations had been taking into account. See also: m. lupe- scu makó, A Domonkos Rend középkori erdélyi kolostorainak adattára, “Történelmi Szemle”, s.n. 46, 2004, pp. 339–384; b. F. Romhányi, Kolostorok és társaskáptalanok a középkori Magyarországon. Katalógus, Budapest, 2000; a. a. Rusu, n. sabău, i. buRnichioiu, i. V. leb, m. lupescu makó, Dicţionarul mănăstirilor din Transilvania, Banat, Crişana şi Maramureş, Cluj-Napoca, 2000. 8 The following friaries cannot be included in our investigation because of the paucity of sources: Odor- heiu Secuiesc/Székelyudvarhely (Dominican), Tălmaciu/Talmács, Bojtor, Cuieșd/Kövesd, Hațeg/Hátszeg and Brașov (Franciscan).  114 Mária lupescu makó the Someș (Cluj – Dominican, Franciscan, Dej/Dés/Desch – Austin Hermits), and one lies on another river (Turda – Austin Hermits, on the Arieș/Aranyos). Finally, eleven other friaries (Vințul de Jos – Dominican, Sighișoara/Segesvár/Schässburg – Domini- can, Sebeș/Szászsebes/Mühlbach – Dominican, Mediaș/Medgyes/Mediasch – Fran- ciscan, Orăștie/Szászváros/Broos – Franciscan, Bistrița/Beszterce/Bistritz, Brașov/ Brassó/Kronstadt and Sibiu / Szeben / Hermannstadt9) were lying on the Saxon land on important commercial and military routes leading south towards the Balkans and Constantinople. Some of these settlements were the most important market places of Transylvania, such as Sibiu and Brașov10. The relationship between the settling places of the orders and commerce is even more remarkable when the privileges of each friary are considered. For instance, in 1310 the Virgin Mary Austin Hermit monastery of Dej received a privilege from King Charles I for transportation of salt11. According to the royal charter the monastery was given two cubes of salt for each cart transporting salt from Ocna Dejului/Dé- sakna to Dej. The Austin Hermit friars also had permission to sell it freely on the Ocna Dejului, Dej, Satu Mare/Szatmárnémeti or in other markets. An interesting picture develops if we take into account the choice of settling areas for each house, order by order. Out of those eight Dominican friaries included in our analysis, two, those of Vințul de Jos and of Alba Iulia, were situated on the most im- portant river of Transylvania, the Mureș, playing an important role in the salt trade. Besides this, Alba Iulia was the center of the Transylvanian bishopric. Another ive fri- aries (Brașov, Cluj, Sibiu, Sighișoara, Sebeș) lay on important commercial and military routes. Furthermore, Sibiu was also the ecclesiastical center of the Transylvanian Sax- ons. Of course, the arrival of the Dominicans was not directly connected to the pres- ence of these commercial roads, but the towns and market towns, which emerged on the roads and their inhabitants, could ensure the necessary social and economic basis for the Dominicans and the mendicant orders in general12. We can also add that all friaries except three were settled on the Saxon land. However, it is obvious that 9 Bistrița, Sibiu and Brașov are represented by two mendicant friaries (Dominican and Franciscan). 10 The early general chapters of the mendicant orders repeatedly dealt with the choosing place of the new houses. A good overview of this subject is ofered by c. h. lawRence, The Friars. The Impact of the Early Mendicant Movement on Western Society, London-New York, 1994, pp. 80–81, 102–108. See also a. Vauchéz, Spiritualitatea evului mediu occidental, București, 1994, pp. 153–155. 11 Anjou-kori oklevéltár =Documenta res Hungaricas tempore regum Andegavensium illustrantia 1301- –1387, Vol. 2: 1306–1310, ed. G. kRistó, Budapest-Szeged, 1991, no. 1004. Salt played an important role in the economic life of the Hungarian Cistercians as well: l. lékai, A ciszterciek. Eszmény és valóság, Budapest, 1991, p. 307. For the salt trade in Hungary, see a. kubinyi, Königliches Salzmonopol und die Städte des Köni- greichs Ungarn in Mittelalter, [in:] w. Rausch (ed.), Stadt und Salz. Im Auftrag des österreichischen Arbeitskreises für Stadtgeschichtsforschung (Beiträge zur Geschichte der Städte Mitteleuropas, 10), Linz (Donau), 1988, pp. 36–41. Recently, the salt donations as alms in late medieval Hungary was analyzed by b. F. Romhányi, A só mint alamizsna a későközépkorban, “Orpheus Noster”, 4, 2012, pp. 7–17. 12 e. FüGedi, A koldulórendek elterjedése, pp. 15–20. Poverty or Not? Economic Aspects of the Mendicant Friaries in Medieval ... 115 the Dominican Friars had chosen their setting place wisely, since their settlements coincided with the most important commercial centers of the period13. While the Dominicans preferred to settle in “traditional” centers, namely large towns, the Franciscans accepted friaries in market towns and even villages as well. Half of the Transylvanian Franciscan houses were built in smaller or less important towns and villages under seigneurial authority. In this, they seem to have accommodated themselves more to the exigencies of Hungarian society, which preferred “family monasteries” such as that of the Jakcs family in Coșeiu/Kusaly, Losonci Dezsői in Suseni/Marosfelfalu or Farkas of Herina in Bistrița14. The other half of the Franciscan friaries were in the aforementioned important Saxon and Székely towns. The three big Saxon centers, Sibiu, Brașov and Bistrița, dominated the passes leading to the Romanian voivodates (Wallachia and Moldavia). The active trade with the two Ro- manian voivodates was one of the major reasons for the growth of Transylvanian towns, mostly Sibiu and Brașov15. The other important Saxon town, Bistrița, had al- ready gained control over the Polish route through Moldavia in 136816. Although the merchants from these towns conducted dynamic business with the Romanian voivo- dates, they seldom went east17. Saxon tradesmen preferred to go west, particularly to German cities, especially after King Louis I exempted them from the staple right of 13 On the relation between the urban development and Mendicant Orders, see e. FüGedi, La formation des villes et les ordres mendiants en Hongrie, “Annales. Économies, Sociétés, Civilisations”, 25, 1970, pp. 966- –987. The Hungarian version of this article appeared two years later: idem, Koldulórendek és városfejlődés Magyarországon, “Századok”, 106, 1972, pp. 69–94. In writing these articles Fügedi not only applied Le Gof’s hypothesis for the Hungarian situation, but also added new points of view, such as the role of the hospitals in the urbanization process. j. le GoFF wrote on the same theme: Apostolat mendiant et fait urbain dans la France médiévale: L’implantation des ordres mendiants, “Annales. Économies, Sociétés, Civilisations”, 23, 1968, pp. 335–352; idem, Ordres mendiants et urbanisation dans la France médiévale, ibidem, 25, 1970, pp. 963–981. 14 We are not referring here to the so-called „clan monasteries” (e.g. Mănăstireni/Magyargyerőmonostor, Herina). Here, the explanation of this term is the following: monasteries, which were founded by nobles on their property but not with the primary purpose of serving later as burial places, as was the case with the clan monasteries. 15 Sibiu and Brașov received a staple right which obliged Polish and German merchants on their way to Wallachia to sell their most sought-after merchandise, broadcloth, to the tradesmen of Brașov and Sibiu: the later were then able to resell the goods in Wallachia. In the same way, foreign merchants were obli- ged to trade on the Brașov and Sibiu markets the merchandise, agricultural produce or livestock, which they had bought in Wallachia. More recently the issue of international trade of Transylvania, including the merchant activities and privileges of Sibiu and Brașov during the 16th century was discussed by m. pakucs -wilcocks, Transylvania and its International Trade, 1525–1575, “Annales Universitatis Apulensis. Series Histo- rica”, 16, 2012, pp. 173–182. For the role of Sibiu in the oriental trade of Transylvania see eadem, Sibiu – Hermannstadt: Oriental Trade in Sixteenth Century Transylvania (Städteforschung. Reihe A, Darstellungen, 73), Köln, 2007. 16 m. dan, s. GoldenbeRG, Bistriţa în secolul al XVI-lea și relaţiile ei comerciale cu Moldova, “Studia Universitatis ‘Babeş -Bolyai’. Historia”, 2, 1964, pp. 74–75. 17 Regional trade between Wallachia and Moldavia, the two Romanian principalities and southern Transylvania is discussed in R. manolescu, Comerţul Țării Românești și Moldovei cu Brașovul, secolele XIV–XVI, București, 1965, pp. 104–143 and idem, Relaţiile economice ale Țării Românești cu Sibiul la începutul secolului al XVI-lea, “Analele Universi- tăţii C.I. Parhon București”, 7, 1956, pp. 207–259.  116 Mária lupescu makó Buda. Of their two usual routes the irst went through Košice/Kassa to Bohemia and Poland, and inally to Danzig; the other through Buda, and from there, either to Wien – Regensburg – Basel or to Zara and Venice. Franciscan friaries were also settled in other Saxon towns such as Mediaș and Orăștie. Although they were far from the three big centers mentioned earlier, they lay on signiicant routes. An interesting case is that of Cluj, which enjoyed the presence of both Dominican and Franciscan friars. Both foundations were late compared to the majority of the orders’ foundations, operating from the second half of the 15th century. Cluj, with its mixed Hungarian-German population, was the only town able to compete with the Saxon towns. Since it lay on the crossroads of commercial routes leading to Transyl- vania from the rest of Hungary, Cluj controlled their traic; its German inhabitants, leading at irst an agrarian way of life, played an important role in the evolution of Transylvania’s urban burgher economy and society. Its vicinity to two important salt centers of Transylvania, Turda and Dej, also played an important role not only in the life of the town, but also in that of the friars. Later, in the irst half of the 16th century, the town played a key role in commerce. Both main roads to the West, the Via Košice and the Via Oradea, began here18. The spectacular development of Cluj made it pos- sible for the most important and biggest Franciscan friary to emerge there, as far as the number of friars was concerned. The Dominican friary was likewise the largest and most populated of its kind. The Austin friars represent an interesting case concerning the relationship between settlement and orders. All three priories founded by the Austin Hermits in Transyl- vania were situated in towns, more precisely in the Hungarian towns, namely Dej, Turda, and Alba Iulia. Situated on important commercial, military and ancient Roman roads (Turda and Alba Iulia), they had a continuously growing urbanized character. On the other hand, Dej and Turda gained importance as salt-chamber centers, while Alba Iulia was important as the center of the Transylvanian bishopric and that of the Alba/Fehér county. The geographical location of the town (at the junction of the two rivers, Mureș and Ampoi/Ompoly) and its richness in natural resources (salt, gold, and iron) allowed a spectacular development throughout the Middle Ages. Its dock on the river Mureș made possible for the town to play an important role in the salt and wood trade. Thus, it is not surprising that the two orders characterized by their care- ful choice of setting places19, namely the Dominicans and Austin Hermits, had built friaries there. 18 s. GoldenbeRG, Clujul în secolul XVI: producţia şi schimbul de mărfuri (Biblioteca istorica, 4), Bucureşti, 1958, especially chapters fourth and ifth dealing with the trade of Cluj in the 16th century and the econo- mic orientation as well as the commercial routes of the town between the 14th and 16th centuries. 19 We have already referred to the settling politics of the Franciscans and Dominicans based on Fügedi’s article. We can add that the Austin friars’ monasteries in Hungary were settled (with a few exceptions) in towns, more precisely in mining towns: e. FüGedi, Koldulórendek és városfejlődés, pp. 70–71. The diference that became evident in the later centuries of the Middle Ages was mainly due to the diferent history on the one hand of the Dominicans and Austin Hermits and on the other hand to the Franciscans after the mid-14th century. Poverty or Not? Economic Aspects of the Mendicant Friaries in Medieval ... 117 However, the settling place of the diferent monasteries was not the only factor to inluence the fortunes of the religious houses of Transylvania. Political reasons also had a signiicant impact. And one of the major political goals was proselytizing. As early as the beginning of the 13th century, the Dominicans started their campaign to convert the Cumans, whose irst bishop was to be a Hungarian Dominican20. So for the Dominicans Transylvania was attractive because it provided a good opportunity to carry out their missionary work. The Mongol invasion, oddly, did not stop the spread of foundations begun by the Mendicant Orders21. Although their friaries were also victims of the invasion, their development remained rapid and spectacular. Besides the Dominicans and Paulines, who had arrived in Transylvania before the invasion, by the end of the 13th century they were joined by the Franciscans and Austin Hermits, who also started to build monasteries. By the time of the Turkish invasions of the mid-15th century, which co- incided with the observant movement of both Dominicans and Franciscans, twenty- four houses had been founded22. Yet, even before the Mongol invasion, the Domini- cans had already started to decline, as Erik Fügedi has argued in his article. King Béla IV’s daughter Margaret’s consecration excluded the princess from the marriage poli- tics of the time. This act of the Dominican brothers of Buda inluenced the fate of the entire Dominican Order in Hungary: they lost the support of the ruler, to be slowly replaced by the Franciscans23. Nonetheless, this interpretation of Fügedi does not it the Transylvanian province. Fügedi applied this analysis to the whole Hungarian Kingdom, but a carefully analysis shows why it is not applicable to Transylvania. The Dominicans proceeded at a steady pace in the next century, founding two friaries in the irst half of the 14th century and two in the second half of the 14th century, while the Franciscans built only two friaries during the whole 14th century. 20 The irst bishop, Theodoric of the newly created Cuman bishopric by Robert, archbishop of Esztergom belonged to the Dominican Order. Erdélyi okmánytár. Oklevelek, levelek és más írásos emlékek Erdély történe- téhez = Codex diplomaticus Transsylvaniae. Diplomata, epistolae et alia instrumenta litteraria res Transsylva- nas illustrantia, ed. zs. jakó, vol. 1: 1301–1339 (Publicationes Archivi Hungariae Nationalis, 2, Series fon- tium, 40), Budapest 1997, nos. 150–151. For details regarding the Cuman bishopric, see n. kanuz, A milkói püspökség, “Magyar Sion”, s.n., 5, 1867, pp. 401–415; l. makkai, A milkói (kún) püspökség és népei, Debrecen 1936; i. FeRenț, A kunok és püspökségük, Budapest, 1981. 21 For the impact of the Mongol invasion on foundation-movement of the Mendicant Orders, see e. FüGedi, A koldulórendek elterjedése, pp. 15–18. 22 For the Dominican and Franciscan observant movements, see a. haRsányi, A Domonkos rend Magy- arországon a reformáció előtt, Debrecen, 1938, pp. 29–75; j. kaRácsonyi, Szt. Ferencz rendjének története Magyarországon 1711-ig, vol. 2, Budapest, 1924, pp. 310–326. About the role of the Hunyadi family in pro- moting the observant movement in 15th century Transylvania, see m. lupescu makó, King Matthias and the Mendicant Orders in Transylvania, [in:] a. báRány, a. GyöRkös (eds.), Matthias and his Legacy. Cultural and Political Encounters between East and West, Debrecen, 2009, pp. 323–338, and eadem, Domonkos rendi ob- szerváns törekvések Magyarországon, [in:] V. dáné, t. oboRni, G. sipos (ed.),“...éltünk mi sokáig két hazában...”. Tanulmányok a 90 éves Kiss András tiszteletére, Debrecen, 2012, pp. 253–274. 23 e. FüGedi, Koldulórendek és városfejlődés, pp. 69–95.  118 Mária lupescu makó The end of the 14th century can be seen as the end of the irst lourishing period for the Dominicans in Transylvania, since in the 15th century there were no new founda- tions. Their place as the largest order was taken by the Franciscans and Paulines. The explanation for this situation can be found on the one hand in the settlement politics of the Dominicans and on the other in the new expectations of Transylvanian soci- ety towards its internal socio-economic development, which were not recognized by the order. By the end of the 14th century the Dominicans had already built friaries in all the important towns and market towns of Transylvania. The urban areas were al- ready overpopulated from this point of view, and this, coupled with their reluctance as a traditional Mendicant Order to move into the countryside, made the halt in the creation of new foundations inevitable. In contrast, the Franciscans recognized that foundations made in villages, using the vernacular in preference to Latin, ofered the only way forward for the order’s development and for its ultimate survival24. This co- incided with the nobles’ desire to have monasteries built on their land. Thus, it is not surprising that the most lourishing period for the Franciscans in Transylvania was the 15th century. This second lourishing period was also marked by the inluence of the observant movement of the order. They played an important role in the conversion of Romanians and Ruthenians25. Although several reasons why these orders founded monasteries in Transylvania have been mentioned, it is clear that their main aim was to spread a new type of religious life and also to gain economic support for this. How well they could do so depended on the local circumstances. While religious reasons played a part in the motivation of nobles and communities in assisting in the foundation process, the political rea- sons were often much more important. Having language and writing skills, the friars could participate in the lay administration of counties, in the judicial system, and in education26. In this period, especially from the 15th century onward, we can ind 24 It is signiicant that seven out of the 15th century foundations of the Franciscan order were in villages (Șumuleu Ciuc/Csíksomlyó, Albești/Fehéregyháza, Suseni/Marosfelfalu, Coșeiu/Kusaly, Teiuș/Tövis, Cuieșd/ Kövesd, and Hațeg/Hátszeg). 25 It is worth to mention that three out of the ten Franciscan friaries, which appeared in the charters for the irst time in the 15th century, Hațeg, Suseni and Coșeiu, were Observants and had proselytization as their primary purpose. For the prozelyting work of the Franciscans, and of the mendicants in general among Romanian Orthodoxs, see C. dobRe, Preaching, Conversion, Ministering and Struggling against Hussi- tes. The Mendicants’ Missionary Activities and Strategies in Moldavia from the Thirteenth to the First Half of the Fifteenth Century, “Revue des études sud-est européennes”, 42, 2004, pp. 71–86; A. ciocîltan, Prope Turcos et inter Scismaticos. The Monasteries of the Mendicant Orders in Wallachia (14th–16th Centuries), “Historia Urbana”, 17, 2009, pp. 5–23. 26 In many cases the friars appeared as witnesses or in diferent judgment processes to conirm the resolution with the seals of the friary. In 1295 Stephan, the prior of the Austin Friars and Theodor, the Dominican prior of Alba Iulia are mentioned as the witnesses of the donation made by Zerias, the son of Nicholas of Beldiu to the Transylvanian bishopric. The two priors corroborated with the friaries’ seals the donation act: Erdélyi okmánytár, vol. 1, no. 534. Similarly, in 1306 the Dominicans of Alba Iulia transcribed Pope Clement V’s charter, corroborating it with the seal of the priory: Anjou-kori oklevéltár, vol. 2, no. 93. In 1308–1309, during the legal action initiated by Gentilis, papal legate against Benedict, Transylvanian bi- Poverty or Not? Economic Aspects of the Mendicant Friaries in Medieval ... 119 a great number of qualiied friars who had studied in western universities (Vienna, Cracow, Padua, Bologna, and Paris)27. Giving a general outline of Transylvanian mendicant monasticism in the Middle Ages with its speciically Hungarian characteristics, we cannot forget that their develop- ment was only due to the devotion and piety of the founders and donors. Their do- nations made it possible, at least, for these orders to built friaries, to take part in mis- sionary activity, and, last but not least, to fulill their ecclesiastical duties. By donating properties, isheries, forests, and diferent objects for church services, donors created a functional reciprocity, an unwritten but well-understood contract under which the donor both ofered and received certain beneits. These beneits were primarily spir- itual. On the other hand, based on these movable and immovable properties the friars developed a certain kind of economic activity and they have been involved in the economic circulation of the smaller region in which they lived. It is the aim of this paper to contribute to a broader and more complex understanding of the relation- ship between mendicant orders and diferent economic activities in the medieval pe- riod based on a very clearly limited group of written sources, that of the testaments and donations. The Sources: Testaments and Donations It is well known that most of the available written medieval sources consist of docu- ments referring to the right of possession. These have been best preserved, as serious interests were connected to them, the right of possession of one or more properties depending on them. Fortunately, besides the documents conveying the restricted view of the right of possession, there were other sources as well, whose emergence was motivated by other factors. Their value lies in their distinct character. Their sig- niicance is even increased by the fact that a smaller number of these documents has shop, Peter, Dominican vicar and Stephen, the prior of the Austin Friars of Alba Iulia were charged by the le- gate with important duties: instituted investigations, called in instance, and informed about the situation Acta legationis cardinalis Gentilis, [in:] Monumenta Vaticana historiam regni Hungariae illustrantia = Vatikáni magyar okirattár, vol. 1: Collectorum Pontiicorum in Hungaria. Pápai tizedszedők számadásai 1281–1375, part 2: Acta legationis cardinalis Gentilis. Gentilis bíbornok magyarországi követségének okiratai 1307–1311, ed. L. FejéRpataky, Budapestium, 1887, pp. 154–177. 27 S. tonk, Erdélyiek egyetemjárása a középkorban, Bukarest 1979, p. 36–59; B. F. Romhányi, A koldulóren- dek szerepe a középkori magyar oktatásban, [in:] K. szende, P. szabó (ed.), A magyar iskola első évszázadai (996–1526) Az “1000 éves a magyar iskola” országos program Győri kiállítása, Győr, 1996, pp. 35–40; M. lupescu makó, Domonkos iskoláztatás a középkori Erdélyben, “Református Szemle”, 96, 2003, pp. 844–853; B. iVányi, A Szent-Domonkos-rend római központi levéltára, “Levéltári Közlemények”, 7, 1929, pp. 18–27. Many of these friars gone to study in abroad are known namely: “frater Bartholomeus Danielis de Corona” stu- died at Perugia (1486): 80/a, “frater Urbanus” from the Beszterce friary studied theologie at Paris (1488): 158/b, “frater Marcus de Transilvania” graduated at university of Cracow with an extra “scholarship” (1488): 157/b, “frater Paulus Nysz de Septem Castris” studied theologie at Perugia (1488): 157/b, “frater Andreas Fabru” of Segesvár friary studied at Rome (1496): 114/a, “frater Joannes Crisostomus” was a “bacchalaureus” of Perugia university (1497): 85/b, “frater Blasius de Coluswar” and “frater Simon de Cinbino (!)” studied at Padova (1498): 86/a, etc.  120 Mária lupescu makó been passed down to posterity. A distinct part of them are the testaments relecting on the end of a person’s life. The interest of Western historians has turned towards the research of testaments especially in the last four decades. Besides the explora- tion of the various areas of everyday life, the increased interest is due to the fact that the researchers have realized: the testaments may serve as a basis to answer a series of questions of social and economic history, the study of which has recently come into the foreground. Because of the scarcity of the source material the Tran- sylvanian testaments have not been subjected to examinations similar to those re- cently undertaken on English, French, Italian and German examples28. Moreover, the Transylvanian testaments were used in a small compass to shed light on a series of questions on the social and economic history of the mendicant friaries. However, in the past years a few studies on testaments and donations have appeared, emphasiz- ing the state of the communities’ properties; the friars’ living environment, and their contribution to the exchange of material and spiritual goods in medieval Hungary, including Transylvania29. Examining the bequests, it can be concluded that among the goods considered valuable the most diversiied objects were donated, which formed one of the most important material component of everyday life, and so they played a considerable role in the process of inheritance division. The heirs were nominated based on indi- vidual choice, and more often by following determined, almost ritualistic patterns. The wide circle of the beneiciaries involved relatives, church institutions as well as poor people, the last two interpreted as donations ofered to provide the salvation of the soul of the deceased person. Concerning the goods certain regulations were also included in the testaments. Special rules applied to the ancient goods of the family, which were inherited by spouses and lineal ofsprings. The same limitations did not apply to the acquired properties30. What the testament eventually contained did not depend on legal restrictions but rather on the purpose of the whole act. The written testament was created due to the fact that the testators intended to allot from their fortune, besides their relatives by 28 For an overview of the literature on the economic activities of the mendicant orders see the anno- tated bibliography compiled by F. cyGleR, Bibliographie raisonnée commentée, [in:] N. béRiou, J. chiFFoleau (eds.), Économie et religion: L’expérience des ordres mendiants (XIIIe–XVe siècle) (Collection d’histoire et d’ar- chéologie médiévales, 21), Lyon, 2009, pp. 23–36. This collection of essays itself is an attempt to ofer a comprehensive portrait and outline of the complexity surrounding one of these research themes: the is- sue of the mendicant friars’ economic experience in the late Middle Ages. 29 For a bibliographical account and assessment of contemporary research status on the material run- ning and mendicant orders in medieval Central Europe see M.-M. de ceVins, Les travaux sur les ordres men- diants en Transylvanie médiévale au regard des tendances actuelles de la recherche européenne, “Studia.Uni- versitatis ‘Babeș-Bolyai’, Historia”, 56, 2011, pp. 1–26. 30 Recently Gy. koVács kiss, Végrendeletek Kolozsvár város levéltárában, [in:] J. pál, G. sipos (eds.), Emlék- könyv Csetri Elek születésének nyolcvanadik évfordulójára, Kolozsvár, 2004, pp. 258–267.has carried out a re- search on when and for what purposes the citizens from Cluj from the age of principality made will. Poverty or Not? Economic Aspects of the Mendicant Friaries in Medieval ... 121 right, also to some other people and institutions that were important in their lives, es- pecially to the church. It was not necessary to enlist the goods which fell to the lineal relatives, but for security reasons it was advantageous. The testator and the surviving relatives also had a proof of the way the rules were complied with. If we want to use the testaments for purposes other than their original function, namely for the study of the economic life of the bequeathed friaries, irst we have to consider the shortage coming from the source material. It is obvious that the written sources did not cover the whole object material. In most testaments, especially in the case of wealthier people, the mention of the personal property was secondary to the details referring to sums of money and estates. The value of the personal property was at the basis of selection. The lower limit to be considered difered from testator to testator according to their wealth and standards. That is why those gifts, which meant the marginal cases of appreciation with testators of diferent social position, are of special interest: some “still” mentioned them, others “no longer” did. Besides personal inances there were a lot of other factors which determined the mentioning of an object, e.g. the number of relatives, the material devices that best suited the diferent – especially church – institutions. In such donations “piety and merchandise cunning, community aim and personal ambition” manifested at the same time31. The other group of sources, that of the donations, will be used in a broader sense than its value in the diplomatic language, which means any document dealing with land and goods. Thus, it is the aim of this paper to continue to enrich the situation of the mentioned research tendency in a small way by examining the gifts of the wills and donations made to the mendicant friaries of Transylvania. The donated objects vary immensely as far as typology and value are concerned. Anything from land and ishponds to vari- ous objects for the church service, to diferent sums of money could be donated. Each type of donation enjoyed a period of popularity in time. However, this paper contains mainly my conclusions regarding only three parts of the real estate donations given to the mendicant religious institutions of Transylvania. Each category (land, ishpond, mill) will be illustrated with some examples from the two major categories of sources used for this research. It is clear, that the results of the analysis of the given immov- able properties to the friaries can be used not only for a better knowledge of the material culture of this religious institutions or for the donation and testamentary practice of the time, but they also can help us to chart the goods of the friaries. Hav- ing this data we can make further analysis regarding the economic situation of the friaries, what kind of property each friary had and how they could manage these goods in order to have a prosperous life. 31 E. maRosi (szerk.), Magyarországi művészet 1300–1470 körül (Magyarorszägi müvészet tőrténte), Bu- dapest 1987, vol. 1, p. 158.  122 Mária lupescu makó Item lego... bequeathing material running In the irst category of objects given to the friaries that is the landed properties, we may include possessions, estates, parts of possessions and estates, plots of serf lands (socages), meadows and pasturages. Occasionally, a charter speciies whether the donated land was arable or cultivated land. For example, in a donation from 1378 made to the Virgin Mary Dominican friary of Sighișoara Ladislas, the son of noble Emeric Ebesfalvi donated among others eighteen acre of arable land in Prod/Pru- den village32. In Nicholas Bethlen’s testament from 1498 the properties donated were described as three plots of serf land in Hetiur/Hétúr/Marienburg, whereof two were populated and one was desert33. Another kind of land donated was the farm or the estate (“praedium”) which appeared rather frequently among the bequeathed items. For instance, I can evoke the cases of Simon Clomp and Christian Rod, both burghers of Brașov. Their donation made in 1464 to the Saint Peter Dominican friary of Brașov described very precisely the kind of the donation, namely a “praedium” as well as its settlement34. In some cases we even know the value of the donated property. In 1502, when the literate Albert Maray dew up his testament he speciied that he gave to the Holy Cross Dominican friary of Bistrița where he chose a burial place the St. Martin possession worth 300 golden lorins35. After two years King Vladislas II in- structed the convent of Cluj-Mănăștur/Kolozsmonostor as one of the two places of authentication in Transylvania to delegate its representative in order to enroll the friars in the property received36. Although there were small contradicts at the investi- ture, the Preacher friars inally gained the possession. Surprisingly, in 1509 the same community of friars through their delegates, Gregory and Anton, expressed their wish to sell the Saint Martin possession to the voievode of Transylvania, Peter Szent- györgyi and Bazini for only half of the price worth at the time of donation37. We can only make suppositions concerning the reason for selling. Whether the Dominican friars were so much obligated to the voievode for his beneits, mentioned in the act, that they were satisied with the price? Or, the friars made initially a wrong evaluation of the possession and now they received the real ofset of the estate? It might be as 32 Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbürgen, vol. 2: 1342 bis 1390. Nummer 583 bis 1259, ed. F. zimmeRmann, Hermannstadt, 1897, no. 1101 [http://germa229.uni-trier.de:3000/catalog/933 (ac- cessed 9 June 2013)]. 33 A kolozsmonostori konvent jegyzőkönyvei (1289-1556), ed. Zs. jakó (A Magyar Országos Levéltár kia- dványai, 17), vol. 2: 1485–1556, Budapest, 1990, no. 3094. The document was published in Urkundenbuch zur Geschichte des Kisder Kapitels vor der Reformation und der auf dem Gebiete desselben ehedem beindlichen Orden, ed. K. FabRitius, Hermannstadt, 1875, pp. 118–120 with wrong date. 34 “[...] quoddam praedium [...] in ine civitatis [...] in clino montis castri alias Burchhals dicto situatum [...] et [...] piscinam parvam inter duos muros et inter murale civitatis in latere portae Swarczgas versus castrum et castro contiguam [...]” – Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbürgen, vol. 6: 1458–1473, ed. G. Gündisch, Hermannstadt, 1981, pp. 162–163. 35 Budapest, Magyar Országos Levéltár, Diplomatikai Levéltár (henceforth: MOL, DL), 22 550. 36 Ibidem, 65192. 37 Ibidem, 21900. Poverty or Not? Economic Aspects of the Mendicant Friaries in Medieval ... 123 well that, as one can suggests, from the beginning the friars wanted to sell the prop- erty, but not obtaining the requested price, they expected the proper time38. In other donations it was speciied that only some parts of a possession were to be given. For instance, in 1482 Peter and Soia Sombori before going in pilgrimage to Rome made their common last will and testament. According to this, the Sombori couple gave to the Dominican friary of Cluj their parts of Jimbor/Szászsombor/Sommer possession together with the ishpond from that place39. Benedict Túri was much more gener- ous with the Preachers from the same town. In 1501 he donated them four parts of the Tureni/Túr possession, one of these being pawned for 290 Hungarian lorins, the ishpond called Túritó (Túr Lake) and a mill on the mentioned lake. The donation was made on the stipulation that Benedict Túri had to pay 1790 golden lorins to the Do- minicans, if he alienates the given parts40. Considering the high sum ixed for aliena- tion is seems that the Friars Preachers from Cluj gained a well worthy property. The observation is even more relevant if we take into consideration that on the same day Benedict Túri stipulated that the part of the Ceanu Mic/Túrcsán possession, which he gave to his sister, Clara should be also given to the Dominicans from Cluj, if her sister did not renounce to the ilial quarter41. We have no information how Clara, Benedict’s sister acted, but it is certain that after twenty years, in 1521 the old Benedict Túri left his part of the Ceanu Mic estate with all its dependencies to the Dominican friars of Cluj. The stipulation, that the kinship can hold again the mentioned goods only after the disbursement of 600 lorins to the friars may permit us to think that in fact the do- nation was an indirect bounty42. For one reason or another Benedict Túri’s family did not take advantage of re-exchanging the part of the Ceanu Mic possession, thus, in 1536 the Dominicans sold the part of the Ceanu Mic possession bequeathed them by Benedict Túri for 600 lorins to Gregory Koppándi, canon of Alba Iulia and Sebastian Nagy of Pata, castellan of Szentmihályköve castle43. It seems that the other donation made by Benedict Túri in 1501 to the Dominicans, the Tureni possession with the ishpond and the mill generated an almost three decades long conlict between the Túri family, the friars and the neighbours. Although after many attempts the friars’ in- vestiture in Tureni possession was inally successful, the Preachers had to face the old enemies’ perseverance. In 1527 the Túri family tried to alienate the Tureni possession with the ishpond and the mill44. Two years later a neighbour, Ambrose Koppándi made a similar gesture45. Finally, almost at the same time when the Dominican friars 38 R. F. Romhányi, Domonkos kolostorok birtokai a későközépkorban, “Századok”, 144, 2010, p. 399. 39 A kolozsmonostori konvent, vol. 1: 1289–11484, Budapest, 1990, no. 2342. 40 Ibidem, vol. 2: 1485–1556, Budapest, 1990, no. 3215. 41 Ibidem, no. 3216. 42 MOL, DL, 36872. 43 A kolozsmonostori konvent, vol. 2, no. 4559; Egyháztörténelmi emlékek a magyarországi hitújítás korá- ból, vol. 3, eds. V. bunyitay, R. Rapaics, j. kaRácsonyi, Budapest 1906, pp. 79–80. 44 A kolozsmonostori konvent, vol. 2, no. 4199. 45 Ibidem, no. 4280.  124 Mária lupescu makó of Cluj sold the Ceanu Mic possession, in February 1536, they changed the Tureni es- tate, the ishpond and the mill with Coasta/Gyulatelke. Since the earlier holder of that possession was the Transylvanian bishop John Statileo, the Dominicans also gained the incomes of the episcopal tithe of Coasta46. We can hardly understand what the Preachers gained with this change. But it is certain, that along with the estate of Coasta and the tithe, the Dominicans from Cluj received a manor house as well47. The Holy Cross Dominican friary of Bistrița received in 1523 also parts of a possession. The donator, Demetrius Porkoláb’s widow Justine Bongárti, was even more motivated to enrich the friars with the parts of Sălcuța/F̋zkút possession, since her late husband was buried in the Dominican church48. Sometimes we have only indirect information concerning donations. Thus, in 1524 when Michael of Jakcs occupied a part of the Valea Pomilor/Mocsolya property, the Franciscans of the Coșeiu friary entered a pro- test claiming that the incriminate part was donated to them by the late Denis, bishop of Oradea. Rarely, friars or nuns can be identiied between donators. It is the case of Dorothy Hédervári, the widow of Bartholomew Drági of Beltiug/Béltek, who living in the Franciscan Coșeiu house made at the beginning of the 16th century several donation to the religious community to which she belonged. Thus, in 1507 Dorothy Hédervári, a Third Order Franciscan nun buys two plots of serf land (one inhabited, and another desert) for 200 Hungarian golden lorins with the intention that after her death the possessions will be inherited by the Franciscan nuns of Coșeiu. If the seller’s family is displeased with the transaction, they can demand it but only after the re- imbursement of the 200 lorins49. One year later, the Third Order nun Dorothy, living next to the Holy Trinity friary in Coșeiu, made a generous donation to the Franciscan nuns who accepted her in their community. Also entire possessions and parts of pos- sessions situated in Inner-Szolnok county were received by the Franciscan nuns’50. As Benedict Túri’s case might suggests, donations did not always have a restful fate. Sometimes the heirs, the kinship or the neighbours contested the testaments, and long litigations with uncertain outcome were started. As an example we can evoke the case of Nicholas of Ocna Sibiului/Vízakna, the Transylvanian vice-voivode. For- mulating his last will in 1465 the vice-voivode did not presume that his bequeath to the Dominican friary of Sighișoara, consisting in half of his Albești/Fejéregyháza/ Weiskirchen possession with a mill, but without the manor house on the possession will generate an almost sixty years long trial in which the Vizaknai family, the Preach- er friars from Sighișoara, and even Matthias King were involved51. 46 Egyháztörténelmi emlékek, vol. 3, p. 75–76. 47 In 1540 the Dominican friars of Cluj pawned the Coasta possession, but without the manor house (ibidem, p. 494). 48 MOL, DL, 28702. 49 A kolozsmonostori konvent, vol. 2, no. 3428. 50 Ibidem, no. 3469. 51 Ibidem, vol. 1, nos. 1676, 1687, 1821, 2304; Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbürgen, vol. 6, pp. 218–220; MOL, DL, 17897, 26409. See also B. F. Romhányi, Domonkos kolostorok, pp. 398–399. Poverty or Not? Economic Aspects of the Mendicant Friaries in Medieval ... 125 Examining the land donations, it is clear that until the end of 14th century land was missing from the gift-list made to the friaries. Moreover, it is also characteristic for this period that there are no donations of real estate of any other kind either, such as ishponds, forests, or manor houses. These are characteristic for a later period, namely the 15th and the irst half of the 16th centuries. This situation relected very well people’s perception of wealth. In Hungary, the conception of land as the most important element of wealth remained constant throughout the whole Middle Ages. Thus, when people made donations to monasteries, they ofered their most valuable assets, namely land. We can also observe that the friars owned land properties mostly transitionally, even if that transitional period lasted for several decades. Until the end of the 14th century the existing friaries received mostly an income of cash, diferent sums of money or objects, salt and mills. Looking for the reasons which conducted to this situation of the donations, several explanations could be given. One is presented in the medieval written sources from Transylvania. Starting from the 15th century, we are facing an increasing number of charters, followed by an abundance of data con- cerning the mendicant orders. Compared to the Arpadian-age, when the friaries are mentioned mostly indirectly, starting with the Sigismund and Hunyadi era a huge number of diferent types of written sources are produced. Another explanation may be found in the history of the orders and those of the secular clergy. This was a lourishing period for the mendicant and hermit orders. A signiicant number of their houses were founded in this period. Each foundation was accompanied usually by a real estate donation. It may be observed that the royal donors’ place, characteristic for the Benedictine foundation of the Arpadian- age had been taken by the nobles. Furthermore, their requests continued to concern the peace of their souls and the soul of their family members, but now the kind of prayers they requested were speciied, and sometimes conditions were stipulated for donations. On the other hand, if we examine the donations made until the end of the 14th century, we can easily observe that the main beneiciaries are the Transylvanian chapter and the bishopric. As Zsigmond Jakó proved52, this was the period when a “battle” was carried out for the properties between the three major ecclesiastical in- stitutions of Transylvania: the Transylvanian bishopric, the Transylvanian chapter and the Benedictine monastery of Cluj-Mănăștur, the last two being at the same time the only places of authentication in Transylvania. Due to generous donations, until the end of the 14th century these religious institutions succeeded to establish their power based on real estate donations. Beyond that the regulation of the mendicant orders which interdicted them to have immovable properties was far the most important reason for the luck of these kinds of donations. Thus, it is not surprising that in the 15th century, when the papacy permits mendicants to hold properties, the number of real estate donations increased. 52 zs. jakó, Az erdélyi püspökség középkori birtokairól, [in:] I. Rácz (ed.), Szabó István emlékkönyv, Debre- cen, 1998, pp. 136–157.  126 Mária lupescu makó The second group of donated objects is made up of ishponds. Although they began to appear on the lists of the donated objects in the irst half of the 15th century, the lourishing period for donations of ishponds was the second half of the 15th cen- tury. The number of ishponds donated was high, being almost as frequent as land donations. In acquisition of ishponds, the Dominicans occupied the irst place. They were followed by the Franciscans and the Austin Friars. Usually, the mendicant friars received populated ishponds. This is the case of the already mentioned Nicholas of Ocna Sibiului, who donated in his last will formulated in 1465 to the Dominicans of Cluj a ishpond near Sic/Szék53. At other times the friars enjoyed only the ish from the ishponds. This happened in 1471 when Andrew of Toldal/Toldalag made his testa- ment. In his will he donated the Toldal property together with a mill and a ishpond to the Paulines of Sâncraiu de Mureș/Marosszentkirály. He speciied that the Paulines had to give ish from the ishpond to the Friars Minor of Târgu Mureș and Suseni/ Marosfelfalu as well54. Another interesting case is that related to the donations of the Wass brothers. In 1477 three brothers from this middle noble class Transylvanian family donated their parts from the Sucutard/Szentgotthárd ishpond to the Domini- can friary of Cluj mentioning that the fourth part was donated earlier to the same friary by their late brother John. All of them made this donation for the peace of their souls55. From the end of the 15th century several testators bequeathed ishponds to the Virgin Mary Dominican friary of Sighișoara. Among the generous testators was Laurence Müssen, the juror of Sighișoara and his wife, who donated a ishpond and a meadow56, and Andrew, the parish priest of Sighișoara who donated a ishpond with ish, a few acres of meadows in Daneș/Dános/Dunesdorf and another one in Hetiur, as well as one pasturage in Daneș57. In many cases in last wills and testaments ish- ponds were granted as mass foundations. Under this title the Saint Cross Dominican friary of Bistrița received at the end of the 15th century two ishponds in Viile Tecii/ Ida/Grosseidau and another one in Archiud/Erked. We rarely have information on the administration of the ishponds, but the donation from Viile Tecii is an exception. It was stipulated that along with the ishponds two plots of land for the ishponds’ keepers should be granted as well58. Maybe in this case it is worth to mention the donators’ name. Thomas and Nicholas Farkas of Herina were members of the middle Transylvanian nobility and for many decades they appeared as the constant patrons of the Dominicans. From this point of view it is not surprising that Thomas Farkas of 53 MOL, DL, 28274. 54 Székely oklevéltár, szerk. K. szabó, vol. 3: 1270–1571, Kolozsvár, 1890, p. 93 http://adatbank.transindex. ro/html/alcim_pdf5296.pdf (accessed 16 VII 2013). 55 MOL, DL, 28633. 56 K. FabRitius, Zwei Funde in der ehemaligen Dominikanerkirche zu Schässburg, “Archives des Vereines für Siebenbürgische Landeskunde”, 5, 1861, pp. 5–6. 57 Egyháztörténelmi emlékek, vol. 1: 1520–1529, eds. V. bunyitay, R. Rapaics, j. kaRácsonyi, Budapest, 1902, p. 24–25. 58 A kolozsmonostori konvent, vol. 2, no. 2807. Poverty or Not? Economic Aspects of the Mendicant Friaries in Medieval ... 127 Herina was the founder of the Virgin Mary Dominican nunnery of Bistrița and in his testament ensured that the nuns shall want for nothing. Therefore, he gave them the Mihăești/Szentmihálytelke possession except one part, the Szentmihálytelkitó ish- pond and two parts of the mill with three wheels from the same lake59. It is almost sure that the donator in acting so was strongly motivated by the fact that one of his daughters entered the community of the Dominican nuns and another relative, Ni- cholas Farkas’ granddaughter was also among the nuns at the beginning of the 16th century60. The Erdélyi of Șintereag/Somkerék family played the same role for the Dominicans of Cluj as the Farkas of Herina family to the Dominicans of Bistrița. In this case the prin- cipal donator was John Erdélyi, but occasionally also his wife, Justine is mentioned with him. At the end of the 15th century, John Erdélyi, a wealthy noble from Transylva- nia donated for the peace of his soul among others two ishponds to the Dominican friary from Cluj. If the irst one, that from Jucu/Zsuk did not cause any problems61, the second one, the ishpond from Gădălin/Kötelend generated a legal dispute a few decades long. Sometime before 1496 John Erdélyi donated to the Preachers of Cluj the ishpond from Gădălin bought from Stephen Suky. In 1496 John Erdélyi, due to a legal dispute, had to renounce to the Gădălin possession, but the new owner was not to interfere with the friars’ possession of the ishpond, not even in time of lood when the water of the lake spilt in Gădălin62. As we can presume John Erdélyi did not forget the Dominicans when he formulated his last will sometime before 1509. He donated the Gădălin ishpond to the Dominican friaries from Cluj and Bistrița under the reservation that they paid the tithe to the parish priest of Jucu and they will not construct a mill on the lake63. It is noteworthy how carefully John Erdélyi acted with the ishponds’ donations. Similarly to the Gădălin ishpond clause, at the donation of the Jucu ishpond the same thing is stipulated: the Preacher friars of Cluj promise that they will not construct a mill on the lake against Erdélyi’s and his successors’ wish64. Acting in this way, John Erdélyi was mindful of the parish priest’ and of his family in- terests, but also considered the beneits of the mill owners from the neighborhood. On the other hand it seems that the common tenure of the Dominican friaries from Cluj and Bistrița regarding the Gădălin ishpond generated many discussions be- tween these two mendicant institutions. At one point, the Preacher friars of Cluj gave up the ishpond for a certain sum of money65. In 1527, the Dominican friars of Bistrița acted in the same way, selling the Gădălin ishpond to the sons of Stephen Suky for 59 Ibidem, nos. 3187, 3195. 60 M. lupescu makó, A Domonkos Rend, p. 354. 61 MOL, DL, 74249. 62 Ibidem, 36833; A kolozsmonostori konvent, vol. 1, no. 2985. 63 MOL, DL, 74335, 74336. 64 Ibidem, 74249. 65 It happened before September 1525. See A kolozsmonostori konvent, vol. 2, no. 4120.  128 Mária lupescu makó 100 lorins66. Although the story of this ishpond does not end here67, it seems that at this point the circle was closed. The Gădălin ishpond, belonging to Stephen Suky in the second part of the 15th century was acquired by John Erdélyi at the end of the same century. After a few decades, the sons of Stephen Suky redeem the ishpond from the Dominican friary of Bistrița, whom it was donated by John Erdélyi. As in the case of land donations, it seems that the friars aimed to acquire all parts of ishponds if they received them segmental. When in 1524 Paul Kötél made his last will on his sickbed, he declared that half of the ishpond near the walls of the town (e.g. Cluj), in the place called Harmadvölgy belonged to the late Stephen Monostori, who also left his part to the Dominican friars from Cluj68. The holders of the other half of the ishpond, namely the testator Paul Kötél and his relative had adopted very rapidly a common viewpoint, that of bequeathing to the same friary the second part of the ishpond. This act deserves our attention for at least two reasons. First, the last will of Stephen Monostori is among those few cases of peasant testaments which have survived in medieval Transylvania. Then, we ind out that the testator, Paul Kötél intended to make this donation earlier, but he was threatened by the judge of Cluj with decapitation and the coniscation of his goods and the judge refused to ac- cept Kötél’s earlier avowal made in front of two witnesses69. Acting in this way, the magistrate made an attempt to keep the real estate properties of the Cluj burghers under the town’s authority70. The same reason explains the commanding presence of the market town of Sic. In 1525, Sic through its legal council objected to the dona- tion made by the late Stephen Gyulai, the salt chamberlain of Dej who testamentary left to the Austin Friars of Dej the ishpond called Kodoritó situated near the market town. Peter, the legal counselor argued that Gyulai bought the ishpond from the Kodori kinship illegally, because based on the vicinity law the town had priority at the selling process. Thus, the buying act and then the donation of the Kodoritó ishpond have to be considered invalid. Besides the intention of the market town of Sic to keep the properties of the town’s inhabitants under the control of the town, it is worth to mention the argumentation used by Peter, the delegate of the town. He called the king’s attention that ratifying the testamentary disposition of Gyulai e.g. the dona- tion of Kodoritó ishpond from Sic to the Austin Hermits of Dej, the services owed to him will sufer default71. 66 A kolozsmonostori konvent, vol. 2, no. 4198. 67 See ibidem, nos. 4206, 4263. 68 Ibidem, no. 4060. 69 Ibidem, no. 4060. 70 About the conlicts between town’s authorities and mendicant friaries regarding the immovable pro- perty see J. RöhRkasten, The Mendicant Houses of Medieval London. 1221–1539 (Vita regularis, 21), Münster, 2004, pp. 293–297. 71 A kolozsmonostori konvent, köt. 2, no. 4111. The beginning of this story was around two decades ago. When in 1504 George Kodori sold for 500 lorins to the Austin Hermits of Dej the three parts of the ish- pond from Sic belonged to him and his brothers, from a certain point of view he was forced to act in this way. He underlined that these parts of the ishpond were already donated by Stephen, the salt vice-cham- Poverty or Not? Economic Aspects of the Mendicant Friaries in Medieval ... 129 We have also cases when only the ishpond place was donated. That is the case of the already mentioned Nicholas of Bethlen’s testament, when this inluent noble do- nated three ishpond places in Hetiur village72. We were prone to believe that the friars accepted any donation that was made to them. Christopher Giger’s case con- tradicted this supposition. In 1488 this burgher from Sighișoara intended to donate a ishpond place to the local Dominican friary. After a careful deliberation the friars declined the ofer for it returned little proit73. The third group of donated objects is made up of mills. The case of the mills is similar to that of the ishponds. As a donated item, the mill began to appear in testaments and donations around the middle of the 14th century. In 1342 Nicholas Cresche, a burgher from Brașov and his wife, Margaret donated to the St Peter and Paul Domini- can friary of Brașov half of their mill for the needs of the friars. Praying for them and for their parents’ souls, the Dominicans also received one butt of grain for each mass held74. Another interesting case is that of the Austin Hermits from Dej. In the middle of the 14th century they already had in their possession at least two mills. In October 1351 a selling transaction was made between the Virgin Mary Austin friary from Dej and a certain Folkus, burgher from the same town. The Austin friars sold their mill with two wheels constructed on the Szalka stream which was donated them earlier through John Nagy’s testament for the peace of his soul. The friars motivated their selling act with the diiculties witch their friary had to face it and with their poverty. They also explained that the ten marks received from the selling will be used to repair the run-down levee of their mill with three wheels constructed on the river Someșul Mare/Nagy-Szamos75. In the already mentioned donation from 1378 made to the Vir- gin Mary Dominican friary of Sighișoara Ladislas, the son of noble Emeric Ebesfalvi gave among others a quarter of a mill in Prod village76. The lourishing period for donations of mills was the second half of the 15th century. The beneiciaries were mostly the Dominicans, followed by Franciscans and Austin Hermits. The situation had changed by the irst half of the 16th century. In that period the Dominicans and berlain of Dej to the Austin Friars for his peace of soul, although they were in his possession only in pawn. A long legal action started between Kodori and the Austin Friars, which inally ended with a compromise. Kodori renounced to the ishpond, while the friars, by paying the “donated” parts, mutually admitted that the late Stephen salt vice-chamberlain do not have the right to donate the ishpond by his testament (ibidem, no. 3304. See also nos. 3060, 3115). 72 Ibidem, no. 3094. 73 K. FabRitius, Zwei Funde, p. 7. 74 Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbürgen, vol. 1: 1191 bis 1342. Nummer 1 bis 582, ed. F. zimmeRmann, Hermannstadt, 1892, no. 571 [http://germa229.uni-trier.de:3000/catalog/554 (accessed 13 VII 2013)]. 75 Erdélyi okmánytár, vol. 3: 1340–1359 (Publicationes Archivi Hungariae Nationalis, 2, Series fontium, 47), Budapest, 2008, no. 624. 76 Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbürgen, vol. 2: 1342 bis 1390. Nummer 583 bis 1259, ed. F. zimmeRmann, Hermannstadt, 1897, no. 1101 [http://germa229.uni-trier.de:3000/catalog/933(ac- cessed 13 VII 2013)].  130 Mária lupescu makó Franciscans received the same number of mills, while the Austin Hermits only one. The only case of a mill donation to the Austin Friars from the irst half of the 16th century is the donation redacted in 1507/1508, when presbyter Thomas donated his mill with three wheels on the river Arieș to the Austin Friars of Turda77. As we can observe, in most of the cases it was speciied what kind of mill was donated: with two or three wheels, and the name of the river or lake which held the mill. We have also cases when the value of the mills was speciied. From the aforementioned selling act we know that a mill with two wheels was worth ten marks. In the late Middle Ages it became frequent that the income of mills was spent for the needs of the community of friars. This is the case of John Lázár of Szentanna, who stipulated in his testament redacted in 1549 that the Friars Minor of Târgu Mureș got one third from the half part of the incomes of the Micești/Kisfalud mill, while the nuns from the same town the other two parts78. Research on the economic activity of the mendicant orders started to become popu- lar with historians studying monastic life in the Middle Ages only in these last dec- ades, so there is little bibliography on the topic. However the fact that there were and are running vast methodological attempts for research such as the MARGEC project, which go past the factual exchange of information and suggest viable methods to reveal the details regarding the economic activity of the mendicant orders of Central Europe in the Middle Ages should be considered an important step. How fruitful these trends of research will be depends on the joint use of both written and archeological and architectural sources. And another thing: further use of the proposed methods depends greatly upon the state of the local sources, in our case of the Transylvanian sources. We consider that at this moment written sources are still the most reliable helpers in the research of this topic. Therefore the paper hereby made an attempt to make an outline of the economic activity of the mendicant orders of Transylvania us- ing the written sources of the age. Out of these sources the medieval testaments and donations were chosen for detailed study and it was attempted to use the data re- ceived at the greatest possible extent in the paper hereby. Chronological distribution of the information is unequal. Until the middle of the 15th century data are scares, while from that moment on the amount of useful pieces of information, which can be analyzed, increases considerably. Which also means that the partial conclusions we have formulated regarding this topic refer in fact to the late Middle Ages (the second half of the 15th and the irst half of the 16th century). Already at the beginning of the research process it was taken into consideration that we work mostly with in- direct data on the topic. Since the testaments and donations reveal mainly the object and purpose of the donations and not on the character or type of economic activ- ity. Among other things this also means that we have exact data on the possessions obtained by the monasteries by testaments or donations. Therefore if we wanted to 77 MOL, DL 30254. 78 Székely oklevéltár, ed. K. szabó, vol. 2: 1520–1571, Kolozsvár, 1876, p. 1 [http://adatbank.transindex. ro/html/alcim_pdf6063.pdf (accessed 15 VII 2013)]. Poverty or Not? Economic Aspects of the Mendicant Friaries in Medieval ... 131 study how these possessions were farmed, used and what kind of economic activity they were subjected to we needed to accept conclusions based on parallels and pre- suppositions as well. From among the real estate properties present in the donations possessions of land, ishponds and mills were considered, since these were donated in the greatest number. In all we managed to gather data on one third of the mendi- cant monasteries of Transylvania. In this group the Dominican convents are the most relevant, followed by the Franciscans and the Austin Hermits. So we have no general data on how the possessions were used. In several cases the monasteries owned the possessions for a long time, in other cases it is obvious that the friars sold the donation. Fishponds and mills were rarely sold, since these were real estate properties that provided a steady income for the friars. Donations were not always owned peacefully by the friars. Family members, neighbours or even local communities (e.g. the town) involved the friars in law suits that could last for decades, for they felt their rights or interests threatened by the donation given to the friars. This meant an expense in money and energy on behalf of the friars, but on the other hand they could use the litigated real estate property until the end of the law suit. Besides litigations, the friars sold or exchanged the donations received earlier if their (economic or other) interests dictated that. Or sometimes – as there were examples stated here as well – they refused the donation ofered, after long deliberation. It is also obvious that they primarily accepted real estate proprieties helping directly their survival, obeying thus also the regulations of their order. Therefore, despite the relatively high number of donations (at some monasteries like the Dominican mon- asteries of Sighișoara and Cluj or that of the Austin Hermits in Dej) these religious communities never became the rich land owners like the Benedictine monasteries used to be. And considering the matter from this point of view we can even say that thus they managed to preserve the spirituality of the mendicant orders.  132 Mária lupescu makó Mária LUPESCU MAKÓ Hereditas Monasteriorum Uniwersytet Babeş-Bolayi, Cluj-Napoca vol. 3, 2013, p. 111–133 Ubóstwo czy dostatek? Ekonomiczne aspekty działalności klasztorów mendykanckich w średniowiecznym Siedmiogrodzie Streszczenie Badania nad działalnością gospodarczą mendykantów zaczęły zyskiwać na popularności dopiero w ostatnich dekadach, toteż bibliograia dotycząca tego zagadnienia pozostaje niewielka. Za wielki krok naprzód uznać należy szeroko zakrojone metodo- logiczne próby badań (zarówno przeszłe, jak i bieżące), takie jak projekt MARGEC, które wykraczając poza znaną faktograię proponują obiecujące metody dotarcia do szczegółów dotyczących działalności gospodarczej mendykantów w średniowiecznej Europie Środkowej. Próbując wpisać się w ten nurt badawczy, autorka analizuje zapisy testamentowe i donacje na rzecz klaszto- rów mendykanckich na obszarze Siedmiogrodu, zmierzając do ukazania miejsca mendykantów w gospodarce średniowiecznej. Po naszkicowaniu dziejów fundacji mendykanckich w Siedmiogrodzie oraz wskazaniu na wyraźne w nich wpływy węgierskie, analizuje trzy najczęściej występujące tu rodzaje nadań nieruchomości na rzecz poszczególnych klasztorów. Badania nad prze- kazanym im majątkiem nieruchomym klasztorom służą nie tylko lepszemu poznaniu ich kultury materialnej oraz ówczesnych praktyk związanych z nadaniami i zapisami testamentowymi, ale także nakreśleniu mapy dóbr klasztornych. Dysponując tego rodzaju danymi, będzie można prowadzić dalsze badania nad sytuacją gospodarczą klasztorów i ustalić, jakiego rodzaju własno- ścią dysponowały i jak nią zarządzały. Słowa kluczowe zakony żebracze, mendykanci, gospodarka klasztorów mendykantów, dochody klasztorów mendykantów, dominikanie, Sied- miogród średniowieczny, testamenty, nadania Poverty or Not? Economic Aspects of the Mendicant Friaries in Medieval ... 133 Mária LUPESCU MAKÓ Hereditas Monasteriorum Babeș-Bolyai University, Cluj-Napoca vol. 3, 2013, p. 111–133 Poverty or not? Economic aspects of the mendicant friaries in medieval Transylvania Summary Research on the economic activity of the mendicant orders started to become popular with historians studying monastic life in the Middle Ages only in last decades, thus there is little bibliography on the topic. However the fact that there were and are running vast methodological attempts for research such as the MARGEC project, which go past the factual exchange of informa- tion and suggest viable methods to reveal the details regarding the economic activity of the mendicant orders of Central Europe in the Middle Ages should be considered an important step. Thus, it is the aim of this paper to continue to enrich the situation of the mentioned research tendency in a small way by examining the gifts of the wills and donations made to the mendicant friaries of Transylvania and to contribute to a broader and more complex understanding of the relationship between the Tran- sylvanian mendicant orders and diferent economic activities in the medieval period. Giving a general outline of Transylvanian mendicant monasticism in the Middle Ages with its speciically Hungarian characteristics, we analyze the three most frequent types of real estate donations given to these religious institutions of Transylvania. It is clear that the results of the analysis of the given immovable properties to the friaries can be used not only for a better knowledge of the material culture of these religious institutions or for the donation and testamentary practice of the time, but they also can help us to chart the goods of the friaries. Having this data we can make further analysis regarding the economic situation of the friaries, what kind of property each friary had and how they could manage these goods in order to have a prosperous life. Keywords Mendicant orders, friars, economy of mendicant convents, income of mendicant friaries, Dominicans, Franciscans, Transylvania, Cluj, Bistrița, testaments, donations Marie-Madeleine de ceVins Hereditas Monasteriorum Université de Rennes 2 vol. 3, 2013, p. 135–140 Conclusion Les contributions réunies dans les pages qui précèdent fournissent un premier aperçu des sources textuelles décrivant le fonctionnement matériel des couvents mendiants masculins en Europe centrale entre les années 1220 et 1550. En montrant leur spéci- icité, elles pointent aussi les diicultés d’analyse qu’elles posent. Je les résumerai ici en cinq temps. 1. Les exemples invoqués par les auteurs de ce dossier, déclinés à diférentes échelles (royaume, province, ville, couvent) tendent à prouver que la situation documentaire de l’Europe centrale n’est pas aussi déprimée que ce à quoi l’on pouvait s’attendre ; ceci au regard de la taille des couvents – on y cherchera en vain des « géants » comme le couvent lorentin de Santa Croce (environ 150 frères au début du XIVe siècle) – et de l’adoption tardive de l’écrit (notarié, judiciaire ou chifré) comme outil de gestion, en comparaison des villes italiennes, provençales ou même lamandes et rhénanes, et des destructions (guerres hussites en Bohême, incursions et guerres turques en Hon- grie). Et, à partir du milieu du XVe siècle, le corpus s’étofe sensiblement. En tout état de cause, on se gardera ici comme ailleurs de raisonner e silentio. Ce n’est pas parce que la plupart des couvents centre-européens n’ont laissé ni comptabilité interne ni cartulaire avant l’Époque moderne qu’ils ne disposaient pas de biens et revenus sta- bles ou, pour le dire autrement, qu’ils étaient plus « pauvres » ou plus « mendiants » (au sens propre) que ceux d’Europe occidentale. 2. D’un point de vue formel, les sources centre-européennes sur l’économie mendian- te ofrent une grande variété. On y trouve à peu près tous les types identiiés plus à l’ouest ou au sud du vieux continent : des chartes de donation (donations « directes » ou « conditionnelles », pour reprendre la distinction établie par Gergely Kiss dans sa communication) et chartes de dotation – ces deux types s’entremêlant volontiers et étant tout aussi imprécis qu’en Occident quant à la valeur des biens ou revenus cé- dés ; des actes de vente ou d’achat, baux et contrats de location ; des comptes dis- tinguant budget de la communauté et budget du sanctuaire (dans les registres hon- grois examinés par Beatrix Romhányi comme dans les comptes bohémiens évoqués par Ch.-Frederik Felskau) ; des testaments (avec la même remarque) ; des obituaires et livres des morts ; des censiers et rentiers ; quelques cartulaires ou chartriers. Moins courants : les contrats passés avec les confréries de métier rattachées aux couvents mendiants ; les listes de biens conisqués par les agents de l’Inquisition et dont une partie allait aux religieux ; les sentences rendues par les juridictions civiles ou ecclé- siastiques tranchant les conlits nés à propos de biens et revenus (profanes ou liés à la pastorale), dont les territoires de quête ; les registres des couvents de religieuses qui indiquent des lux en direction des frères voisins (détectés chez les Clarisses de  136 Marie-Madeleine de ceVins Bohême par Ch.-Frederik Felskau) ; quelques legs en faveur de frères mendiants à titre individuel. Ne manquent à l’appel que les relevés consignant le produit des quê- tes et aumônes (que Beatrix Romhányi a recherchés en vain en Hongrie), les bilans établis par prieurs et gardiens à leur sortie de charge ou à l’occasion des visites des supérieurs (parfois conservés en Bohême mais absents des fonds hongrois et polo- nais – ce qui contraint Rafał Kubicki à recourir aux inspections épiscopales de 1568 et 1571 pour connaître le budget des Dominicains d’Elbląg), ou encore les testaments dressés par les frères avant la professio. Ces diférents types de sources de la pratique n’ont manifestement pas subsisté dans les mêmes proportions que celles qu’indique l’enquête Économie et religion pour la France et l’Italie. Les textes produits hors des murs des couvents et à l’extérieur des ordres mendiants se taillent la part du lion. À commencer par ceux issus des autorités urbaines : registres iscaux (où igurent les biens des couvents sis en ville et les sub- ventions qui leur revenaient), sentences judiciaires (les acta scabinalia en Pologne), testaments des bourgeois fournissent les seules séries exploitables dans une perspec- tive économique. Les sources royales, princières et seigneuriales (donations, chartes de franchise, comptabilité princière) arrivent en seconde position. Inversement, sauf en Pologne (à partir du XVe siècle), les fonds des couvents (cartulaires, censiers et rentiers, livres de contrats et de comptes) ainsi que les archives des provinces (comp- tabilité provinciale, procès-verbaux de visite) n’ont subsisté que par bribes. D’autres documents bien représentés en Europe centrale, comme les lettres de confraternité, se prêtent diicilement à une analyse économique stricto sensu. 3. Le troisième constat concerne la distorsion documentaire entre les quatre ordines mendicantes reconnus en 1274. En Europe centrale comme dans toute la Chrétienté, les Frères prêcheurs étaient les mieux lotis (Beatrix Romhányi l’a rappelé à propos de l’ensemble de la Hongrie, et Carmen Florea en Transylvanie) – conséquence à la fois de l’envergure des couvents de Prêcheurs et de la solidité de leur assise foncière, par rap- port aux Mineurs notamment. Le déséquilibre semble, à première vue, moins criant que dans la documentation liégeoise (où Paul Bertrand enregistre un rapport de 1 à 30 entre les chartes médiévales concernant les Franciscains et les Dominicains de la ville)1. Mais il n’est pas compensé par une répartition inverse dans les documents de provenance externe : les testaments transylvains examinés par Maria Lupescu (dans ses travaux publiés et sa communication orale) et les chartes de donation hongroi- ses inventoriées par Gergely Kiss favorisent également les Prêcheurs. On constate le même déséquilibre dans les chartes bohémiennes, regrette Frederik Felskau. Peu nombreux, les Ermites de saint Augustin et a fortiori les Carmes n’ont laissé qu’une documentation éparse. Pour la même raison, c’est chez les Dominicains que l’on trouve les documents les plus divers, les plus détaillés et les mieux organisés. En Europe centrale, chartriers 1 P. beRtRand, Économie conventuelle, gestion de l’écrit et spiritualité des ordres mendiants. Autour de l’exem- ple liégeois (XIIIe-XVe siècle), [dans :] N. béRiou, J. chiFFoleau (dir.), Économie et religion. L’expérience des ordres mendiants (XIIIe–XVe s.) (Collection d’histoire et d’archéologie médiévales, 21), Lyon 2009, p. 105. Conclusion 137 et bullaires n’entrent véritablement dans les usages des couvents franciscains qu’au XVIIIe siècle ; et ils reproduisent essentiellement des textes normatifs (privilèges pon- tiicaux et royaux). Néanmoins, sans atteindre la précision des comptes quotidiens tenus par les Franciscains avignonnais de 1359 à 1498 – cas isolé au demeurant –, les registres franciscains de Sopron en disent long sur la ventilation des recettes et dépenses de l’établissement au début du XVIe siècle. Et, même chez les Dominicains (d’après les exemples transylvains analysés par Carmen Florea), les documents comp- tables sont presque toujours l’śuvre des agents de la municipalité. 4. La documentation centre-européenne soufre par ailleurs de carences chronologi- ques, notamment pour les premiers siècles de l’histoire des ordres mendiants. Impos- sible d’embrasser l’ensemble de la période à armes égales, tant les sources textuelles font défaut jusqu’au XVe siècle – ce qui impose le recours aux indices archéologiques partout où ils existent. Rien ne prouve que, comme en France et en Italie, les années 1350 ou 1360 aient constitué un tournant majeur, marqué par l’accroissement des fondations pro anima et l’emprise croissante des corps de ville après l’hécatombe de la Peste noire2. Diicile dans ces conditions d’apprécier la portée des mouvements réformateurs sur l’économie des établissements mendiants, puisque l’avant-reforma- tio échappe souvent à l’observation. Seule certitude : l’Observance a eu un impact non négligeable sur la production de comptes et inventaires par les communautés. Les sondages efectués par Gergely Kiss et Beatrix Romhányi dans la documentation hongroise signalent une explosion du nombre de sources dans la seconde moitié du XVe siècle puis, chez les Franciscains, au lendemain de la fusion de 1517. L’habitude de conier à des intermédiaires laïques l’établissement de bilans chifrés – prescrite par les statuts du ministre de la province (conventuelle) franciscaine de Hongrie Fa- bien d’Igal en 14543 – gagna également les couvents non réformés. Mais elle coïn- cide également avec l’essor des municipalités – et avec lui de la « religion civique » –, (parfois) avec la rétraction économique de certaines villes les contraignant à une plus grande rigueur budgétaire, (partout) avec la vogue des fondations spirituelles (perpétuelles puis ponctuelles), dont paroisses et confréries bénéiciaient au même titre que les couvents mendiants. Au demeurant, la teneur des testaments analysés par Maria Lupescu ne plaide pas en faveur d’un renoncement des frères de Transyl- vanie aux biens fonciers au XVe siècle ; tout juste indiquent-ils une multiplication des dons garantissant aux religieux une meilleure sécurité alimentaire (moulins, viviers à poissons), elle-même susceptible de les éloigner de la logique de proit. 5. Les contributions réunies ici ne couvrent pas la totalité de l’espace centre-euro- péen ; et, pour des raisons purement circonstancielles, elles privilégient certains pays – la Hongrie dans ses frontières médiévales – au détriment des autres (Bohême et 2 Ibidem, p. 102 ; voir aussi, dans le même volume : G. P. bustReo, Écrits conventuels, écrits urbains. La docu- mentation des Mendiants de Trévise aux XIVe et XVe siècles, p. 42–43. 3 A. maGyaR, Die Ungarischen Reformstatuten des Fabian Igali aus dem Jahre 1454. Vorgeschichte und Aus- wirkungen der Statuten, « Archivum Franciscanum Historicum », 64, 1971, p. 98.  138 Marie-Madeleine de ceVins Pologne). Elles font malgré tout entrevoir une géographie documentaire contrastée. Comme Anna Zajchowska et Marek Derwich l’avaient suggéré à l’occasion du premier atelier du programme MARGEC consacré à l’historiographie, la Pologne est incontes- tablement la mieux pourvue en sources écrites sur l’économie mendiante – même sans lui rattacher la Silésie et la Prusse un temps teutonique. Cela tient évidemment à la longévité de ses couvents, épargnés par le hussitisme et la Réforme et demeurés à l’écart des destructions de l’époque moderne. Elles font apparaître d’emblée de for- tes nuances régionales – l’impossibilité pour les couvents franciscains, dominicains et carmes de Prusse royale d’acquérir des biens immeubles ou rentes foncières en ville jusqu’en 1454, rappelle Rafał Kubicki. La Bohême, Silésie et Moravie exceptées, se positionne à l’autre extrémité de l’échelle, le hussitisme ayant anéanti nombre de couvents et contraint les nouveaux-venus à se passer d’assise foncière. Mais l’espace bohémien – à l’exception partielle des couvents pragois – manque avant tout de vo- lontaires pour dresser un état des lieux détaillé de la situation, tant la question de l’économie mendiante a été délaissée par les chercheurs jusqu’à aujourd’hui. Quant à la Hongrie (Transylvanie incluse), frappée par les destructions ottomanes, elle dispose de fonds médiocres en comparaison de ceux des couvents polonais mais largement identiiés. Beatrix Romhányi comptabilise plus de six cents chartes se rapportant à l’économie des couvents mendiants hongrois pour la période 1251-1550 – celles an- térieures à 1526 étant accessibles à distance sur le site des Archives Nationales de Hongrie. Au terme de ce rapide tour d’horizon, de nombreuses interrogations demeurent sans réponse. Il y a d’abord celle, cruciale, du ratio triangulaire entre les sources (vraisem- blablement) produites par les frères, celles qui ont subsisté et celles qui ont été repé- rés à ce jour. Existe-t-il une chance raisonnable de mettre la main sur un fonds excep- tionnel qui ferait toute la lumière sur l’économie « réelle » d’un ou plusieurs couvents mendiants centre-européens (sinon des comptes quotidiens, du moins de nouveaux cartulaires ou censiers antérieurs au milieu du XVIe siècle) ? Il faudrait par ailleurs dé- terminer à quel point les textes recensés émanent de la volonté des religieux, relé- tant ainsi leurs besoins, leurs attentes et leurs craintes, ou s’ils résultent avant tout d’injonctions extérieures – celles des autorités urbaines ou princières d’une part, celles des dirigeants provinciaux ou généraux d’autre part. À ce stade de l’enquête, la production de documents gestionnaires paraît résulter de la « municipalisation » (pourtant incomplète) des établissements mendiants, plutôt que du durcissement de la législation régulière. Voilà qui nous ramène à la question de la portée des ré- formes religieuses de la in du Moyen Âge – de l’Observance à la Réformation – sur le « vivre mendiant », posée en introduction de ce dossier par Ludovic Viallet. Cela pose également le problème de l’insertion des frères mendiants dans la cité, à la fois instruments, garants et acteurs d’une paix sociale inscrite dans le programme de Sa- lut. Engagés dans la réalisation d’un inventaire détaillé des sources connues sur le sujet, les membres du groupe MARGEC seront bientôt en mesure d’éclairer ces zones d’ombre. Conclusion 139 Marie-Madeleine de ceVins Hereditas Monasteriorum Universytet w Rennes vol. 3, 2013, p. 135–140 Podsumowanie Streszczenie Materiały ze spotkania praskiego ukazują główne aspekty źródeł pisanych dotyczących funkcjonowania gospodarczego klaszto- rów mendykanckich w Europie Środkowej pomiędzy trzecią dekadą XIII w. a szóstą dekadą XVI w. Po pierwsze, okazuje się, że zachowało się tutaj tych źródeł więcej, niż można by przypuszczać – zwłaszcza poczynając od połowy XV w. Po drugie, przed- stawiają one szerokie spektrum zagadnień (donacje, rachunki, akta, testamenty, nekrologi etc.). Po trzecie, większość z nich pochodzi z ziem polskich i związana jest z dominikanami. Po czwarte, znacząca ich część powstała na zlecenie władz miejskich. Planowany program (MARGEC) zapowiada się naprawdę obiecująco. Słowa kluczowe zakony żebracze, mendykanci, augustianie-eremici, dominikanie, franciszkanie, karmelici, gospodarka klasztorów mendykan- tów, dochody klasztorów mendykantów  140 Marie-Madeleine de ceVins Marie-Madeleine de ceVins Hereditas Monasteriorum University of Rennes vol. 3, 2013, p. 135–140 Conclusion Summary The above papers show the main aspects of the textual sources about the material running of the Mendicant friaries in Central Europe between the 1220’s and the 1550’s. First, much more documents did survive in this area than one could expect at irst glance – especially from the mid-ifteenth century onwards. Moreover they belong to a wide variety of texts (endowment char- ters, accounts, records, last wills, obituaries…). Most of them are located in the Polish lands and come from the Dominicans. A large number were produced upon instruction from urban authorities. The planned programme (MARGEC) promises indeed to be fruitful. Keywords Mendicant Orders, friars, Dominicans, Franciscans, Augustinian/Austin Hermits, Carmelites, economy of mendicant convents, material running of mendicant convents.  rozprawy dissertations Patrycja GąsioRowska Hereditas Monasteriorum Instytut Historii PAN w Warszawie vol. 3, 2013, p. 143–154 Zakład PSB w Krakowie Samowole i swawole żołnierzy frejkompanii Franciszka Teodora Denhofa w dobrach klarysek krakowskich pod koniec XVII w. Od jesieni 1691 do wiosny 1694 r. we wsiach Umianowice (paraia Kije) i Włoszczo- wice (paraia Piotrkowice), położonych w dawnym województwie sandomierskim, na północ od Pińczowa, należących do klasztoru klarysek krakowskich, stacjonowali żołnierze regimentu piechoty cudzoziemskiej starosty wiślickiego Franciszka Teodo- ra Denhofa. Zapewne były to oddziały, które przybyły tu na leże zimowe po klęsce wyprawy do Mołdawii, kierowanej przez starego i schorowanego króla Jana III Sobie- skiego1. W pierwszym kwartale 1690 r. regiment ten liczył 250 porcji (co wskazuje na 2–3 kompanie) w kompucie koronnym, a w latach 1692–1693 od 219 do 247 porcji, czyli około 200 żołnierzy2. Z pewnością byli oni podzieleni na mniejsze pododdzia- ły, liczące od kilkunastu do kilkudziesięciu żołnierzy. Nie wiadomo jednak, jaka ich liczba przebywała w dobrach klarysek. Kiedy 1 V 1695 r. regiment Denhofa przejął margrabia de Bethune3, liczył on zaledwie 106 porcji4. Zgodnie z uniwersałami hetmańskimi poszczególne oddziały wojskowe mogły sta- cjonować w dobrach królewskich i duchownych, a sprawujący w nich władzę sta- rostowie niegrodowi, podstarościowie lub dzierżawcy musieli udzielić im pomocy w zakwaterowaniu i aprowizacji5. W oddziałach panowało jednak rozprężenie spo- wodowane zmęczeniem po długotrwałych wojnach i tragiczną sytuacją inansową. 1 Z. wójcik, Jan Sobieski 1629–1696, Warszawa 1983, s. 468–471. 2 Za informacje dotyczące oddziałów piechoty dowodzonych przez F. Denhofa i odnoszące się do ich zaciągu wskazówki bibliograiczne serdecznie dziękuję Panu Profesorowi Mirosławowi Nagielskiemu. 3 Najpewniej chodzi o Ludwika de Bethune, siostrzeńca królowej Marii Kazimiery, syna Franciszka Gasto- na de Bethune i Marii Ludwiki de la Grange d’Arquien, który potem jako kapitan regimentu królewskiego Ludwika XIV wziął udział w wojnie o sukcesję hiszpańską i zginął 13 VIII 1704 r. w bitwie pod Blenheim -Höchstädt, François-Alexandre aubeRt de la chesnaye des bois, badieR, Dictionnaire de la noblesse, contenant les genealogies, l’histoire et la chronologie des families nobles de la France…, t. 3, Paris 1771, s. 120. 4 J. wimmeR, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach 1690–1696, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 9, 1963, 1, s. 272–273. 5 T. sRoGosz, Żołnierz swawolny. Z dziejów obyczajów armii koronnej w XVII wieku, Warszawa 2010, s. 43.  144 Patrycja GąsioRowska Żołnierze prawie nie otrzymywali żołdu6 i po prostu głodowali7. Jak potwierdzają ów- czesne relacje polskie i obce, szeregowi żołnierze w wojsku polskim pod koniec XVII w. byli obdarci i wynędzniali8. Przy niskim morale, rozluźnieniu obyczajów i braku jakiejkolwiek dyscypliny dawali się oni szczególnie we znaki ludności cywilnej, za- równo podczas przemarszów, jak i w czasie dłuższego pobytu w danej miejscowości9. Przepisy wojskowe ustalały surowe kary za występki żołnierzy względem mieszkań- ców (od kary kuny i chłosty, poprzez ucięcie ręki, do kary śmierci). Nie sposób jednak było zapobiec wszelkiego rodzaju rozbojom. Podczas kwaterunku czy przemarszu oddziałów wojskowych powszechne były: bicie i poniżanie chłopów, wymuszanie siłą różnych posług, grabieże, podpalenia i gwałty10. Nie oszczędzano także drobnej szlachty zagrodowej, a nawet dzierżawców majątków. Dowództwo przymykało na to oczy, albo też cicho pozwalało na podobne zachowania, nie chcąc wywoływać otwartego buntu żołnierzy. Umianowice i Włoszczowice należały do najstarszych posiadłości klarysek krakowski- ch11. Z opisu zawartego w inwentarzu majątków klasztornych wynika, że w drugiej połowie XVII w. były to wsie dość zamożne, w każdej z nich znajdował się folwark z dworem, ogrodami, spichlerzami, stajniami, chlewami i oborami12. Ponadto w obu wsiach stały karczmy z wyszynkiem piwa i gorzałki, a w Umianowicach znajdowały się browar, młyn oraz stawy pełne ryb i raków. Wsie zamieszkiwali kmiecie, zagrodni- cy, chałupnicy i komornicy, wykonujący posługi na rzecz klasztoru klarysek i płacący czynsze. Zakonnice dbały o poddanych. Ponieważ, jak zapisano, czasy były ciężkie, zagrodnikom, komornikom i chałupnikom płacono za robociznę oraz z litości dawa- no im dwa lub trzy posiłki dziennie13. W omawianym okresie te i inne wsie klarysek 6 Żołd powinien był wynosić 12 zł na tydzień, był on w rzeczywistości wypłacany ratami co 8 dni (tzw. niemiecki tydzień) w wysokości 6 zł, gdyż resztę potrącano za kwaterunek, mundur, jedzenie itd. Zob. J. wimmeR, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1965, s. 294–295. 7 J. wojtasik, Schyłek wybitnego wodza i spadek wartości bojowej wojska Rzeczypospolitej (1684–1696), [w:] Z. budzyński i in. (red.), Wojny polsko-tureckie w XVII w. Materiały z konferencji naukowej Kamieniec Podolski 11–15 września 2000 r. (Biblioteka Przemyska, 38), Przemyśl 2000, s. 26–27. 8 J. wimmeR, Wojsko polskie, s. 294. 9 K. kościelniak, Wojsko w życiu codziennym społeczeństwa polskiego w pierwszej połowie XVII wieku, [w:] Z. pilaRczyk, M. FRanz (red.), „Od najazdów pogańskich dotąd są państwa Waszej Królewskiej Mości spokoj- ne...”. Studia oiarowane w siedemdziesiątą rocznicę urodzin Profesorowi Karolowi Olejnikowi, Toruń 2008, s. 133–137. 10 T. sRoGosz, Żołnierz swawolny, s. 97. 11 Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 1, nr 57. 12 Archiwum Klarysek Krakowskich (dalej: AK Kraków), sygn. E 45, Inwentarz majętności prowentow wszytkich Conventu Swietego Andrzeja za sławney pamięci Jasnie Wielebnego w Panu Bogu X. Piotra Tylicz- kiego Biskupa Krakowskiego ze zesłania na rewizyię X. Andrzeja Sarnowskiego kanonika krakowskiego a od conventu X. Seweryna Kromera plebana rokickiego i Jakuba Orzeskoviusa sługę konwenckiego za Xieni Anny Rokowskiey w RP 1617 (inwentarz ten był kontynuowany i uzupełniany, głównie przed oddaniem kluczy dóbr w arendę, przez cały wiek XVII; wpisywano także do niego kontrakty dzierżaw). 13 Ibidem, s. 330–344. Samowole i swawole żołnierzy frejkompanii Franciszka Teodora Denhofa... 145 często były ograbiane i niszczone przez oddziały wojskowe przez nie przechodzące lub w nich stacjonujące14. Zapisy w kontraktach arend majątków ziemskich krakow- skiego klasztoru wskazują, że w obliczu tego typu wydarzeń dzierżawcy byli przez zakonnice zobowiązywani do obrony poddanych przed żołnierzami oraz do szaco- wania strat dokonanych przez swawolnych wojaków15. Bogate Umianowice i Włoszczowice nie zostały wybrane jako miejsca kwaterunku wojskowego zupełnie przypadkowo. Starosta wiślicki Franciszek Denhof, który re- zydował wraz z żoną w pobliskim zamku Ossolin16 koło Klimontowa, bardzo dobrze znał te włości i zapewne zabiegał o asygnatę właśnie na nie. Od momentu objęcia starostwa rościł sobie bowiem pretensje do tych wsi, dochodów i powinności z nich, egzekwując je siłą. Od co najmniej 1692 r. zabraniał poddanym klasztornym tamże siać i zbierać zboże oraz inne plony, zabierał im także bydło. Dodatkowo żądał robo- cizny i ospów17, które wyliczył na aż 200 złp18. Ponadto zmuszony do utrzymywania swoich żołnierzy19, zezwalał im kilkakrotnie na rabunek w tych wsiach. Uzbrojeni żoł- nierze, pod pretekstem wybierania ospów, wpadali tam znienacka i celując do ludzi z rusznic, bijąc poddanych berdyszami i obuchami siekier, żądali wydania żywności i inwentarza. Ksienie klasztoru klarysek, Ludwina Zamoyska (1690–1693) i Anna Salo- mea Tyrawska (1693–1706), nie potraiąc skutecznie przeciwdziałać temu bezprawiu, szukały pomocy u różnych osób, prosząc o interwencję m.in. biskupa krakowskiego Jana Małachowskiego, biskupa sufragana Stanisława Szembeka oraz żonę hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego Stanisława Jana Jabłonowskiego, Mariannę z Kazanowskich, osobę powszechnie poważaną ze względu na prowa- dzenie świątobliwego życia20. Niestety zaangażowanie się tych osobistości w spór z Denhofem po stronie zakonnic nie dało żadnego skutku21. Franciszek Denhof nie zaniechał swoich działań w dobrach klarysek, gdyż czuł się całkowicie bezkarny. Na- leżał bowiem do znakomitej i zasłużonej dla Rzeczypospolitej i króla rodziny, skoliga- conej z największymi rodami Rzeczypospolitej. Był synem Teodora Denhofa († 1684) 14 AK Kraków, paczka b.sygn., Wojsko-hiberna (dalej: Wojsko-hiberna), dok. nr 13, 20, 35, 53. 15 AK Kraków, sygn. E 45, Inwentarz majętności, s. 288–289, 353–358. 16 Zamek należał do rodziny Denhofów od lat 70. XVII w., po wykupieniu go od Ossolińskich. Prawdo- podobnie to właśnie F. Denhof wystawił nieopodal niego istniejącą do dziś Kaplicę Betlejemską. Zapew- ne miała ona pełnić funkcję kaplicy grobowej, Z. bania, Zamek w Ossolinie. Jego dzieje i funkcja, [w:] J. L. adamczyk (red.), Przemiany architektury rezydencjonalnej w XV–XVIII wieku na terenie dawnego województwa sandomierskiego: wybrane przykłady. Materiały z sesji naukowej Kielce 18 IX 1999, Kielce 2000, s. 98. 17 Osp, inaczej sep – świadczenie ludności kmiecej na rzecz króla przekazywane w zbożu, najczęściej w owsie, rzadziej pszenicy i życie, którego odbiorcami byli starostowie, zob. A. wyczański, Geneza i rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, [w:] I. leskiewiczowa (red.), Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, t. 2, Warszawa 1964, s. 53. 18 AK Kraków, sygn. A III 36, Akta klarysek, s. 21. 19 J. wimmeR, Wojsko polskie, s. 227. 20 F. jaRoszewicz, Matka świętych Polska..., Kraków 1767, s. 98–101. 21 Wojsko-hiberna, dok. nr 1535.  146 Patrycja GąsioRowska herbu własnego, zwanego także Dzikiem, podskarbiego nadwornego litewskiego, podkomorzego koronnego i starosty wiślickiego, oraz Katarzyny Franciszki von Bes- sen, metresy króla Jana Kazimierza. Jeden z jego braci, kardynał Jan Kazimierz Den- hof, był biskupem Ceseny22, jedna z sióstr, Urszula, wyszła za mąż za kasztelana kra- kowskiego i generała artylerii Marcina Kątskiego23, a druga, Elżbieta – za marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego24. Jako młody człowiek Franciszek służył w wojsku dowodzonym przez hetmana polnego koronnego i wo- jewodę krakowskiego Andrzeja Potockiego25, stojąc na czele frejkompanii piechoty cudzoziemskiej liczącej 100 porcji (około 80 żołnierzy) w kompucie koronnym. Brał udział w elekcji Jana Sobieskiego w roku 1674. Na czele nowego zaciągu, także liczą- cego 100 porcji26, pociągnął w 1683 r., wraz z królem i oboma szwagrami, na wyprawę wiedeńską27, ale nie wiadomo, czy osobiście wziął udział w bitwie pod Wiedniem. W 1689 r. poślubił córkę Andrzeja Potockiego, Katarzynę († 1718)28, która dopiero co owdowiała, po zaledwie kilkumiesięcznym małżeństwie z Ludwikiem Janem Kazimie- rzem Wielopolskim, starostą generalnym krakowskim. W 1689 r. Denhof na zasadzie ius communicativum uzyskał wraz z żoną starostwo wiślickie29. W tym też roku został wybrany na posła na sejm walny z ziemi halickiej30. Następnie zapewne ruszył na cze- le swego oddziału na wyprawę mołdawską 1691 r., a po jej klęsce powrócił do swych sandomierskich dóbr, rozsyłając żołnierzy na leże zimowe po okolicznych wioskach. Jak już wspomniano, żołnierze frejkompanii Denhofa przebywali w wioskach klary- sek dość długo, chociaż z przerwami, ku udręce miejscowej ludności. Żołnierze roz- siedli się w chatach chłopskich, często z własnymi żonami lub kochankami. Biciem i obdzieraniem z odzienia zmuszali kmieci do żywienia ich, kupowania im butów, chust oraz sprawienia dwóch bębnów. Rabowali ludziom odzież, kożuchy i sprzęty domowe, które następnie wozami, na chłopskich podwodach, wywozili do swoich domów, a co droższe do Winiar i Wiślicy. Szczególnie dotkliwe było, zwłaszcza zimą, wybieranie przez żołnierzy drobiu, chleba, zboża, oleju, mięsa, sera, gorzałki, legumin 22 K. piwaRski, Jan Kazimierz Denhof, [w:] Polski słownik biograiczny, t. 5, Kraków 1939–1946, s. 112–113. 23 A. pRzyboś, Marcin Kątski, [w:] ibidem, t. 12, Kraków 1966, s. 316–319. 24 K. matwijowski, W. Roszkowska, Stanisław Herakliusz Lubomirski, [w:] ibidem, t. 18, Kraków 1973, s. 45- –50. 25 A. pRzyboś, Andrzej Potocki, [w:] ibidem, t. 27, Kraków 1983, s. 773–778. 26 J. wimmeR, Wiedeń 1683, Warszawa 1983, s. 228. 27 Akta do dziejów króla Jana III, sprawy roku 1683, a osobliwie wyprawy wiedeńskiej wyjaśniające, wyd. F. kulczycki, Acta Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia, t. 6, Kraków 1883, s. 262. 28 Z tego małżeństwa urodziło się troje dzieci: Andrzej († po 1702), Teodor Antoni (1693–1725) i Tere- sa. Po śmierci F. Denhofa Katarzyna Potocka poślubiła generała wojsk saskich Antoniego de Lamothe, a opiekunami jej małoletnich dzieci zostali Marcin Kątski i Bogusław Ernest Denhof, generał saski. Zob. A. boniecki, Herbarz polski, t. 4, Warszawa 1901, s. 255. 29 S. ciaRa, Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Wrocław i in. 1990, s. 90. 30 Lauda sejmikowe halickie 1575–1695, wyd. A. pRochaska, [w:] Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczy- pospolitej Polskiej z archiwum tzw. bernardyńskiego we Lwowie, t. 24, Lwów 1931, nr 251. Samowole i swawole żołnierzy frejkompanii Franciszka Teodora Denhofa... 147 i siana. Chcąc odzyskać zabrane sprzęty, bydło i konie, chłopi musieli je od nich wy- kupywać31. Zaraz po wyjściu oddziałów z Umianowic i Włoszczowic, na wiosnę 1694 r., administratorzy klasztornych dóbr Andrzej Zachan i Marcin Węgrzynek zabrali się do oszacowania strat. Chłopi obliczali, ile wydali pieniędzy i co zostało im zrabowane. Jak podsumowano, szkody były ogromne, za okres od maja do połowy lipca 1692 r., a także za grudzień 1693 r. wyniosły po 5 tys. złp32. Przy okazji ujawniono inne kryminalne zachowania żołnierzy wobec kobiet oraz ich bluźnierstwa względem religii katolickiej. W Boże Ciało 1692 r. (5 VI) lub w oktawę tego święta (zeznania świadków są w tej kwestii nieprecyzyjne) mocno pijani żołnie- rze urządzili we Włoszczowicach parodię procesji, gdy ludzie akurat wychodzili z ko- ścioła po mszy. Jednego ze swoich kompanów, równie jak oni pijanego i zupełnie na- giego, obnosili po wsi na drągach, biciem zmuszając ludzi do padania przed nim na kolana. Następnie kazali wszystkim całować „cielsko obrzydliwe w miejsca bezecne i plugawe” (in loca pudenda). Kropili przy tym ludzi, jakoby wodą święconą, używając do tego wiązek słomy wyrywanych z dachów, maczanych w kałużach i w gnojowi- cy. Wszystko to odbywało się przy wtórze wyśpiewywanej przez nich prześmiewczej litanii (z wezwaniami „święta Kaśko, święta Baśko, święta Maryno, święta Margosz- ko”) i innych, obscenicznych piosenek. Na koniec jeden z żołnierzy, wdrapawszy się na dach chałupy, zataczając się, z krzyżem ze słomy zrobionym i na kiju osadzonym (który zresztą zrzucił na ziemię), bełkotliwym głosem wygłosił bluźniercze pseudo- kazanie33. Podobnie nie uszanowali żołnierze wielkiego postu (od 11 II do 21 III) 1693 r., kiedy to nie przestrzegali zakazu spożywania mięsa i picia gorzałki z masłem. W Wielki Pią- tek (20 III) grali, tańczyli i bili w bębny, a popiwszy solidnie za zdrowie pana Denhof- fa, zaczęli uganiać się za pannami i mężatkami. Jedne przymusili do nierządu, inne zgwałcili. Jak widać, przewidywana za to przestępstwo kara gardła nie stanowiła ja- kiejkolwiek bariery dla postępków żołnierzy34. Znieważyli także podstarościnę włosz- czowską, panią Konstancję z Gajowa Zdziechowską, berdyszami wyłamując drzwi i wdzierając się do jej komnaty we dworze, wcześniej zaś dotkliwie pobili obuchami jej męża, Jana Zdziechowskiego, i służbę, wywlekając ich siłą na podwórze. Nawet w Boże Narodzenie (a dokładnie 25 XII) tego roku rozochoceni wojacy jeszcze raz zmusili ludzi do bałwochwalstwa i całowania „relikwii”, które zrobili z końskich kości i głowy kobyły. Kazali potem ludziom po chałupach na koniach je wozić i pobierali przy tym opłaty35. 31 Wojsko-hiberna, dok. nr 1535. 32 Ibidem, dok. nr 852. 33 Ibidem, dok. nr 1535. 34 J. muszyński, Niektóre zagadnienia prawne dyscypliny wojskowej w polskim przedrozbiorowym ustawo- dawstwie wojskowym, „Wojskowy Przegląd Prawniczy”, 16, 1961, 4, s. 547. 35 Wojsko-hiberna, dok. nr 1535.  148 Patrycja GąsioRowska Wydarzenia te znalazły swój inał w sądach. Przeciwko Franciszkowi Denhofowi i jego żołnierzom w sądzie grodzkim nowokorczyńskim, przed tamtejszym starostą Stanisławem Łukaszem Opalińskim z Bnina36, wytoczono dwie sprawy. Pierwszą już 27 I 1694 r. z oskarżenia Jana Chrostowskiego, podstarościego z Maszkowa, admi- nistratora Włoszczowic i Umianowic oraz mandatariusza klasztoru, o znieważenie i próbę pobicia (żołnierze zwyzywali go, wystrzelili do niego z rusznicy, a potem pró- bowali wyzwać na pojedynek), a wraz z kmieciami: Adamem Ogorzałką i Mikołajem Kaprizą z Umianowic oraz Wojciechem Zagrodką z Włoszowic, w imieniu klarysek, o bezprawne, siłą wybieranie przez żołnierzy starosty wiślickiego, za przyzwoleniem dzierżawcy starostwa wiślickiego Adama Michalczewskiego, ospu i korcowego37. Szczególnie w całych zajściach odznaczyli się: dragon Piotrowski38, Porębski, Solecki i Jan Wiślicki. Ponieważ klasztor zapłacił już do starostwa wiślickiego 200 złp ospu w szelągach (boratynkach) w dwóch sakiewkach, do momentu rozpatrzenia sprawy pieniądze te miały znaleźć się w sekwestrze u pana Piotra Nietupskiego. Termin roz- prawy wyznaczono na 28 grudnia tego roku; sprawę połączono następnie z drugą, wytoczoną przez klasztor, o której poniżej. Niestety nie wiadomo, jak zakończył się proces dotyczący osobistej skargi podstarościego Jana Chrostowskiego. Drugą sprawę – o potwierdzenie prawa własności Włoszczowic i Umianowic, przeciw- ko bezprawnemu pobieraniu świadczeń oraz o odszkodowania za straty materialne i dręczenie poddanych – na podstawie sporządzonego regestru szkód, wraz z opisem wszystkich przestępstw, także tych przeciw religii i dobrym obyczajom, 12 X 1694 r. wytoczył klasztor klarysek, przez reprezentujące go zakonnice ksienię Tyrawską i wikarię Katarzynę Joannę Czaplińską39. Tak późne rozpoczęcie procesu sądowego z oskarżenia klasztoru być może było spowodowane rozległością szkód materialnych i koniecznością skrupulatnego zebrania dowodów przeciwko winowajcom. W akcie oskarżenia zeznania złożyli naoczni świadkowie tych wszystkich wydarzeń: Jan Tym (administrator wsi w roku 1692), Kazimierz Komorek (mieszczanin pińczowski i aren- darz browaru włoszczowskiego) oraz Jan Poleski, a także mieszkający w sąsiednich wsiach: Paweł Błoński, Stanisław Błoński, Mikołaj Błonnicki, Jan Ćwikła, Jan Cieczyrt i Tomasz Cierwot z Czechowa oraz Wojciech Potrzebczyk (karczmarz w Kijach)40. W dokumencie oskarżenia wymieniono wszystkich winowajców. Jako najbardziej aktywnych, a zatem zapewne prowodyrów zajść, wskazano dowodzącego tymże pododdziałem, nazwanego chorążym wiślickim41 Józefa Bednarskiego i znanego już 36 Ibidem, dok. nr 35. Akta grodzkie i ziemskie nowokorczyńskie spłonęły w pożarze miasta w 1702 r. 37 Ibidem, dok. nr 1535 (e). Korzec – miara ciał sypkich, w Małopolsce wynosił ok. 43 litry. 38 Przy regimentach piechoty służyli dragoni, pełniący zadania aprowizacyjne i komunikacyjne. Zob. J. wimmeR, Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978, s. 268–270. 39 Wojsko-hiberna, dok. nr 852. 40 Ibidem, nr 1535. 41 Oicjalnie nie istniały wówczas jeszcze urzędy ziemskie wiślickie, zob. Urzędnicy województwa sando- mierskiego XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. chłapowski, A. Falniowska-GRadowska, Kórnik 1993, s. 25. Samowole i swawole żołnierzy frejkompanii Franciszka Teodora Denhofa... 149 dragona Piotrowskiego. Poza nimi oskarżeni byli także: wspomniani już Porębski, So- lecki i Wiślicki oraz Pawłowski, Mikołaj Jamulski, Krzysztof Woźny, poddany klasztoru z Winiar zwany Marcinem, Kotwilski, Wojciech Kardaszyński, Jan Sierant, Jakub Do- bosz, Szymon Dragan, Augustyn Siroński, Wierzbicki i inni. Musieli oni rzeczywiście długo przebywać we wsiach i porządnie dać się we znaki ich mieszkańcom, skoro ci tak dobrze zapamiętali nazwiska swoich ciemiężycieli. Co ciekawe, większość tych żołnierzy pochodziła z warstwy ubogiego mieszczaństwa lub ludzi zamieszkujących przedmieścia (w akcie oskarżenia występują z predykatem honesti). Szeregowi żoł- nierze i podoicerowie piechoty zaciągu polskiego i cudzoziemskiego rekrutowali się często z plebejuszy, jedynie kadra oicerska wywodziła się ze szlachty, chociaż nie było to regułą, gdyż zdarzali się oicerowie mieszczanie42. Pod koniec XVII w. w regi- mentach piechoty zaciągu cudzoziemskiego w Koronie przeważnie służyli żołnierze narodowości polskiej i czasami tylko oicerowie byli cudzoziemcami43. Poświadczają to nazwiska wyżej wymienionych. Nie sposób niestety odpowiedzieć na pytanie, ja- kiego wyznania byli oskarżeni. Parodiowanie przez nich obrzędów katolickich mo- głoby świadczyć, że byli ewangelikami, jednakże wpływ alkoholu i presja grupy także mogły skutkować różnymi niekontrolowanymi zachowaniami44. Osobne oskarżenie do sądu grodzkiego chęcińskiego 18 V 1694 r. złożyli: o ciężkie pobicie, najście domu i znieważenie żony obraźliwymi słowami – podstarości włosz- czowski Jan Zdziechowski; o gonienie i dotkliwe pobicie – jego sługa Marcin Woź- niak; oraz o bicie, obdzieranie z ubrań, kradzieże i inne niegodziwości, w tym gwałty na mężatkach – kmiecie z Włoszczowic: Paweł Woźniaczek, świadczący również w po- zwie podstarościego Chrostowskiego Wojciech Zagrodka wraz z żoną Anną, Tomasz i Marianna Zagrzewowie, Paweł i Jadwiga Januszowie i ich służący Maciej Cieślik, a także Marianna, służąca administratora Marcina Węgrzynka. Możliwe, że to wła- śnie te oskarżające kobiety zostały zgwałcone lub przymuszone do nierządu. Oskar- żenie skierowano przeciwko Denhofowi, jako zwierzchnikowi wojskowemu, i jego czterem żołnierzom: Wierzbickiemu, Lechowskiemu, kucharzowi Marcinkowskiemu i chorążemu Józefowi Bednarskiemu (Lechowski i Marcinkowski pojawili się pierwszy raz w całej sprawie, ale widać byli oni jednymi z najbardziej winnych). Po rozpatrzeniu skargi, decyzją starosty chęcińskiego Stefana Bidzińskiego, wymienieni czterej żoł- nierze mieli zostać aresztowani. Publiczne ogłoszenie tej decyzji nastąpiło w murach zamku Ossolin. Wyrok został też 24 maja oblatowany w aktach grodzkich sandomier- skich. Dnia 17 lipca, na kolejnej sesji sądu grodzkiego chęcińskiego, odbywającej się pod przewodnictwem Marcina Kotarskiego, podstarościego chęcińskiego i sędziego w sprawach o przestępstwa urzędnicze, został wydany wyrok na Denhofa, którego skazano na wieczną banicję, czterech jego żołnierzy zaś skazano na infamię i śmierć poprzez ścięcie, czyli tzw. kary zwykłe45. Publicznego ogłoszenia wyroku dokonał 42 J. wimmeR, Historia piechoty polskiej, s. 276–277. 43 Ibidem, s. 275–276. 44 T. sRoGosz, Żołnierz swawolny, s. 129–130. 45 M. mikołajczyk, Przestępstwo i kara w prawie miast Polski Południowej XVI–XVIII wieku, Katowice 1998, s. 196.  150 Patrycja GąsioRowska woźny sądowy Krzysztof Hałaczyński46. Także i ten wyrok oblatowano w grodzie san- domierskim47. Nie wiadomo, czy żołnierzy udało się uwięzić i czy wykonano na nich wyrok. Faktem pozostaje, że już dwie zbrodnie, gwałty i najście domu szlacheckie- go, zasługiwały na najwyższy wymiar kary48. Wydaje się jednak, że egzekucja mogła dojść do skutku, gdyż sprawy toczone dalej z oskarżenia klasztoru nie dotyczyły już bluźnierstw i naigrawania się z obrzędów katolickich, których żołnierze ewidentnie się dopuścili, a które jako najcięższe przestępstwa przeciwko religii także podlegały karze śmierci49. W przeciwnym razie oskarżenie to na pewno byłoby nadal podnoszo- ne. Starostę Denhofa ukarano zwyczajową kondemnatą50, ale wobec powagi oskar- żeń wystarczyło to, aby jego oddział przejął margrabia de Bethune. Wydanie wyroku na Denhofa i jego żołnierzy nie zakończyło sprawy z oskarżenia klasztoru klarysek w sądzie starościńskim nowokorczyńskim. Toczyła się ona dłużej. Możliwe, że powodem opieszałości sądu była sympatia starosty Opalińskiego do Denhofa, dawnego towarzysza wojskowego z czasów wyprawy wiedeńskiej; takie sytuacje były powszechne wobec faktu służby wojskowej starostów51. Przedmiotem sporu stały się już tylko sprawy inansowe i kwestia zadośćuczynienia. W każdym ra- zie klaryski znów musiały udowodnić swoje prawo własności do Umianowic i Włosz- czowic. W 1695 r. ekonom dóbr klasztoru, ks. Stefan Grabania, osobiście przedstawiał na sesji sądu w Nowym Mieście Korczynie oryginały królewskich potwierdzeń dóbr ziemskich krakowskich zakonnic wystawionych przez królów: Władysława Jagiełłę (1431), Kazimierza Jagiellończyka (1456), Zygmunta I (1546), Jana Kazimierza (1649), Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669) i Jana III Sobieskiego (1676)52. Zapewne wyrok w tym sporze, mimo przedstawienia przez klasztor tak mocnych do- wodów, wówczas nie zapadł, skoro sprawa z oskarżenia klarysek znalazła się w sądzie asesorskim. Był to sąd właściwy do rozstrzygania sporów między starostwami a klasz- torami o daniny ze wsi stanowiących uposażenie tych ostatnich53. Sprawę rozpatry- 46 Wojsko-hiberna, dok. nr 892. 47 Akta grodzkie sandomierskie w większości nie zachowały się. 48 Prawa, konstytucje i przywileje Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego..., [w:] Volumina le- gum, t. 2, Petersburg 1859, s. 71. 49 R. łaszewski, Przestępstwa przeciwko religii i dobrym obyczajom w prawie wiejskim Rzeczypospolitej szla- checkiej, [w:] E. boRkowska-baGieńska, H. olszewski (red.), Historia prawa – historia kultury. Liber memoralis Vitoldo Maisel dedicatus, Poznań 1994, s. 187; M. mikołajczyk, Przestępstwa przeciwko religii i Kościołowi w prawie miast polskich XVI–XVIII wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 52, 2000, 1–2, s. 228–229. 50 W drugiej połowie XVII w. oskarżenia wobec dowódców wojskowych zwykle kończyły się karą kon- demnaty, zob. M. waGneR, Prawa i obowiązki oicerów armii koronnej w drugiej połowie XVII wieku: ze studiów nad rozwojem prawa wojskowego w dawnej Rzeczypospolitej, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 36, 1994, s. 47. 51 K. łopatecki, Cywilna jurysdykcja wobec wojskowych w Koronie na przełomie XVI i XVII stulecia, „Miscella- nea Historico-Iuridica”, 5, Białystok 2007, s. 48. 52 Wojsko-hiberna, dok. nr 866. 53 M. woźniakowa, Sąd asesorski koronny 1537–1795, jego organizacja, funkcjonowanie i rola w dziejach prawa chełmińskiego i magdeburskiego w Polsce, Warszawa 1990, s. 119. Samowole i swawole żołnierzy frejkompanii Franciszka Teodora Denhofa... 151 wano 4 XI 1695 r., podczas sesji sądu w Warszawie odbywającej się pod przewod- nictwem kanclerza i biskupa przemyskiego Jerzego Albrechta Denhofa54. Starosta wiślicki mógł mieć nadzieję na korzystne dla siebie rozstrzygnięcie sporu, gdyż na czele sądu stał jego krewny (brat stryjeczny w trzecim stopniu)55. Jednakże właśnie to pokrewieństwo mogło spowodować, że sprawę odesłano, zapewne do sądu relacyj- nego, albo z własnej inicjatywy asesorii, albo na wniosek klarysek. Faktem pozostaje, że spór nie został jeszcze wówczas zakończony. Jak informuje kronika klasztoru klarysek, doczekał się on rozwiązania dopiero na sej- mie, przed królem Janem III Sobieskim56. Ta lakoniczna informacja nie pozwala precy- zyjnie ustalić, kiedy i gdzie tak naprawdę zakończono spór. Problem polega bowiem na tym, że ostatni sejm, który zawiązał się za życia Sobieskiego, obradował w War- szawie od 12 I do 24 III 1695 r., a zatem przed złożeniem sprawy w sądzie asesorskim, następny zaś sejm był sejmem konwokacyjnym, czyli obradował już po śmierci króla, w dniach 29 VIII–28 IX 1696 r.57 Możliwe są zatem trzy interpretacje kronikarskiego zapisu: 1) klaryski wniosły sprawę przed sąd sejmowy jeszcze w 1695 r. – tyle że wów- czas niepotrzebne byłoby zakładanie później sprawy w asesorii, gdyż od wyroku sądu sejmowego nie było odwołania; 2) sąd asesorski sam dokonał remisji sprawy, czyli przekazał ją sądowi relacyjnemu, który wyrokował pod przewodnictwem króla i był ostatnią instancją – wówczas zapis w kronice klasztornej byłby nie do końca praw- dziwy, jeżeli chodzi o rodzaj sądu; 3) sprawę przedstawiono rzeczywiście na sądzie sejmowym, ale już po śmierci Sobieskiego, może za panowania jego następcy, Augu- sta II Sasa – wtedy również nieco błędny byłby zapis kronikarski dotyczący osoby mo- narchy. Zarówno sąd relacyjny58, jak i sąd sejmowy59 były właściwymi instancjami do ostatecznego rozstrzygnięcia tej sprawy. Podczas procesu, w którymkolwiek z tych sądów, prokurator krakowskich zakonnic dodatkowo przedstawił dekret Trybunału Koronnego w Lublinie z roku 1690, uwalniający klasztor od ospów i robocizn60. Gdziekolwiek zapadł wyrok, był on prawomocny i nieodwołalny. Klaryskom przyzna- no odszkodowanie za straty materialne spowodowane przez żołnierzy Denhofa oraz za świadczenia bezprawnie zagarnięte przez starostę wiślickiego. Egzekucję wyroku skomplikowała jednak śmierć głównego adwersarza klasztoru. Nie jest znana dokład- 54 AK Kraków, sygn. E 48, Summarium documentorum Archivi Conventus Monialium Ordinis Sancti Franci- sci regulae Sanctae Clarae apud Ecclesiae Sancti Andreae Cracoviensis (spisany w 1784 r. za ksieni Ewy Cho- mentowskiej, która poleciła uporządkować archiwum klasztorne), szulada nr 2, lit. R, dok. nr 13 (obecnie zaginiony). 55 Genealogia: tablice, oprac. W. dwoRzaczek, Warszawa 1959, tabl. 149. 56 AK Kraków, sygn. A III 36, Akta klarysek, s. 21–23. 57 Chronologia sejmów polskich, oprac. W. konopczyński, (Archiwum Komisji Historycznej PAU, Seria 2, t. 4 (16)), Kraków 1948, nr 3, s. 158–159. 58 M. woźniakowa, Sąd asesorski koronny 1537–1795, s. 179–192. 59 Z. szcząska, Sąd sejmowy w Polsce od końca XVI do końca XVIII wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 20, 1968, 1, s. 104. 60 Wojsko-hiberna, dok. nr 852.  152 Patrycja GąsioRowska na data śmierci Franciszka Denhofa, zmarł on z pewnością po 4 XI 1695 r., a przed wrześniem 1699 r. W tym ostatnim roku, 6 września, Katarzyna z Potockich Denhof- fowa zeznała w grodzie krakowskim, że za szkody poczynione przez żołnierzy jej nieżyjącego męża zobowiązuje się wypłacić klaryskom, na uroczystość Trzech Króli 1700 r., zadośćuczynienie w wysokości tysiąca złp61. Czy była to cała suma zasądzona na rzecz klasztoru, czy tylko jakaś rata, niestety nie wiadomo, gdyż nieznana jest do- kładna treść wyroku. Najpewniej z powodu śmierci starosty wiślickiego klaryski nie mogły doprosić się rekompensaty od jego żony, dlatego też od ogłoszenia wyroku do pierwszej informacji o podjęciu przez wdowę po Denhoie jakichś działań w tej sprawie minęły trzy-cztery lata. Z pewnością wspomniana suma nie powetowała strat klasztoru. Nie wiadomo również, czy zasądzona kwota rzeczywiście wpłynęła do kasy klasztornej, gdyż nie zachowały się księgi rachunkowe z tego okresu. Sprawa prawdopodobnie została jednak zakończona po myśli klarysek, gdyż brak w źródłach klasztornych informacji o jej kontynuowaniu. Opisywane powyżej wydarzenia nie były niczym niezwykłym ani w armii polskiej, ani w wojskach cudzoziemskich w XVII w. Swawole rozpasanych, pijanych oraz źle opłacanych żołdaków i wynikłe z tego cierpienia izyczne i moralne ludności cywil- nej były powszechne w całej Europie62. Do podobnych sytuacji w dobrach klarysek krakowskich dochodziło jeszcze wielokrotnie, zwłaszcza w okresie wojny północnej, ale i po jej zakończeniu. Zakonnice znów występowały więc na drogę sądową w celu powetowania sobie strat63. Zachowane materiały źródłowe nie przynoszą jednak in- formacji, że ich oskarżenia dotyczyły także obrazy religii katolickiej przez żołnierzy. 61 Ibidem, dok. nr 1581. 62 T. sRoGosz, Żołnierz swawolny, s. 231. 63 AK Kraków, paczka b.sygn., Wojsko-hiberna, np. dok. nr 11, 70, 76. Samowole i swawole żołnierzy frejkompanii Franciszka Teodora Denhofa... 153 Patrycja Gąsiorowska Hereditas Monasteriorum Instytut Historii PAN w Warszawie vol. 3, 2013, p. 143–154 Zakład PSB w Krakowie Samowole i swawole żołnierzy frejkompanii Franciszka Teodora Denhofa w dobrach klarysek krakowskich pod koniec XVII w. Streszczenie W latach 90. XVII w. w dwóch wsiach należących do klasztoru krakowskich klarysek, Umianowicach i Włoszczowicach, poło- żonych w Sandomierskiem, stacjonowali, na tzw. leżach zimowych, żołnierze regimentu piechoty cudzoziemskiej, należącego do starosty wiślickiego Franciszka Teodora Denhofa. Rościł on sobie prawa do tychże wsi i dochodów z nich. Dlatego też, za jego przyzwoleniem, żołnierze żądali świadczeń w zbożu i pieniądzach, a oprócz tego bezlitośnie grabili i maltretowali izycznie poddanych klasztornych. Dodatkowo dopuścili się tam gwałtów na kobietach i przemocą naszli dom szlachecki, nie zważając, że za te przestępstwa przewidywana jest kara śmierci. Pijani wojacy drwili także z religii katolickiej, parodiując obrzędy religijne związane z uroczystością Bożego Ciała, wielkim postem czy świętami Bożego Narodzenia. Opisywane wydarzenia znalazły swój inał w różnych sądach z oskarżenia klarysek, szlachty i kmieci z tychże wsi. Najbardziej winni zostali ukarani infamią i karą ścięcia, ale nie wiadomo, czy wyrok wykonano. Starostę Denhofa ukarano kondemnatą. Został także zobowiązany do wypłaty klasztorowi klarysek odszkodowania za wyrządzone szkody. Straty zrekompensowała zakonnicom kilka lat później wdowa po Denhoie, Katarzyna Potocka. Słowa kluczowe klaryski, Kraków, Umianowice, Włoszczowice, Franciszek Teodor Denhof, frejkompania, żołnierze, przestępstwa, sąd grodzki, sąd asesorski, sąd sejmowy, kara śmierci, infamia, banicja, rekompensata  154 Patrycja GąsioRowska Patrycja Gąsiorowska Hereditas Monasteriorum Institute of History, Polish Academy of Sciences in Cracow vol. 3, 2013, p. 143–154 Polish Biographical Dictionary Institute Acts of lawlessness among the soldiers of Franciszek Teodor Denhof’s free company (frejkompania) in the estates belonging to the Cracow-based sisters of Saint Claire at the end of the 17th century Summary In the 1690’s, in Umianowice and Wołoszczowice –two villages owned by the convent of the Cracow sisters of Saint Claire, located in the Sandomierz voivodeship– soldiers from the foreign infantry regiment, belonging to the Wiślica starosta Fran- ciszek Teodor Denhof, were stationing at the so-called winter quarters. The starosta had claimed the right to those villages as well as the revenue they generated. Hence, with his consent, the soldiers demanded payments in grain or money, and apart from that mercilessly pillaged and physically abused the subjects of the convent. In addition, they would rape women, and they forced an entry to a noble house, disregarding the fact that these felonies were punishable by death. Also, drunk soldiers sneered at the Catholic religion, mocking the ceremonies connected with the celebration of Corpus Christi. These events ended up in court, when the nuns, the nobility, and the peasants from the plundered villages sued the violators. The ones charged with the heaviest crimes were condemned to infamy and beheading, but it remains unknown whether the sentence was ever carried out. Starosta Denhof was punished by kondemnata (a sentence in absentia). He was also obliged to pay compensation for all the damage caused. The losses were made up for a few years later by Denhof’s widow, Katarzyna Potocka. Keywords Poor Clares, Cracow, Umianowice, Włoszczowice, Franciszek Teodor Denhof, company of volunteers, soldiers, crime, castle court (court of the irst instance in former Poland), assessor court, Sejm court, death penalty, infamy, banishment, recompense Marcin Jewdokimow Hereditas Monasteriorum Wydział Nauk Humanistycznych vol. 3, 2013, s. 155–182 Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Barbara Markowska Instytut Socjologii, Collegium Civitas w Warszawie Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej* Wprowadzenie W lipcu 2013 r. przeprowadzono trzydniowe badania terenowe dotyczące miejsca klasztoru cystersów w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej1. Koncepcja badania została przedstawiona w artykule pt. Study of the heritage of dissolved monasteries in local collective memories2. Przypomnijmy pokrótce jej najważniejsze założenia. Dzie- dzictwo skasowanych klasztorów jest zagadnieniem wielowymiarowym – dotyczy zarówno warstwy materialnej klasztoru (klasztor jako budynek) oraz ruchomości na- leżących do opactwa przed kasatą, jak i warstwy symbolicznej, m.in. społecznego znaczenia opactwa, jego związku z procesami kulturowymi, społecznymi i ekono- micznymi. W ujęciu społecznym i kulturowym kasata jest nie tyle likwidacją komplek- su klasztornego, ile procesem transformacji jego znaczeń i funkcji. Klasztor (budynek) po kasacie przyjmuje zazwyczaj nowe funkcje (np. budynku szkoły lub magazynu), co związane jest również ze zmianą jego znaczenia. Ze względu na przedkasacyjne znaczenie opactwa dla lokalnych sieci relacji (przed kasatą opactwa miały bardzo sil- * Praca naukowa inansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientiic work inanced by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 Badania były realizowane przez zespół V w składzie: dr Marcin Jewdokimow, dr Barbara Markowska. W jego ramach przeprowadzono siedem indywidualnych wywiadów pogłębionych z lokalnymi, ważnymi ak- torami społecznymi, które zostały zarejestrowane na dyktafonie (wywiady trwały od 45 do 120 min), oraz dwa swobodne wywiady z cystersami z Wąchocka (nierejestrowane, z rozmowy sporządzono notatki). Wy- konano dokumentację wizualną Wąchocka i opactwa oraz zakupiono, zebrano i wypożyczono (w lokalnej bibliotece) publikacje promujące miasto (broszury i ulotki), wydawnictwa poświęcone regionowi oraz pu- blikacje naukowe dotyczące miasta i historii wąchockich cystersów. Przeprowadzono również obserwację uczestniczącą (pobyt w klasztorze, oprowadzenie po klasztorze przez przewodnika, zwiedzanie muzeum cysterskiego, wizyta w kościele oraz w bibliotece klasztornej). Wymienione źródła stanowią podstawę do niniejszych analiz. 2 m. jewdokimow, m. maRkowska, Study of the heritage of dissolved monasteries in local collective memories, “Hereditas Monasteriorum”, 2, 2013, s. 19–34.  156 Marcin Jewdokimow, Barbara MaRkowska ne lokalnie pozycje w wymiarze ekonomicznym, społecznym i kulturowym) należy dokonać ograniczenia zakresu badania owych transformacji. Zdecydowaliśmy się na wybranie koncepcji pamięci zbiorowej jako narzędzia analizy tego dziedzictwa: Na pozostałość skasowanych klasztorów, jak również znaczenie ich nowych wcieleń, proponujemy patrzeć lokalnie, w odniesieniu do ich obecności lub nieobecności w pamięci zbiorowej danej społeczności, w tym znaczenia dla tożsamości lokalnej. Innymi słowy, stawiamy pytanie o to, jakie miejsce zajmuje klasztor i kasata w lokalnej pamięci zbiorowej”3. Badania nad pamięcią zbiorową4 Badania społeczne nad pamięcią zbiorową mają długą tradycję, sięgającą pierwszej połowy XX w., jednak releksja nad społecznym i kulturowym wymiarem pamięci zin- tensyikowała się w latach 80. tego wieku5. Obecnie, jak twierdzi badaczka tej pro- blematyki Aleida Assmann, „zainteresowanie pamięcią wykracza przy tym znacząco poza zwyczajowe ramy koniunkturalne akademickich mód”6. Z jednej strony badania pamięci stały się interdyscyplinarne, gdyż „żadna profesja nie jest w stanie zagwa- rantować wyczerpującego i prawomocnego jego opisu”7. Z drugiej strony taki stan rzeczy – określany nawet mianem memory turn czy memory boom8 – jest związany ze wzrostem znaczenia pamięci w debacie publicznej, w ramach której staje się świa- domie wykorzystywanym elementem odgórnego i oddolnego kształtowania tożsa- mości lokalnych i narodowych oraz instrumentalizowania ich dla celów politycznych. 3 Ibidem, s. 20. 4 W podrozdziale tym powtarzamy w skrócony sposób rozważania z artykułu m. jewdokimow, m. ma- Rkowska, Study of the heritage of dissolved monasteries. W związku z tym zdecydowaliśmy się nie stosować dalej cytowań, choć wyraźnie wskazujemy źródło, w którym znajduje się poszerzona wersja. Taka strategia wynika z dwóch przesłanek. Po pierwsze, aby wyjaśnić i uzasadnić przyjmowaną przez nas perspektywę teoretyczną i wynikające z niej rozstrzygnięcia badawcze. Po drugie, wskazany tekst został opublikowany wyłącznie po angielsku. 5 B. szacka, Czas przeszły, pamięć, mit (Współczesne Społeczeństwo Polskie Wobec Przeszłości, 3) Warsza- wa 2006, s. 16–17. 6 A. assman, Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej, [w:] M. saRyusz-wolska (red.), Pa- mięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka (Horyzonty Nowoczesności, 80), Kraków 2009, s. 107. 7 Ibidem, s. 108. 8 M. sayRusz-wolska, Wprowadzenie, [w:] eadem (red.), Pamięć, s. 7; R. tRaba, Gdzie jesteśmy? Nowe otwar- cie w polskich badaniach pamięci zbiorowej i ich europejski kontekst, „Kultura i Społeczeństwo”, 2011, 4, s. 3–10; K. kończal, J. wawRzyniak, Polskie badania pamięcioznawcze: tradycje, koncepcje, (nie)ciągłości, ibidem, s. 11–63. Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej 157 Pamiętanie stało się ważną – zbiorową i indywidualną – praktyką społeczną. Antze i Lambek zaznaczają, że do pamięci odwołujemy się, gdy chcemy uzdrowić, obarczyć winą, uprawomocnić. Stała się ona istotnym składni- kiem indywidualnych i zbiorowych konstrukcji tożsamości i może posłużyć jako arena zarówno konliktu, jak i iden- tyikacji9. W Polsce wzrost zainteresowania tematyką pamięci i szerzej świadomością historycz- ną Polaków10 jest dostrzegalny od końca lat 90. XX i początku XXI w., kiedy pojawiło się wiele publikacji podejmujących i podsumowujących to zagadnienie11. W połowie XX w. tematykę tę poruszali w swoich pracach tacy klasycy polskiej socjologii, jak Nina Assorodobraj12, Ludwik Krzywicki13 (1978), a wcześniej jeszcze Stefan Czarnow- ski14. Pojęcie pamięci zbiorowej wprowadził do nauk społecznych Maurice Halbwachs15, twierdząc, że pamięć jest zjawiskiem społecznym, gdyż jest konstruowana dzięki społecznym ramom zbiorowego przeżycia (formy dyskursywne, rytuały, sytuacje, in- stytucje symboliczne). O tym, co i jak pamiętamy na poziomie jednostkowym, zawsze decydują: kontekst zbiorowy, czyli proces socjalizacji (pierwotnej i wtórnej), kultura- lizacja czy świadomie prowadzona przez państwo polityka pamięci (muzealnictwo, wystawy historyczne, edukacja). Pojęcie pamięci zbiorowej nie ma jednak na celu wyłącznie wskazania społecznego pochodzenia tego, co i jak się pamięta. Zdaniem Halbwachsa wspominanie odby- wa się zawsze w kontekście i w perspektywie grupy/grup, do której/których należy jednostka. Pamięć zbiorowa rozumiana jest przez Halbwachsa jak durkheimowski fakt społeczny: jest zewnętrzna wobec jednostki oraz „zawdzięcz[a] swoje istnienie imperatywnej i przemożnej sile, przez co narzuc[a] się jednostce, czy ona tego chce, 9 P. antze, M. lambek, Wstęp, [w:] iidem, Tense Past. Cultural Essays in Trauma and Memory, New York-London 1997, s. VII, cyt. za: J. assmann, Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej, [w:] M. saRyusz -wolska (red.), Pamięć, s. 107. 10 A. szpociński (red.), Wobec przeszłości. Pamięć przeszłości jako element kultury współczesnej, Warszawa 2005; idem, Różnorodność odniesień do przeszłości lokalnej, [w:] J. kuRczewska (red.), Oblicza lokalności. Róż- norodność miejsc i czasu, Warszawa 2006, s. 337–348. 11 Literaturę podajemy za: P. T. kwiatkowski, Pamięć zbiorowa społeczeństwa polskiego w okresie transfor- macji (Współczesne Społeczeństwo Polskie Wobec Przeszłości, 2), Warszawa 2008, s. 14: „Znak”, 1995, 5; „Res Publica Nowa”, 2001, 7; „Kultura i Społeczeństwo”, 2001, 3–4; 2003, 3; „Borussia”, 2003, 26, 29, 30; 2006, 37; „Konteksty”, 2003, 1–2, 3–4); M. kula, Krótki raport o użytkowaniu historii, Warszawa 2004; A. szpociń- ski (red.), Wobec przeszłości; B. szacka, Czas przeszły; K. pomian, Historia – nauka wobec pamięci, przeł. H. abRamowicz, Lublin 2006; L. M. nijakowski, Domeny symboliczne. Konlikty narodowe i etniczne w wymiarze symbolicznym, Warszawa 2006. 12 N. assoRodobRaj, Rola historii w narodzinach świadomości narodowej w Afryce Zachodniej, „Studia Socjo- logiczne”, 1967, 1, s. 73–109. 13 L. kRzywicki, Idea a życie, [w:] idem, Wybór pism, Warszawa 1978, s. 817–937. 14 S. czaRnowski, Dawność a teraźniejszość w kulturze, [w:] idem, Dzieła, t. 1, Warszawa 1958, s. 111–121. 15 M. halbwachs, Społeczne ramy pamięci, przeł. i wstęp M. kRól, Warszawa 1969.  158 Marcin Jewdokimow, Barbara MaRkowska czy nie chce”16. Przymus faktu społecznego zdaniem Durkheima „nie daje się odczuć lub jest odczuwalny w niewielkim stopniu17, gdy jednostka podporządkowuje się mu z własnej woli, co tłumaczy, dlaczego jednostki mają tendencję do traktowania treści pamięci zbiorowej jako treści pamięci własnej, oraz wskazuje na grupotwórczą moc tej pamięci. Przyjrzyjmy się warunkom wspominania. Halbwachs wskazuje tu na konkretne wy- darzenia, czynności i przedmioty, które wiążą się z aktywnością różnych grup i stano- wią komponenty pamięci zbiorowej. W swoich tekstach kładzie on nacisk na miejsca pamięci i wydarzenia grupowe. Tak rozumiana pamięć zbiorowa jest konstruowana, przekazywana i podzielana społecznie, a więc nie odnosi się do historycznej „praw- dy” o minionych wydarzeniach, ale stanowi społeczne narzędzie, które może np. in- tegrować wspólnotę poprzez wizję wspólnej przeszłości. Równie dobrze może też, poprzez ich wielość, wytwarzać podziały. Pamięć zbiorowa jest więc dynamiczna i zmienna, a społeczne ramy pamięci służą zarówno pamiętaniu, odtwarzaniu, jak i za- pominaniu przeszłości. Dzięki strukturom społecznym jest możliwe rekonstruowanie przeszłości – jest to przeszłość zbiorowa, narodowa lub lokalna, związana z rytmem trwania danej grupy społecznej. Pamięć zbiorowa jest zjawiskiem szerszym niż trady- cja czy bezpośrednie odniesienie do przeszłości, na którym opiera się praca history- ka. Uwzględnia ona również samo zjawisko recepcji, czyli „niwelującego nawiązania, które odbywa się mimo zerwania – oraz jego rewersu – zapominania i wyparcia”18. Na recepcję składają się zarówno pozytywne, jak i negatywne mechanizmy funkcjono- wania pamięci w wymiarze społecznym, np. mody historyczne wynikające z polityki historycznej, przeoczenia i zrytualizowane schematy interpretacyjne. Zgodnie z opisanymi wcześniej założeniami podmiotem pamięci zbiorowej jest do- wolna zbiorowość, która deiniuje się dzięki wzajemnym interakcjom opartym na zasobach pamięci kulturowej. To opowieści innych tworzą naszą własną historię wpisaną w ogólny dyskurs publiczny, kreujący wizerunek przeszłości. W ten sposób powstaje mapa pamięci danej społeczności (wprowadzająca główne osie narracyjne oraz podział na rzeczy istotne i mniej ważne). Pamięć jednostkowa, reprezentująca pamięć danej grupy („wspólnoty pamięci”), organizuje się wokół koniguracji zdarzeń wyznaczonych zawsze przez jakąś konkretną perspektywę, która może ulec zmianie. W związku z tym należy podkreślić, że pamięć zbiorowa posiada wymiar społeczny i przestrzenny, których połączenie chcemy wyrazić terminem „lokalna pamięć zbio- rowa”. Wprowadzenie tego terminu wynika z naszego zainteresowania badawczego, które wychodzi nie tyle od założonej wspólnoty pamięci – a więc grupy spajanej mocą pamięci, wytwarzającej jej tożsamość zbiorową, w odniesieniu do której chcemy ba- dać znaczenie dziedzictwa klasztorów – ile od samych klasztorów. Badamy klaszto- ry różnych zakonów, które zostały w XIX w. skasowane i które w luźny, nieokreślony 16 É. duRkheim, Zasady metody socjologicznej, tłum. J. szacki (Seria Socjologiczna), Warszawa 2007, s. 28. 17 Ibidem, s. 29. 18 J. assman, Kultura pamięci, [w:] M. saRyusz-wolska (red.), Pamięć, s. 65. Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej 159 jeszcze sposób związane są z grupą zamieszkującą dane terytorium, a może nawet nie tyle całą grupą, ile jakimiś jej elementami. Jak bowiem pokazują nasze wstęp- ne badania, klasztorne wątki mogą mieć lokalnie znaczenie zarówno kluczowe, jak i marginalne19. Co więcej, klasztorna przeszłość może być obecnie wykorzystywana w kontekście lokalnym w różnych celach. Poza tożsamościowym, a więc budowania tożsamości społeczności lokalnej, i duchowym można wskazać również cele ekono- miczny i turystyczny, czyli podkreślanie przeszłości klasztornej w celu zwiększenia liczby turystów odwiedzających miejscowość, a tym samym zapewnienia wzrostu zasobności miejscowości (np. Wąchock). Proponowany przez nas proces badawczy wychodzi więc od materii i miejsca (klasztor i jego geograiczna lokalizacja), a nie od społeczności lokalnej, która może być określona dopiero przez dane dziedzictwo (kto i jak pamięta?) i zinstytucjonalizowanie pamiętanie o nim (kto i jak odnosi się do materialnego i niematerialnego dziedzictwa klasztorów?). Określenie tego wekto- ra jest ważne, ponieważ wskazuje, że to, co badamy, to nieznane miejsce klasztorów w lokalnej pamięci zbiorowej, a tym samym dystansujemy się w punkcie wyjścia od założenia ich ważności dla danej społeczności. Joanna Kurczewska, dyskutując problematykę lokalnego społeczeństwa obywatel- skiego20, pojęcia bliskiego społeczności lokalnej, wskazuje na dwie ramy teoretyczne: temporalną i przestrzenną21, w których pojęcie to można rozpatrywać. Rama tempo- ralna ###zogniskowana jest na problemie odtwarzania tradycji (czy dziedzictwa) w okre- ślonej przestrzeni społecznej, druga – na problemie dzielenia przestrzeni materialnej i społecznej (na przestrzeń własną i na otoczenie) i zawłaszczania ich22. W ujęciu temporalnym to przeszłość staje się budulcem społeczności lokalnej, którą można porównać do wspólnoty, a więc znaczenie przeszłości dla wspólnoty jest dei- nicyjnie założone. Z kolei w ujęciu przestrzennym chodzi o wskazanie granic „odręb- ności instytucjonalne i aksjologicznej tego społeczeństwa, wyrażonej przestrzen- nie wobec otoczenia społecznego” (podkreślenia w oryginale)23, a więc wskazanie, „gdzie, a właściwie między czym, ulokowane są zjawiska i procesy składające się na lokalne społeczeństwo obywatelskie”24. 19 M. jewdokimow, B. maRkowska, Dziedzictwo kulturowe klasztorów w perspektywie społecznej: materialne i symboliczne znaczenie wybranych klasztorów zakonnych dla społeczności lokalnych. Założenia projektu oraz sprawozdanie z badań terenowych w Wierzbniku w dniach 24–25 IX 2012 r., “Hereditas Monasteriorum”, 1, 2012, s. 418–422. 20 Kurczewska deiniuje je jako „złożone struktury dobrowolnego współdziałania indywidualnych ak- torów i zbiorowych instytucji, osadzone w konkretnej przestrzeni materialnej i społecznej, i występujące w określonym momencie czasowym”, J. kuRczewska, Lokalne społeczeństwo obywatelskie (dwie możliwości interpretacyjne), [w:] B. jałowiecki, K. Z. sowa, p. dudkiewicz (red.), Społeczności lokalne. Teraźniejszość i przy- szłość (Rozwój Regionalny, Rozwój Lokalny, Samorząd Terytorialny, 20), Warszawa 2006, s. 12. 21 Ibidem, s. 13. 22 Ibidem. 23 Ibidem, s. 14. 24 Ibidem.  160 Marcin Jewdokimow, Barbara MaRkowska Zabieg terytorializacji pamięci zbiorowej (lokalna pamięć zbiorowa), mający swoje uzasadnienie w koncepcji Halbwachsa, związany jest oczywiście z tą drugą ramą. Podmiotem pamięci czy zapominania jest społeczność lokalna, w odniesieniu do której badamy sposób funkcjonowania dziedzictwa klasztorów. Zakładamy, że różne społeczności lokalne w różny sposób odnoszą się do przeszłości i w sekularyzują- cym się społeczeństwie kulturotwórcza rola klasztorów nie może zostać przyjęta jako oczywista. Zwłaszcza że chodzi nam o klasztory, których trwanie i wpływ na lokalną społeczność uległy gwałtownemu przerwaniu (kasata). Przestrzenne deiniowanie społeczności lokalnej ma swoje przyczyny także w szerszych procesach społecznych, takich jak migracje czy globalizacja, a szerzej – procesy charakterystyczne dla czasów późnej nowoczesności, takie jak indywidualizacja25 czy wzrost releksyjności. Procesy migracyjne skutkują zerwaniem transmisji pamięci komunikacyjnej w odniesieniu do danego miejsca. Można założyć, że dla przedstawicieli i przedstawicielek różnych fal migracyjnych dane lokalnie miejsce będzie miało inne znaczenia; sam klasztor bę- dzie znaczył co innego, a pamięć o kasacie nie zostanie nawet ujawniona. Z kolei wymienione wyżej procesy późnej nowoczesności mogą skutkować wzrostem zna- czenia przeszłości i wykorzystywaniem jej do tworzenia indywidualnych czy wspól- notowych lokalnych narracji o różnych funkcjach (tożsamościowe, ekonomiczne itd.), jak również do wytwarzania granic społeczności lokalnych, np. poprzez wskazanie na związanie danej społeczności z danym terytorium czy symbolem tego terytorium. Pytania, czy dziedzictwo klasztorów konsoliduje społeczność lokalną, czy inspiruje jedynie nielicznych mieszkańców, czy też pozostaje prawie całkowicie zapomniane lub przedeiniowane jako atrakcja turystyczna, pozostają pytaniami otwartymi, na które będziemy szukali odpowiedzi. Wprowadzona problematyka pamięci zbiorowej pozwala wyeksplikować problem dziedzictwa kulturowego po skasowanych klasztorach jako problem miejsca tego dziedzictwa w lokalnych pamięciach zbiorowych. Ze względu na odległość historycz- ną samo wydarzenie funkcjonujące pod nazwą kasata klasztoru traktujemy czysto „metaforycznie” w zależności od tego, jakie znaczenie przypisują mu rozmówcy (roz- mawiamy również z osobami, które nie wiedzą nic o kasacie jako o fakcie historycz- nym). Kasata bywa lokalnie nie tylko nieznanym słowem, ale również nierozpozna- nym przez rozmówców faktem, dlatego bardziej skupiamy się na roli, jaką obecnie w życiu społecznym danej miejscowości odgrywają pamięć o funkcjonowaniu kom- pleksu klasztoru, a także obecność pozostałości materialnych lub niematerialnych (praktyki społeczne, np. pielgrzymki, instytucje, np. szkoły, szpitale, układ geograicz- no-przestrzenny). W ujęciu pamięci zbiorowej samą kasatę można konceptualizować nie tyle jako wy- darzenie, ile jako proces, który rozpoczyna się w momencie oicjalnej kasaty, ale jego zakończenie, które polegałoby na faktycznym wymazaniu klasztoru z lokalnych pa- mięci zbiorowych, jest odłożone w czasie. Wydarzenie kasaty inicjuje więc proces za- 25 Indywidualizm strukturalny czy instytucjonalny, U. beck., E. beck-GeRnsheim, Individualization. Institu- tionalized Individualism and its Social and Political Consequences, London-New Delhi 2003. Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej 161 pominania, a nie inalizuje go; jest początkiem zacierania znaczenia. Ślady po kasacie pozostają w wymiarach materialnych (architektonicznym, infrastrukturalnym – układ ulic, izyczna obecność klasztoru czy jego szczątków) i symbolicznym pamięci zbioro- wej. W wymiarze symbolicznym ślady te mogą dalej pracować czy działać, być odna- wiane przez amatorów historii czy wplecione w lokalną politykę historyczną. Bada- nia lokalnych pamięci zbiorowych są, z jednej strony, badaniem skuteczności kasacji, z drugiej, śledzeniem czy poszukiwaniem ich dziedzictwa w wymiarach materialnym i niematerialnym. Taka perspektywa badawcza wymaga badania zarówno materialnych pozostałości klasztoru, jak i niematerialnych praktyk z nim związanych, które odnoszą się do pro- cesów pamiętania wytwarzanych i re-produkowanych lokalnie przez podmiot zbio- rowy (w tym przypadku społeczność lokalną) w formie koniguracji znaczeń. Koniguracja ta może być oparta na faktach i przekazach historycznych, ale nie musi się do nich sprowadzać: w skład tak pojętej narracji historycznej wchodzą również tak zwane legendy, mity założycielskie – opowieści o mocno symbolicznej strukturze, przekazywane z pokolenia na pokolenie ze względu na swoją grupotwórczą moc26. Warto podkreślić, że we wskazanym artykule deiniujemy pamięć zbiorową jako aktualnie przeżywaną narrację odnoszącą się do szeroko pojętej przeszłości, na której kształt mają wpływ czynniki polityczne, ekonomiczne, demograiczne czy właśnie historyczne27. Tak pojęta pamięć zbiorowa „funkcjonuje i jest wytwarzana (rekonstruowana) w celu podtrzymania lub wytworzenia tożsamości kulturowej”28. W związku z tym możemy wskazać następujące cele badania. Po pierwsze, dokona- nie analizy miejsca (i treści) dziedzictwa klasztoru w lokalnej pamięci zbiorowej. Po drugie, określenie czynników, które mogły wpłynąć na wytworzenie takiej, a nie innej narracji (lub wiązek narracji) o klasztorze. Po trzecie, postawienie i sprawdzenie hi- potez dotyczących konstrukcji i funkcji spełnianych przez dominujące obecnie typy narracji na opisany powyżej temat29. Klasztor w Wąchocku jako centrum społecznego świata przed kasatą Do roku 1819, a więc do momentu kasaty, opactwo cystersów w Wąchocku, ufundo- wane w 1179 r. i wybudowane na przełomie XII i XIII w., było dominującym lokalnie aktorem, kształtującym funkcjonowanie miejscowości, co wynikało z posiadanych 26 m. jewdokimow, m. maRkowska, Study of the heritage of dissolved monasteries, s. 32. 27 Ibidem. 28 Ibidem. 29 Ten ostatni cel badania ma charakter interpretacji, która będzie ulegać doprecyzowaniu w miarę kontynuowania kolejnych warstw analizy materiałów o charakterze wizualnym i wizerunkowym (głównie stron internetowych). Ze względu na bogactwo treści i sporą ilość tych materiałów zdecydowaliśmy się poświęcić im odrębną, szczegółową analizę. W związku z tym niniejszy artykuł opiera się przede wszystkim na pogłębionych wywiadach indywidualnych z ważnymi aktorami społecznymi oraz na materiałach wizu- alnych dotyczących przede wszystkim skonstruowania symbolicznego wymiaru przestrzeni klasztoru.  162 Marcin Jewdokimow, Barbara MaRkowska przez nie zasobów ekonomicznych, społecznych i kulturowych. Jak zauważa Piotr Paweł Gach, cystersi wąchoccy stanowili siłę ekonomiczną bardzo wiele znaczącą w gospodarce regionu świętokrzyskiego końca XVIII i na początku XIX wieku30. I dalej: klasztor cystersów wywierał w omawianym okresie [na przełomie XVIII i XIX w. – M. J., B. M.] duży wpływ na rozwój gospodarczy Wąchocka i okolicy. W 1788 r. miasto liczyło 113 domów i ok. 800 osób, a w 1824 roku – już po kasacie – już 161 domów i 1138 mieszkańców. W XVIII wieku cystersi popierali i organizowali eksploatację miejscowych złóż piaskowca, wyrób kamieni młyńskich oraz osełek. Zakładali też kuźnice, zajmowali się produkcją piwa, mąki, cegieł i żelaza31. To z inicjatywy opata Aleksandra Rudkiewicza zbudowano w 1789 r. w Starachowi- cach wielki piec hutniczy oraz uruchomiono kopalnie (w Górnikach, Czarnym Lesie, Pakułowym Smugu, Czałczyńskim Smugu) oraz zakłady pomocnicze (fryszerki w Wą- chocku). Jak pisze Gach, w XVIII i XIX w. cystersi prowadzili również rozległą działal- ność duszpasterską. Małgorzata Borkowska, autorka szczegółowej monograii dotyczącej dziejów opac- twa cysterskiego w Wąchocku, dodaje jeszcze następujące funkcje: ośrodek jałmużny i zielarsko-apteczny. Lokalnie klasztor dawał okresowe i stałe zatrudnienie: zatrudnianych stale – wymienia inwentarz trzydzieścioro: wójt, ekonom, kredencerz, organista, ogrodnik, kuch- mistrz, piwowar, kuchcik, praczka, dwaj fornale, mleczarka, garbarz, szewc, krawiec, kowal, rzeźnik, piekarz, chi- rurg, balwierz, zakrystian, dzwonnik, dwaj służący, rybak, konwisarz, dwaj parobcy, dwoje pastuszków […] ale i dla reszty mieszkańców Wąchocka klasztor był od wieków centrum ich świata, takiego, jaki znali i rozumieli32. Kasata i powrót cystersów Kasata klasztoru w 1819 r. przyniosła temu społecznemu mikroświatu wiele zmian, m.in. własnościowych – „cały gmach klasztorny wraz z przyległymi domami odda- no Dyrekcji Górniczej w celu wykorzystania ich na »różne rękodzieła żelazna«”33. 14 IX 1820 r. do poklasztornego kościoła przeniesiono paraię 34. Większość mni- chów opuściła Wąchock (poza o. Bartyzelem, który jako ostatni cysters zmarł 17 VIII 1861 r.35). W roku 1870 „ruina” – jak pisze Borkowska36 – klasztoru została przeka- 30 p. p. Gach, Opactwo cystersów w Wąchocku na przełomie XVIII i XIX wieku. Kasata i pielęgnowanie tradycji narodowej [w:] a. massalski, d. olszewski, Z dziejów opactwa cystersów w Wąchocku. Materiały z sesji nauko- wej 1991 rok, Kielce 1993, s. 89. 31 Ibidem. 32 m. boRkowska, Z dziejów opactwa Cystersów w Wąchocku, Kielce 1999, s. 163. 33 p. p. Gach, Opactwo cystersów w Wąchocku, s. 97. 34 m. boRkowska, Z dziejów opactwa Cystersów w Wąchocku, s. 164. 35 Ibidem. 36 Ibidem. Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej 163 zana paraii37. „Klasztor w początku lat osiemdziesiątych był już rumowiskiem bez dachów, zarosłym krzakami i drzewami”38 (np. między 1819 a 1884 r. klasztor nie był remontowany). Jak podsumowuje Borkowska, „do połowy XX wieku klasztor wąchoc- ki był tylko obiektem muzealnym i mieszkaniem proboszczów”39. Innymi słowy, jego pozycja w lokalnej sieci relacji uległa transformacji: z pozycji dominującej, którą opac- two zajmowało przed kasatą, klasztor – choć już bez mnichów, to jednak w swojej materialności ciągle do nich nawiązujący – poddany został procesom uspołecznienia poprzez umiejscowienie w nim różnych instytucji społecznych. Można powiedzieć, że kasata spowodowała zmianę znaczenia i funkcjonowania klasztoru jako budynku i zakończyła okres ekonomicznej i symbolicznej dominacji cystersów. Krystyna Sam- sonowska, odnosząc się do klasztorów w Wąchocku oraz na Świętym Krzyżu, zauwa- ża: skasowane w początkach wieku [XIX – M. J., B. M.] oba te klasztory, które stanowiły o jego [regionu świętokrzyskie- go – M. J., B. M.] duchowej tożsamości, zostały zastąpione nową – tradycją walk niepodległościowych40. W naszej analizie nie będziemy krytycznie przyglądać się tej tezie (mówiącej – po- wiedzmy to wprost – o nadzwyczajnie szybkiej zmianie tożsamości regionu). Chcemy wykorzystać uwagę Samsonowskiej do zwrócenia uwagi na to, że po kasatach zako- nów rozpoczął się proces łączenia klasztorów z owym dyskursem niepodległościo- wym, którego efekty bardzo wyraźnie widzimy dziś (o czym piszemy dalej). Tę zmia- nę dobrze ilustruje obraz z drugiej połowy XIX w. znajdujący się w Muzeum Pamięci Walki o Niepodległość Narodu zlokalizowanym na terenie wąchockiego klasztoru (ryc. 1). O ile klasztor na Świętym Krzyżu faktycznie był zaangażowany – jako budynek i poprzez udział mnichów – w działania militarne i patriotyczne (m.in. pielgrzymki) w okresie powstań listopadowego i styczniowego, o tyle klasztor wąchocki funkcjo- nował mniej więcej tak, jak opisaliśmy powyżej (mnisi z Wąchocka zniknęli, klaszto- rowi nadano inne funkcje). Pomijając jednak faktyczne wydarzenia związane z be- nedyktyńskim klasztorem, przywołujemy ten obraz, aby pokazać ruch w wymiarze symbolicznym uwieczniony na tym płótnie, który zdaniem Samsonowskiej dotyczy zmiany w regionie świętokrzyskim. To, że anonimowy malarz„udokumentował” budo- wę kopca pamięci narodowej pod klasztorem na Świętym Krzyżu, wyraźnie pokazuje znaczenie tego wydarzenia, które jest związaniem pamięci narodowej z klasztorem, skutkującym jej sakralizacją oraz – jednocześnie – unarodowieniem tego, co sakralne. Ten podwójny ruch w odniesieniu do interesującego nas tu zagadnienia dziedzictwa kulturowego klasztorów – charakterystyczny dla kultury polskiej XIX i XX w. – bardzo 37 W latach 1887–1894 na zlecenie proboszcza w kościele wykonano polichromię przykrywającą wcze- śniejsze freski, ibidem, s. 165. 38 Ibidem. 39 Ibidem. 40 k. samsonowska, Republika wąchocka 1863. Wokół faktów i mitów powstańczej historii Wąchocka, Wą- chock 2013, s. 11.  164 Marcin Jewdokimow, Barbara MaRkowska Ryc. 1. Klasztor na św. Krzyżu, druga połowa XIX w. obraz podpisany „Widoczny kopiec pamięci narodowej usypany w 1861 roku, później zburzony (zachował się krąg podstawy)”. Z archiwum autorów dobrze został oddany na omawianym płótnie, które nie tylko „dokumentuje” go, ale również obiektywizuje i legitymizuje. Wracając do klasztoru wąchockiego, zauważmy, że o ile do okresu kasaty to klasztor kształtował tożsamość, a szerzej – wytwarzał lokalną sieć relacji społecznych i eko- nomicznych, o tyle po kasacie klasztor (choć już bez mnichów, a więc rozumiany nie jako opactwo, ale jako budynek) zaczął operować w nowym kontekście, jako miejsce przydatne m.in. społeczności lokalnej, a nie jako miejsce bezpośrednio ją kształtują- ce. Nie zmienia to faktu, że w okresie pokasacyjnym obserwujemy otwieranie się klasz- toru (jako miejsca) na wpływy na lokalne (paraii) i pozalokalne (Dyrekcji Górniczej), co uwidacznia się w takich wydarzeniach jak: umiejscowienie w klasztorze kościoła w 1820 r., lazaretu dla górników czy szkoły podstawowej, a nawet gimnazjum. Aż do 1951 r., a więc przez 132 lata, klasztor pełnił różne funkcje społeczne. Innymi słowy, pokasacyjny proces transformacji klasztoru odbywał się w wymiarze funkcji i zna- czeń. Budynek klasztoru pełnił różne lokalnie ważne funkcje społeczne, a jego przed- kasacyjne znaczenia zostały w związku z tym poddane reinterpretacji: z silnego eko- nomicznie i symbolicznie miejsca budynek klasztoru stał się częściowo społecznie i lokalnie użyteczny, a częściowo – w związku z postępującą materialną degradacją Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej 165 – symbolem dawnej siły i świetności. Dlatego też powrót cystersów w 1951 r. oznacza ich wejście w przestrzeń oznaczoną symbolicznie przez związki ze społecznością lo- kalną – z jednej strony wracają „na swoje”, ale z drugiej strony, w perspektywie funkcji i znaczeń, jest to już przestrzeń nie tylko święta, ale i świecka, związana ze społeczno- ścią lokalną Wąchocka. Miejsce i treść dziedzictwa klasztoru w lokalnej pamięci zbiorowej Wąchocka Powyższy, z konieczności bardzo skrótowy opis zmian społecznych klasztoru i kasaty w perspektywie diachronicznej miał na celu nakreślenie tła dla pokazania, jakie jest miejsce klasztoru w lokalnej pamięci zbiorowej Wąchocka dziś. Podkreślmy, że naj- ważniejszy wniosek dotyczy tego, że choć nastąpiła kasata zakonu, budynek klasz- toru lokalnie pozostawał ważnym miejscem, do którego sukcesywnie dopisywano różne znaczenia i nadawano mu różne funkcje. Zobaczmy, jakie jest obecnie miejsce klasztoru na mapie społecznej Wąchocka. Przyjezdnych wjeżdżających do Wąchocka wita tablica z napisem „Wąchock, między historią a humorem”, wskazująca na ważność historii w oicjalnym, współczesnym wizerunku miejscowości. Badania pokazują, że owa historia, pamiętana zbiorowo, dookreślana jest przez trzy przeplatające się i wpływające na siebie „wiązki” wyda- rzeń historycznych. Po pierwsze, wydarzenia związane z historią klasztoru, a szerzej opactwa. Po drugie, wydarzenia odnoszące się do powstania styczniowego, związa- ne głównie z postacią Mariana Langiewicza, który w 1863 r. w okolicach Wąchocka założył swoją kwaterę główną41. Po trzecie, działalność Armii Krajowej, reprezento- wana tu głównie przez postać mjr. Jana Piwnika ps. „Ponury” i związane z nim miejsce – wzniesienie Wykus. Takie „zapikowanie” lokalnej pamięci zbiorowej – poza przepro- wadzonymi wywiadami – dobrze potwierdza cytat z broszury wydanej przez urząd gminy w ramach przygotowań do Europejskich Dni Dziedzictwa Inauguracja tegorocznych Europejskich Dni Dziedzictwa odbędzie się na Ziemi Świętokrzyskiej – w Wąchocku. Wy- darzenie to ma charakter symboliczny. Z jednej strony opactwo cystersów, jako ośrodek kultury duchowej i mate- rialnej, z drugiej Langiewicz, „Ponury” i Wykus – dla wskrzeszenia pamięci o walkach narodowowyzwoleńczych42. Przez „zapikowanie” rozumiemy mechanizm opisany w postlacanowskiej analizie dyskursu. Oznacza on zestawienie ze sobą dwóch elementów znaczących pocho- dzących z różnych pól semantycznych w celu wytworzenia dodatkowego znaczenia, mającego charakter „ideologiczny”43. Owa nadwyżka znaczenia, którą produkują róż- norodne zestawienia – w tym przypadku historii klasztoru i związku cystersów z po- wstaniem styczniowym, a szerzej z walką o niepodległość – jest dla nas szczególnie istotna. W dalszej analizie skoncentrujemy się na pierwszej „wiązce” wydarzeń oraz jej powiązaniach z dwiema pozostałymi. 41 http://www.wachock.cystersi.pl/patriotyzm/. 42 Nie od razu Polskę zbudowano. Europejskie Dni Dziedzictwa 07–15.09.2013. Katowice 2013, s. 3. 43 Por. s. žižek, Wzniosły obiekt ideologii, przeł. J. batoR, p. dybel, Wrocł aw 2001.  166 Marcin Jewdokimow, Barbara MaRkowska Miejsce klasztoru w lokalnej pamięci zbiorowej dobrze oddaje – w szerokim ujęciu, które potem będziemy uszczegóławiać i niuansować przez pryzmat różnych aktorów społecznych – lektura przewodnika Gmina Wąchock. Turystyka i przyroda. Na okładce znajduje się zdjęcie wnętrza kościoła klasztornego, co wskazuje na ważność klasztoru w oicjalnym wizerunku miasta. Powstanie miasta – zgodnie z faktami historycznymi – łączone jest w tej publikacji z działalnością cystersów: swoje istnienie i wielokierunkowy rozwój Wąchock zawdzięcza pochodzącemu z Francji zakonowi cystersów. Przed- stawiciele tego zgromadzenia przybyli do Polski w pierwszej połowie XII wieku i osiedlili się w Jędrzejowie. Do ma- lowniczej doliny rzeki Kamiennej zakonnicy przybyli w roku 1179 w skutek zabiegów biskupa diecezji krakowskiej Gedeona, który dzięki nadaniu dób ziemskich i przywilejów zapewnił egzystencję nowo założonego opactwa44. Zwraca się tu również uwagę na ważność kasaty opactwa w 1819 r.: istotnym wydarzeniem w historii miasta była likwidacja w 1819r. opactwa Cystersów, które nastąpiło w wyniku represyjnej polityki zaborców. Dobra zakonne przeszły na własność rządu, kończąc tym samym ponad sześćsetletni okres dobroczynnej działalności „braci zakonnych” na ziemi świętokrzyskiej45. Cystersi przywoływani są tutaj jako niewątpliwi założyciele i twórcy Wąchocka – spi- ritus movens lokalnego życia. Następne omówione w tej publikacji wydarzenie z historii Wąchocka, łączone z klasz- torem, to złożenie w 1987 r. w „krużganku klasztoru cystersów”46 szczątków Jana Piwnika ps. „Ponury”. Zaznaczmy, że złożenie prochów „Ponurego” w krużgankach klasztoru odsłania bardzo ważny wymiar procesów kształtujących lokalną pamięć zbiorową. W ich efekcie AK-owska działalność „Ponurego” została połączona nie tyl- ko narracyjnie, ale i materialnie z budynkiem klasztoru poprzez bezpośrednie wmu- rowanie urny z jego prochami i przekształcenie fragmentu przestrzeni klasztornej w znaczące miejsce pamięci. Historię Wąchocka w analizowanej publikacji kończy stwierdzenie: „najważniejszym wydarzeniem w powojennej historii miasta był powrót braci cyster- sów do dawnej siedziby, który miał miejsce w 1951 roku (oicjalny akt przejęcia miał miejsce w 1954 roku)47. Gmina Wąchock nie tylko została stworzona przez cystersów, ale również do dzisiaj mają oni na nią wpływ symboliczny, skoro pisze się o ich „powrocie” jako o „najważ- niejszym wydarzeniu w powojennej historii miasta”. „Mieszkańcy na pewno byli bar- dzo zadowoleni, że wrócili cystersi, że ten kościół zaczął tak bardziej żyć, że jest ich więcej” [R5]48. Jak zobaczymy, istotny okaże się fakt, że powrót ten dokonał się już na innych zasadach. 44 Gmina Wąchock. Turystyka i przyroda. Przewodnik, Wąchock [b.d.], s. 5–6. 45 Ibidem, s. 8. 46 Ibidem, s. 10. 47 Ibidem. 48 Kod R-X oznacza rozmówcę, z którym przeprowadzaliśmy wywiad. Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej 167 Ryc. 2. Tabliczka informacyjna z wnętrza klasztoru ilustrująca złączenie w lokalnej pamięci zbiorowej wątku patriotycznego, reprezentowanego przez mjra „Ponurego”, i klasztornego. Archiwum autorów Z narracji naszych rozmówców wyłania się wizerunek klasztoru podobny do tego zawartego w broszurze promocyjnej, jednak bardziej wielowymiarowy. Mieszkańcy niewątpliwie są dumni z tego, że w ich miejscowości znajduje się klasztor, stanowiący wysokiej klasy zabytek: „ja jestem bardzo dumna, że mam taki klasztor” [R1], jak rów- nież z funkcjonowania opactwa cysterskiego, zwłaszcza ze względu na jego dawną potęgę: „dawni cystersi mieli kulturę taką wielką, i takie te wszystkie wynalazki są z ich pomysłów, ja się cieszę jako mieszkanka Wąchocka” [R1]. Wąchockie opactwo […] ono jako jeden z trzech budynków w Polsce po Wawelu w Krakowie i po katedrze w Płocku miało ołowiane dachy, symbol bogactwa. Bo cystersi wąchoccy mieli udziały w żupach solnych i w kopalniach oło- wiu w okolicach Olkusza, to było coś potężnego na ówczesne czasy” [R3]. Rozmówcy, oprócz potęgi gospodarczej zakonu, szczególnie podkreślali rolę cyster- sów jako bezpośrednich założycieli miasta: Myślę, że ludzie są dumni, z tego, że jest klasztor. Gdyby nie on, nie byłoby Wąchocka – to jest fakt. Niewątpliwie był to silny ośrodek gospodarczy. W okresie szczytowym miał 40 tys. hektarów i kilkanaście lub kilkadziesiąt wiosek i kilka miasteczek, m.in. Waśniów, Wąchock, Wierzbice itd. Bardzo rozległe włości, jak potężne latyfundium ma- gnackie [R2]. To cystersi wystarali się o prawa miejskie dla Wąchocka, to były ich działania, wszystkie huty, kuźnie, cała Kamienna była przez nich zagospodarowana. […] Tak że to byli pionierzy [R3]. Uznając ich znaczenie jako założycieli miasta i pionierów „cywilizacyjnych”, nasi rozmówcy jednocześnie zauważają wpływ kasaty na zmianę funkcji i roli klasztoru. Większość naszych rozmówców to rodowici mieszkańcy Wąchocka, z dziada pradzia- da określający się jako „grumpki” [R1]. Ludzie ci, ze względu na zakorzenienie, długą ciągłość historii rodzinnej, czują się gospodarzami tego miejsca – ich relacja do cy-  168 Marcin Jewdokimow, Barbara MaRkowska stersów ujawnia się jako bardzo złożona. Z jednej strony mają świadomość ich roli w założeniu Wąchocka, a z drugiej mają też świadomość pewnej autonomii wobec zakonu: no bo nie było ich 130 lat i Wąchock istniał […]. Ta świadomość, że cystersi przyszli, że założyli, że kulturę przynieśli, to świadomość jest duża [R1]. Jednakże z kontekstu tej wypowiedzi wynikało, że z perspektywy mieszkańców mo- głoby ich nie być. Aktualne funkcjonowanie zakonu nie jest (przynajmniej na razie) koniecznym i niezbędnym elementem tożsamości lokalnej Wąchocka. Gdyby zabra- kło cystersów, Wąchock – tak jak wiele innych gmin w Polsce – z gminy cysterskiej stałby się gminą pocysterską i nadal byłby związany z tym dziedzictwem, poprzez sam budynek klasztoru i funkcjonujący w nim kościół paraialny. Ta podwójna tożsa- mość/przynależność jest tutaj kluczowym czynnikiem ujawniającym sposób, w jaki cystersi mają szansę na powrót zakorzenić się w społeczności lokalnej: trzeba pamiętać, jest to równocześnie paraia prowadzona przez cystersów, w związku z tym granica taka tro- chę zamazywana między paraią a klasztorem [podkreślenie – M. J., B. M.], bo nie ma w Polsce tak wiele paraii prowadzonych przez zakon [R2]. Dominująca pozycja klasztoru w lokalnym mikrokosmosie – ujawniająca się w przy- wołanych wypowiedziach – wynika, jak nam się wydaje, z nałożenia na siebie dwóch równoległych procesów: z jednej strony widoczna jest historyczna i cywilizacyjna zależność Wąchocka od cystersów, z drugiej – próba uratowania samego klasztoru przez zaanektowanie go i włączenie do przestrzeni społecznej po kasacie. Znaczą- cym krokiem na tej drodze było właśnie zamazanie granicy pomiędzy klasztorem a paraią, a kolejnym – związanie klasztoru z różnymi instytucjami społecznymi (szpi- tal, poczta), przede wszystkim edukacyjnymi (gimnazjum, szkoła podstawowa), które pomimo nieobecności cystersów sprawiły, że klasztor służył mieszkańcom i mówiąc w skrócie – dzięki temu przetrwał. Taka sytuacja spowodowała, że od momentu kasa- ty budynek klasztoru pełnił bardzo wiele znaczących społecznie funkcji: Był Dozór Górniczy, przeniesiony z Suchedniowa, powstała poczta […]. Tu urządzono lazaret, pierwszy szpital w ca- łym powiecie i okolicy […]. Więc nawet kiedy nie było klasztoru, ten budynek był wykorzystywany […] w 1897 paraia przejęła obiekt klasztorny, to była własność paraii. Na nowo [ówczesny proboszcz – M. J., B. M.] wyjednał w zakładach starachowickich drzewo, odnowił więźbę dachową. I od tego momentu zaczęto tutaj wszystko stop- niowo zabezpieczać. Dlatego mówię, że ten budynek żył [R2]. Można powiedzieć, że okres pokasacyjny aż do powrotu cystersów jest przez roz- mówców charakteryzowany jako okres uspołeczniania klasztoru. Powrót cystersów oznacza otwarcie nowego rozdziału w lokalnych relacjach. Zdaniem rozmówców od kiedy wrócili cystersi, „klasztor staje się z roku na rok coraz ładniejszy” [R1]. Trzeba było to przebudować. Pięknie to wszystko ucywilizowali. Ogromnie dużo zrobił opat Matuszkiewicz na jubi- leusz 800-lecie. I to murami otoczono, doprowadzono kanalizację, potem następny opat wiele zrobił, Alberyk Siwek, potem poprzedni opat Eustachy Kocik, ten też stara się, co może itd. Tu dużo trzeba było odtworzyć, ta przerwa była bardzo długa, o tym trzeba pamiętać. Tradycja od nowa jest odbudowywana, od nowa, bo pokolenie zmieniło się, i tu w środowisku [R2]. Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej 169 Ale bez współpracy ze społecznością lokalną i gminą niewiele by udało się osiągnąć ze względu na braki inansowe. No, prac jest jeszcze dużo, bo tam trzeba jeszcze i elewację zrobić […] i też trzeba duży remont, bo oni nie mają tyle pieniędzy. Jeśli nie dostaną jakiegoś wsparcia z zewnątrz, to z tych datków, które dają ludzie, nie mają szans funkcjonować [R1]. Z kontekstu rozmowy wynikało, że zauważalna jest zmiana relacji pomiędzy klasz- torem a społecznością. Kiedyś cystersi byli potężnym zakonem i mieli duży wpływ na całe otoczenie, ale teraz jest inaczej. „Teraz jest słabym klasztorem, bo jego dobra zabrano” [R1], i potrzebuje pomocy z zewnątrz. Odbudowa klasztoru odbywała się wspólnym wysiłkiem – dokonywali tego i nowo przybyli mnisi, i społeczność lokal- na. Obecnie ze względu na skomplikowaną sytuację ekonomiczną klasztor szuka nowych źródeł utrzymania: „No oni chcą wrócić do tej dawnej świetności, ale czy im się to uda, to nie wiem” [R1]. Budynek należy do zakonu i jest na jego całkowitym utrzymaniu. Gmina pomaga pisać projekty o doinansowanie ze środków unijnych, daje dotacje na drobne remonty, pomagają też sponsorzy prywatni. Łącznikiem pomiędzy gmi- ną a zakonem jest fundacja Obiekt Zabytkowy Opactwa Cystersów w Wąchocku49. Innymi słowy, choć ekonomiczna siła klasztoru nie ma nic wspólnego z tą z okresu przedkasacyjnego, to jednak klasztor posiada wysoki kapitał symboliczny, mający swoje źródło m.in. w jego umiejscowieniu i znarratywizowaniu w lokalnej pamięci zbiorowej w sposób przedstawiony powyżej (głównie jako fundatora miasta). Przez kapitał symboliczny rozumiemy za Pierre’em Bourdieu narzucającą się oczywistość, z jaką funkcjonuje się w przestrzeni publicznej, czyli efekt „przekształcenia stosunku siły w stosunek sensu”50. Owa moc związana jest bezpośrednio z przemocą symbo- liczną, a więc z władzą legitymizowania określonej wizji świata, opartej w tym wypad- ku na autorytecie religijnym klasztoru. Inne źródła jego siły symbolicznej związane są ze wspomnianą wartością architektoniczną oraz – bliżej omówionym w dalszej części tekstu – powiązaniem klasztoru z lokalnie ważnym dyskursem patriotycznym. Co cie- kawe, rozmówcy właściwie nie wspominali o obecnym znaczeniu duchowym same- go zakonu, lecz raczej podkreślali jego znikomy wpływ na mieszkańców Wąchocka. O tej symbolicznej dominacji samej budowli wyraźnie mówi mieszkanka pobliskiej wsi, historycznie zależnej od opactwa: Klasztor i nic więcej, na mnie ten Wąchock nie robi wrażenia, co tam jest? Nic tam nie ma ciekawego, a rynek jest wręcz brzydki, ponury rynek z Ponurym. Kiedyś jeszcze był stary park, miał piękną wierzbę na środku, i taki jakiś klimat [R5]. W wypowiedzi tej pobrzmiewa tradycyjne napięcie między Wąchockiem a okoliczny- mi wsiami, które są do dzisiaj „obsługiwane” przez cystersów i traktowane jako jego „satelity”. 49 http://www.wachock.cystersi.pl/opactwo/fundacja/. 50 p. bouRdieu, Medytacje pascaliańskie, przeł. K. wakaR (Biblioteka Myśli Socjologicznej, 2), Warszawa 2006, s. 345.  170 Marcin Jewdokimow, Barbara MaRkowska Klasztor jako atrakcja turystyczna Rozpoznawany przez rozmówców wysoki kapitał symboliczny klasztoru powoduje, że obecnie traktuje się klasztor jako atrakcję turystyczną. W analizowanym wcześniej przewodniku opactwo cystersów wspomniano w kontekście turystycznym (w dziale Zabytki i atrakcje): to prawdziwa perła wśród zabytków województwa świętokrzyskiego. Zostało ono ufundowane w 1179 roku przez biskupa krakowskiego Gedeona. Prosta budowla bazylikowa na planie krzyża łacińskiego, z kaplicami po bokach, krótkim prezbiterium to konstrukcja bardzo typowa dla zabytków budownictwa cysterskiego w Polsce51. Klasztor jest „atrakcją” ze względu na „wyróżniającą się”52 architekturę oraz wyposa- żenie, w tym organy, posiadające według słów przeora oryginalne brzmienie (tzw. duszę). Z kolei rozmówcy podkreślają, że klasztor jest piękny w środku, kapitularz piękny, refektarz piękny, szczególnie jak przyjeżdżają z zewnątrz, to tak podziwiają w tym refektarzu, bo tam się tak inaczej siedzi, inaczej je. Zupełnie inne uczucia się ma [R1]. Klasztor przyciąga nie tylko turystów i pielgrzymów, ale także zwykłych ludzi. Zwykli ludzie są zauroczeni, jak zobaczą klasztor. Opowiem taki przykład, że wielu ludzi nie chce brać ślubu w tych nowych kościołach-stodołach w Starachowicach, budowanych tak: proste ramy, szalunek, odlano z betonu; nawet jak się udekoruje, to nie ma tego uroku, co tutaj. I wiele osób ze Starachowic tu chce brać śluby [R2]. Wprowadzana konsekwentnie przez władze samorządowe strategia promowania Wąchocka jako kulturalnej stolicy północy świętokrzyskiego łączy się bezpośrednio z promowaniem klasztoru jako miejsca wydarzeń kulturalnych, takich jak cykliczne koncerty muzyki poważnej (Bach u Cystersów53), wystawy i ekspozycje o charakte- rze muzealnym (np. wystawy towarzyszące inauguracji EDD54). Waga i oddziaływanie tego budynku sprawiają, że – jak mówi przedstawiciel samorządu – Mamy nadwyżkę w zasobach niematerialnych […]. Jednocześnie chcemy być taką miejscowością weekendową, rekreacyjną dla Starachowic i Skarżyska [R3]. Obecnie trwają intensywne prace rewitalizacyjne, seria działań zmierzających do przekształcenia klasztoru w miejsce turystyczno-odpoczynkowe, zaplecze dla Sta- rachowic oddalonych od Wąchocka tylko o 5 km. Większość tych działań opiera się na promocji klasztoru jako zabytku architektonicznego i miejsca pielgrzymkowego. „Ten jeden wielki atut to nasz klasztor z XIII w., zabytek kl. 0, przepiękny”[R4]. Jednak- że brak infrastruktury, miejsc noclegowych, punktów gastronomicznych sprawia, że do Wąchocka przyjeżdżają grupy turystów, wycieczek szkolnych i pielgrzymów, ale „wpadają przejazdem”, kierując się do nieodległego Kałkowa. 51 Gmina Wąchock, s. 30–31. 52 Ibidem, s. 31. 53 http://www.wachock.cystersi.pl/pokaz_artykul/?id_article=762&id_page_element=47. 54 Tytuły wystaw: Malowałam pieśniami – malarstwo Marianny Wiśnios; Przeszłość – Przyszłości – ksiądz Jan Wiśniewski (1876-1943) w 70 rocznicę śmierci; Artur Grottger Powstanie Styczniowe, za: http://www.wa- chock.cystersi.pl/pokaz_artykul/?id_article=767&id_page_element=47. Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej 171 Ruch turystyczny nie jest ciągły, on luktuuje, w czasie wakacji jest trochę więcej, w ciągu ciepłych okresów zimy siłą rzeczy przyjeżdżają pojedyncze osoby Te noclegownie, knajpy nie mają za bardzo racji bytu [R3]. Stąd niezwykłą wagę ma inicjatywa Eco-Muzeum ze Starachowic, które zainicjowało w tym roku realizację długofalowego projektu „Mnisi i hutnicy”. Pierwszym działa- niem, które okazało się wielkim sukcesem, była organizacja festynu historycznego na terenie opactwa. Pomysł to było pokazanie „sacrum-profanum” (czyli ilustracja zasady ora et labora); podzieliliśmy to na opis życia duchowego, za który odpowiadają ojcowie, oraz działalność przemysłową (mieliśmy makietę kuźnic) i codzienne praktyki (kuchnia, ziołolecznictwo, skryptorium) [R7]. Trwałym efektem tej współpracy jest wprowadzenie wspólnego biletu do opactwa i do muzeum w Starachowicach, gdzie można oglądać pocysterski Wielki Piec55. Należy podkreślić, że traktowanie klasztoru jako atrakcji turystycznej sięga XIX w, nie jest więc nową tendencją. Nowe jest jednak przejęcie tej strategii przez władze gmin- ne, silnie budujące atrakcyjność Wąchocka na atrakcyjności klasztoru. Gach zauważa, że już w połowie XIX w. pojawiły się pierwsze opisy kościoła i klasztoru na łamach pracy. W drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku ilość tych publikacji wzrasta. W tym okresie do Wąchocka przyjeżdżają dziennikarze, krajoznawcy, historycy sztuki56. To zainteresowanie skutkowało tym, że „do Wąchocka przybywały wycieczki krajo- znawcze, przyjeżdżali miłośnicy dawnej tradycji, pielgrzymi”57. Ważnym elementem była również działalność Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w okresie między- wojennym. W 1933 r. PTK w Starachowicach założyło Sekcję Wąchocką, która podej- mowała różne działania zmierzające do zabezpieczenia i konserwacji kościoła i bu- dynków poklasztornych58. Traktowanie klasztoru w kategorii zabytku i atrakcji turystycznej jest innym sposo- bem uspołeczniania jego przestrzeni. Wcześniej odbywało się poprzez lokalizację w nim różnych wymienionych wyżej instytucji społecznych. Obecnie uspołecznienie dokonuje się również za pomocą ruchu turystycznego i pielgrzymkowego, co wyraź- nie widać w analizowanym wcześniej przewodniku, w którym klasztor wprost dei- niuje się jako atrakcję przede wszystkim architektoniczną (zabytek klasy 0). Warto przywołać jeszcze raz Borkowską, która w 1999 r. tak opisywała doświadczenie turysty w wąchockim klasztorze: 55 W przyszłości ma powstać ścieżka rowerowa łącząca te dwa obiekty, co jeszcze bardziej podkreśli i skonsoliduje w świadomości zwiedzających, ale też zwykłych mieszkańców Wąchocka, potęgę dzie- dzictwa cysterskiego w tym rejonie. Relacja z Festynu historycznego w opactwie: http://www.wachock. pl/a,901,MNISI_i_HUTNICY_Festyn_Historyczny_w_Opactwie.html. 56 p. p. Gach, Opactwo cystersów w Wąchocku, s. 99. 57 Ibidem, s. 100. 58 k. nowicki, a. Rembalski, Działalność PTK w okresie międzywojennym, [w:] a. massalski, d. olszewski, Z dziejów opactwa cystersów w Wąchocku, s. 139.  172 Marcin Jewdokimow, Barbara MaRkowska Ryc. 3. Identyczne pomniki „Ponurego” w krużgankach (po lewej) i w centrum miasta (po prawej). To powtórzenie jest materialnym śladem powiązania wątku patriotycznego i klasztornego w lokalnej pamięci zbiorowej. Archiwum autorów dzisiejszy turysta ogląda więc tę część budynku, która nie jest objęta klauzurą zakonną. Przede wszystkim kościół, z jego zachowaną niemal bez zmiany XIII-wieczną architekturą i jego historią, nawarstwioną wewnątrz w postaci szczegółów wystroju, pochodzących z różnych epok: ołtarzy, malowideł, nagrobków. Dalej przejść może na krużgan- ki, oglądając pod XVII-wiecznymi sklepieniami wątek pierwotnych murów i zbaczając do niepowtarzalnie pięknego kapitularza. W niedalekiej sali fraterni czeka go lapidarium za szczątkami starych nagrobków i innych fragmentów kamieniarki. Obok znajduje się, identyczny jak na rynku, pomnik majora Ponurego [podkreślenie – M. J., B. M.], bohatera ostatniej wojny; a więcej jeszcze pamiątek tak po historii regionu, jak i po historii klasztoru zawiera muzeum, które urządzono obok furty, w zachodnim skrzydle klasztoru59. Ten sposób funkcjonowania klasztoru podlega obecnie wzmocnieniu, a w jego efek- cie zmienia się zasada przenikalności granic klasztoru. Zwiedzający, oprowadzani przez przewodników, zyskują dostęp do wewnętrznego dziedzińca (gdzie otwarto kawiarenkę dla gości) oraz wewnętrznych ogrodów, do których nie było dostępu jeszcze na początku XXI w. Opat i tak poszedł tak daleko, […] otworzył ogrody cysterskie, które były niedostępne dla osób z zewnątrz, jest kawiarenka, muzeum [R3]. Te działania można potraktować jako przełom. Obecnie ogrody, w których znajduje się pomnik św. Bernarda, są otwarte dla zwiedzających w godzinach pracy kawiarni. Otwarcie się klasztoru można interpretować z perspektywy długiego trwania jako przełom w relacjach ze społecznością lokalną, ale niewątpliwie był to proces, który narastał stopniowo, co potwierdzają trudności ze wskazaniem wyraźnego momentu otwarcia. 59 m. boRkowska, Z dziejów opactwa Cystersów w Wąchocku, s. 165. Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej 173 To jest proces. Np. pięć lat temu, kiedy mówiliśmy, że chce przyjechać telewizja, to absolutnie, nie wejdą do nas. Trzy lata temu pojawił się Ojciec Mateusz, był materiał o powiecie w Kawie i herbacie – o piątej rano wozy transmisyjne tu przyjechały, też to było na zasadzie, że opat mówił: „możecie tutaj być, ale cicho, bo braciom się to nie podoba”. Bracia generalnie by się zamknęli, żeby nikt im nie przeszkadzał. A dzisiaj to jest już prawie codzienno- ścią. Czyli ten proces cały czas trwa [R3]. Najpierw w przestrzeni klasztoru pojawiły się tabliczki informacyjne, gdy odnowiono krużganki: Ale krużganki to było miejsce dostępne dla wszystkich, tam są stacje drogi krzyżowej, więc tam każdy paraianin mógł poruszać się zawsze swobodnie. [Gdy pojawiła się kawiarnia – M. J., B. M.] to już można swobodnie. Ogrody są otwarte [R4]. Ale problemem z naszego punktu widzenia jest np. biletowanie, czyli monitoring ruchu turystycznego. […] Niby mają bilety, kilka lat temu niby je wprowadzili, generalnie do tej części muzealnej tylko, ale nie jest to w żaden sposób uregulowane [R3]. Ten charakterystyczny opór wobec niektórych postaw zakonników może być zwią- zany z jednej strony z ich konserwatyzmem i niechęcią do nowoczesnych warunków życia, wyraźnym zatopieniem w odwiecznym rytmie życia zakonnego: Mają o 6 rano swoje modlitwy, które były od wieków i to się zachowało. Mają swoje godziny na modlitwy. Mimo, że weszła cywilizacja, automatyka, to podstawowe formy życia zakonnego nie uległy zmianie, i to mieszkańcy bardzo cenią [R4]. Z drugiej strony pewne napięcie wynika wyraźnie z osłabienia autorytetu religijnego i wiąże się z ogólnymi efektami sekularyzacji społeczeństwa. Pamiętam czasy, jak suszyli siano, ale w każdym gospodarstwie się te prace wykonywało. I oni na równi z ludźmi, bo mieli swoje pole, swoje łąki, swój inwentarz, który wymagał trawy, siana, upraw. Oczywiście sami pracowali, to nie była lekka praca, ich było wielu i tej pracy było dużo, dużo zbiorów. Teraz nie wiem, jak to wygląda [R4]. Wizerunek cystersów zmienia się wśród miejscowych: wielu rozmówców podkreśla- ło, że obecna sytuacja wskazuje na słabość zakonu, jeśli chodzi o kapitał ludzki, o brak zainteresowania lokalną historią: Posprzedawali te pola, powydzierżawiali, komu się dało, są kobiety, które gotują, które z tego, co wiem, piorą, sprzątają i zajmują się klasztorem, tak że generalnie to powiem pani nie ma się czym chwalić, że oni coś robią… [R5]. Rozmówczyni podkreśla, że cecha, z której słynęli, czyli pracowitość, już w ogóle nie kojarzy się z nimi. Inny rozmówca kwituje: dla mnie cystersi zawsze byli pionierami, a dzisiaj […] stali się ostoją konserwatyzmu. To oni wyznaczali trendy [R3]. Widać wyraźnie, że oprócz posługi kapłańskiej oczekuje się od cystersów pewnej po- stawy zaangażowania i współodpowiedzialności za przyszłość i rozwój Wąchocka. Klasztor patriotyczny Klasztor można postrzegać również jako lokalne centrum patriotyczne. Na terenie klasztoru spoczywają prochy mjra Jana Piwnika ps. „Ponury” oraz znajduje się Mu-  174 Marcin Jewdokimow, Barbara MaRkowska zeum Pamięci Walk o Niepodległość Narodu60. Warto podkreślić, że przed wejście do muzeum umieszczono jednak tabliczkę z napisem „Muzeum Ojców Cystersów”. Oprócz tych architektonicznych rzeczy, tego pięknego niespotykanego kapitularza i innych rzeczy, to jest tam mu- zeum, które wykonał ojciec Alberyk Siwek, był on wykonawcą testamentu, powiedziałabym, bo ksiądz Ślusarczyk w obecności kardynała Wyszyńskiego przekazał zbiory całego swojego życia, i właśnie w części muzeum pod wieżą Rakoczego zostało zrobione muzeum, gdzie fundacja też tam się do tego przyłożyła, pomagaliśmy opatowi to zro- bić, w tej chwili my tam mamy pieczę nad tym [R1]. Historia powstania muzeum, które obecnie mieści się w klasztorze, jest trudna do odtworzenia. Ks. Ślusarczyk z Nowej Słupi swoje zbiory poświęcone martyrologii na- rodu polskiego początkowo chciał przekazać do domu opata na Świętym Krzyżu: Ale jakoś nie było środków i w końcu w 79 r., jak było 800-lecie klasztoru – tam był kardynał Wyszyński między innymi, biskup Gołębiewski, to jest opisane w różnych materiałach – uroczyście przekazał to wszystko cystersom, […] opat Alberyk doprowadził do powstania muzeum i w 90 r. zostało ono oddane do użytku [R2]. Sama konstrukcja muzeum warta jest analizy pod kątem narracji o związkach prze- szłości cystersów z Wąchockiem. Choć wprost o tym związku się tu nie mówi, to jednak mówi o nim jednocześnie cały tekst, jakim jest muzeum. Pionowe, prosto wykonane tablice prezentują bowiem historię cystersów (np. daty fundacji kolejnych klaszto- rów, zaprezentowane w granicach Polski po 1945 r., czy historię opactwa cystersów w Wąchocku)61, a poziome muzealne gabloty wypełnione eksponatami – wybrane wydarzenia zbrojne z okresu porozbiorowego (z obitym zbiorem biżuterii i ozdób ża- łobnych), działania militarne i ich konsekwencje z okresu I i II wojny światowej (w tym gablota poświęcona Auschwitz z pałkami obozowymi), jak również wydarzenia zwią- zane z ruchem solidarnościowym. Są wśród niż również „rękopisy znanych postaci historycznych” (np. Jeremiego M. Wiśniowieckiego, Bohdana Chmielnickiego), będą- ce częścią ekspozycji przedrozbiorowej. Narracja o historii Polski, stworzona poprzez wybór tych wydarzeń i dookreślana przez materialność gablot, wskazuje wyraźnie na eksponowanie aspektów militarno-patriotycznych i martyrologicznych (zwłaszcza żałoby postyczniowej) i ich z wiązanie – w ramach jednej wypowiedzi czy tekstu, ja- kim jest całość muzeum – z historią cystersów na obecnych terenach Polski. Choć nie ma tu wyraźnego związku merytorycznego pomiędzy tymi działaniami a obecnością mnichów na tych terenach (jedynym tekstem wskazującym na powiązanie mnichów z działaniami patriotycznymi, w XIX w., jest obraz z drugiej połowy XIX w. Klasztor na św. Krzyżu, podpisany „Widoczny kopiec pamięci narodowej usypany w 1861 roku, później zburzony”), to jednak ich zestawienie w jednej przestrzeni, w jednym tek- ście, jest próbą takiego związania. Geometryczno-semiotyczna konstrukcja owego jednoizbowego muzeum mówi o tych powiązaniach tak samo wyraźnie, jak to, że muzeum znajduje się w klasztorze. Jednocześnie uwyraźnia trudność spójności tej narracji o związku. Może dlatego konstruktorzy muzeum zdecydowali się – z pewno- 60 http://www.wachock.cystersi.pl/muzeum/. 61 Kilka tablic poświęcono też innej tematyce, np. prezentacji sylwetek fundatora muzeum oraz „Ponu- rego”, ale żadna z gablot nie jest poświęcona cystersom. Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej 175 Ryc. 4. Gablota w muzeum z biżuterią upamiętniającą powstanie styczniowe. Archiwum autorów ścią nieświadomie – na różne geometrycznie umieszczenie historii Polski i historii cy- stersów w Polsce? Polskie gabloty i cysterskie plakaty znajdują się pod kątem 90 stopni względem siebie, a tym samym wdzierają się w siebie. Tak jak konstrukcja przestrzeni muzeum pokazuje dokonujący się w wymiarze geo- metrycznym proces symbolizacji, umożliwiający powiązanie cystersów z patriotycz- no-martyrologiczną historią Polski, tak samo umiejscowienie muzeum w przestrzeni wąchockiego klasztoru uwidacznia złączenie narracji o związkach przeszłości cyster- sów z Wąchockiem. Metanarracja wytworzona w muzeum (meta, ponieważ mówiąca o Polsce i o cystersach) funduje i naturalizuje związek klasztoru i mnichów z Wąchoc- kiem jako polskim miastem. Podkreślmy, że taka materializacja i zarazem geometry- zacja pamięci zbiorowej dotyczy również umiejscowienia prochów „Ponurego” i jego rzeźby w krużgankach klasztornych oraz umiejscowienia na terenie klasztoru pan- teonu pamięci, w którym znajdują się m.in. płyty poświęcone komendantom Armii Krajowej. Drugim kluczowym elementem upatriotycznienia przestrzeni klasztoru jest złożenie w krużgankach prochów „Ponurego”. Sprowadzenie prochów „Ponurego” było wyda- rzeniem wyraźnie zapamiętanym przez rozmówców: Ale jak sobie przypominam, zdjęcia sobie przypominam stare, to była ogromna procesja, bo to najpierw były prochy sprowadzane, później były uroczystości na Wykusie, trumna była niesiona, cała procesja ludzi [R4]. Postać „Ponurego” to obok powstania styczniowego jeden z dwóch wymiarów patrio- tycznego charakteru Wąchocka. Lokalne szkoły noszą imiona „Ponurego” i powstania styczniowego. Co roku w czerwcu, w pierwszą niedzielę po rocznicy śmierci Ponure-  176 Marcin Jewdokimow, Barbara MaRkowska go, odbywają się uroczystości partyzanckie na Wykusie organizowane przez Suched- niów, Bodzentyn i Wąchock. Z dziejów Wąchocka na pewno powstanie jest bardzo mocno upamiętnione. Jest szkoła im. bohaterów powstania styczniowego. Mamy ul. Powstańców 1863, ul. Langiewicza, mamy groby powstańców, to jest naprawdę odnawia- ne i hołubione na miejscowym cmentarzu. Jest symboliczna mogiła powstańcza, na razie zdemontowana, krzyż stoi obok szkoły, bo robi się nowe ogrodzenie i trzeba ją inaczej usadowić, była nadmiernie wypiętrzona. Proszę zwrócić uwagę, że kiedyś chowano na terenie klasztoru. Jest tam jeszcze nagrobek Zeiryna Bartyzela, to jest ostatni cysters, który był podprzeorem, potem został proboszczem i zmarł chyba w 1860 [R2]. Znaczenie tych wątków patriotycznych jest podkreślane. Umieszczenie prochów „Po- nurego” i jego pomnika w przestrzeni klasztoru oraz zlokalizowanie tam muzeum, z rozbudowaną sekcją dotyczącą powstania styczniowego, łączy te trzy dominujące w lokalnej pamięci zbiorowej wiązki narracji, w wymiarze i symbolicznym, i material- nym. Jeden z rozmówców wprost stwierdził: „stopniowo zaczyna się u nas tworzyć sil- ny ośrodek patriotyczny” i tak zinterpretował powiązanie „Ponurego” z Wąchockiem: żeby dostać się do Wykusu, najczęściej szło się albo od Bodzentyna albo od Wąchocka. Poza tym zaplecze było tutaj było, proszę pamiętać: ogromne lasy dookoła, świętokrzyskie, zakłady zbrojeniowe w Skarżysku, zakłady zbroje- niowe w Starachowicach, i pośrodku tego Wąchock (bliżej Starachowic trochę). I on tutaj działał. Wąchocczanie byli zgrupowani w świętokrzyskim AK. A inał był taki, że zostało to w jakiś sposób zmaterializowane, jest plac Ponurego w Wąchocku, jego pomnik i jego prochy [podkreślenie – M. J., B. M.] [R2]. Wpływ dyskursu patriotycznego dokonuje otwarcia klasztoru, co pokazuje, że to wła- śnie dyskursy patriotyczny i „turystyczny” wpływają na sposób funkcjonowania klasz- toru w przestrzeni społecznej. Tak jedna z rozmówczyń tłumaczy sens umiejscowie- nia prochów „Ponurego” w krużgankach: „żeby każdy przybywający mógł sobie wejść spokojnie bez problemów, bez przewodnika, sam wejść i się zamyślić” [R4]. W wypo- wiedzi tej widać wyraźnie zaanektowanie przestrzeni klasztoru, jej uspołecznienie, wynikające ze związania z dyskursem patriotycznym, podsumowane przez kolejną osobę: Trochę zaanektowanie tej historii nastąpiło. Bo to cystersi mówią o swoim udziale w powstaniu styczniowym, nasz opat tutaj. Tak lokalnie. Wiedząc, że gdzieś tam w powstaniu kościuszkowskim coś tam brali udział, przekłada auto- matycznie na wszystko zapominając, że ich nawet nie było. Tu mówimy o pojedynczej postaci, ale skoro tak znacząca postać jak opat to mówi, to część ludzi bezwiednie to powtarza, i tworzy się legenda [R3]. Trzecim kluczowym elementem materialnym jest Panteon Pamięci Podziemnego Państwa Polskiego 1939–1945. Jak czytam na stronie www klasztoru: Mur klasztorny na dziedzińcu przed kościołem posłużył środowiskom Armii Krajowej za miejsce ekspozycji nazwisk bohaterów walki o wolność. Na murze umieszczono liczne tablice pamiątkowe, symbole i odznaczenia upamiętnia- jące działalność zgrupowań partyzanckich. W centrum Panteonu stoi pomnik Polskiego Państwa autorstwa Andrze- ja Kastena ps. „Zulejka”62. O ile więc współczesną tożsamość Wąchocka buduje się na wątkach patriotycznych i klasztornych, o tyle powyższa analiza pokazuje, że w przestrzeni symbolicznej i ma- 62 http://www.wachock.cystersi.pl/muzeum/. Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej 177 Ryc. 5. Panteon Pamięci Podziemnego Państwa Polskiego 1939–1945 na murach klasztoru – materialny wymiar upatriotycznienia klasztoru. Za: http://www.wachock.cystersi.pl/muzeum/ terialnej następuje ich związanie. Intensyikacja „patriotycznego uspołeczniania” przestrzeni klasztoru następuje pod koniec lat 80. i na początku lat 90. XX w., w okre- sie transformacji ustrojowej. Tezę taką proponuje również Andrzej Jankowski, wska- zując na „rol[ę] opactwa jako miejsca pamięci”, podkreśla właśnie: złożenie w klasz- torze prochów „Ponurego”, instalację muzeum, mur przy placyku przed kościołem „udostępniony dla umieszczenia na nim tablic pamiątkowych” oraz zaangażowanie cystersów w „uroczyste nabożeństwa rocznicowe”63 organizowane przez związki kombatantów AK. Działania te pokazują, jak bardzo ów proces uspołecznienia prze- strzeni klasztoru wpłynął na jego miejsce w lokalnej pamięci zbiorowej. Patrząc synchronicznie, obecnie obie te formy uspołecznienia obecne są w przestrze- ni klasztoru. Dobrze prezentuje to ryc. 6. Zakończenie: tezy tłumaczące miejsce dziedzictwa klasztoru w lokalnej pamięci zbio- rowej Analiza danych zastanych (broszury, przewodniki, obecna topograia klasztoru) i wywołanych (wywiady) pokazuje, że cysterski klasztor w Wąchocku jest ważnym 63 a. jankowski, Wąchock jako miejsce pamięci narodowej, [w:] a. massalski, d. olszewski, Z dziejów opactwa cystersów w Wąchocku, s. 150.  178 Marcin Jewdokimow, Barbara MaRkowska Ryc. 6. Patriotyczne i turystyczne uspołecznienie przestrzeni klasztoru (krużganek). Archiwum autorów aspektem lokalnej pamięci zbiorowej, narratywizowanym w odniesieniu do fundacji miasta oraz wplatanym w inne, ważne lokalnie i patriotycznie obchodzone wyda- rzenia. Wyraźnie widać to w społecznej topograii klasztoru, w którego krużgankach złożono prochy „Ponurego”. Umieszczono tam również odlew przedstawiającej go rzeźby (której kopia znajduje się również w centrum miasta), oraz muzeum powstałe na bazie zbiorów ks. W. Ślusarczyka z Nowej Słupi, poświęcone głównie porozbioro- wym wydarzeniom zbrojnym w dziejach Polski. W świetle naszego projektu należy podkreślić, że również kasata klasztoru z 1819 r. jest odnotowana w lokalnej pamięci zbiorowej. Na podstawie zebranych materiałów oraz dokonanych analiz uważamy, że można po- stawić następujące tezy tłumaczące obecną dwupoziomową konstelację lokalnej pa- mięci zbiorowej w Wąchocku w odniesieniu do dziedzictwa klasztoru. Z jednej strony chodzi o sam budynek klasztoru, w świadomości mieszkańców będący dowodem ciągłości tego dziedzictwa (pomimo nieobecności cystersów), który po kasacie zo- stał zaanektowany przez społeczność lokalną w wymiarze materialno-symbolicznym i obecnie nadal stanowi w tym wymiarze pewną własność wspólną. Dowodem na to jest podkreślane przez kilku rozmówców zamazanie granicy pomiędzy klasztorem i paraią, pomiędzy tym, co stanowi zamknięte klauzurą wnętrze klasztoru, a prze- strzenią quasi-publiczną. Klasztor jako najbardziej interesujący budynek w Wąchocku siłą rzeczy służy mieszkańcom jako miejsce różnych istotnych wydarzeń, takich jak Dni Wąchocka, koncerty muzyki poważnej, a nawet festyny i imprezy kulturalne, jak opisywany wcześniej projekt „Mnisi i hutnicy”. Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej 179 Z drugiej strony nie można zapominać o drugim poziomie tej konstelacji, która jest wynikiem interakcji cystersów (opactwa, czyli wspólnoty zakonnej) z otoczeniem. Jak wiemy, interakcja ta miała oprócz długiej tradycji, długą – ponadstuletnią – przerwę. Cystersi wrócili do Wąchocka, ale nie są tam już jedynymi gospodarzami. Można za- obserwować, że ich powolne zakorzenianie się w tym miejscu polega m.in. na otwar- ciu się na zaistniały już wcześniej proces uspołecznienia przestrzeni klasztoru jako miejsca ważnego dla wspólnoty lokalnej (kościół, szkoła) i wzmocnieniu tego proce- su poprzez aktywne wpisanie w kapitał symboliczny klasztoru elementów pamięci narodowej (takich jak prochy „Ponurego”, panteon, Muzeum Pamięci Walk o Niepod- ległość, zwane powszechnie „Muzeum cysterskim”). Staraliśmy się pokazać, że takie wspominanie i rozumienie klasztoru związane jest z długoletnimi procesami jego uspołeczniania w okresie pokasacyjnym. Proces ten ma miejsce do dnia dzisiejszego – mury klasztoru są z roku na rok coraz bardziej otwarte, ponieważ tego wymaga logika sytuacji, w jakiej znajduje się zakon, stając wobec wyzwań ekonomicznych i zmian cywilizacyjnych. Stąd, naszym zdaniem, owo wpisanie się w dyskurs patriotyczny oraz promocyjno-turystyczny. Dzięki temu klasztor posiada dziś wysoki kapitał symboliczny, którego nie należy traktować jako tylko i wyłącznie pozostałość przedkasacyjnej siły ekonomicznej i symbolicznej (wy- nikającej z autorytetu religijnego). O sile tego kapitału świadczy m.in. fakt, że w tym roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego zdecydował, że Wąchock będzie miejscem inauguracji Europejskich Dni Dziedzictwa64. Wybór ten związany był m.in. z tematem przewodnim EDD, „Nie od razu Polskę zbudowano”, oraz 150. rocznicą powstania styczniowego. Odnajdujemy tu potwierdzenie naszej tezy o sile owego idealnego połączenia ze sobą na poziomie symbolicznym dziedzictwa cystersów z tradycją patriotyczną. We fragmencie oicjalnego uzasadnienia, w trakcie konferen- cji prasowej zorganizowanej na Zamku Królewskim w Warszawie, dr hab. inż. arch. Małgorzata Rozbicka, dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa, powiedziała: Wybór tematu wynika między innymi z faktu, że tegoroczne EDD zbiega się z 150. rocznicą wybuchu Powstania Stycz- niowego. W związku z tym Narodowy Instytut Dziedzictwa chce także zwrócić szczególną uwagę na rolę powstań narodowowyzwoleńczych, które odegrały ogromną rolę w kształtowaniu i zachowaniu narodowej tożsamości. Te- goroczne hasło przewodnie EDD pozwoli uhonorować wydarzenia związane z tą rocznicą oraz przybliżyć inne ważne karty polskiej historii. Nieprzypadkowe jest też miejsce inauguracji EDD, czyli Opactwo Cysterskie w Wąchocku, jeden z najpiękniejszych przykładów architektury romańskiej w Polsce. W tym miejscu wciąż żywe są tradycje patriotyczne i niepodległościowe, tak silnie związane z losem naszego narodu65. 64 „»Nie od razu Polskę zbudowano«” to hasło kolejnej, XXI już edycji Europejskich Dni Dziedzictwa 2013 w Polsce. Chcemy pokazać Polskę jako państwowość, która ukonstytuowała się w X wieku i trwa do dzi- siaj. Pragniemy przypomnieć jaką wartością jest własna państwowość i jakie były koleje jej kształtowania. Europejskie Dni Dziedzictwa 2013 odbędą się tradycyjnie w drugi i trzeci weekend września (7–8 i 14–15 września 2013). Decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego uroczysta inauguracja będzie miała miejsce w Opactwie Cysterskim w Wąchocku 7 września. Za: http://edd.nid.pl/page/news?id=1&title=Te- mat-przewodni-obchodow-EDD-2013. 65 http://edd.nid.pl/page/news?id=3&title=Konferencja-prasowa-Europejskich-Dni-Dziedzictwa.  180 Marcin Jewdokimow, Barbara MaRkowska Na szczególną uwagę zasługuje oicjalna informacja zamieszczona na portalu inter- netowym Wąchocka, gdzie po pierwsze podkreślono walory architektoniczne opac- twa, stanowiące przykład architektury realizującej surową regułę cysterską. W obrębie gmachu klasztornego, przekształconego w XVII w. w stylu barokowym, zachowało się wiele pomieszczeń zbudowanych jeszcze w czasach średniowiecznych – kapitu- larz (określany przez specjalistów jako idealnie zachowane wnętrze romańskie), armarium, fraternia, dormitorium oraz refektarz z bogatą kamieniarką romańską66. Tego rodzaju wartości jak piękno architektury romańskiej można nazwać ponadcza- sowymi i właśnie ich uniwersalność w połączeniu z bardziej lokalnym czynnikiem, jakim było powstanie styczniowe (i jego 150. rocznica), zwiększa symboliczną siłę ca- łego wydarzenia. Kolejnym argumentem wzmacniającym nasza tezę jest połączenie patriotyzmu, mar- tyrologii oraz religijności wyraźnie zaznaczone w opisie tego wydarzenia na stronach internetowych gminy: O wyborze miejsca zadecydowały również wielkie tradycje patriotyczne i niepodległościowe samego opactwa i mia- sta oraz wpływ, jaki cystersi wywarli na gospodarczy rozwoju regionu dający początek staropolskiemu zagłębiu hutniczemu67. Powyższe zdanie jest dowodem na to, że wieloletni wysiłek różnych środowisk – głównie elit lokalnych – splecenia ze sobą kapitału symbolicznego klasztoru i historii narodowej stał się faktem społecznym dostrzegalnym i docenianym z zewnątrz. Sta- raliśmy się w powyższym artykule pokazać właśnie, w jaki sposób dyskurs patriotycz- ny może uspołecznić klasztor, a klasztor – uświęcić patriotyzm. 66 http://wachock.pl/s,178,Europejskie_Dni_Dziedzictwa_2013.html#sthash.1DQyUavA.dpuf. 67 Ibidem. Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej 181 Marcin Jewdokimow Hereditas Monasteriorum Wydział Nauk Humanistycznych vol. 3, 2013, s. 155–182 Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Barbara MaRkowska Instytut Socjologii, Collegium Civitas w Warszawie Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej Streszczenie Artykuł porusza problem miejsca klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej, bazując na badaniach terenowych prze- prowadzonych w tej miejscowości w lipcu 2013 r. Badania te pokazują, że obecne miejsce dziedzictwa klasztoru w lokalnej pamięci zbiorowej jest związane z pokasacyjnym anektowaniem i uspołecznianiem przez społeczność lokalną (ale też in- stytucje pozalokalne) kompleksu klasztornego w jego wymiarze materialno-symbolicznym. Jest również wynikiem interakcji cystersów (opactwa jako wspólnoty zakonnej) z otoczeniem, a dokładniej otwarcia na zaistniały już wcześniej proces uspo- łecznienia przestrzeni klasztoru jako miejsca ważnego dla wspólnoty lokalnej i wzmocnienia tego procesu poprzez aktywne wpisanie w kapitał symboliczny klasztoru elementów pamięci narodowej i tradycji niepodległościowych. Słowa kluczowe Wąchock, cystersi, lokalna pamięć zbiorowa, symbol, dziedzictwo, patriotyzm, turystyka, uspołecznianie  182 Marcin Jewdokimow, Barbara MaRkowska Marcin Jewdokimow Hereditas Monasteriorum Faculty of Humanities vol. 3, 2013, s. 155–182 Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw Barbara MaRkowska Institute of Sociology, Collegium Civitas in Warsaw The place of the Wąchock monastery in the local collective memory Summary The article discusses the problem of the place the Wąchock monastery occupies in the local collective memory, drawing on the ield research carried out in Wąchock in July 2013. The research shows that the present-day place of the monastery’s heritage in the local collective memory is connected with the post-dissolution annexation and socialization of the monastery complex in its material and symbolic dimension, pursued by the local community (but also by institutions from outside). It is also partially the result of the interaction between the Cistercians (the abbey understood as a religious community) with the environment, or, to be more precise, their being open to the previously initiated process of socialization of the monastery space as an important place for the local community, as well their reinforcing this process by actively enriching the symbolic capital of the monastery with elements of the national memory and independence traditions. Keywords Wąchock, Cistercians, local collective memory, symbol, heritage, patriotism, tourism, socialization materiały materials Janina dzik Hereditas Monasteriorum Kraków vol. 3, 2013, s. 185–196 Dwa nieznane obrazy oraz widok Lwowa z biblioteki klasztoru franciszkanów reformatów przy kościele św. Antoniego Padewskiego w Przemyślu* Podczas kwerendy prowadzonej w dniach 16–20 V i 19–24 IX 2013 r. udało się dotrzeć do informacji o trzech ciekawych, nieznanych zabytkach, przechowywanych w klasz- torze franciszkanów reformatów w Przemyślu (który uniknął kasaty), o nieznanej co prawda proweniencji, mogących jednak pochodzić ze skasowanych klasztorów. W końcu 2012 r. w pomieszczeniu biblioteki tego klasztoru odkryto obiekty dotych- czas nieznane, a więc i nieodnotowane w literaturze naukowej. Są to dwa wizerunki Matki Boskiej z Dzieciątkiem (jak udało się ustalić, kopie obrazów Matka Boska z Ma- riampola, XVII/XVIII w., i Madonna z S. Maria del Popolo (di Loreto, del velo) Rafaela, XVIII w.) i głowa Chrystusa w cierniowej koronie oraz widok Lwowa wykonany w ręko- piśmiennym dokumencie z około 1640 r., wykorzystanym wtórnie jako oprawa sta- rodruku. Obrazy złożone w bibliotece zostały odnalezione podczas prac porządkowych. Były w złym stanie zachowania, silnie zabrudzone i zakurzone, ze śladami wilgoci, z po- strzępionymi brzegami, luźno umocowane na blejtramie. Stan ich świadczył, że były nieruszane od wielu lat. W podobnych okolicznościach odkryto zdobioną pergami- nową oprawę starodruku – silnie zabrudzoną panoramę o czytelnym zarysie miasta. Jej fragment na grzbiecie książki został uszkodzony przez pokrycie czarną farbą, po- wszechny w zakonie sposób katalogowania księgozbioru (księgozbiór każdej biblio- teki był oznakowany innym kolorem). Ze względu na stan zachowania obiekty pod- dano pilnej konserwacji. Wymagają badań naukowych, przede wszystkim ustalenia proweniencji i atrybucji. * Praca naukowa inansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientiic work inanced by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016.  186 Janina dzik 1. Matka Boska z Dzieciątkiem (kopia obrazu z Mariampola) 8, 5 × 59 cm, olej na płótnie, XVII/XVIII w. (?) autor nieznany, proweniencja obrazu nieznana Obraz o kształcie stojącego prostokąta, w ciemnej tonacji kolorystycznej, ukazuje Matkę Boską w ujęciu do bioder, z lekko pochyloną głową, zwróconą ku Dzieciątku trzymanemu na lewym przedramieniu (ryc. 1). Postaci skomponowane w schemacie trójkąta równoramiennego na niemal czarnym tle. Twarz Marii podłużna, z wyraźnie zaznaczonymi, delikatnymi łukami brwiowymi, ożywiona uśmiechem, modelowana dość ostro, niemal walorowo. Na głowie jasny zawój, spod którego widoczne włosy. Ostro modelowana jest również wsparta na Jej ramieniu siedząca postać Dzieciątka, pieszczotliwym gestem doń przytulonego, kierującego wzrok ku widzowi. Jego naga sylwetka osłonięta draperią w kolorze ugrowym, pozornie naturalna i statyczna, po- siada skomplikowaną oś postaci. Zarówno karnacje twarzy, jak i szaty (ciemnobłękit- ny płaszcz, różowa suknia spodnia) malowane farbami słabo kryjącymi na ciemnej podmalówce. Obecnie stan zachowania obrazu dobry, po konserwacji przeprowadzonej w 2012 r. przez Annę Dorak1. Obraz, według badań konserwatorskich, mógł powstać na prze- łomie XVII i XVIII w. Został namalowany na płótnie lnianym, grubym, zdublowany na płótno lniane, cienkie. Płótno oryginalne, o splocie prostym, było sfalowane i od- kształcone, silnie zabrudzone, załamane, przetarte. Również płótno dublażowe było zabrudzone, zaplamione, z licznymi przetarciami, głównie w partii dolnej, częścio- wo odspojone od płótna oryginalnego. Warstwa malarska na całości lica płótna była przetarta, w wielu miejscach wykruszona, silnie zabrudzona i zakurzona z widoczny- mi drobnymi ubytkami i spękaniami, a kompozycja mało czytelna. Konserwacja po- legała m.in. na rozdublowaniu obrazu, odczyszczeniu odwrocia i lica, wyprasowaniu powierzchni płótna, uzupełnieniu ubytków zaprawy, scaleniu kolorystycznym i wer- niksowaniu. Pierwowzorem dla płótna przemyskiego był cudowny obraz Matka Boska z Dzieciąt- kiem z Mariampola (109 × 78 cm), datowany na koniec XVI w. (ryc. 2)2. Znajdował się on początkowo w posiadaniu Stanisława Jana Jabłonowskiego (1634–1702), kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego, który zabierał go ze sobą na wyprawy wojenne. Z tego powodu określany był jako Matka Boska Hetmańska, Rycerska lub Zwycięska. Obraz oiarowany został przez jego syna, Jana Stanisława (1669–1731), do kościoła Trójcy Świętej w Mariampolu, mieście założonym przez Stanisława Jana Jabłonowskiego w charakterze wotum po zwycięstwie pod Wiedniem, i umieszczo- 1 Zob. A. doRak, „Matka Boska z Dzieciątkiem”. XVII/XVIII w. Obraz olejny na płótnie. Sprawozdanie z prac konserwatorskich, Kraków 2012, mps w Archiwum oo. Franciszkanów-Reformatów w Przemyślu. 2 X. wacłaW z SulgoStoWa [E. Z. NoWakoWSki], O cudownych obrazach w Polsce Przenajświętszej Matki Bożej. Wiadomości historyczne, bibliograiczne i ikonograiczne, z. 1, Kraków 1902, s. 435; A. FrieDrich, Historye cu- downych obrazów Najświętszej Marii Panny w Polsce, t. 2: Obejmujący obrazy dyecezyi krakowskiej, archidy- ecezyi lwowskiej, dyecezyi przemyskiej i tarnowskiej, Kraków 1904, s. 258, 264; W. urbaN, Obraz Matki Boskiej Mariampolskiej we Wrocławiu, Wrocław 1981.  Dwa nieznane obrazy oraz widok Lwowa z biblioteki klasztoru franciszkanów... 187 Ryc. 1. Matka Boska z Dzieciątkiem (kopia obrazu z Mariampola), Ryc. 2. Matka Boska Mariampolska, olej na płótnie, koniec XVI w., olej na płótnie, XVII/XVIII w. (?), klasztor reformatów w Przemyślu z kościoła paraialnego Świętej Trójcy w Mariampolu, obecnie w kościele NMP na Piasku we Wrocławiu  188 Janina dzik ny w ołtarzu głównym. Intensyikacja kultu obrazu nastąpiła w latach 30. XVIII w., w związku z wzniesieniem nowego kościoła i promulgacją cudów w 1737 r. Z inicjaty- wy Teresy z Wielhorskich, od 1730 r. żony Jana Kajetana Jabłonowskiego († 1749), ob- raz został ozdobiony sukienkami. Po II wojnie światowej przewieziono go do kościoła NMP na Piasku we Wrocławiu. przyjmuje się, że obraz mariampolski był wzorowany na kompozycji Madonny ze śpiącym Jezusem włoskiego malarza Giovanniego Battisty Salvi, zwanego Sassoferrato (1609–1685), prawdopodobnie za pośrednictwem gra- icznych reprodukcji, np. Bartolomea Coriolano. Herman Hofmann dopatrywał się w nim jednak inspiracji bizantyjskich3, autorstwo przypisywano też włoskiemu mala- rzowi Giovanniemu Antoniowi Bazzi, zwanemu Il Sodoma (1477–1549)4. Pochodzenie kopii przechowywanej w przemyskim klasztorze reformatów jest nie- znane. Nie wspominają o niej inwentarze przechowywane w Archiwum Prowincji OO. Franciszkanów-Reformatów. Można jedynie przypuszczać, że powstała w związ- ku z intensyikacją kultu oryginału w latach 30. XVIII w. Obraz w klasztorze reforma- tów w Przemyślu nie ma widocznej na obrazie z Mariampola inskrypcji BEATAM ME DICENT OMNES GENERATIONES na parapecie imitującym mur. Zdecydowanie inna jest też kolorystyka (brak ciepłych tonacji barwnych, ciemna podmalówka), większe są sztywność i schematyczność ujęcia. Mógł zostać wykonany dla klasztoru kapucy- nów mariampolskich, ufundowanego w 1742 r. przez Jana Kajetana Jabłonowskiego (1799/1700–1764), wojewodę bracławskiego, syna wspomnianego Jana Stanisława. Klasztor ten po kasacie zakonu w 1784 r. został przekazany szarytkom5. 2. Kopia Madonny Rafaela Santi z kościoła S. Maria del Popolo (Madonna di Loreto, Madonna del velo) 103 × 84 cm, olej na płótnie, XVIII w. autor nieznany, proweniencja obrazu nieznana Obraz odnaleziony w klasztorze w Przemyślu (ryc. 3) powtarza wiernie schemat kom- pozycyjny obrazu Rafaela, z Madonną okrywającą cienkim welonem Dzieciątko, ze św. Józefem w głębi, wspartym oburącz na lasce. Centralnie usytuowana Maria w cy- nobrowej sukni wyciąga przed siebie prawą rękę, podtrzymując delikatną tkaninę. Przez lewą rękę, zgiętą w łokciu, ma przerzucony zielononiebieski płaszcz. Pochyloną głowę Marii o jasnobrązowych włosach, rozdzielonych pośrodku i opadających war- koczem na prawe ramię, nakrywa cienki welon. Miękko modelowana twarz, o oczach prawie zakrytych powiekami i wysoko zarysowanych brwiach, ożywiona jest delikat- 3 H. hoFFmann, Sandstift und Pfarrkirche St. Maria in Breslau. Gestalt und Wandel im Laufe der Jahrhunderte, Stuttgart-Aalen 1971, s. 128. 4 A. kRupska, „Matka Boska Zwycięska” z Mariampola nad Dniestrem w kościele NMP na Piasku we Wrocła- wiu, „Ochrona Zabytków”, 2000, 2, s. 117–133; eadem, Odkrywanie tajemnic warsztatowych dawnego malar- stwa na przykładzie badań analitycznych obrazu „Matki Boskiej Zwycięskiej” z Mariampola nad Dniestrem, ibidem, 3, s. 320–324; eadem, Tajemnice warsztatu włoskiego z kręgu bolońskiego XVI/XVII w. na przykładzie Matki Boskiej Zwycięskiej z Mariampola n/Dniestrem, Warszawa 2001, s. 31–43 ( propozycje atrybucji w kon- sultacji m.in. z prof. dr hab. Juliuszem Chróścickim). 5 W. uRban, Obraz, s. 36–38. Dwa nieznane obrazy oraz widok Lwowa z biblioteki klasztoru franciszkanów... 189 nym uśmiechem. Przedstawione na pierwszym planie Dzieciątko leży na obszernym łożu. Jego pulchne ciałko miękko wtapia się w obszerną poduszkę, a wyciągnięte w górę rączki dotykają rozpostartego nad nim welonu. Karnacja ciała Dzieciątka jest utrzymana w tonacji cielistego różu, podobnie jak twarz Madonny, modelowana cie- płymi odcieniami różu i brązu. Twarz Józefa pozostaje w mroku. Tło obrazu w lewym górnym rogu dopełnia zielona, podpięta kotara. Nad głowami postaci widać charak- terystyczne nimby. Proweniencja obrazu zachowanego w złym stanie (spękania i ubytki farby, pofalo- wania powierzchni, postrzępienia płótna) jest nieznana. Obraz znajduje się obecnie w pracowni Anny Dorak, gdzie jest poddawany konserwacji, polegającej na m.in. odczyszczeniu płótna, uzupełnieniu ubytków zaprawy i powierzchni oraz scaleniu kolorystycznym. Jak wynika z badań konserwatorskich, został wykonany prawdopo- dobnie w XVIII w. Nie wspominają o nim inwentarze przechowywane w Archiwum Prowincji OO. Franciszkanów-Reformatów. Nieznana jest proweniencja, mógł zarów- no pochodzić z prywatnej kolekcji obrazów znajdującej się w okolicach Przemyśla, jak i stanowić własność któregoś ze skasowanych klasztorów. Obraz należy do licznych kopii obrazu Rafaela z kościoła S. Maria del Popolo, które po- wstawały, począwszy od XVI w., po XIX i XX w. Według badań Ewy Śnieżynskiej-Stolot6 opartych na bogatej europejskiej literaturze przedmiotu za oryginał starano się uznać obraz zachowany w Państwowym Muzeum Sztuk Plastycznych w Niznym Tagile na Uralu, w odróżnieniu od innych kopii opatrzony napisem „Raphael Urbinas pingebat MDIX”, noszącym cechy sygnatury. Za oryginał uważano również obraz z Musée Con- dé w Chantilly, reprezentujący bardzo wysoki poziom artystyczny (ryc. 4). Uznawany był on za dzieło Rafaela, a przemawia za tym oznaczenie go numerem 133, któremu w inwentarzu własności rodziny Borghese z 1693 r. odpowiada obraz przedstawiają- cy okrywającą welonem Dzieciątko Madonnę i św. Józefa namalowany przez Rafaela. Wiadomo ponadto, ze kardynał Sfondrato, u którego znajdował się w 1595 r. oryginał z S. Maria del Popolo, miał oiarować kardynałowi Scypionowi Borghese 71 obrazów, wśród których mogło być i dzieło Rafaela. Badania rentgenowskie ujawniły ponadto, że na obrazie z Chantilly u góry po prawej pierwotnie był namalowany pejzaż, postać św. Józefa została więc domalowana wskutek zmiany koncepcji obrazu. Jak ustalono, obraz z klasztoru przemyskiego jest kopią obrazu z Musée Condé w Chantilly7. Jest to druga, obok obrazu z Góry Ropczyckiej (woj. podkarpackie), omówionego przez E. Śnieżyńską-Stolotową, kopia obrazu Rafaela na terenie Polski południowo-wschodniej. Obraz z Góry Ropczyckiej (z połowy XVI w., 123 × 81 cm)8 6 E. ŚNieżyNSka-Stolot, Kopia obrazu Rafaela w Górze Ropczyckiej, [w:] J. gaDomSki et al. (red.), Symbolae historiae Artium. Studia z historii sztuki Lechowi Kalinowskiemu dedykowane, Warszawa 1986, s. 415–432. 7 Graiczną reprodukcję obrazu wykonał Michaeli Grecchi Lucchese, zob. Ch. L. C. E. Witcombe, Copyright in the Renaissance. Prints and the “Privilegio” in Sixteenth-Century Venice and Rome (Studies in Medieval and Reformation Traditions, 100), Leiden 2004, s. 180. 8 E. ŚNieżyńSka-StolotoWa, F. Stolot, Ropczyce, Strzyżów i okolice (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Seria Nowa, 3:Województwo rzeszowskie, z. 1), Warszawa 1978, s. XIV, 31, ig. 125, 126.  190 Janina dzik Ryc. 3. Kopia Madonny Rafaela Santi z S. Maria del Popolo (Madonna di Loreto, Ryc. 4. Madonna z S. Maria del Popolo (Madonna di Loreto, Madonna Madonna del velo), olej na płótnie, XVIII w., klasztor reformatów w Przemyślu del velo), olej na płótnie, początek XVI w., Musée Condé w Chantilly Dwa nieznane obrazy oraz widok Lwowa z biblioteki klasztoru franciszkanów... 191 przed wojną znajdował się w kaplicy grobowej rodziny Starzeńskich. Odnaleziony po wojnie w ruinach kaplicy dworskiej, został przeniesiony do kościoła paraialne- go, w latach 1954–1955 poddany konserwacji przez Andrzeja Chojkowskiego. Należy do powtórzeń obrazu z Chantilly (z 1509 r.), lecz najprawdopodobniej jest związa- ny z wersją mediolańską9. Obie kopie mogły powstać w XVI w. w środowisku rzyms- kim10. Obraz przemyski należy do grupy kopii obrazu Rafaela, z których kilka jest przecho- wywanych w Polsce. W XVII w., zapewne wzorując się na rycinie, namalowano wizeru- nek pochodzący z kolekcji hr. Matuschki w Biechowie, obecnie w Muzeum w Nysie11. Obraz z kościoła w Żninie, powstały zapewne w końcu XVIII w.12, powtarza pierwotny schemat tej kompozycji, bez postaci św. Józefa, i wyszedł spod ręki prowincjonal- nego malarza. Dziełem włoskim wykonanym w pierwszej połowie XVI w. jest obraz w zbiorach zamku w Wilanowie, w którym do kompozycji rafaelowskiej nieznany ar- tysta wprowadził unoszącego się w górze anioła oraz portretowo ujętą postać kardy- nała, identyikowanego z Pietrem Bembo, domniemanym fundatorem tego dzieła, żywiącym zapewne specjalną cześć dla obrazu w S. Maria del Popolo13. 3. Widok Lwowa 41,4 × 24,4–25,2 cm, pergamin, rysunek, gwasz (?), około 1640 r. Autor nieznany, fragment formuły notarialnej zakończony datą i miejscem jej wpisu: „Leopoli, 164(?)” oraz podpisem Józefa Bartłomieja Zimorowica (1597–1677, od 1640 r. pisarza miejskiego, potem kilkakrotnego burmistrza Lwowa, kronikarza miasta)14, wykorzystany wtórnie jako oprawa (na tekturowej okładce) publikacji Simone Ma- ioli, Dies caniculares hoc est colloqvia tria..., Ursellis 1600 (ryc. 5)15; druk został wtórnie 9 E. ŚNieżyńSka- StolotoWa, Kopia, s. 415. 10 Por. wystawa kopii obrazu Rafaela zorganizowana w październiku 1979 r. pod nazwą La Madone de Lorette w Musée Condé w Chantilly. Por. też Madone de Lorette, [w:] Les dossiers du departement des peinture, t. 19, Paris 1979, il. 43, zob: S. beguiN, La Madone de Lorette de Raphael, s. 5–6; eaDem, La Madone de Lorette dans l’œuvre de Raphael, s. 17–28; C. goulD, Afterhoughts ou Raphael’s so-called Loreto Madonna, „Burlington Magazine”, 122, 1980, 926, s. 337. 11 E. ŚNieżyńSka-StolotoWa, Kopia, s. 415; http://slaskiekolekcje.eu/Miejsca/Nysa-Muzeum-w-Nysie; M. PALICA, Kilka słów o kolekcji hrabiów Matuschków z Biechowa koło Nysy, czyli przyczynek do badań nad ślą- skim kolekcjonerstwem, [w:] r. hołoWNia, m. kaPuStka (red.), Nysa. Sztuka w dawnej stolicy księstwa biskupiego. Materiały sesji naukowej 3-5 X 2005 Nysa, Wrocław 2008, s. 294. 12 B. kaczyńSka, M. Wierzbicki, Żnin i okolice (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Seria Nowa, 11: Woje- wództwo bydgoskie, 21), Warszawa 1979, s. 36, ig. 64. 13 J. białoStocki, M. SkubiSzeWSka, Malarstwo francuskie, niderlandzkie, włoskie do 1600. Katalog zbiorów, Warszawa 1979, s. 146, il. 155; Madonny w Muzeum Wilanowskim, red. B. grochala, konsultacja naukowa J. mieleSzko, wprowadzenie K. gutoWSka-DuDek, Warszawa 2006, s. 77, nr kat. 19. 14 M. kaPral, Urzędnicy miasta Lwowa w XIII–XVIII wieku, Toruń 2008, s. 418. 15 Starodruk oznaczony sygnaturą L.308 oraz na pierwszej karcie pieczątką: „Klasztor OO. Franciszka- nów-Reformatów w Przemyślu”.  192 Janina dzik Ryc. 5. Oprawa starodruku Simone maioli, Dies caniculares hoc est colloqvia tria..., Ursellis 1600 (stan przed konserwacją), klasztor reformatów w Przemyślu oprawiony być może na zlecenie Pawła Stanisława Wargockiego (przed 1690), który go zakupił, o czym świadczy notatka na wewnętrznej stronie okładziny16. Jest to fragment dokumentu sporządzonego na pergaminie, z widoczną z lewej stro- ny ozdobną bordiurą stanowiącą zapewne lewy kraniec pierwotnego dokumentu (ryc. 6). Około trzech czwartych powierzchni pergaminu stanowi malowany gwaszem (?) widok miasta Lwowa. W górnej partii dokumentu znajduje się fragment łacińskiej, pisanej atramentem formuły sigillacyjnej oraz dotacyjnej. W 2013 r. blok książki (155 × 204 × 60–70 mm), częściowo zniszczony (nadpalony), został poddany konserwacji przez Annę Żukowską-Zielińską17. Dokument zdjęto z okładki książki, odczyszczono, wyprostowano i potraktowano jako odrębny, zabytkowy obiekt. Ze względu na i- zyczne właściwości pergaminu pokrytego akwarelowymi farbami z fragmentarycz- nie zachowanym tekstem, dokument wymaga właściwego przechowywania, w przy- padku niewłaściwego przechowywania lub eksponowania może być narażony na nieodwracalne zniszczenia. Obcięcie pergaminu do formatu książki spowodowało zniszczenie początku tek- stu formuły notarialnej oraz legendy, tj. objaśnień widocznych na panoramie mia- 16 „Paulus Stanislaus Wargocki Consul Civitas S.R. M... Premisliensis hanc librum emit A’ 1690”. 17 A. żukoWSka-zielińSka, Widok Lwowa z 1640 r. na oprawie starodruku DIES CANICVLARES... Simone Maioli, 1600 r. Dokumentacja konserwatorska, Kraków 2013, mps w Archiwum Franciszkanów-Reformatów w Prze- myślu, z ekspertyzą I. DługoPolSkiej i A. PerzaNoWSkiej.  Dwa nieznane obrazy oraz widok Lwowa z biblioteki klasztoru franciszkanów... 193 Ryc. 6. Widok Lwowa, pergamin, rysunek, gwasz (?), ok. 1640 r., (stan po konserwacji), klasztor Franciszkanów-Reformatów w Przemyślu  194 Janina dzik sta numerów przyporządkowanych poszczególnym budynkom. Zdjęcie pergaminu z okładki umożliwiło odczytanie dwóch-trzech linijek tekstu, ukrytego dzisiaj pod wyklejką wewnętrznych stron obu okładek. Z kolei usunięcie farby z grzbietu pozwo- liło na odzyskanie części tekstu oraz fragmentu widoku zabudowań miejskich. Udało się zidentyikować widok Lwowa, z pierwszej połowy XVII w., ukazujący rozpoznawal- ne – dzięki edycji Civitates orbis terrarum (1618)18 – niektóre budynki. Na przedniej okładce widoczne są wieże: katedry łacińskiej z gotyckim jeszcze hełmem oraz ratu- szowa z ledwie rozpoznawalnym zegarem. Na okładce tylnej widać gmach ratusza i zapewne fragment rynku. Czytelny jest też fragment murów miejskich. Problem in- terpretacyjny dotyczy widocznego u dołu przedniej okładki pagórka z krzyżem – być może jest to widoczny na miedziorycie z 1618 r. sąsiadujący z Wysokim Zamkiem wzgórek zwany Łysą Górą. Po wstępnej kwerendzie dotyczącej dawnych widoków i planów Lwowa autorki ekspertyzy uzyskały pewność, że widok miasta na pergami- nie pokrywającym okładkę starodruku jest najstarszym znanym, rysunkowym wido- kiem tego miasta, wykonanym najprawdopodobniej we Lwowie około 1640 r. 18 Uważa się, że inżynier królewski Aurelius Passarotti był autorem rysunku (wykonanego po 1614 r.), według którego wykonano panoramiczny widok Lwowa od zachodu (akwaforta kolorowana), opubliko- wany przez G. Brauna (G. bRaun, F. hoGenbeRG, Civitates orbis terrarum, Kolonia 1618), por. O. CZERNER, Lwów na dawnej rycinie i planie, Wrocław i in. 1997, s. 32, il. 32. Dwa nieznane obrazy oraz widok Lwowa z biblioteki klasztoru franciszkanów... 195 Janina dzik Hereditas Monasteriorum Kraków vol. 3, 2013, s. 185–196 Dwa nieznane wizerunki maryjne oraz widok Lwowa z biblioteki klasztoru franciszkanów reformatów przy kościele św. Antoniego Padewskiego w Przemyślu Streszczenie Podczas kwerendy prowadzonej w klasztorze reformatów w Przemyślu udało się dotrzeć do informacji o trzech interesujących zabytkach odkrytych niedawno w bibliotece klasztoru. Ich proweniencja jest co prawda nieznana, mogą jednak pochodzić ze skasowanych klasztorów. Są to: dwa wizerunki Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz widok Lwowa. Pierwowzorem dla płótna przedstawiającego Matkę Boską z Dzieciątkiem, pochodzącego z przełomu XVII i XVIII w. (?), niezna- nego autorstwa, był cudowny obraz z Mariampola, datowany na koniec XVI w. Znajdował się on początkowo w posiadaniu Sta- nisława Jana Jabłonowskiego (1634–1702), kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego, który zabierał go ze sobą na wyprawy wojenne, dlatego też był określany jako Matka Boska Hetmańska, Rycerska lub Zwycięska. Obraz został oiarowany przez jego syna, Jana Stanisława (1669–1731), do kościoła Trójcy Świętej w Mariampolu, mieście założonym przez Stanisława Jana Jabłonowskiego w charakterze wotum po zwycięstwie pod Wiedniem, i umieszczony w ołtarzu głównym. Pochodzenie kopii przechowywanej w przemyskim klasztorze reformatów jest nieznane. Można przypuszczać, że powstała w związku z inten- syikacją kultu oryginału w latach 30. XVIII w. Kopia Madonny Rafaela Santi z S. Maria del Popolo (Madonna di Loreto, Madonna del velo) pochodzi z XVIII w., nie znamy jej autora ani proweniencji. Powtarza wiernie schemat kompozycyjny obrazu Rafaela, z Madonną okrywającą cienkim welonem Dzieciątko, ze św. Józefem w głębi, wspartym oburącz na lasce. Jak ustalono, obraz z klasztoru przemyskiego jest kopią obrazu przechowywanego w zbiorach Musée Condé w Chantilly. Należy do licznych kopii obrazu Madonny z kościoła S. Maria del Popolo Rafaela, które powstawały, począwszy od XVI w., po XIX i XX w. Kilka z nich przechowywanych jest w Polsce. Wykonany na pergaminie widok Lwowa z około 1640 r., nieznanego autora, wykorzystano wtórnie jako oprawę dzieła Simone Maioli, Dies caniculares hoc est colloqvia tria... Na rysunku widać fragment formuły notarialnej zakończonej datą i miejscem jej wpisu: „Leopoli, 164(?)” oraz podpisem Józefa Bartłomieja Zimorowica (1597–1677), pisarza miejskiego, burmistrza Lwowa i kronikarza tego miasta. Jest to fragment dokumentu, z widoczną z lewej strony ozdobną bordiurą, stanowiącą zapewne lewy kraniec dokumentu. Większość powierzchni pergaminu pokrywa malowany gwaszem (?) widok Lwowa z pierwszej połowy XVII w., na co wskazują rozpoznawalne, na podstawie porównania z Civitates orbis terrarum (1618), niektóre budynki, m.in. katedra łacińska z gotyckim jeszcze hełmem, ratusz i zapewne fragment rynku. Czytelny jest też fragment murów miejskich. Jest to prawdopodobnie najstarszy znany widok tego miasta wykonany w technice rysunku, powstały najprawdopodobniej we Lwowie około 1640 r. Słowa kluczowe: obraz, biblioteka, klasztor, franciszkanie reformaci, Przemyśl, Mariampol, Madonna di Loreto Rafaela, Matka Boska Mariampol- ska, Lwów  196 Janina dzik Janina dzik Hereditas Monasteriorum Kraków vol. 3, 2013, s. 185–196 Two unknown Marian images and a view of Lviv from the library of the Reformed Franciscan monastery at the Church of St. Anthony of Padua in Przemyśl Summary Research carried out at the Reformed Franciscan monastery in Przemyśl has revealed information about three interesting histori- cal objects recently discovered in the monastery library. Although their provenance is unknown, they may come from dissolved monasteries. They are: two images of the Madonna and Child as well as a view of Lviv. The painting depicting the Madonna with Child which comes from the turn of the 18th century (?) and which is by an unknown author was modelled on a miraculous painting from Mariampol, dated late 16th century. It was initially owned by Stanisław Jan Jabłonowski (1634-1702), Castellan of Kraków and Grand Crown Hetman, who would take it with him on his military expeditions, which is why it was referred to as the Hetman Madonna, Knightly Madonna or Victorious Madonna. The painting was donated by his son, Jan Stanisław (1669-1731), to the Holy Trinity Church in Mariampol, a town founded by Stanisław Jan Jabłonowski as votive ofering after the victory at Vienna, and placed in the main altar. The origins of the copy kept at the Przemyśl monastery are unknown. It may have been made in connection with an intensiication of the cult of its original in the 1730s. The copy of Raphael’s Madonna from S. Maria del Popolo (Madonna di Loreto, Madonna del velo) comes from the 18th century; we know neither its author nor its provenance. It faithfully follows the compositional pattern of Raphael’s painting, with the Madonna covering the Child with a thin veil and St. Joseph in the background leaning on a cane. It has been established that the painting from the Przemyśl monastery is a copy of the painting kept at Musée Condé in Chantilly. It is one of the many copies of Raphael’s picture of the Madonna from S. Maria del Popolo, which were made between the 16th and 20th centuries. Several of the copies are kept in Poland. The view of Lviv, made on parchment around 1640 by an unknown author, was reused as a cover for Simone Maioli’s work, Dies caniculares hoc est colloqvia tria... In the drawing we can see a fragment of a notarial formula ending with a date and place of its entry: “Leopoli, 164(?)”, and a signature of Józef Bartłomiej Zimorowic (1597-1677), town clerk, mayor of Lviv and its chronicler. It is a fragment of a document with a decorative border on the left, which was probably the left edge of the document. Most of the parchment is covered by a gouache-painted (?) view of Lviv from the irst half of the 17th century, which is indicated by buildings that can be recognised when the parchment is compared with a copperplate print published in Civitates orbis terrarum (1618). The buildings include the Latin cathedral with its still Gothic cupola, the city hall and what is probably a fragment of the market square. There is also a distinct fragment of city walls. The work is probably the oldest known drawing of the city, made probably in Lviv itself around 1640. Keywords painting, library, monastery, Reformed Franciscans, Przemyśl (Poland), Marijampolé, (Lithuania), Raphael’s Madonna of Loreto, Our Lady of Marijampolé, Lviv (Ukraine) Karol Maciejko Hereditas Monasteriorum Archiwum Państwowe w Olsztynie vol. 3, 2013, s. 197–205 Nieznane malowidło z 1805 r. pochodzące ze skasowanego klasztoru bernardynów w Barczewie* Wstęp Zasadniczą część zasobu archiwów państwowych stanowi dokumentacja aktowa ad- ministracji publicznej1. Jednakże twórcza działalność człowieka oraz burzliwe procesy dziejowe sprawiają, że odnajdujemy w nich również archiwalia inne i nietypowe. Do tego rodzaju źródeł można zaliczyć malowidło z klasztoru bernardynów w Barczewie koło Olsztyna – ozdobną inskrypcję dotyczącą donatorów i zakonników tego klaszto- ru (ryc. 1)2. Choć tablica została wykonana w 1805 r. dla barczewskich bernardynów, dziś jest częścią zasobu Archiwum Państwowego w Olsztynie. Spis w formie obrazu to w istocie rzadki obiekt w zasobach archiwalnych. Ponadto zakonna proweniencja malowidła rodzi pytania o przyczynę umiejscowienia dzieła w archiwum państwowym. Przecież archiwa kościelne posiadają odrębną sieć archi- walną, a w niej archiwa zakonne mają swoje wyodrębnione miejsce. Wydawać się może również, że dzieło malarskie winno stanowić część zasobu raczej muzealnego niż archiwalnego. Co zatem doprowadziło do umiejscowienia zakonnego malowidła w państwowym archiwum? Jakie konkretnie informacje zawiera wspomniana in- skrypcja? Zły stan zachowania malowidła (odpadająca warstwa malatury) sprawił, że przez lata nie udostępniano go do badań naukowych. Obecnie jednak, dzięki prowadzonym pracom konserwatorskim, dzieło zostaje niejako wydobyte z zapomnienia. Dotąd nieanalizowane cenne świadectwo działalności bernardynów z Barczewa zasługuje na opis i wprowadzenie do naukowego obiegu. * Praca naukowa inansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientiic work inanced by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 Por. Sprawozdanie z działalności Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych oraz archiwów państwo- wych w 2012 r., Warszawa 2013 (dostęp: 28 VIII 2013 r.), http://www.archiwa.gov.pl/images/stories/sprawozdanie- 2012%282%29.pdf; Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, tekst jedno- lity, Dz.U. z 2005 r., nr 64, poz. 565, art. 15. 2 Archiwum Państwowe w Olsztynie (dalej: AP Olsztyn), Funebralis Congeries Eminentissimorum, Celsissi- morum, Illustrissimorum & Reverendissimorum Dominorum Singularissimorum hujus Loci Fundatorum; Item Per Illustrium, Magniicorum ac Generosorum istius Conventus Benefactorum mortuorum, hic & alibi requie- scentium; ac tandem Series Religiosorum Patrum & Fratrum hoc in loco defunctorum; nec non aliorum ibidem consepultorum. An[n]o D[omi]ni: 1805. Datum [13ma] Julij Conscripta, sygn. 1386/29.  198 Karol Maciejko Ryc. 1. AP Olsztyn, Funebralis Congeries. Fot. K. Maciejko Nieznane malowidło z 1805 r. pochodzące ze skasowanego klasztoru bernardynów .... 199 Tło historyczne Klasztor w Barczewie może się poszczycić bogatą historią, sięgającą 1326 r. Zarys jego dziejów opracował Eugeniusz Wyczawski3. W tym miejscu jedynie warto zaznaczyć, że konwent był poddany typowym procesom, których doświadczały zakony zloka- lizowane w diecezji warmińskiej4. Klasztor wraz z kościołem pw. św. Andrzeja ufun- dował biskup warmiński Eberhard dla braci mniejszych z prowincji saskiej. W okresie reformacji prowincja upadła, a wraz z nią obserwancki (już wtedy) konwent w Barcze- wie5. Dopiero ponowne uposażenie klasztoru przez biskupa warmińskiego Andrzeja Batorego po 1594 r. umożliwiło jego odrodzenie w polskiej prowincji bernardyńskiej. Rozwój klasztoru zatrzymały czasy zaborów. Antyzakonna polityka administracji pru- skiej, której Barczewo było podporządkowane od 1792 r., doprowadziła do kasaty klasztoru w 1830 r.6 W zabudowaniach klasztornych zorganizowano więzienie, które funkcjonuje do dziś, kościół natomiast zachował swój sakralny charakter. Historia obiektu Spuścizna po wielowiekowej działalności barczewskich bernardynów uległa roz- proszeniu7. Ta utrata dóbr, jak się okazuje, nie musiała oznaczać ich bezpowrotnego zniszczenia. Dowodem tego jest historia opisywanego obiektu. Podczas prac remontowo-budowlanych prowadzonych w zabudowaniach ratusza w Barczewie w latach 80. ubiegłego wieku przypadkiem odnaleziono, pozbawione ram i złożone, bezcenne malowidło. Pierwotnie próbowano przekazać je Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, ostatecznie jednak uznano, że jest to źródło pisane, a jego forma (malowidło) ma drugorzędne znaczenie. Józef Judziński, ówczesny dy- rektor Archiwum Wojewódzkiego w Olsztynie, zdecydował o włączeniu malowidła do archiwum, zabezpieczając je tym samym przed ostatecznym zniszczeniem. Dziś, uwzględniając archiwalną zasadę historycznie ukształtowanego zasobu8, wypada uszanować miejsce przechowywania opisywanego dzieła. 3 h. e. wyczawski, Barczewo (Wartenburg, Wetenborg), [w:] idem (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 19–21. 4 Por. w. zawadzki, Dzieje Klasztoru Bernardyńskiego w Kadynach (Suplement Hozjański. Seria Historyczna, 6), Olsztyn 2002, passim. 5 Por. j. b. FReed, Dzieje saskiej prowincji franciszkanów w XIII w., [w:] j. kłoczoWSki (red.), Franciszkanie w Polsce średniowiecznej, cz. 1: Franciszkanie na ziemiach polskich (Zakony franciszkańskie w Polsce, 1/1), Kra- ków 1983, s. 195–217. 6 Por. j. mazurek, Kasata zakonu Bernardynów w zaborze pruskim, [w:] e. WyczaWSki (red.), Studia z historii Kościoła w Polsce, t. 1, Warszawa 1972, s. 435–526. 7 Por. AP Olsztyn, Rejencja Olsztyńska, Übernahme des Bernarhardiner – Klosters Wartenburg, Bd. 1–3: 1830–1865, sygn. 2889–2891; W. zaWaDzki, Dzieje Klasztoru Bernardyńskiego, s. 113–127. 8 h. robótka, b. rySzeWSki, a. tomczak, Archiwistyka, Warszawa 1989, s. 28.  200 Karol Maciejko Ryc. 2. AP Olsztyn, Funebralis Congeries, tytuł. Fot. K. maciejko Wraz z przejęciem malowidła stwierdzono konieczność jego konserwacji9. W tym celu bernardyńskie płótno nawinięto na tekturowy wał i przekazano do Centralnego Laboratorium Konserwacji Archiwaliów w Archiwum Głównym Akt Dawnych w War- szawie, ponieważ w owym czasie olsztyńskie archiwum nie posiadało odpowiedniej pracowni. Obiekt przeleżał w Warszawie do lat 90. i bez próby podjęcia prac konser- watorskich został zwrócony do Olsztyna. Od tego czasu był przechowywany w pra- cowni konserwacji archiwaliów w formie rozwieszonej10. Obecnie procedura konser- wacji jest w toku, zakończenie prac planuje się na koniec 2013 r. Opis malowidła11 Inskrypcja wykonana jest w technice tłustej tempery, na płótnie lnianym o splocie płóciennym, tkanym na ręcznych krosnach o wymiarach 200 cm długości i 100 cm szerokości. Podłoże płócienne wykonane jest z dwóch pasów płótna zszytych ze sobą na całej długości. Obraz nie posiada odrębnej warstwy gruntu, funkcję tę spełnia sza- ra warstwa tła położona na całości obiektu. Pierwotnie malowidło musiało być nacią- gnięte na blejtram, czego dowodzą ślady po gwoździach. Braki malatury na krajkach świadczą natomiast o istnieniu ramy zewnętrznej. W górnej partii obiektu znajduje się tytuł, który po obu bokach zamknięty jest kompozycją z ornamentem geome- trycznym, a od dołu stylizowaną wicią roślinną z motywami kwiatowymi w kolorze brązu i ugru (ryc. 2). Główną partię malowidła stanowi pięć rubryk na szarym tle, od- dzielonych czerwonymi liniami. Tekst zapisano łacińską kancelareską, czarną farbą. Całość zamknięta jest 10-centymetrowej szerokości bordiurami z motywami podwie- szonych na wstędze czaszek i piszczeli (biało-szare kości na szaro-niebieskim tle). Od dołu kompozycję zamyka dekoracja kwiatowa, pomiędzy którą umieszczono klepsy- drę i lankujące ją dwa sierpy. 9 Odpadająca warstwa malatury sprawiała, że dzieło stawało się coraz mniej czytelne. 10 Konserwacja nie mogła być wykonana na miejscu, gdyż wymaga to specjalistycznego sprzętu (stołu dublażowego). 11 a. ulewicz, Opis techniki wykonania obiektu, rps w Oddziale Konserwacji Archiwaliów AP Olsztyn. Nieznane malowidło z 1805 r. pochodzące ze skasowanego klasztoru bernardynów .... 201 Prezentacja treści Zapis, pod względem treści, można podzielić na cztery części. W pierwszej kolejności podany jest wspomniany już tytuł, dalej znajduje się krótka historia klasztoru, po- czątkami sięgająca 1326 r., a więc czasów jeszcze przedbernardyńskich. Następnie umieszczono spis fundatorów, dobroczyńców konwentu, poczynając od biskupa warmińskiego Piotra Tylickiego. Porządek wpisów ma znamiona układu chronolo- gicznego (kolejny zasłużony to następca Tylickiego Szymon Rudnicki). Ład ten oparty jest również na znaczeniu i godności poszczególnych darczyńców. Rejestr zajmuje pierwszą kolumnę obrazu oraz część następnej, tu pojawiają się również daty śmier- ci donatorów. Poniżej znajduje się pusta przestrzeń – miejsce na dalsze adnotacje. Zamierzenie to było realizowane, dokonano jeszcze cztery wpisów z lat 1803–1817, wyraźnie różnymi charakterami pisma i innym kolorem farby lub atramentu (ryc. 3). W połowie długości trzeciej kolumny pojawia się podtytuł informujący o rejestrze zakonników: „Religiosi patres ac fratres”, czyli czwarta pod względem treści część ma- lowidła. Spis jest sporządzony w porządku chronologicznym, zawiera imię i nazwisko, pełnioną funkcję, a ponadto dzienną datę śmierci każdego duchownego. Sporządzo- no go w dwóch kolumnach za okres od 1599 do 1803 r. Dalej pojawia się jeszcze 13 wpisów z lat 1805–1817. Nanoszono je na bieżąco już po pierwotnym przygotowaniu tablicy i jej umieszczeniu w zabudowaniach klasztornych. Zatem malowidło w zamie- rzeniu jego autorów miało być aktualizowane, skoro pozostawiono wiele wolnego miejsca na kolejne noty. Zakończenie Wielowiekowa historia barczewskiego konwentu, w zestawieniu z symboliczną liczbą zachowanych świadectw jego działalności12, przekonuje o wartości prezentowanego źródła. Wiele cennych informacji przyniosłaby dalsza szczegółowa analiza inskrypcji, do któ- rej niniejszy opis stanowi jedynie wprowadzenie. 12 Zob. h. e. wyczawski, Barczewo, s. 21; idem, Archiwalia bernardyńskie w zbiorach obcych, „Archiwa, Bi- blioteki i Muzea Kościelne”, 42, 1981, s. 252; AP Olsztyn, Katolische Kloster – Kirche zu Wartenburg. Diozese Ermland, sygn. 1386 / 1–29.  202 Karol Maciejko Ryc. 3. AP Olsztyn, Funebralis Congeries, spis donatorów w kolumnie drugiej. Fot. K. maciejko Nieznane malowidło z 1805 r. pochodzące ze skasowanego klasztoru bernardynów .... 203 Ryc. 4. AP Olsztyn, Funebralis Congeries, spis zmarłych braci i ojców w kolumnie trzeciej. Fot. K. maciejko  204 Karol Maciejko Karol Maciejko Hereditas Monasteriorum Archiwum Państwowe w Olsztynie vol. 3, 2013, s. 197–205 Nieznane malowidło z 1805 r. pochodzące ze skasowanego klasztoru bernardynów w Barczewie Streszczenie Archiwum Państwowe w Olsztynie posiada w swoim zasobie nietypowy obiekt w postaci ozdobnej inskrypcji dotyczącej za- konników i donatorów klasztoru bernardynów w Barczewie. Jest to malowidło na płótnie o wymiarach 200 cm na 100 cm, które w swej części tekstowej zawiera ozdobny tytuł, rys historyczny konwentu, spis donatorów oraz rejestr zmarłych ojców i braci za okres od 1599 do 1817 r. Zasadnicza treść jest ujęta w pięciu kolumnach. Całość ozdobiono kompozycją z ornamentem geometrycznym, wicią roślinną oraz bordiurami z motywami podwieszonych na wstędze czaszek i piszczeli. Kasata zakonu, która nastąpiła w 1830 r., doprowadziła do rozproszenia spuścizny pobernardyńskiej. Wobec niewielkiej liczby zachowanych źródeł ze skasowanego klasztoru tym cenniejsza wydaje się opisywana tablica. Inskrypcja, z powodu złego stanu zachowania, nie była do- tąd udostępniana dla badań. Prowadzone obecnie prace konserwatorskie pozwolą wprowadzić obiekt do obiegu naukowego. Słowa kluczowe Barczewo, bernardyni, rejestr zmarłych, malowidło, inskrypcja, kasata, zakon, Archiwum Państwowe w Olsztynie Nieznane malowidło z 1805 r. pochodzące ze skasowanego klasztoru bernardynów .... 205 Karol Maciejko Hereditas Monasteriorum State Archive in Olsztyn vol. 3, 2013, s. 197–205 Unknown painting dating back to 1805 from the dissolved Franciscan monastery in Barczewo Summary The collection of the State Archive in Olsztyn holds a highly unusual item: a decorative inscription concerning the monks and do- nors of the Observant monastery in Barczewo. It is a 200 cm by 100 cm, oil-on-canvas painting, whose textual part is composed of a decorative title, an outline of the monastery’s history, the list of donators, as well as of the deceased fathers and friars cover- ing the period between 1599 and 1817. The fundamental content is organised into ive columns. The painting was decorated with a composition of a geometrical ornament, a vine, and a bordure of skull and bones suspended on a ribbon. The dissolution of the order, which took place in 1830, led to the dispersal of the Franciscan legacy. In view of a small number of extant sources from the suppressed monastery, the plaque seems all the more valuable. The inscription, due to a poor state of preservation, has not been made available for research so far, a situation which the restoration works currently in progress will help to change. Keywords Barczewo, Bernardine Fathers, registry of the dead, painting, inscription, dissolution, religious order, State Archive in Olsztyn Urszula bończuk-DaWiDziuk Hereditas Monasteriorum Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego vol. 3, 2013, s. 207–265 Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812* Prezentujemy wykaz tzw. Akt Büschinga (Acta manualia die Uebernahme der Bibliothe- ken, Kunstsammlungen & Archive in den aufgehobenen Klöstern Schlesiens betrefend. Büsching) ze zbiorów Oddziału Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu (sygn. IV.F.267)1. Jest to zbiór archiwaliów dokumentujących przebieg części wyda- rzeń po wydaniu edyktu sekularyzacyjnego pruskiego króla Fryderyka Wilhelma III z dnia 30 X 1810 r., za sprawą którego kasacie uległa większość instytucji kościelnych na Śląsku, zwłaszcza liczne klasztory. Akcją sekularyzacyjną kierowała Główna Komisja Sekularyzacyjna (Königliche Preuβische Haupt-Commission zur Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien) z siedzibą we Wrocławiu, która została powołana królewskim rozkazem gabinetowym z dnia 12 XI 1810 r.2 Na czele sześcioosobowej komisji stał wiceprezydent kamery śląskiej Ewald Georg von Massow (1754–1820)3, a jej członkami byli: wiceprezydent prowincji śląskiej Friedrich Theodor von Merckel (1775–1846), radcy państwowi Chri- stian August Heinrich Curt von Haugwitz (1752–1832) i Wilckens oraz radcy rządowi Schultz i Sack4. Merytoryczną pieczę nad przejmowaniem obiektów ruchomych mających walory naukowe, muzealne, biblioteczne lub archiwalne sprawował komisarz sekularyza- * Praca naukowa inansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientiic work inanced by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 U. Bończuk-DaWiDziuk, Sprawozdanie z postępu prac nad wydaniem Akt Büschinga w dniach 30 X 2012–30 IV 2013 r., „Hereditas Monasteriorum”, 2, 2013, s. 514–515. 2 O. LiNke, Friedrich Theodor von Merckel im Dienste fürs Vaterland. Teil II: Bis Januar 1813 (Darstellungen und Quellen zur schlesischen Geschichte, 10), Breslau 1910, s. 83. 3 R. Straubel, Biographisches Handbuch der Preussischen Verwaltungs- und Justizbeamten, 1740–1806/15, München 2009, s. 623. 4 G. Ploch, Säkularisation in Schlesien. Die Aulösung der Klöster und Stifte in Preussisch-Schlesien 1810. Ursachen, Verlauf und Folgen. Wissenschftlicher Aufsatz, publikacja elektroniczna 2011: http://www. grin.com/de/e-book/173843/saekularisation-in-schlesien-die-auloesung-der-kloester-und-stifte- in?partnerid=googlebooks lub http://www.hausarbeiten.de/faecher/vorschau/173843.html, s. 11. Autor zauważa, że w źródłach nie zostały wymienione imiona radców państwowych.  208 Urszula bończuk-DaWiDziuk cyjny Johann Gustav Gottlieb Büsching (1783–1829)5. Nadzór in situ sprawowali zaś komisarze specjalni (Spezial-Commiβäre), których pełen wykaz wraz z przypisanymi im klasztorami, pt. Nachweisung der Stifter u[nd] Klöster deren Aufhebung angeordnet worden, zamieszczono w tomie 1 Akt Büschinga na kartach 17–18 (zob. tabela 1). Urodzony i zamieszkały w Berlinie Büsching był z wykształcenia prawnikiem i ilolo- giem germańskim, z zamiłowania zaś i z wyboru archeologiem. W swoich badaniach germanistycznych interesował się szczególnie zabytkami językowymi. W 1809 r. od- był podróż na Śląsk, podczas której odwiedził liczne biblioteki klasztorne w poszuki- waniu cennych rękopisów średniowiecznych. Badania umożliwił mu list poręczający od ministra Wilhelma von Humboldta (1767–1835). Kwerendy terenowe zainspiro- wały młodego badacza do opracowania projektu utworzenia we Wrocławiu central- nej biblioteki, archiwum i galerii sztuki, które gromadziłyby zbiory przechowywane w klasztorach, nierzadko w niekorzystnych warunkach. Swój plan przedłożył w Mini- sterstwie do Spraw Kultu (Kultusministerium). Nic zatem dziwnego, że krótko po wydaniu edyktu sekularyzacyjnego zwrócono się właśnie do niego w sprawie scentralizowania poklasztornych zbiorów bibliotecznych i dzieł sztuki z terenu Śląska. Plan Büschinga zakładający utworzenie we Wrocławiu trzech placówek – biblioteki, galerii obrazów oraz archiwum – został zaakceptowany przez kanclerza Karla Augusta von Hardenberga (1750–1822) w dniu 8 XI 1810 r.6 Büsching po przybyciu do Wrocławia został w dniu 24 XI 1810 r. wyznaczony przez Główną Komisję Sekularyzacyjną do przejęcia należących do skasowanych klaszto- rów obiektów ruchomych mających walory naukowe, muzealne, biblioteczne lub archiwalne7. Centralną składnicę zlokalizował w dawnym klasztorze kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu. W pierwszych miesiącach działania komisarzy sekularyzacyjnych całe biblioteki i archiwa klasztorne inwentaryzowano, pakowano w skrzynie i przewożono do Wrocławia. Do końca sierpnia 1811 r. Büsching zgroma- 5 A. Schultz, Büsching, Johann Gustav Gottlieb, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, t. 3, Leipzig 1876, s. 645–646; M. hecker, Aus der Frühzeit der Germanistik. Die Briefe Johann Gustav Büschings und Friedrich Hein- rich von der Hagens an Goethe, „Jahrbuch Goethe-Gesellschaft”, 15, 1929, s. 100–179; C. buchWalD, Büsching an Goethe, „Altschlesien”, 3, 1930, s. 87–90; M. hałub, Johann Gustav Gottlieb Büsching 1783–1829. Ein Beitrag zur Begründung der schlesischen Kulturgeschichte, Wrocław 1997; L. bluhm, Johann Gustav Gottlieb Büsching – ein „Dilettant“ im Streitgefüge der frühen Deutschen Philologie. Eine Fallstudie, [w:] Śląska Republika Uczo- nych, t. 1, red. M. hałub, A. mańko-matySiak, Wrocław 2004, s. 355–380; J. kiNNe, Die klassische Archäologie und ihre Professoren an der Universität Breslau im 19. Jahrhundert. Eine Dokumentation, Dresden 2010, s. 20–41; K. DemiDziuk, Ochrona zabytków archeologicznych na Śląsku w XIX wieku na przykładzie ośrodka wro- cławskiego, „Silesia Antiqua”, 46, 2010, s. 201–217. 6 K. A. v. harDeNberg, List do J. G. G. Büschinga, Berlin, 8 XI 1810 r., Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Oddział Rękopisów, Akta Büschinga, sygn. IV.F.267, t. 1, k. 7r; J. G. G. büSchiNg, Bruchstücke einer Geschäftsrei- se durch Schlesien, unternommen in den Jahren 1810, 11, 12, t. 1, Breslau 1813, s. 492–493. 7 H. Seger, Geschichte des ehemaligen Museums schlesischer Altertümer, „Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift”, 1, 1900, s. 1–24, tu: s. 13. Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 209 dził zbiory z 35 lub 42 klasztorów śląskich8. W późniejszym okresie (po decyzji Głów- nej Komisji Sekularyzacyjnej z 6 IX 1811 r.) także zbiory archiwów i bibliotek poklasz- tornych podlegały selekcji na miejscu9. Głównym kryterium kwaliikacji zbiorów była dla Büschinga ich wartość historyczna i artystyczna w ujęciu zbliżonym do dzisiejszego pojęcia dziedzictwa kulturowego. Tym samym Büsching miał wpływ na kształt i wartość merytoryczną trzech przy- szłych wrocławskich placówek naukowych: Śląskiej Biblioteki Centralnej (Schlesische Central-Bibliothek), od 1815 r. Królewskiej Biblioteki Uniwersyteckiej (Königliche und Universitäts-Bibliothek), Królewskiego Akademickiego Archiwum Prowincjonalnego (Königlich Akademisches Provinzialarchiv) i Królewskiego Muzeum Sztuki i Starożyt- ności (Königliches Museum für Kunst und Altertümer). Akta Büschinga, przechowywane w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, doku- mentują ten proces. Składa się na nie zbiór archiwaliów zgromadzonych w pięciu tomach poszytów papierowych. Pochodzą z okresu od 25 X 1810 do 14 VI 1812 r. Büsching zakończył prace dla Głównej Komisji Sekularyzacyjnej dwa tygodnie wcze- śniej (1 VI 1812 r.) i został zatrudniony w bibliotece uniwersyteckiej na stanowisku archiwisty z pensją 600 talarów rocznie10. Archiwalia w Aktach Büschinga obejmują: – korespondencję w oryginale lub w odpisach (głównie między Büschingiem, Głów- ną Komisją Sekularyzacyjną oraz komisarzami specjalnymi, najczęściej dotyczącą spraw organizacyjnych i inansowych); – inwentarze zawartości poklasztornych archiwów, bibliotek i zbiorów dzieł sztuki; – protokoły i noty Büschinga dotyczące spraw organizacyjnych, inansowych, a także znalezionych w klasztorach obiektów ruchomych mających walory naukowe, muze- alne, biblioteczne lub archiwalne (np. numizmaty, zabytki archeologiczne). Lektura Akt Büschinga pokazuje pewną dynamikę działań podczas akcji sekularyza- cyjnej. Przejmowanie klasztorów rozpoczęto od budynków położonych na terenie Wrocławia (klasztory norbertanów, kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku, klarysek itd.). Następnie Büsching inwentaryzował zbiory klasztorów dolnośląskich, tj. klasztory cysterskie w Trzebnicy i Lubiążu. W dalszej kolejności rekwirowano zaś budynki klasztorne wraz z wyposażeniem z terenu Śląska Opolskiego i Górnego Ślą- ska. 8 Liczba 42 pochodzi z wyliczeń Büschinga, cyt za: m. walteR, Pruska sekularyzacja klasztorów w dzie- jach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, [w:] Druga Konferencja Naukowa Komisji Bibliograii i Biblio- tekoznawstwa Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Wrocław 3–5.XI.1954. Referaty i dyskusja, Wrocław 1957, s. 179–194. Liczbę 35 klasztorów podaje J. ożóg, Zarys historii Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, Wrocław 1995, s. 16, przyp. 7. 9 m. Walter, Pruska sekularyzacja klasztorów, s. 179–194; J. ożóg, Zarys historii Biblioteki Uniwersyteckiej, s. 16. 10 Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Oddział Rękopisów, sygn. Akc. 1948/861, Akta przychodów i rozchodów Biblioteki Uniwersyteckiej za lata 1812–1817.  210 Urszula bończuk-DaWiDziuk Wszystkie pięć papierowych poszytów, każdy o wymiarach około 36 × 23 cm, składa- ją się łącznie z 90711 kart archiwalnych (tom 1 – 200, tom 2 – 185, tom 3 – 200, tom 4 – 162, tom 5 – 160). Akta zawierają oryginalne listy i dokumenty lub odpisy wykonane krótko po ich powstaniu ułożone w skoroszytach w układzie zbliżonym do chrono- logicznego. Najczęściej kluczem ułożenia ich w poszycie była data wpływu lub spo- rządzenia odpisu. Dokumenty są opatrzone w większości wypadków datą powstania, obok której w przypadku odpisów dokumentów znajduje się adnotacja o wysłaniu dokumentu (z datą). W korespondencji przychodzącej z reguły zapisywano na ory- ginale datę wpływu (w prawym górnym rogu). Łącznie w Aktach Büschinga znajduje się 1080 dokumentów (w tomie 1 – 193, w tomie 2 – 222, w tomie 3 – 236, w tomie 4 – 199, w tomie 5 – 230). Akta powstały w kancelarii Büschinga w celach dokumentacyjnych i archiwizacyjnych. Tomy 1–3 zostały poprzedzone stroną tytułową i spisem akt wykonanym własnoręcz- nie przez Büschinga. Analiza porównawcza spisu wykazała, że nie ma błędów w nu- meracji kart, ale w kilku przypadkach treść w wykazie akt nie odpowiada numerowi karty. Spisy zostały sporządzone przez Büschinga w pierwszej osobie liczby pojedyn- czej, co może sugerować prywatny charakter zbioru. Przemawiałby za tym również fakt, iż wiele odpisów listów zostało sporządzonych duktem pisma Büschinga, mimo że miał do dyspozycji pisarza Samuela Traugotta Hofmanna. Ponadto ogniwem łą- czącym wszystkie rękopisy jest osoba Büschinga. Zgromadzone dokumenty zostały bowiem sporządzone przez Büschinga, zaadresowane do niego lub dotyczyły jego osoby. Prawdopodobieństwo powstania zbioru dokumentów na prywatne potrzeby archiwizacyjne wzmacnia wiarygodność tego materiału źródłowego. Tomy 4–5 nie mają spisu akt, ich jednorodność z tomami 1–3 jest jednak bezsprzecz- na (jednolitość tematyczna, formalna, osobowa, chronologiczna). Wszystkie pięć po- szytów zostało pierwotnie opatrzonych przez Büschinga foliacją, która w tomach 1–3 jest koherentna z przygotowanym przez niego spisem akt. W późniejszym okresie na poszczególnych kartach wszystkich skoroszytów została wprowadzona odrębna fo- liacja (tomy 1–2 i 5) lub paginacja (tomy 3–4), co miało służyć objęciu wartością archi- walną także okładek poszytów, poprzedzających akta spisów Büschinga w tomach 1–3, a także stron niezapisanych. Numery kart lub stron w przygotowanym aktualnie spisie akt zostały podane zgodnie z tą nadaną wtórnie i obecnie obowiązującą archi- walną foliacją i paginacją. Akta Büschinga są w dobrym stanie zachowania. Nadana przez Büschinga foliacja wskazuje, że przygotowane przed ponad 200 laty skoroszyty są kompletne. Pod zna- kiem zapytania pozostaje kwestia, czy Akta Büschinga zawierają wszystkie rękopisy dokumentujące przebieg akcji sekularyzacyjnej. Z pozoru bowiem nie ma dłuższych luk w chronologii wśród zgromadzonych dokumentów, lecz przy tak szeroko prowa- 11 Rozbieżność liczby kart z liczbą podaną w pierwszym sprawozdaniu wynika z błędnej informacji na karcie katalogowej (iszce) tomu 1, która znajduje się katalogu kartkowym w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu (zamiast 220 kart w rzeczywistości tom ten zawiera 200 kart). Por. U. Bończuk-DaWiDziuk, Spra- wozdanie z wstępnych prac nad wydaniem „Akt Büschinga”, „Hereditas Monasteriorum”, 1, 2012, s. 432–433. Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 211 dzonej akcji przejmowania zbiorów ruchomych ze skasowanych klasztorów niezwy- kle trudno stwierdzić braki w korespondencji czy dokumentacji, co ich jednak nie wyklucza. Mając na względzie praktyczne zastosowanie, spis Akt Büschinga sporządzono w układzie tabelarycznym. Każdy tom ujęty został w osobnej tabeli (zob. tabele 1–5), a każdy dokument w osobnym wierszu z wyodrębnionymi kolumnami zawierają- cymi liczbę porządkową, datę i miejsce powstania dokumentu oraz – jeśli dane te są zawarte w dokumencie – numer karty lub strony, a także krótką charakterystykę każdego z opracowywanych archiwaliów. Opis zawiera określenie autora i adresata dokumentu (jeśli jest możliwy do ustalenia), a także główny wątek treści ze szcze- gólnym naciskiem na podanie klasztoru, którego dany dokument dotyczy. Opisy nie zawierają natomiast wyszczególnienia wszystkich poruszanych w dokumentach wąt- ków, ponieważ wiele z archiwaliów będzie w przyszłości transliterowanych. Nad przygotowaniem spisu Akt Büschinga pracował trzyosobowy zespół w składzie: dr Arkadiusz Wojtyła z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego (tomy 2 i 5), mgr Urszula Bończuk-Dawidziuk z Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego (tom 1 i część 2 tomu 4) i mgr Anna Jezierska z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego (tom 3 i część 1 tomu 4). Celem zespołu było sporządzenie w języku polskim wykazu niemieckojęzycznych akt z myślą o polskojęzycznych studentach, doktorantach i innych badaczach zajmujących się śląską historią i historią sztuki, któ- rym sprawia trudność mało czytelny krój pisma Büschinga. Przez publikację wykazu zgromadzonych przez niego akt pragniemy przybliżyć tematykę zawartej w doku- mentach treści i zachęcić do jej zgłębiania w pracy naukowej. Naszym zamierzeniem jest więc umożliwienie wstępnego rozeznania w zawartości pięciu tomów niemiec- kojęzycznych akt i uproszczenie zainteresowanym nimi badaczom wyszukiwania konkretnych dokumentów. Akta Büschinga są jednostką archiwalną znaną wśród badaczy historii i sztuki Ślą- ska12, jednakże nieczytelny dukt pisma Büschinga sprawił, że dostęp do treści do- kumentów jest utrudniony. Opracowanie spisu Akt Büschinga jest pierwszą próbą przybliżenia zawartości archiwaliów, toteż członkowie zespołu mają świadomość, iż przedstawione opracowanie może nosić znamiona niedoskonałości. Bieżące trudno- ści zespół starał się rozwiązywać w miarę możliwości. Nieczytelne pismo w dokumen- tach często utrudniało jednoznaczne odczytanie nazwiska, dlatego przeprowadzano konsultacje w gronie zespołu i metodą komparatywną w wielu wypadkach udało się określić właściwy zapis nazwiska. Gdy to samo nazwisko było różnie zapisywane (np. Schulz/Schultz), zespół decydował o pozostawianiu pisowni oryginalnej. Trud- ności przysporzyły też tytulatury, stanowiska i funkcje poszczególnych osób bio- rących udział w korespondencji znajdującej się w aktach. Zdarzało się, że tę samą osobę tytułowano w dwojaki sposób; w takich przypadkach czytelnikowi należałoby 12 Np. K. Pawlik, Sekularyzacja pruska bibliotek fundacji kościelnych w Nysie, „Roczniki Biblioteczne”, 54 2010, s. 57–73 – artykuł powstał na podstawie dokumentów zawartych w Aktach Büschinga.  212 Urszula bończuk-DaWiDziuk się wyjaśnienie. Przedstawienie jednak kontekstu (tj. sylwetki postaci) wymagałoby poszerzonych badań biograicznych i nie jest możliwe zamieszczenie wyników ta- kich badań w tabeli. W obliczu tego problemu zespół postanowił ograniczyć się do nazwiska osoby (ewentualnie jej imienia, gdy jest wymienione w źródle), ponieważ większość tekstów będzie w przyszłości transliterowanych i wówczas będzie możliwe zamieszczenie przy nich krótkich biogramów. Przedsięwzięcie publikacji spisu akt z myślą o polskojęzycznym użytkowniku wią- zało się z podjęciem decyzji o zamieszczaniu polskich nazw miejscowych w opisie dokumentów, a także – co może wydawać się z pozoru bardziej kontrowersyjne – w rubryce „miejsce powstania dokumentu”. Zabieg ten ma na celu uporządkowa- nie nazw miejscowych, co przekłada się na łatwiejsze wyszukiwanie dokumentów według jednego klucza, w tym przypadku – polskiego brzmienia nazw miejscowych. Należy jednak mieć na uwadze, że podane nazwy miejscowości są tłumaczeniami, tzn. dokument opisany jako powstały we Wrocławiu w rzeczywistości został opisany w dokumencie jako powstały w Breslau, a skasowany klasztor w Lubiążu w dokumen- cie widnieje jako klasztor Leubus. Wykaz Akt Büschinga z założenia ma być jednak materiałem pomocniczym w pracy naukowej, dlatego posługując się konsekwent- nie nazwami polskimi, odsyłamy czytelnika do źródła, gdzie znajduje się oryginalny zapis nazwy miejscowej. Inwentarze, które planujemy w przyszłości transliterować w ramach projektu Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja pod kierunkiem prof. dra hab. Marka Derwicha, będą natomiast – zgodnie ze sztuką transliteracji – zawierać zapisy oryginalne. Aby uniknąć nieporozumień, wykaz Akt Büschinga został opatrzony alfabetycznym spisem pojawiających się w nim polskich nazw miejscowych i ich odpowiedników w języku niemieckim (załącznik nr 1, Wykaz nazw miejscowości polsko-niemiecki). Nazwy własne (np. komisji, organizacji) zostały przetłumaczone, ale równocześnie w nawiasach przytoczono większość takich nazw w oryginalnym brzmieniu. W wy- padku długich nazw własnych używamy ogólnie przyjętych w środowisku naukowym skrótów, których rozwinięcia znajdują się w załączniku nr 2 (Wykaz skrótów). Nazwy własne klasztorów zostały podane zgodnie z materiałem źródłowym. Oznacza to, że choć nie zawsze w spisie pojawia się pełne brzmienie nazwy klasztoru, jest możliwa jego jednoznaczna identyikacja (np. określenia „klasztor św. Macieja we Wrocławiu” czy „klasztor w Lubiążu”). Równocześnie liczymy na wyrozumiałość czytelnika, gdyż ze względów edytorskich w spisie jest używane konsekwentnie określenie „klasztor”, chociaż w domyśle jest to zawsze „dawny klasztor”, gdyż opisywane zdarzenia miały miejsce po wydaniu edyktu sekularyzacyjnego. Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 213 Załącznik nr 1 Wykaz nazw miejscowości polsko-niemiecki Bardo Śląskie – Wartha Namysłów – Namslau Berlin – Berlin Nowogrodziec – Naumburg am Queis Bolesławiec – Bunzlau Nysa – Neisse Brunszwik – Braunschweig Ołdrzychowice Kłodzkie – Ullersdorf Brzeg – Brieg Opatowice – Ottwitz Cieplice – Warmbrunn Opole – Oppeln Czarnowąsy – Czarnowanz Paradyż – Paradis Dzierżoniów – Reichenbach Prudnik – Neustadt Gliwice – Gleiwitz Racibórz – Ratibor Głębowice – Gross Strenz Rudy – Rauden Głogów – Glogau Słup – Schlauphof Głubczyce – Leobschütz Sobótka-Górka – Gorkau Henryków – Heinrichau Stare Bogaczowice – Altreichenau Jawor – Jauer Strzegom – Striegau Jelenia Góra – Hirschberg Strzelin – Strehlen Jemielnica – Himmelwitz Szprotawa – Sprottau Kamieniec Ząbkowicki – Kamenz Środa Śląska – Neumarkt Kamienna Góra – Landeshut Świdnica – Schweidnitz Kłodzko – Glatz Trzebnica – Trebnitz Kożuchów – Freistadt (in Schlesien) Tyniec Mały – Gross Tinz Krzeszów – Grüssau Wały – Reichwald Legnica – Liegnitz Wołów – Wohlau Legnickie Pole – Wahlstatt Wrocław – Breslau Liebenthal – Lubomierz Ząbkowice – Frankenstein Lubiąż – Leubus Zielona Góra – Grünberg Lwówek Śląski – Löwenberg Ziębice – Münsterberg Moczydlnica Klasztorna – Mönchmotschelnitz Złotoryja – Goldberg Mrozów – Nippern Żagań – Sagan Załącznik nr 2 Wykaz skrótów GKS – Główna Komisja Sekularyzacyjna (Königliche Preuβische Haupt-Commission zur Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien) b.m. – brak miejsca powstania dokumentu b.d. – brak daty powstania dokumentu  214 Urszula bończuk-DaWiDziuk Akta Büschinga, t. 1: Acta manualia die Abmachen der Bibliotheken, Kunstsammlungen und Archive in den aufgehobenen Klöstern Schlesiens betrefend. Büsching. Vol. I. Vom 25. Okt. 1810 bis zum 20. Febr. 1811 Miejsce i data powstania Lp. Numer karty Opis dokumentu 1 1 b.m., b.d. strona tytułowa 2 2–4 b.m., b.d. spis treści (Rotulus actorum) Berlin, pierwszy plan Büschinga dotyczący scalenia śląskich bibliotek klasztornych i 3 5–6 28 X 1810 utworzenia Biblioteki Centralnej Berlin, list von Hardenberga do Büschinga z określeniem obowiązków Büschinga 4 7 8 XI 1810 podczas akcji sekularyzacyjnej i zgodą na podróż służbową do Wrocławia Wrocław, 5 8 nota Büschinga o złożeniu wniosku w sprawie kosztów podróży 23 XI 1810 Wrocław, 6 8 nota Büschinga z informacją o doręczeniu mu pisma od von Hardenberga 23 XI 1810 Wrocław, 7 9 pismo GKS do Büschinga w sprawach inansowych 24 XI 1810 Wrocław, 8 10 pismo GKS do Büschinga w sprawach inansowych 24 XI 1810 Wrocław, 9 11–14 pismo Büschinga złożone do GKS przy obejmowaniu stanowiska komisarza 23 XI 1810 Wrocław, odpowiedź GKS na pismo Büschinga z 23 XI 1810 z odniesieniami do wybra- 10 15–16 24 XI 1810 nych punktów wykaz podległych sekularyzacji klasztorów i innych instytucji kościelnych wraz 11 17–18 b. m., b. d. z nazwiskami komisarzy specjalnych in situ Wrocław, list Büschinga do GKS na temat rozwinięcia idei utworzenia Biblioteki Central- 12 19 24 XI 1810 nej we Wrocławiu i mniejszych bibliotek zamiejscowych Wrocław, odpowiedź GKS na list Büschinga z 24 XI 1810 w sprawie Biblioteki Centralnej i 13 20 25 XI 1810 jej ilii zamiejscowych Wrocław, 14 21 list Büschinga do GKS w sprawie materiałów piśmienniczych 27 XI 1810 Wrocław, 15 22 odpowiedź GKS na list Büschinga z 27 XI 1810 w sprawie materiałów biurowych 1 XII 1810 Wrocław, 16 23 pismo Büschinga do GKS dotyczące rozliczeń inansowych 1 XII 1810 Wrocław, 17 23 rachunek kosztów przygotowany przez Büschinga dla GKS 1 XII 1810 Wrocław, 18 23 podanie Büschinga do GKS w sprawie rozliczeń inansowych 3 XII 1810 b.m., nota Büschinga o odpowiedzi von Massowa z GKS na podanie Büschinga z 3 XII 19 23 4 XII 1810 1810 w sprawach inansowych Wrocław(?), 20 24 list od (?) do nieznanego radcy dworu (Hofrat) w sprawie zbioru malarstwa 4 XII 1810 Wrocław, protokół Büschinga dotyczący zatrudnienia Samuela Trauegotta Hofmanna na 21 25 5 XII 1810 stanowisku pisarza Wrocław, list Büschinga do GKS nawiązujący do podania z 3 XII 1810 w sprawach 22 26 7 XII 1810 inansowych Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 215 Miejsce i data powstania Lp. Numer karty Opis dokumentu Wrocław, 23 26 list Büschinga do GKS dotyczący pisarza Hofmanna 7 XII 1810 list Büschinga do GKS w sprawie biblioteki z klasztoru św. Wincentego we Wrocław, 24 27 Wrocławiu, a także w sprawie galerii obrazów, zbioru graiki, dzieł sztuki i 9 XII 1810 archiwum Wrocław, list von Massowa do Büschinga w sprawie organizacji biblioteki w budynku 25 28 11 XII 1810 klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu list Büschinga do von Lüttwitza w sprawie umeblowania pomieszczeń przyszłej Wrocław, 26 29 biblioteki w klasztorze kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku we 12 XII 1810 Wrocławiu odpowiedź von Lüttwitza na list Büschinga z 12 XII 1810 dotyczący pomiesz- Wrocław, 27 30 czeń w budynku klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku we 13 XII 1810 Wrocławiu Wrocław, 28 31 pismo Büschinga do GKS dotyczące kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu 11 XII 1810 Wrocław, odpowiedź GKS na pismo Büschinga z 11 XII 1810 w sprawie kościoła Bożego 29 32 14 XII 1810 Ciała we Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do von Massowa w sprawie budynku klasztoru kanoników 30 33 12 XII 1810 regularnych św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu odpowiedź GKS na list Büschinga z 9 XII 1810 w sprawie wykonania pomiarów budynków klasztornych i oszacowania ich przydatności pod względem przy- Wrocław, 31 34 szłego wykorzystania, a także w sprawie organizacji biblioteki i zbiorów dzieł 17 XII 1810 sztuki w budynku klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu Wrocław, 32 35 list Büschinga do Flögela w Opolu w sprawie klasztoru w Czarnowąsach 13 XII 1810 Wrocław, list Büschinga do Bacha dotyczący m.in. klasztoru św. Wincentego we 33 36 18 XII 1810 Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do Zimmermanna dotyczący obrazów z klasztoru św. Wincentego 34 37 14 XII 1810 we Wrocławiu Wrocław, protokół Büschinga z wizyty Woltersdorfa z gimnazjum Marii Magdaleny we 35 38 17 XII 1810 Wrocławiu u Büschinga w klasztorze św. Wincentego we Wrocławiu list Büschinga do GKS dotyczący spotkania z Woltersdorfem w sprawie zwrotu Wrocław, 36 38 książek wypożyczonych z klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu do gimna- 17 XII 1810 zjum Marii Magdaleny we Wrocławiu Wrocław, 37 38 list Büschinga do GKS w sprawie publikacji w gazecie 17 XII 1810 odpowiedź GKS na listy Büschinga z 17 XII 1810 w sprawie zwrotu książek Wrocław, 38 39 do biblioteki klasztornej św. Wincentego we Wrocławiu i publikacji w gazecie 19 XII 1810 „Schlesische Zeitung” Wrocław, list Büschinga do von Lüttwitza w sprawie obrazów i innych dzieł sztuki w 39 40 17 XII 1810 klasztorze kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu list Büschinga do von Lüttwitza w sprawie przekazania biblioteki, archiwum i Wrocław, 40 41 zbioru dzieł sztuki klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku 18 XII 1810 we Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do Neumanna i Schulza w sprawie wrocławskich klasztorów 41 42 19 XII 1810 kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku i św. Wincentego  216 Urszula bończuk-DaWiDziuk Miejsce i data powstania Lp. Numer karty Opis dokumentu Wrocław, 42 43 pismo Büschinga do sądu w sprawie pisarza Hofmanna 20 XII 1810 Wrocław, protokół Büschinga z przekazania od von Lüttwitza obu bibliotek na Piasku we 43 44 21 XII 1810 Wrocławiu protokół Büschinga dotyczący wysłania z klasztoru św. Wincentego we Wrocław, Wrocławiu starodruku Giordana Bruno (1548–1600) pt. De imaginum, 44 44 22 XII 1810 signorum ex idearum compositione, wydanego w 1591 r. we Frankfurcie nad Menem notatka Büschinga z otrzymania spakowanych w skrzynie dokumentów Wrocław, 45 44 źródłowych z klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku we 24 XII 1810 Wrocławiu odpowiedź Floegela na list Büschinga z 13 XII 1810 zawierająca krótką cha- Opole, 46 45–46 rakterystykę najciekawszych archiwaliów w klasztorze w Czarnowąsach oraz 22 XII 1810 zbiorów bibliotecznych w klasztorach w Rudach, Jemielnicy i Opolu Wrocław, 47 47–49 list Büschinga do GKS w sprawie rozliczeń inansowych 25 XII 1810 Wrocław, list Büschinga (?) do Uhdena m.in. na temat zbiorów bibliotecznych w klaszto- 48 47–49 25 XII 1810 rze św. Wincentego we Wrocławiu list Neumanna do Büschinga w sprawie wrocławskich klasztorów kanoników Wrocław, 49 50 regularnych św. Augustyna na Piasku i św. Macieja opatrzony notatką Büschin- 24 XII 1810 ga dotyczącą odpowiedzi na list Wrocław, 50 51 list GKS do Büschinga w sprawach inansowych 26 XII 1810 Wrocław, 51 52 list Büschinga do GKS dotyczący m.in. klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu 31 XII 1810 Wrocław, list Büschinga do Lessmanna w sprawie archiwum, zbioru dzieł sztuki i bibliote- 52 53 2 I 1811 ki w klasztorze klarysek we Wrocławiu Wrocław, odpowiedź Lessmanna na pismo Büschinga z 2 I 1811 dotyczące zbiorów 53 54 4 I 1811 klasztoru klarysek we Wrocławiu Wrocław, 54 55 notatka Büschinga na temat obrazów z kościoła św. Wincentego we Wrocławiu 29 XII 1810 Wrocław, notatka Büschinga na temat obrazów z kościoła kanoników regularnych św. 55 55 31 XII 1810 Augustyna na Piasku we Wrocławiu Wrocław, 56 55 notatka Büschinga na temat książek z klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu 2 I 1811 Wrocław, pismo Büschinga do Vatera w sprawie przekazania biblioteki przy kościele 57 56 5 I 1811 Bożego Ciała we Wrocławiu Wrocław, odpowiedź Vatera na list Büschinga z 5 I 1811 w sprawie biblioteki przy kościele 58 57 6 I 1811 Bożego Ciała we Wrocławiu Wrocław, 59 58 protokół Büschinga z przejęcia klasztoru klarysek we Wrocławiu 5 I 1811 Wrocław, 60 58 list Büschinga do Lessmanna w sprawie klasztoru klarysek we Wrocławiu 5 I 1811 Wrocław, sprawozdanie Büschinga dotyczące biblioteki i archiwum klasztoru św. Wincen- 61 59–62 8 I 1811 tego we Wrocławiu Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 217 Miejsce i data powstania Lp. Numer karty Opis dokumentu Wrocław, 62 63 pismo Büschinga do GKS w sprawie klasztoru św. Wincentego 8 I 1811 Wrocław, list z „Das Königliche Stadt Waisen Amt” we Wrocławiu do Büschinga w sprawie 63 64 29 XII 1810 Hofmanna Wrocław, 64 65 list Büschinga do Schmidta z klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu 9 I 1811 Wrocław, list Büschinga do von Hardenberga dotyczący klasztoru św. Wincentego we 65 66 9 I 1811 Wrocławiu Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie archiwum i biblioteki klasztoru w Czarnową- 66 67 3 I 1811 sach Czarnowąsy, list Classa do GKS w sprawie dokumentów i biblioteki w klasztorze w Czarno- 67 68 22 XII 1810 wąsach Wrocław, 68 69 list Büschinga do Wiesnitza w sprawie klasztoru w Jemielnicy 11 I 1811 Wrocław, notatka Büschinga dotycząca muzykaliów w klasztorze kanoników regularnych 69 69 11 I 1811 św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawach organizacyjnych, m.in. transportowych i 70 70 6 I 1811 pocztowych Wrocław, 71 71 list Büschinga do von Jordana dotyczący klasztoru św. Macieja we Wrocławiu 12 I 1811 Wrocław, 72 72–73 pismo Büschinga do GKS, głównie w sprawie zbiorów dzieł sztuki 13 I 1811 Wrocław, 73 74–76 list Büschinga do Uhdena z informacjami o obrazach z klasztoru św. Wincentego 13 I 1811 Wrocław, 74 77 list Büschinga do Schummla z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu 15 I 1811 (?), list Carla (?) do Büschinga dołączony do przesyłki z trzema książkami należący- 75 78 28 XII 1810 mi do klasztoru św. Macieja we Wrocławiu Wrocław, 76 79 nota Büschinga dotycząca miedziorytów Willmanna z Krzeszowa 15 I 1811 Wrocław, nota Büschinga w sprawie książek w klasztorze kanoników regularnych św. 77 79 16 I 1811 Augustyna na Piasku we Wrocławiu Wrocław, nota Büschinga w sprawie muzykaliów w klasztorze kanoników regularnych 78 79 16 I 1811 św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu Wrocław, 79 80 list Büschinga do Schnabla w sprawie muzykaliów z katedry wrocławskiej 16 I 1811 Wrocław, list Zimmermanna do Büschinga dotyczący klasztoru św. Wincentego we 80 81 16 I 1811 Wrocławiu opatrzony notatką Büschinga o treści jego odpowiedzi Wrocław, list od von Taubadela do Büschinga dotyczący przekazania biblioteki klasztoru 81 82 15 I 1811 św. Macieja we Wrocławiu Wrocław, 82 83 protokół Büschinga dotyczący przekazania klasztoru św. Jakuba we Wrocławiu 17 I 1811 Wrocław, nota Büschinga na temat pieczęci, monet i rzeźby w klasztorze kanoników 83 83 17 I 1811 regularnych św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu Wrocław, 84 84 list Büschinga do Sacka w sprawie organizacji przejęcia klasztorów 17 I 1811  218 Urszula bończuk-DaWiDziuk Miejsce i data powstania Lp. Numer karty Opis dokumentu Wrocław, sprawozdanie Büschinga dla von Hardenberga z przebiegu prac nad przejmo- 85 85 18 I 1811 waniem sekularyzowanych klasztorów Wrocław, 86 86 protokół Büschinga dotyczący przejęcia klasztoru św. Macieja we Wrocławiu 18 I 1811 Wrocław, list Büschinga do Redego w sprawie uporządkowania biblioteki klasztoru św. 87 86 18 I 1811 Macieja we Wrocławiu z adnotacją od Büschinga o ustnej odpowiedzi Wrocław, 88 87 pismo Büschinga do GKS dotyczące biblioteki zmarłego dra Hellwiga 18 I 1811 Wrocław, 89 88 pismo Büschinga do GKS dotyczące klasztornych pieczęci 18 I 1811 Wrocław, pismo GKS z odpowiedzią na zapytanie Büschinga w sprawie ekspozycji 90 89 12 I 1811 archiwaliów Wrocław, odpowiedź Büschinga na list GKS z 12 I 1811 wzmiankująca m.in. archiwum 91 90 19 I 1811 klasztoru św. Wincentego list Büschinga do Bandtkiego ze szkoły Świętego Ducha i biblioteki kościoła św. Wrocław, 92 91 Bernardyna we Wrocławiu z podziękowaniem za sporządzenie wykazu książek 19 I 1811 polsko- i czeskojęzycznych 93 92–102 b. m., b. d. wykaz dzieł sztuki i manuskryptów z klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu wykaz manuskryptów z biblioteki podręcznej klasztoru kanoników regularnych 94 103–108 b. m., b. d. św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do Korna w sprawie książek z klasztoru św. Macieja we Wrocła- 95 109 19 I 1811 wiu Wrocław, 96 110 list Büschinga do GKS dotyczący książek z klasztoru św. Macieja we Wrocławiu 20 I 1811 Wrocław, list Büschinga do Redego w sprawie biblioteki klasztoru św. Macieja we 97 111 20 I 1811 Wrocławiu Wrocław, 98 112–113 odpowiedź Schnabla do Büschinga na list z 16 I 1811 w sprawie muzykaliów 20 I 1811 Wrocław, list Büschinga do Andersa, Langego i Knoppa w klasztorze św. Macieja we 99 114 22 I 1811 Wrocławiu w sprawie uporządkowania biblioteki klasztornej protokół Büschinga dotyczący biblioteki klasztoru kanoników regularnych św. 100 115–118 b. m., b. d. Augustyna na Piasku we Wrocławiu (cd. na kartach 143–146) Wrocław, protokół Büschinga z przejęcia dokumentów z klasztoru św. Jakuba we 101 119 22 I 1811 Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do GKS dotyczący rękopisów z klasztoru kanoników regularnych 102 119 22 I 1811 św. Augustyna na Piasku (m.in. kroniki opata Jodocusa z XIV w.) Berlin, list von Hardenberga do Büschinga zawierający podziękowanie za przesłanie 103 120 17 XI 1810 sprawozdania i pochwałę za wykonaną pracę Jawor, list kuratora Andersa w sprawie porządkowania biblioteki i z przeprosinami za 104 121 22 I 1811 niemożność pomocy Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie oceny dzieł sztuki i przedmiotów nierucho- 105 122 19 I 1811 mych pod względem artystycznym lub historycznym Wrocław, list Büschinga do Schnabla w sprawie porządkowania muzykaliów i sporządza- 106 123 23 I 1811 nia ich wykazów Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 219 Miejsce i data powstania Lp. Numer karty Opis dokumentu list Büschinga wystosowany do 13 specjalnych komisarzy w poszczególnych klasztorach w sprawie dzieł sztuki: do von Vencha w jednym klasztorze w Legnickim Polu, do Andersa w jednym klasztorze (w Żaganiu), do von Kruga w dwóch klasztorach (w Głogowie), do Classa w dwóch klasztorach w Opolu (i w Czarnowąsach), do Fabriciusa w wielu klasztorach (w Legnicy), do Korna Wrocław, 107 124 w jednym klasztorze (w Rudach), do Grothego w jednym klasztorze (w 20 I 1811 Brzegu), do Wehnera w jednym klasztorze (w Kożuchowie), do Wrochima w jednym klasztorze (w Szprotawie), do Werdermanna w dwóch klasztorach w Jaworze, do Fischera w jednym klasztorze w Bolesławcu, do Strickenbacha w dwóch klasztorach we Lwówku Śląsku, do Lauterbacha w wielu klasztorach w Głogowie Wrocław, 108 125 list Büschinga do Häkela dotyczący klasztoru w Krzeszowie 23 I 1811 Wrocław, 109 126 list Büschinga do GKS w sprawach inansowych 25 I 1811 Wrocław, 110 127 list Büschinga do Rhodego i Bacha dotyczący obrazów 25 I 1811 Wrocław, 111 128–129 list Büschinga (?) do Uhdena w sprawie obrazów 26 I 1811 Jemielnica, list von Neuthausena z Jemielnicy do (?) w sprawie rękopisów, druków i 112 130 23 I 1811 instrumentów muzycznych Wrocław, odpowiedź GKS na list Büschinga z 18 I 1811 dotycząca zmian personalnych 113 131 22 I 1811 wśród komisarzy specjalnych pismo Büschinga do GKS z informacją o zakończeniu drugiego sprawozdania Wrocław, 114 132 dotyczącego klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku we 27 I 1811 Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do Scholza w Sobótce-Górce w sprawie rękopiśmiennych doku- 115 132 27 I 1811 mentów tamtejszego klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna Wrocław, list Büschinga do Geislera dotyczący obrazów z kościoła św. Anny na Piasku we 116 132 28 I 1811 Wrocławiu Wrocław, list Schnabla do Büschinga w sprawie inwentarza muzykaliów z katedry 117 133 28 I 1811 wrocławskiej Wrocław, list Büschinga do zwierzchnika żeńskiego klasztoru św. Jakuba we Wrocławiu w 118 134 28 I 1811 sprawie muzykaliów Wrocław, list Büschinga do zwierzchnika żeńskiego klasztoru św. Klary we Wrocławiu 119 134 28 I 1811 dotyczący muzykaliów Wrocław, 120 135 list Schmidta z klasztoru św. Wincentego do (?) w sprawie muzykaliów 28 I 1811 Wrocław, sprawozdanie Büschinga z przejęcia klasztoru św. Jakuba we Wrocławiu 121 136 28 I 1811 (biblioteka, archiwum, dzieła sztuki) Wrocław, pismo Büschinga do GKS w sprawie obrazów z klasztoru św. Jakuba we 122 137 28 I 1811 Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do von Neuthausena w sprawie muzykaliów i dzieł sztuki w 123 138 29 I 1811 klasztorze w Jemielnicy Wrocław, 124 139 odpowiedź Büschinga na pismo GKS z 19 I 1811 w sprawie dzieł sztuki 29 I 1811  220 Urszula bończuk-DaWiDziuk Miejsce i data powstania Lp. Numer karty Opis dokumentu Wrocław, list Büschinga do GKS z wykazem obrazów wybranych ze zbiorów klasztoru św. 125 140 29 I 1811 Wincentego we Wrocławiu do planowanej galerii obrazów Wrocław, list Büschinga do Redego dotyczący muzykaliów i książek z klasztoru św. 126 141 30 I 1811 Macieja we Wrocławiu Wrocław, 127 142 odpowiedź GKS na list Büschinga z 18 I 1811 w sprawie pieczęci 22 I 1811 kontynuacja sprawozdania Büschinga z klasztoru kanoników regularnych św. Wrocław, 128 143–146 Augustyna na Piasku we Wrocławiu (zob. k. 115–118) z wykazem biblioteki 26 I 1811 podręcznej i archiwum Wrocław, notatka Büschinga na temat obrazów z klasztoru kanoników regularnych św. 129 146 31 I 1811 Augustyna na Piasku we Wrocławiu Wrocław, pismo Büschinga do Gossowa dotyczące przejęcia biblioteki klasztoru domini- 130 147 31 I 1811 kanów we Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do Lepfera, organisty w kościele św. Wincentego we Wrocławiu w 131 147 31 I 1811 sprawie muzykaliów Wrocław, 132 148 odpowiedź GKS na list Büschinga z 25 I 1811 w sprawie rozliczeń inansowych 27 I 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie zwrotu książek przez Redego z klasztoru św. 133 149 29 I 1811 Macieja we Wrocławiu Legnica, 134 150 list von Vencha w sprawie licytacji dzieł sztuki z klasztoru w Legnickim Polu 27 I 1811 list Grothego do (?) w sprawie licytacji dzieł sztuki z klasztoru kapucynów w 135 151 Brzeg, 29 I 1811 Brzegu Wrocław, 136 152 nota Büschinga dotycząca monet z klasztoru św. Macieja we Wrocławiu 3 II 1811 Wrocław, 137 152 list Büschinga do von Loena w sprawie klasztoru w Trzebnicy 3 II 1811 Wrocław, 138 153 list Schnabla do Büschinga w sprawie inwentarza muzykaliów 4 II 1811 Wrocław, list od von Blacha i von Aulocka do Schnabla w sprawie inwentarza muzykaliów 139 154 1 II 1811 z katedry wrocławskiej Wrocław, 140 155 list Büschinga do Schnabla dotyczący inwentarza muzykaliów 4 II 1811 Wrocław, 141 156 pismo Büschinga do GKS w sprawie decyzji dotyczącej zbiorów artystycznych 5 II 1811 Wrocław, pismo Büschinga do GKS z informacją o sporządzeniu sprawozdania dotyczące- 142 157 5 II 1811 go klasztoru klarysek we Wrocławiu Wrocław, wykaz obrazów z klasztoru klarysek we Wrocławiu (sporządzony przez 143 157 5 II 1811 Büschinga) Szprotawa, list von Wrochema z klasztoru żeńskiego św. Marii Magdaleny w Szprotawie do 144 158 2 II 1811 (?) dotyczący zbiorów artystycznych Wrocław, sprawozdanie Büschinga z przejęcia zbiorów bibliotecznych, archiwalnych i 145 159 4 II 1811 dzieł sztuki z klasztoru klarysek we Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do von Hardenberga z informacją o sporządzaniu kolejnych 146 160–161 6 II 1811 sprawozdań Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 221 Miejsce i data powstania Lp. Numer karty Opis dokumentu Trzebnica, sprawozdanie Büschinga z przejęcia biblioteki, archiwum i dzieł sztuki z 147 160–161 8 II 1811 klasztoru w Trzebnicy Trzebnica, potwierdzenie przejęcia przez Büschinga od von Loena dokumentów, książek, 148 162 8 II 1811 muzykaliów i obrazów z klasztoru w Trzebnicy Trzebnica, list Büschinga do Kurza w klasztorze trzebnickim w sprawie przejmowania 149 162 9 II 1811 dokumentów archiwalnych z klasztoru Trzebnica, odpowiedź Kurza na list Büschinga z 8 II 1811 w sprawie przejmowania 150 163 9 II 1811 dokumentów z klasztoru w Trzebnicy Trzebnica, potwierdzenie przejęcia przez Büschinga od Kurza wymienionych w dokumen- 151 164 9 II 1811 cie książek z klasztoru w Trzebnicy Wrocław, list GKS do Büschinga dotyczący kościoła Świętego Krzyża i budynku klasztoru 152 165 4 II 1811 św. Klary we Wrocławiu Wrocław, 153 166 list GKS do Büschinga dotyczący malarza Koeniga 4 II 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga dotyczący obrazów i książek z klasztoru żeńskiego św. 154 167 4 II 1811 Jakuba i kościoła przyklasztornego św. Anny na Piasku we Wrocławiu Nysa, list Stegmanna z Nysy do Büschinga w sprawie zbiorów dzieł sztuki (m.in. 155 168 2 II 1811 obrazów, graik, rzeźb drewnianych i z kości słoniowej) Dzierżoniów, list Schnakenberga do Büschinga w sprawie protokołu z kościoła św. Barbary w 156 169 6 II 1811 Dzierżoniowie uwzględniającego dzieła sztuki Głubczyce, list Schillera do Büschinga w sprawie zabytków ruchomych z klasztoru reforma- 157 170 4 II 1811 tów w Głubczycach Sobótka-Górka, list proboszcza Scholza dotyczący klasztoru kanoników regularnych św. 158 171 3 II 1811 Augustyna w Sobótce-Górce Trzebnica, 159 172 protokół Büschinga dla GKS sporządzony w klasztorze w Trzebnicy 9 II 1811 Wrocław, wykaz wydatków poniesionych podczas podróży służbowej do Trzebnicy 160 172 10 II 1811 (sporządzony przez Büschinga) Wrocław, list GKS do Büschinga dotyczący inwentarza muzykaliów z katedry wrocław- 161 173–174 4 II 1811 skiej Wrocław, 162 175 list Büschinga do Bacha dotyczący archiwum klasztoru w Trzebnicy 10 II 1811 Wrocław, pismo Büschinga do Schnakenberga w Dzierżoniowie w sprawie monet, 163 176 10 II 1811 książek, dokumentów i obrazów Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie konserwacji obrazów, m.in. z klasztoru św. 164 176 11 II 1811 Wincentego we Wrocławiu wykaz poniesionych wydatków podczas konserwacji obrazów, m.in. z klasztoru 165 176 b. m., b. d. św. Wincentego we Wrocławiu (sporządzony przez Büschinga) Berlin, 166 177–178 odpowiedź Uhdena na list Büschinga 5 (8?) II 1811 Wrocław, odpowiedź Bacha na list Büschinga dotycząca rękopisów z klasztoru w 167 179 11 II 1811 Trzebnicy Wrocław, 168 180 list Büschinga do Bacha dotyczący klasztoru św. Macieja we Wrocławiu 11 II 1811 Wrocław, list Büschinga do organisty z klasztoru św. Macieja we Wrocławiu w sprawie 169 180 11 II 1811 muzykaliów klasztornych  222 Urszula bończuk-DaWiDziuk Miejsce i data powstania Lp. Numer karty Opis dokumentu Wrocław, list Büschinga do Woltersdorfa (?) w sprawie książek z klasztoru św. Macieja we 170 180 11 II 1811 Wrocławiu wyciąg z inwentarza klasztoru bożogrobców w Dzierżoniowie sporządzonego 24 XII 1810; wyciąg obejmuje naczynia i przedmioty liturgiczne (8 pozycji), 171 181–183 b. m., b. d. wyposażenie kościoła (44 pozycje), księgi liturgiczne (5 pozycji), obrazy w kościele (22 pozycje) Henryków, 172 184 list Ewalda do Büschinga w sprawie klasztoru w Strzelinie 8 II 1811 Wrocław, list Büschinga do Lepfera dotyczący muzykaliów z klasztoru św. Wincentego 173 185 13 II 1811 we Wrocławiu list Büschinga do von Krackera dotyczący przejmowania oryginałów ze zbiorów Wrocław, klasztornych (dotyczy prawdopodobnie klasztorów, w których von Kracker 174 185 13 II 1811 był komisarzem specjalnym: franciszkanów, reformatów i kapucynów we Wrocławiu) Wrocław, list Büschinga do kuratora klasztoru dominikanów w sprawie kościoła św. 175 185 13 II 1811 Wojciecha we Wrocławiu list Fabianusa Mockego do Büschinga w sprawie muzykaliów z klasztoru Wrocław, 176 186 klarysek we Wrocławiu z notatką Büschinga z 14 II 1811 o braku interesujących 13 II 1811 muzykaliów w tamtejszym zbiorze Wrocław, 177 187 list Büschinga do von Loena dotyczący obrazów z klasztoru w Trzebnicy 14 II 1811 Wrocław, 178 187 pismo Büschinga do GKS w sprawie m.in. obrazów z klasztoru w Trzebnicy 14 II 1811 Wrocław, pismo Büschinga do GKS dotyczące m.in. obrazów z klasztoru św. Wincentego 179 188 16 II 1811 we Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie rękopisów z klasztoru reformatów we 180 189 16 II 1811 Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do GKS do Schnabla z podziękowaniem za przesłanie wykazu 181 189 17 II 1811 muzykaliów list Hermanna (?) do Büschinga dotyczący obrazów z klasztoru dominikanów Świdnica, 182 190 i wzmiankujący o obrazach z kościoła kapucynów i kościoła krzyżowców z 15 II 1811 czerwoną gwiazdą w Świdnicy Świdnica, list Hermanna (?) do Büschinga dotyczący obrazów z klasztoru franciszkanów 183 191 15 II 1811 w Świdnicy Wrocław, 184 192 pismo Gossowa w sprawie klasztoru dominikanów we Wrocławiu 17 II 1811 Wrocław, list Büschinga do Dietricha w sprawie obrazów z klasztorów dominikanów i 185 193 18 II 1811 franciszkanów w Świdnicy Wrocław, list Büschinga do administracji klasztoru dominikanów w Świdnicy w sprawie 186 193 18 II 1811 obrazów Wrocław, list Büschinga do administracji klasztoru franciszkanów w Świdnicy w sprawie 187 193 18 II 1811 obrazów Kłodzko, list Friedricha do Büschinga w sprawie klasztorów franciszkanów i reformatów 188 194 10 II 1811 w Kłodzku Wrocław, nota Büschinga na temat przejęcia archiwum, biblioteki i gabinetu mineralo- 189 195 18 II 1811 gicznego klasztoru dominikanów we Wrocławiu Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 223 Miejsce i data powstania Lp. Numer karty Opis dokumentu Wrocław, 190 195 list Büschinga do Friedricha w Kłodzku w sprawie obrazów 18 II 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga z wykazem obrazów z kościoła św. Barbary w Dzierżo- 191 196 12 II 1811 niowie Wrocław, 192 197–199 list Büschinga (?) do Uhdena na temat m.in. biblioteki i zbiorów malarstwa 17 II 1811 list Büschinga do GKS nawiązujący do wykazu obrazów z kościoła św. Barbary Wrocław, 193 200 w Dzierżoniowie, transportu obrazów ze Świdnicy i poruszający sprawę książek 18 II 1811 z biblioteki klasztoru św. Macieja we Wrocławiu Oprac. u. bończuk-DaWiDziuk. Akta Büschinga, t. 2: Acta manualia die Abmachen der Bibliotheken, Kunstsammlungen und Archive in den aufgehobenen Klöstern Schlesiens betrefend. Büsching. Vol. II. Vom 20. Febr. bis 21. Juni 1811 Numer Miejsce i data Lp. Opis karty powstania dokumentu 1. 1 b.m., b.d. strona tytułowa 2. 2–6 b.m., b.d. Rotulus actorum Wrocław, 3. 7 list Büschinga do GKS w sprawie likwidacji kosztów za luty 20 II 1811 Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie opracowania historii komandorii krzyżowców z 4. 7 20 II 1811 czerwoną gwiazdą w Świdnicy Wrocław, 5. 7 list Büschinga do Merkela w sprawie przyspieszenia debaty nad jego planem 20 II 1811 Wrocław, Krótka historia komandorii w Świdnicy należącej do klasztoru św. Macieja we 6. 8 20 II 1811 Wrocławiu Wrocław, 7. 9 notatka Büschinga w sprawie rekomendowanego malarza Schöna 21 II 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie zabytków ruchomych w celach zakonnych, 8. 10 18 II 1811 zwłaszcza obrazów Głubczyce, list Schillera do Büschinga w sprawie zabytków ruchomych (obrazy, mapy, 9. 11 18 II 1811 miedzioryty) z klasztoru reformatów Świdnica, list administracji kościoła kapucynów, z komandorii krzyżowców św. Michała w 10. 12 21 II 1811 Świdnicy, w sprawie wysłania kilku obrazów Wrocław, 11. 13 list Büschinga do Schillera w sprawie książek, obrazów i dokumentów z Głubczyc 24 II 1811 Wrocław, 12. 13 pokwitowanie dla registratury GKS 24 II 1811 Wrocław, 13. 14 list Büschinga do GKS w sprawie obrazów i malarzy 24 II 1811 Wrocław, notatka w sprawie przejęcia trzech klasztorów zakonów żebraczych (kapucynów, 14. 15 27 II 1811 franciszkanów i reformatów) we Wrocławiu  224 Urszula bończuk-DaWiDziuk Numer Miejsce i data Lp. Opis karty powstania dokumentu Wrocław, 15. 15 list Büschinga do GKS w sprawie likwidacji kosztów 2 V 1811 Wrocław, 16. 16 list GKS do Büschinga w sprawach administracyjnych i inansowych 21 II 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie wysłania książek z archiwum klasztoru reforma- 17. 17 22 II 1811 tów we Wrocławiu Wrocław, list Krackera w sprawie przejęcia bibliotek klasztorów franciszkanów, reforma- 18. 18 25 II 1811 tów, kapucynów we Wrocławiu Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie matryc miedzianych do wydruku map Włoch i 19. 19 18 II 1811 Hiszpanii pochodzących z klasztoru karmelitów w Głębowicach Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie odnowy obrazów Willmanna z kościoła św. 20. 20 18 II 1811 Wincentego we Wrocławiu Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie obrazów z probostwa w Dzierżoniowie i książek 21. 21 24 II 1811 darowanych bibliotece klasztoru św. Macieja we Wrocławiu Wrocław, 22. 22–23 list do Uhdena w sprawie bibliotek klasztornych 2 III 1811 Wrocław, 23. 24 list Büschinga do GKS w sprawie w sprawie sreber kościelnych i pieczęci 4 III 1811 Wrocław, list Büschinga do Krackera w sprawie obrazów z klasztoru franciszkanów i 24. 25 5 III 1811 kapucynów oraz z kościoła reformatów we Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie obrazów z klasztoru św. Wincentego we 25. 26 5 III 1811 Wrocławiu, wzmiankowany malarz König Wrocław, list Büschinga do Debschütza w sprawie obrazów z klasztoru i kościoła francisz- 26. 26 5 III 1811 kanów w Środzie Śląskiej Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie uniikacji bibliotek klasztornych oraz zamiaru 27. 27 4 III 1811 utworzenia biblioteki centralnej list Büschinga do GKS w sprawie przesłania niektórych akt z klasztoru kapucy- Wrocław, 28. 28 nów we Wrocławiu oraz w sprawie książek z klasztoru kapucynów i minorytów 6 III 1811 we Wrocławiu Wrocław, 29. 28 list Büschinga do Loena w sprawie obrazów klasztoru w Trzebnicy 6 III 1811 Wrocław, 30. 28 list Büschinga do Müllera w sprawie obrazów z kościoła św. Bernardyna 7 III 1811 Wrocław, list Krakera do Büschinga w sprawie obrazów i ołtarzy w kościołach franciszka- 31. 29 7 III 1811 nów, kapucynów i reformatów Wrocław, 32. 30 list GKS do Büschinga w sprawie biblioteki klasztoru w Trzebnicy 4 III 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie składowania obrazów w klasztorze św. Wincen- 33. 31 4 III 1811 tego we Wrocławiu Wrocław, 34. 32 list Büschinga do GKS w sprawie dokumentów klasztoru w Trzebnicy 10 III 1811 Wrocław, 35. 32 list Büschinga do Loena w sprawie obrazów z Trzebnicy 10 III 1811 Wrocław, 36. 33 list Büschinga do GKS w sprawie jego wyjazdu do Trzebnicy (kwestia obrazów) 10 III 1811 Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 225 Numer Miejsce i data Lp. Opis karty powstania dokumentu list GKS do Büschinga w sprawie precjozów, starych pieczęci ze skasowanych Wrocław, 37. 34 klasztorów oraz w sprawie dwóch kubków św. Jadwigi z klasztoru św. Macieja 8 III 1811 we Wrocławiu Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie wykazu kamieni szlachetnych i pereł wyjętych 38. 35 12 III 1811 ze sprzętów kościelnych ze skasowanych klasztorów Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie książek i rękopisów z klasztoru franciszkanów i 39. 36 14 III 1811 kapucynów we Wrocławiu Wrocław, sprawozdanie w sprawie przejęcia klasztoru kapucynów we Wrocławiu, inwen- 40. 37 19 III 1811 tarz biblioteki, archiwum i dzieł sztuki inwentarz rysunków, miedziorytów, książek i dokumentów klasztoru franciszka- 41. 38–39 b.m., b.d. nów w Gorzuchowie b.m., 42. 40 inwentarz kościoła franciszkanów w Środzie Śląskiej 15 V 1811 Wrocław, 43. 40 list Büschinga do GKS w sprawie przejęcia klasztoru kapucynów we Wrocławiu 19 III 1811 Wrocław, 44. 41 list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek poklasztornych 21 III 1811 Wrocław, list Lindnera do Büschinga w sprawie dokumentów z archiwum klasztoru św. 45. 42 19 III 1811 Wojciecha we Wrocławiu Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie kontynuacji przejmowania biblioteki i obrazów 46. 43 15 III 1811 z klasztoru w Trzebnicy Świdnica, list królewskiej administracji do spraw kasaty klasztoru dominikanów do 47. 44 19 III 1811 Büschinga w sprawie obrazów z klasztoru dominikanów i franciszkanów Wrocław, 48. 45 list Büschinga do GKS w sprawie likwidacji kosztów za marzec 25 III 1811 Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie przejęcia klasztoru franciszkanów w Środzie 49. 45 27 III 1811 Śląskiej (m.in. zbiory malarskie) Wrocław, sprawozdanie w sprawie przejęcia klasztoru franciszkanów w Środzie Śląskiej 50. 46 27 III 1811 (biblioteka, archiwum, dzieła sztuki) Wrocław, list Büschinga do Baumanna w sprawie zabytków ruchomych z klasztoru w 51. 47 27 III 1811 Lubiążu Wrocław, list Büschinga do kanclerza Homutha w sprawie obrazów (z klasztoru św. Klary 52. 47 28 III 1811 we Wrocławiu?) Wrocław, 53. 47 list Büschinga do GKS w sprawie zbiorów z różnych klasztorów 31 III 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie zapłaty malarzowi Königowi za renowację 54. 48 26 III 1811 portretów prałatów z klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu Wrocław, 55. 49–50 list Uhdena do Büschinga w sprawie obrazów 23 III 1811 Wrocław, list Büschinga do Kottwitza w sprawie archiwum i biblioteki katedralnej we 56. 51 2 IV 1811 Wrocławiu Wrocław, 57. 51 list Büschinga do Spaldinga w sprawie precjozów ze skasowanych klasztorów 2 IV 1811 Wrocław, 58. 51 list Büschinga do GKS 3 IV 1811  226 Urszula bończuk-DaWiDziuk Numer Miejsce i data Lp. Opis karty powstania dokumentu Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie niektórych wyrobów złotniczych ze skasowa- 59. 51 4 IV 1811 nych klasztorów 60. 53 b.m., b.d. spis mebli i sprzętów z pałacu biskupiego w Nysie Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie biblioteki i dzieł sztuki klasztoru franciszkanów 61. 54 30 III 1811 w Środzie Śląskiej list GKS do Büschinga w sprawie: adaptacji budowli klasztornych do celów Wrocław, publicznych, przejęcia biblioteki wrocławskich kapucynów, wykorzystania 62. 55 30 III 1811 pomieszczeń klasztoru NMP na Piasku pod bibliotekę, wymiany obrazów z klasztoru dominikanów i franciszkanów Wrocław, 63. 56 list Spaldinga w sprawie kosztowności ze skasowanych klasztorów 3 IV 1811 Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie: rachunku dla malarza Königa oraz kościoła 64. 57 6 IV 1811 franciszkanów i reformatów we Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie organizacji biblioteki i zbiorów sztuki w 65. 57–58 8 IV 1811 klasztorze na Piasku 66. 59 b.m., b.d. Pokwitowanie dla Büschinga w sprawie przejęcia 16 pieczęci zakonnych Wrocław, 67. 59 list Büschinga do Heinzego 9 IV 1811 Wrocław, list Kottwitza do Büschinga w sprawie przejęcia archiwum i biblioteki katedral- 68. 60 9 IV 1811 nej we Wrocławiu Trzebnica, 69. 61 list Hofmanna w sprawie obrazów z klasztoru w Trzebnicy 5 IV 1811 b.m., 5 IV 1811 (data list Kottwitza do Büschinga w sprawie biblioteki i archiwum katedralnego we 70. 62 wpłynięcia) Wrocławiu Tyniec Mały, list proboszcza Altenburgera do Büschinga w sprawie wysłania obrazów olejnych 71. 63 9 IV 1811 z klasztoru w Trzebnicy do kościoła w Tyńcu Małym Wrocław, list do Uhdena m.in. w sprawie dzieł sztuki z kościołów bernardynów i dominika- 72. 64–66 9 IV 1811 nów we Wrocławiu Wrocław, 73. 67 list GKS do Büschinga w sprawie organizacji biblioteki centralnej i zbiorów sztuki 5 IV 1811 Wrocław, 74. 68 list Büschinga do GKS w sprawie wybranych obrazów 10 IV 1811 Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie książek z biblioteki klasztoru św. Wincentego 75. 68 10 IV 1811 we Wrocławiu Wrocław, 76. 68 list Büschinga do magistratu Wrocławia w sprawie zbiorów malarstwa 10 IV 1811 Wrocław, list Kottwitza do Büschinga w sprawie przejęcia biblioteki katedralnej i organiza- 77. 69 9 IV 1811 cji biblioteki centralnej Wrocław, notatka Büschinga w sprawie przejęcia srebrnych i złotych monet z klasztoru 78. 70 10 IV 1811 franciszkanów we Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do Kottwitza w sprawie przejęcia biblioteki i archiwum katedral- 79. 70 11 IV 1811 nego oraz dzieł sztuki Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie administracji dóbr zakonnych oraz koni z 80. 71 5 IV 1811 klasztornych stajni Wrocław, list Büschinga do Luttwitza w sprawie organizacji biblioteki w klasztorze NMP na 81. 72 12 IV 1811 Piasku we Wrocławiu Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 227 Numer Miejsce i data Lp. Opis karty powstania dokumentu Wrocław, 82. 73 list Büschinga do GKS w sprawie obrazów z klasztoru w Trzebnicy 12 IV 1811 Wrocław, 83. 73 list Büschinga do GKS w sprawie medali i monet 12 IV 1811 Wrocław, list Büschinga do GKS m.in. w sprawie zabudowań klasztornych urszulanek i 84. 74 14 IV 1811 obrazów Wrocław, 85. 74 list Büschinga do prałata Frankenberga w sprawie biblioteki katedralnej 14 IV 1811 Wrocław, list Luttwitza do Büschinga w sprawie organizacji biblioteki w klasztorze NMP 86. 75 13 IV 1811 na Piasku Wrocław, 87. 76 list Büschinga do GKS w sprawie obrazów w prałaturze klasztoru NMP na Piasku 15 IV 1811 Wrocław, list Büschinga do Krakera w sprawie dzieł sztuki i książek z klasztoru reformatów, 88. 76 15 IV 1811 kapucynów i franciszkanów we Wrocławiu Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie renowacji obrazów z klasztoru NMP na Piasku 89. 77 10 IV 1811 przez malarza Koeniga Wrocław, list prałata Frankenberga do Büschinga w sprawie katalogu z biblioteki 90. 78 16 IV 1811 katedralnej Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie utworzenia Biblioteki Centralnej i związanej z 91. 79 13 IV 1811 nią ekspozycji malarstwa w klasztorze NMP na Piasku Wrocław, 92. 80 list Büschinga do GKS w sprawie organizacji zbiorów w klasztorze NMP na Piasku 17 IV 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie kubków św. Jadwigi znajdujących się w kościele 93. 81 13 IV 1811 w Trzebnicy Wrocław, 94. 82 list Büschinga do GKS w sprawie likwidacji kosztów za marzec 18 IV 1811 Wrocław, list Büschinga do Lüttwitza w sprawie sprzedaży wszystkich mebli z klasztoru 95. 82 18 IV 1811 NMP na Piasku Wrocław, 96. 82 wykaz mebli z klasztoru NMP na Piasku 18 IV 1811 Wrocław, 97. 83 list Kottwitza do Büschinga w sprawie biblioteki katedralnej 17 IV 1811 Wrocław, 98. 84 list Büschinga do Lüttwitza w sprawach administracyjnych 19 IV 1811 Wrocław, list Büschinga do Kottwitza w sprawie Biblioteki Centralnej i zbiorów z biblioteki 99. 85 20 IV 1811 katedralnej Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie wielkoformatowych obrazów w klasztorze NMP 100. 85 20 IV 1811 na Piasku Wrocław, 101. 86 list Lüttwitza m.in. w sprawie koni z dóbr klasztornych 19 IV 1811 Wrocław, 102. 87 list Lüttwitza w sprawie licytacji mebli z klasztoru na Piasku 19 IV 1811 Wrocław, 103. 88 list Büschinga do Lüttwitza, m.in. wzmiankowany klasztor dominikanów 20 IV 1811 Wrocław, 104. 89 list Lüttwitza w sprawie kufrów 25 IV 1811  228 Urszula bończuk-DaWiDziuk Numer Miejsce i data Lp. Opis karty powstania dokumentu Wrocław, 105. 89 list Büschinga do GKS w sprawie obrazów z kościoła reformatów we Wrocławiu 22 IV 1811 Wrocław, 106. 90 list GKS do Lüttwitza w sprawie mebli ze skasowanych klasztorów 21 IV 1811 Wrocław, 107. 91 list Büschinga do administracji skasowanego klasztoru w Lubiążu 25 IV 1811 Wrocław, 108. 91 list Büschinga do GKS w sprawie klasztoru reformatów we Wrocławiu 29 IV 1811 Wrocław, 109. 91 list Büschinga do GKS w sprawie sreber z klasztoru reformatów we Wrocławiu 3 V 1811 Wrocław, odpis pokwitowania w sprawie przekazania sreber klasztornych królewskiemu 110. 92 2 V 1811 urzędowi przetapiania monet Wrocław, 111. 92 list Büschinga w sprawie kościoła w Kunersdorf 3 V 1811 Wrocław, 112. 93–95 list Uhdena m.in. w sprawie galerii malarstwa 5 V 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie obrazów z kościoła reformatów i klasztoru św. 113. 96 1 V 1811 Klary przekazanych do kościołów w Mrozowie Wrocław, 114. 97 list Büschinga do GKS w sprawie inwentarza malarstwa 6 V 1811 Wrocław, 115. 97 list Büschinga do GKS w sprawie klasztoru reformatów 6 V 1811 Zielona Góra, list Anderza do Büschinga w sprawie mebli, obrazów i biblioteki klasztoru 116. 98 11 V 1811 augustianów w Żaganiu Wrocław, 117. 99–100 list Hofmanna do Büschinga w sprawie biblioteki 8 V 1811 Wrocław, 118. 101 list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek 7 V 1811 Lubiąż, 119. 102 list Büschinga do Kieckhöfera w sprawie obrazów i rzeczy z klasztoru w Lubiążu 12 V 1811 Wrocław, 120. 102 list Büschinga do Schimonskiego w sprawie obrazów z klasztoru w Lubiążu 16 V 1811 121. 103 b.m., b.d. spis ołtarzy i obrazów w kościele franciszkanów we Lwówku Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie galerii malarstwa, wzmiankowana biblioteka 122. 104 4 V 1811 klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu Wrocław, 123. 105 list GKS w sprawie galerii malarstwa na Piasku we Wrocławiu 4 V 1811 124. 106 b.m., b.d. list w sprawie biblioteki klasztoru w Krzeszowie Wrocław, list Büschinga do Mrozowa w sprawie obrazów z klasztoru reformatów we 125. 108 16 V 1811 Wrocławiu Wrocław, 126. 108 list Büschinga do GKS w sprawie likwidacji kosztów 16 V 1811 Wrocław, 127. 108 list do GKS w sprawie kościoła w Lubiążu 16 V 1811 Kamienna Góra, 128. 107 list Haeckla w sprawie biblioteki klasztoru cystersów w Krzeszowie 10 V 1811 Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 229 Numer Miejsce i data Lp. Opis karty powstania dokumentu Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie inwentarza obrazów ze skasowanych klaszto- 129. 109 10 V 1811 rów b.m., 18 V 1811 (data 130. 110–111 list w sprawie biblioteki i obrazów z klasztoru cystersów w Krzeszowie wpłynięcia) Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie biblioteki, obrazów (m.in. Willmanna), graik, 131. 112–113 17 V 1811 dzieł sztuki i „starożytności” z klasztoru w Lubiążu Wrocław, 132. 114 list Büschinga do GKS w sprawie spisu precjozów 17 V 1811 Wrocław, list Büschinga do Bürdego w sprawie obrazów z klasztoru i kościoła urszulanek 133. 114 18 V 1811 we Wrocławiu Wrocław, 134. 114 list Büschinga do administracji klasztoru reformatów w Świdnicy 19 V 1811 Lubiąż, 135. 115 list do Büschinga w sprawie książek z klasztoru cystersów w Lubiążu 18 V 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie obrazów z klasztoru i kościoła urszulanek we 136. 116 15 V 1811 Wrocławiu (m.in. Willmanna) Wrocław, 137. 117 list Büschinga do Kieckhöfera w sprawie obrazów z klasztoru w Lubiążu 19 V 1811 Wrocław, 138. 117 list Büschinga do rządu królewskiego w sprawie bibliotek prowincjonalnych 20 V 1811 Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie obrazów i sreber z klasztoru św. Macieja we 139. 117 20 V 1811 Wrocławiu Wrocław, 140. 118 list Büschinga do Weknera w sprawie obrazów i miedziorytów (m.in. na aukcję) 18 V 1811 Wrocław, pokwitowanie dla rządowego radcy królewskiego Krackera z racji kasaty 141. 118 23 V 1811 klasztoru reformatów Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie przejęcia obrazów z klasztoru św. Katarzyny we 142. 119 26 V 1811 Wrocławiu Wrocław, list w sprawie ołtarzowy, relikwii świętych i dzieł Willmanna z klasztoru 143. 120 18 V 1811 cystersów w Lubiążu Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie obrazów i dzieł sztuki z klasztoru cystersów w 144. 121 17 V 1811. Lubiążu Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie obrazów i ołtarzy z kościoła dominikanów w 145. 122 16 V 1811 Głogowie 146. 123–126 b.m., b.d. wyciąg z inwentarza kościoła dominikanów w Głogowie Wrocław, 147. 127 list GKS do Büschinga w sprawach inansowych 18 V 1811 Opatowice, 148. 128 list Hofmanna w sprawach administracyjnych 18 V 1811 Wrocław, list deputacji do spraw wyznaniowych i edukacji w sprawie książek z gimnazjum 149. 130 9 V 1811 katolickiego w Opolu przeznaczonych do biblioteki centralnej Wrocław, 150. 131 list GKS do Büschinga w sprawie obrazów z kościoła franciszkanów we Lwówku 17 V 1811 Wrocław, 151. 132 list GKS do Büschinga w sprawie obrazów w Moczydlnicy Klasztornej 21 V 1811  230 Urszula bończuk-DaWiDziuk Numer Miejsce i data Lp. Opis karty powstania dokumentu Wrocław, 152. 133–134 list Uhdena do Büschinga m.in. w sprawie biblioteki i obrazów Willmanna 18 V 1811 Wrocław, 153. 135 list Büschinga do Pfeifera w sprawie obrazów ze szkoły staroniemieckiej 25 V 1811 Wrocław, list Büschinga do kanclerza Hirschberga w sprawie książek z klasztoru św. 154. 135 25 V 1811 Katarzyny we Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do Krakera w sprawie obrazów z kościoła kapucynów (we 155. 135 27 V 1811 Wrocławiu?) Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie ratowania kilku nagrobków z kościoła klasztor- 156. 135 27 V 1811 nego w Lubiążu Wrocław, 157. 136 list Krakera w sprawie obrazów z klasztoru kapucynów (we Wrocławiu?) 27 V 1811 Wrocław, list Büschinga do rządu królewskiego we Wrocławiu w sprawie katalogu 158. 137 28 V 1811 biblioteki w Opolu Wrocław, 159. 137 list Büschinga do GKS w sprawie biblioteki 28 V 1811 Wrocław, 160. 137 list Büschinga do GKS w sprawach administracyjnych 29 V 1811 Wrocław, 161. 138 list GKS do Büschinga sprawie skarbców kościołów Wrocławia 17 V 1811 Wrocław, 162. 139 list GKS do Büschinga w sprawie biblioteki alumnatu we Wrocławiu 24 V 1811 Wrocław, list deputacji do spraw wyznań i edukacji w sprawie biblioteki alumnatu we 163. 140 13 V 1811 Wrocławiu Wrocław, list departamentu kultury i nauczania publicznego w sprawie biblioteki 164. 141 13 V 1811 alumnatu we Wrocławiu Wrocław, 165. 142 list Büschinga do GKS w sprawie biblioteki alumnatu we Wrocławiu 29 V 1811 Wrocław, 166. 142 list Büschinga do GKS w sprawie biblioteki alumnatu we Wrocławiu 29 V 1811 Wrocław, 167. 143 list Büschinga Krakera w sprawie obrazów z kościoła kapucynów we Wrocławiu 29 V 1811 Wrocław, 168. 143 list Büschinga do GKS m.in. w sprawie obrazów i książek 31 V 1811 Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie obrazów Willmanna z klasztoru cystersów w 169. 144 31 V 1811 Lubiążu Wrocław, 170. 144 list Büschinga do burmistrza Wrocławia 31 V 1811 Wrocław, 171. 145 list GKS do Büschinga w sprawach administracyjnych 25 V 1811 Legnica, list deputacji policyjnej rządu miasta Legnicy do Büschinga w sprawie katalo- 172. 146 25 V 1811 gów bibliotek prowincjonalnych Kożuchów, list Wetmera do Büschinga w sprawie klasztoru karmelitów (m.in. obrazów, 173. 147–148 28 V 1811 miedziorytów, rzeczy ruchomych, biblioteki) Wrocław, 174. 149 list Büschinga do Weknera w sprawie obrazów XVIII-wiecznych z Kożuchowa 1 VI 1811 Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 231 Numer Miejsce i data Lp. Opis karty powstania dokumentu Wrocław, 175. 149 list Büschinga do GKS w sprawie obrazów i sreber 1 VI 1811 Wrocław, 176. 149 list Büschinga do GKS 3 VI 1811 b. m., b. d. 177. 150 wyciąg z głównego inwentarza klasztoru karmelitów w Kożuchowie (1811?) (Wrocław?), wyciąg z reskryptu w sprawie zabytków ruchomych, obrazów, dzieł sztuki, 178. 151 29 III (1811?) bibliotek 179. 152 b.m., b.d. wykaz obrazów z kościoła karmelitów w (?) Wrocław, list Büschinga do Prentza, burmistrza Wołowa w sprawie przejęcia rzeczy (m.in. 180. 152 1 VI 1811 mebli) z tej miejscowości Wrocław, 181. 152 list Büschinga do GKS w sprawie biblioteki 1 VI 1811 Wrocław, 182. 152 list Büschinga do GKS w sprawach administracyjnych 4 VI 1811 Wrocław, 183. 153 list GKS w sprawie Hofmanna 5 VI 1811 Wrocław, list komisji do spraw kasaty klasztoru św. Macieja we Wrocławiu do Büschinga w 184. 154 1 VI 1811 sprawie wyposażenia kościoła św. Agnieszki we Wrocławiu Wrocław, list komisji ds. kasaty klasztoru św. Macieja we Wrocławiu do Büschinga w 185. 155 1 VI 1811 sprawie kubka św. Jadwigi Wrocław, 186. 155 list Büschinga w sprawie wyposażenia kościoła św. Agnieszki we Wrocławiu 3 VI 1811 Wrocław, 187. 156–157 list Hofmanna w sprawach administracyjnych i inansowych 3 VI 1811 Wrocław, 188. 158 list Büschinga do GKS w sprawie kasaty klasztoru św. Macieja we Wrocławiu 5 VI 1811 Wrocław, list Büschinga do Krakera w sprawie obrazów z kościoła i klasztoru kapucynów 189. 158 5 VI 1811 we Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie obrazów z kościoła św. Agnieszki we Wrocławiu 190. 158 7 VI 1811 i z krużganka kościoła reformatów w Mrozowie list Hoetzla, kuratora i kaznodziei kościoła św. Doroty we Wrocławiu, do Büschin- Wrocław, 191. 159 ga w sprawie przekazania do tej świątyni dwóch ołtarzy, tabernakulum na ołtarz 6 VI 1811 główny oraz obrazów z „zamkniętych” kościołów Wrocław, 192. 160 list Büschinga do Hoetzla w sprawie jw. 7 VI 1811 Wrocław, notatka Büschinga w sprawie manuskryptów do Biblioteki Centralnej oraz 193. 160 (VI 1811) obrazów Lubiąż, 194. 160 list Büschinga do GKS w sprawach inansowych 9 VI 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie krużganka kościoła reformatów i brewiarza 195. 162 1 VI 1811 rzymskiego z kościoła bonifratrów we Wrocławiu Lubiąż, 196. 163 list Büschinga do GKS w sprawach inansowych 13 VI 1811 Lubiąż, list Büschinga do przeora skasowanego klasztoru w Lubiążu w sprawie obrazów 197. 163 14 VI 1811 z kościoła  232 Urszula bończuk-DaWiDziuk Numer Miejsce i data Lp. Opis karty powstania dokumentu Lubiąż, 198. 164 list Büschinga do GKS w sprawie dzieł sztuki z klasztoru w Lubiążu 14 VI 1811 Lubiąż, list Büschinga do Arleta w sprawie obrazów z klasztoru w Lubiążu i galerii 199. 164 15 VI 1811 Willmanna Wrocław, list deputacji do spraw wyznaniowych i edukacji do Büschinga w sprawie 200. 165 27 V 1811 problemu przechowywania dzieł sztuki i książek Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie obrazów i sreber z klasztoru św. Katarzyny (we 201. 166 4 VI 1811 Wrocławiu?) Wrocław, 202. 167 list GKS do Büschinga w sprawie klasztoru NMP na Piasku we Wrocławiu 6 VI 1811 Wrocław, 203. 168 list GKS do Büschinga w sprawie klasztoru w sprawie klasztoru w Paradyżu 7 VI 1811 Wrocław, 204. 169 list Hofmanna w sprawach administracyjnych 8 VI 1811 Lubiąż, 205. 170–171 list Arleta do Büschinga w sprawie obrazów Willmanna z Lubiąża 16 VI 1811 Wrocław, 206. 172 list GKS do Büschinga w sprawie wysyłki kamieni szlachetnych 10 VI 1811 Wrocław, W sprawie obrazów z krużganka kościoła reformatów przekazanych kościołowi 207. 173 10 VI 1811 w Mrozowie Wrocław, 208. 174 list GKS do Büschinga w sprawach inansowych 11 VI 1811 Wrocław, 209. 175 list Koeniga do racy rządowego w sprawie obrazów i skryptorium 17 VI 1811 Lubiąż, 210. 176–177 list w sprawie miedziorytów, dzieł Willmanna, biblioteki klasztoru w Lubiążu 18 VI 1811 Wrocław, 211. 178 list GKS do Büschinga w sprawie Biblioteki Centralnej 22 V 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie obrazów z kościoła klasztornego w Lubiążu oraz 212. 179 4 VI 1811 galerii malarstwa Wrocław, 213. 180 list GKS do Büschinga w sprawach organizacyjnych 14 VI 1811 Lubiąż, 214. 181 list Büschinga w sprawie obrazów i książek z Lubiąża 19 VI 1811 Lubiąż, list Büschinga do rządu królewskiego we Wrocławiu w sprawie Biblioteki 215. 181 19 VI 1811 Centralnej Lubiąż, 216. 181 list Büschinga do GKS w sprawie obrazów i książek z klasztoru w Lubiążu 19 VI 1811 Lubiąż, 217. 182 list Büschinga do GKS w sprawie dzieł sztuki z Lubiąża 20 VI 1811 Lubiąż, 218. 183 list Büschinga do GKS w sprawie gmachu Biblioteki Centralnej 20 VI 1811 Lubiąż, 219. 183 list Büschinga do GKS w sprawie likwidacji kosztów 20 VI 1811 Lubiąż, 220. 184 list Büschinga do GKS w sprawie obrazów i książek z klasztoru w Lubiążu 20 VI 1811 Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 233 Numer Miejsce i data Lp. Opis karty powstania dokumentu Lubiąż, 221. 184 list Büschinga do GKS w sprawie obrazów i książek 20 VI 1811 Lubiąż, 222. 184–185 wykaz skasowanych klasztorów 21 VI 1811 Oprac. A. wojtyła. Akta Büschinga, t. 3: Acta manualia die Abmachen der Bibliotheken, Kunstsammlungen und Archive in den aufgehobenen Klöstern Schlesiens so wie die Einrichtung der drei großen Sammlungen zu Breslau betrefend. Vol. III. Vom 14 Juni bis 24 Sept. 1811 Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu 1. 1 b.m., b.d. strona tytułowa 2. 3–11 b.m., b.d. spis akt pismo Büschinga z wytycznymi w sprawie urządzenia Biblioteki Centralnej, Wrocław, 3. 13–20 kolekcji sztuki, archiwum, zbiorów antykwarycznych, małej biblioteki miejskiej, 1 XII 1810 bibliotek zamiejscowych i kościelnej biblioteki we Wrocławiu Wrocław, pismo Büschinga do władz Wrocławia i Legnicy w sprawie prowadzenia 4. 21–22 8 XII 1810 katalogów biblioteki prowincjalnej Legnica, 5. 23–24 odpowiedź władz Legnicy na pismo Büschinga z 8 XII 1810 17 XII 1810 Wrocław, 6. 25–26 załącznik 2 – protokół Büschinga w sprawie Biblioteki Centralnej 26 XII 1810 Wrocław, załącznik 1 – protokół Büschinga dotyczący planów zagospodarowania 7. 27–29 9 XII 1810 zbiorów antykwarycznych Wrocław, 8. 31–32 pismo Büschinga dotyczące Biblioteki Centralnej oraz związanych z nią zbiorów 19 XII 1810 Wrocław, 9. 33–34 kopia pisma Büschinga do władz Wrocławia w sprawie bibliotek 23 XII 1810 Wrocław, 10. 35–36 pismo Büschinga do prałata opactwa św. Wincentego w sprawie obrazów 30 XII 1810 Wrocław, pismo Büschinga do von Hardenberga w sprawie bibliotek, zbiorów sztuki i 11. 37–38 31 XII 1810 archiwaliów pochodzących ze zlikwidowanych klasztorów na Śląsku Wrocław, 12. 39 odpowiedź komisarza Dietricha na pismo Büschinga z 1 VI 1810 18 XII 1810 Wrocław, kopia pisma w sprawach bibliotek kościelnych na Śląsku adresowanego do 13. 41–42 18 XII 1810 Jany’ego Wrocław, 14. 43 pismo GKS do Büschinga dotyczące m.in. nagrobka w Lubiążu 14 VI 1811 Wrocław, 15. 45 pismo GKS do Büschinga dotyczące Biblioteki Centralnej i zbiorów sztuki 16 VI 1811 Wrocław, 16. 47 pismo GKS do Büschinga w sprawach Biblioteki Centralnej i zbiorów sztuki 18 VI 1811  234 Urszula bończuk-DaWiDziuk Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawach utworzenia Biblioteki Centralnej; mowa 17. 49–52 18 VI 1811 m.in. o budynkach klasztoru św. Wincentego Wrocław, pismo administratora klasztoru franciszkanów we Wrocławiu w sprawie 18. 53 24 VI 1811 przekazania obrazów do Centralnej Galerii Obrazów Wrocław, list Edilberta Hatzera do Büschinga w sprawie przekazania obrazów z klasztoru 19. 55 23 VI 1811 franciszkanów we Wrocławiu Wrocław, 20. 57–60 pismo Büschinga do von Hardenberga m.in. w sprawie Biblioteki Centralnej 26 VI 1811 Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie zbiorów książek, manuskryptów i obrazów 21. 61 15 VI 1811 z dawnego opactwa w Lubiążu Lubiąż, pismo radcy rządowego Witzenhusena do GKS w sprawie rzekomo ukradzio- 22. 63–64 8 VI 1811 nych obrazów i monet z dawnego klasztoru w Lubiążu Lubiąż, odpowiedź Büschinga na pismo GKS z 15 VI 1811; kwestie obiektów z dawnego 23. 65–66 28 VI 1811 klasztoru w Lubiążu, m.in. zbiorów bibliotecznych, malowideł Willmanna Wrocław, 24. 67 notatka Büschinga w sprawie przyszłej sprzedaży dubletów inkunabułów 19 VI 1811 25. 67–71 b.m., b.d. pismo Büschinga w sprawie księgarni i drukarni Lubiąż, pismo Büschinga do Vatera z pokwitowaniem przejęcia obrazów z klasztoru 26. 71–72 29 VI 1811 franciszkanów we Wrocławiu list Deputacji do Spraw Duchownych i Szkół Rządu Wrocławskiego na Śląsku do Wrocław, 27. 73 Büschinga w sprawie przekazania książek z biblioteki klasztornej w Opolu do 10 VI 1811 Biblioteki Centralnej we Wrocławiu Wrocław, 28. 75 pismo GKS do Büschinga w sprawie dóbr klasztoru lubiąskiego w Wałach 26 VI 1811 Lubiąż, 29. 77 pismo Büschinga w sprawie obiektów wywożonych z Lubiąża 30 VI 1811 Lubiąż, 30. 77–78 pismo Büschinga do GKS dotyczące Lubiąża i Witzenhusena 30 VI 1811 Wrocław, list do Büschinga od wrocławskiego magistratu w sprawie skarbów sztuki/ 31. 79 19 VI 1811 skarbców (Kunstschätze) z wrocławskich kościołów ewangelickich Lubiąż, Notka od Büschinga do Witzenhusena z Legnicy w sprawie dóbr w Wałach oraz 32. 81 30 VI 1811, obrazów z Lubiąża Lubiąż, 33. 81 pismo Büschinga do burmistrza Wołowa Prentza 1 VII 1811 Lubiąż, 34. 81 pismo Büschinga do GKS w sprawie klasztoru w Lubiążu 3 VII 1811 Lubiąż, 35. 81–82 pismo Büschinga do duchownego Eustachiusa z Lubiąża i stolarza Heidlera 3 VII 1811 Wrocław, 36. 83 odpowiedź GKS na pismo Büschinga z 20 VI 1811 26 VI 1811 pismo Büschinga do GKS w sprawie prac przy obiektach z opactwa i kościoła w Wołów, 37. 85–86 Lubiążu, m.in. informacje o malowidłach z kościoła klasztornego, wysyłce do 5 VII 1811 Wrocławia Głębowice, list Büschinga do Kieckhöfera w Lubiążu dotyczący klasztorów w Wołowie, 38. 87 8 VII 1811 Głębowicach i Lubiążu Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 235 Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Głębowice, 39. 87 list Büschinga do administratorów klasztoru reformatów w Świdnicy 8 VII 1811 Głębowice, list Büschinga do Schniebera ze Strzegomia w sprawie własności klasztornych 40. 88 8 VII 1811 w Strzegomiu Wrocław, odpowiedź GKS na pismo Büschinga w sprawie m.in. obrazów z kościoła św. 41. 89 27 VI 1811 Jakuba w Lubiążu Wrocław, 42. 91 odpowiedź GKS na pismo Büschinga w sprawie obrazów z klasztoru w Lubiążu 1 VII 1811 Cieplice, pismo Friedricha do Büschinga zawierające informacje o zbiorach bibliotecz- 43. 93 9 VII 1811 nych tworzonych we Wrocławiu Wrocław, odpowiedź Vatera na pismo Büschinga z 29 VI 1811 w sprawie obrazów z 44. 95 4 VII 1811 klasztoru franciszkanów we Wrocławiu pismo Vatera do Büschinga dotyczące m.in. rękopisu z legendą o św. Jadwidze z Wrocław, 45. 97–98 klasztoru franciszkanów we Wrocławiu oraz zbiorów biblioteki przy komandorii 4 VII 1811 joannitów Bożego Ciała we Wrocławiu pismo Büschinga do magistratu Wołowa w sprawie przekazania książek i Wołów, 46. 99 manuskryptów z biblioteki paraialnej w Wołowie do Biblioteki Głównej we 9 VII 1811 Wrocławiu Wrocław, 47. 99–100 pismo Büschinga do malarza Königa z Wrocławia 10 VII 1811 Wrocław, 48. 101 pismo Büschinga do GKS w sprawie obiektów pochodzących z Lubiąża 10 VII 1811 Wrocław, list Büschinga do burmistrza Wołowa Prentza dotyczący skrzyń z książkami z 49. 101–102 11 VII 1811 klasztorów w Wołowie i Głębowicach Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie zapłaty dla malarza Königa, dotyczy m.in. 50. 103–104 6 VII 1811 obrazów z klasztoru na Piasku we Wrocławiu Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie zapłaty za transport obrazów z klasztoru w 51. 105 6 VII 1811 Lubiążu do Wrocławia Wrocław, 52. 107 pismo Büschinga do GKS w sprawie prac stolarza Heidlera w Lubiążu 11 VII 1811 Wrocław, list Büschinga do Vatera w sprawie książek z kościoła Bożego Ciała i obrazów z 53. 107 11 VII 1811 klasztoru franciszkanów we Wrocławiu Wrocław, 54. 107 pokwitowanie przejęcia ksiąg z kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu 12 VII 1811 Wrocław, 55. 107–108 pokwitowanie przejęcia obrazów z klasztoru franciszkanów we Wrocławiu 12 VII 1811 Wrocław (?), list do Büschinga z odpowiedzią Uhdena w sprawie m.in. klasztoru na Piasku 56. 109–110 9 VII 1811 we Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do GKS m.in. w sprawie jego wynagrodzenia i asystenta 57. 111 13 VII 1811 Heinzego Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie przewozu skrzyń z obiektami z Lubiąża i 58. 111 13 VII 1811 Głębowic, obrazów olejnych i na deskach itd. Wrocław, 59. 111–112 list Büschinga do GKS w sprawie obiektów ruchomych pochodzących z Lubiąża 13 VII 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie książek i obrazów pochodzących z klasztoru 60. 113 3 VII 1811 w Lubiążu  236 Urszula bończuk-DaWiDziuk Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Słup, odpowiedź Witzenhusena na pismo Büschinga z 30 VI 1811 w sprawie różnych 61. 115 5 VII 1811 dokumentów Wrocław, odpowiedź GKS na pismo Büschinga z 5 VI 1811 w sprawie klasztoru św. 62. 117 6 VII 1811 Macieja we Wrocławiu i Curatial-Kirche w Trzebnicy Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie nagrobka z kościoła klasztornego w 63. 119 10 VII 1811 Lubiążu Brunszwik, list Christiana Samuela Theodora Bernda do Büschinga w sprawie zatrudnienia 64. 121–123 27 VI 1811 go we Wrocławiu w bibliotece, z notatką adresata z 14 VII 1811 odpowiedź GKS na list Büchinga z 26 VI 1811 dotyczący m.in. utworzenia Wrocław, 65. 125–127 Biblioteki Centralnej i zbiorów sztuki w dawnym klasztorze na Piasku we 30 VI 1811 Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawach Biblioteki Centralnej i zbiorów sztuki we 66. 127–128 14 VII 1811 Wrocławiu Wołów, pismo z magistratu Wołowa do Büschinga w sprawie książek dla Biblioteki 67. 129 11 VII 1811 Głównej Wrocław, 68. 131 pismo Friedricha w sprawie biblioteki klasztoru franciszkanów we Wrocławiu 15 VII 1811 Lubiąż, 69. 133 list Kieckhöfera w sprawie prac w bibliotece klasztornej w Lubiążu 14 VII 1811 Wrocław, 70. 135 list Büschinga do GKS w sprawie jego podróży do Świdnicy 16 VII 1811 Wrocław, list Büschinga do Królewskiej Komisji do Spraw Urządzania Uniwersytetu we 71. 135 16 VII 1811 Wrocławiu w sprawie Biblioteki Głównej Wrocław, 72. 135 odpowiedź Büschinga na pismo Kieckhöfera z 14 VII 1811 16 VII 1811 Wrocław, list Büschinga do rektora gimnazjum św. Marii Magdaleny we Wrocławiu J. K. F. 73. 135–136 16 VII 1811 Manso m.in. w sprawie obrazów Wrocław, pismo Vatera do Büschinga w sprawie zbiorów biblioteki komendy joannitów z 74. 137 16 VII 1811 Wrocławia oraz obrazów z kościoła Bożego Ciała Świdnica, pismo Büschinga do burmistrza Werdermanna z Jawora w sprawie wizyty 75. 139 21 VII 1811 Büschinga w Jaworze (dokument częściowo zabrudzony i nieczytelny) Świdnica, 76. 139 pismo Büschinga do administracji klasztoru w Legnickim Polu 21 VII 1811 Świdnica, 77. 139–140 pismo Büschinga do GKS w sprawie m.in. renowacji obrazów 21 VII 1811 Świdnica, pokwitowanie dla inspektora Sommera otrzymania przedmiotów z kościoła 78. 141 23 VII 1811 Świętego Krzyża w Świdnicy (Ecce Homo, obraz maryjny, dwa mszały rzymskie) Świdnica, pokwitowanie dla Neumanna za zbiory biblioteczne klasztoru Kapucynów i 79. 141 23 VII 1811 tamtejsze obrazy Świdnica, pokwitowanie dla Herrmanna za zbiory biblioteczne klasztoru franciszkanów i 80. 141–142 23 VII 1811 tamtejsze obrazy Świdnica, pokwitowanie Büschinga dla Hermanna otrzymania dóbr z klasztoru dominika- 81. 143 23 VII 1811 nów w Świdnicy (zbiory biblioteki, obrazy, ornaty) Świdnica, sprawozdanie Büschinga dla GKS z prac w poszczególnych klasztorach Świdnicy 82. 143–144 25 VII 1811 (dominikanów, kapucynów, franciszkanów) Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 237 Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Świdnica, pokwitowanie Peillmayra dotyczące otrzymania przez kościół paraialny w 83. 145 23 VII 1811 Świdnicy obiektów ze świdnickiego klasztoru dominikanów Świdnica, inwentarz obiektów pochodzących z klasztoru dominikanów w Świdnicy i prze- 84. 147–148 23 VII 1811 kazanych kościołowi paraialnemu w Świdnicy, podpisany komisarz Peillmayr Świdnica, odpowiedź Schniebera na pismo Büschinga z 8 VII 1811 w sprawie dóbr 85. 149–151 13 VII 1811 klasztornych ze Strzegomia Świdnica, pokwitowanie przyjęcia przedmiotów pochodzących z klasztoru franciszkanów 86. 153 23 VII 1811 w Świdnicy wystawione przez przełożoną klasztoru urszulanek w Świdnicy Świdnica, pismo Büschinga do magistratu Świdnicy w sprawie podarowania książek 87. 155–156 24 VII 1811 bibliotekom katolickiej i ewangelickiej Świdnica, 88. 157 list Büschinga do Franza Gregoriusa w sprawie skrzyń z książkami i obrazów 25 VII 1811 Strzegom, 89. 157 pismo Büschinga do Fabriciusa z Legnicy w sprawach organizacyjnych 26 VII 1811 Strzegom, pismo Büschinga do GKS w sprawie przedmiotów ze srebra i obrazów z klaszto- 90. 157–158 29 VII 1811 ru benedyktynek w Strzegomiu Strzegom, 91. 159 pismo Büschinga do GKS w sprawach bibliotek 29 VII 1811 Strzegom, 92. 159 pokwitowanie dla Sedlaczka dotyczące otrzymania m.in. książek, obrazów 30 VII 1811 Strzegom, pokwitowanie dla administratora Hakego ze Strzegomia dotyczące obrazów i 93. 159–160 30 VII 1811 książek Jawor, 94. 161 pismo Büschinga do von Kruga z Głogowa m.in. w sprawie książek 31 VII 1811 Jawor, pismo Büschinga do Teichmanna ze Strzegomia w sprawie 14 obrazów z kościo- 95. 161 31 VII 1811 ła reformatów w Strzegomiu Legnickie Pole, pismo Büschinga do magistratu Jawora w sprawie przekazania książek na rzecz 96. 161–162 2 VIII 1811 Biblioteki Głównej Wrocław, odpowiedź GKS na pismo Büschinga z 14 VI 1811 w sprawie obrazów z 97. 163 6 VII 1811 klasztoru w Lubiążu Wrocław, 98. 165–166 pismo GKS do Büschinga dotyczące koni z klasztoru w Lubiążu 17 VII 1811 Wrocław, odpowiedź GKS na pismo Büschinga z 13 VII 1811 dotyczące kosztów transpor- 99. 167 17 VII tu obiektów ruchomych z klasztoru w Lubiążu do Wrocławia Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie zatrudnienia Christiana Samuela Theodora 100. 169 16 VII 1811 Bernda w Bibliotece Centralnej we Wrocławiu Wrocław, list GKS do Bernda w Brunszwiku informujący go o zatrudnieniu w Bibliotece 101. 171 16 VII 1811 Centralnej Legnickie Pole, spis manuskryptów i książek znajdujących się w zbiorach biblioteki magistratu 102. 173 02 VIII 1811 w Jaworze (8 pozycji) sporządzony przez Büschinga Legnickie Pole, pismo Büschinga do malarza Boeckly’ego z Berlina w sprawie obrazów mają- 103. 173–174 02 VIII 1811 cych znaleźć się w galerii we Wrocławiu Legnickie Pole, pismo Büschinga do GKS zawierające sprawozdanie z prac w klasztorach 104. 175 02 VIII 1811 Benedyktynek i Karmelitów w Strzegomiu Wrocław, 105. 177 pismo GKS do Büschinga w sprawie wynagrodzeń za lipiec 18 VII 1811  238 Urszula bończuk-DaWiDziuk Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Wrocław, odpowiedź GKS na pismo Büschinga z 14 VII 1811 dotyczące dokumentów z 106. 179 19 VII 1811 klasztorów karmelitów w Wołowie i Głębowicach Wrocław, 107. 181 pismo GKS do Büschinga w sprawie jego sekretarza Hofmanna 19 VII 1811 Wrocław, odpowiedź GKS na pismo Büschinga z 9 VII 1811 w sprawie kosztów związa- 108. 183 20 VII 1811 nych z przenoszeniem obrazów z sekularyzowanych klasztorów pismo od tajnej registratury (Geheime Registratur) GKS do Büschinga w Wrocław, 109. 185 sprawie siedmiu dokumentów pochodzących z klasztoru karmelitów w 26 VII 1811 Głębowicach Legnickie Pole, pokwitowanie otrzymania 7 dokumentów z klasztoru karmelitów w Głębowi- 110. 185 3 VIII 1811 cach adresowane do tajnej registratury GKS Legnickie Pole, 111. 185–186 pismo Büschinga do GKS w sprawie diet za sierpień 3 VIII 1811 Strzegom, pismo Schlegela, Gregoriusa i Manerta do Büschinga w sprawie dodatków do 112. 187–189 30 VII 1811 pensji Legnickie Pole, 113. 191 pismo Büschinga do GKS w sprawie Bernda 5 VIII 1811 Legnickie Pole, pismo Büschinga do Wehnera z Kożuchowa w sprawie klasztoru karmelitów w 114. 191 5 VIII 1811 Strzegomiu Legnickie Pole, pismo Büschinga do Friedricha z Wrocławia w sprawie przedmiotów z klasztoru 115. 191–192 5 VIII 1811 w Legnickim Polu (książki, obrazy) pismo Büschinga do GKS zawierające ogólne informacje na temat cennych Legnickie Pole, 116. 193 obiektów z klasztorów reformatów i franciszkanek w Jaworze (m.in. książki, 6 VIII 1811 inkunabuły, obrazy) Legnickie Pole, 117. 193–194 list Büschinga do Bernda w odpowiedzi na jego list 6 VIII 1811 Strzegom, pokwitowanie otrzymania przez kościół paraialny w Jaworze obrazów uzyska- 118. 195 29 VII 1811 nych przez GKS z klasztorów w Strzegomiu; zawiera inwentarz obrazów Strzegom, pokwitowanie przekazania obrazów i jednej rzeźby z kościoła benedyktynów w 119. 197 29 VII 1811 Strzegomiu do kościoła szpitalnego św. Jadwigi Legnica, 120. 199 odpowiedź Fabriciusa na pismo Büschinga z 26 VII 1811 29 VII 1811 Wrocław, odpowiedź GKS na pismo Büschinga z 21 VII w sprawach dotyczących renowacji 121. 201 26 VII 1811 obrazów pochodzących z sekularyzowanych klasztorów na Śląsku Wrocław, odpowiedź GKS na pismo Büschinga w sprawie obrazów z kościoła paraialnego 122. 203 28 VII 1811 w miasteczku Lubiąż (św. Walentego) kopia pisma przesłanego przez książęco-biskupi generalny wikariat (Fürstbi- Wrocław, 123. 205 schöliches General-Vicariat-Amt) we Wrocławiu do GKS dotyczącego sporu o 18 VII 1811 obrazy z kościoła paraialnego w Lubiążu (św. Walentego) Wrocław, pokwitowanie zapłaty 90 talarów przez Büschinga za obrazy z krużganków 124. 207 31 VII 1811 klasztoru reformatów we Wrocławiu, wystawione przez kasę GKS Wrocław, pokwitowanie otrzymania środków inansowych przez Ulmana – skrzynie z 125. 209 30 VII 1811 obiektami klasztornymi Legnickie Pole, pokwitowanie otrzymania od Büschinga środków inansowych za wykonane 126. 211 2 VIII 1811 prace, podpisane przez Franza Gregora Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 239 Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Brunszwik, odpowiedź Bernda na pismo Büschinga w sprawie zatrudnienia Bernda w 127. 213–215 26 VII 1811 Bibliotece Centralnej we Wrocławiu Legnickie Pole, pismo do ogrodnika Franza Langego dotyczący przewozu skrzyń z książkami, 128. 217 6 VIII 1811 obrazami i innych obiektów z klasztoru w Legnickim Polu do Wrocławia Legnica, pismo Büschinga do administracji klasztoru augustianów w Żaganiu w sprawie 129. 217 7 VIII 1811 jego przyjazdu Legnica, pismo Büschinga do von Wrockena w Szprotawie w sprawie jego (Büschinga) 130. 217 7 VIII 1811 przyjazdu Legnica, pismo Büschinga do GKS z informacjami na temat biblioteki, archiwum i 131. 219 7 VIII 1811 malowideł w klasztorze w Legnickim Polu Legnica, pismo do szypra Grotzera z Brzegu Dolnego w sprawie przekazania obiektów z 132. 219–220 8 VIII 1811 Głogowa do Wrocławia Legnica, 133. 221 pismo Büschinga do rektora Friedricha z Wrocławia 10 VIII 1811 Legnica, 134. 221–222 pismo Büschinga do GKS w sprawie Głogowa 10 VIII 1811 Strzegom, list Teichmanna ze Strzegomia w sprawie przewozu 14 obrazów z krużganków 135. 223 2 VIII 1811 kościoła reformatów w Jaworze Wrocław, 136. 225–226 odpowiedź rektora Friedricha z Wrocławia na pismo Büschinga z 5 VIII 1811 8 VIII 1811 Wrocław, pokwitowanie dla Josepha Scharfenberga z Jawora podpisane przez rektora 137. 227 6 VIII 1811 Friedricha dotyczące dostarczenia 15 skrzyń z książkami i obrazami Wrocław, pokwitowanie wystawione przez rektora Friedricha z Wrocławia dotyczące 138. 229 8 VIII 1811 dostarczenia m.in. 20 skrzyń przez ogrodnika Franza Langego pismo Büschinga do Pruskiego Królewskiego Departamentu ds. Kultu i Spraw Legnica, Publicznych (Departement für Kultus und öfentlichen Unterricht) w sprawie 139. 231–234 10 VIII 1811 prac przeprowadzonych w niektórych klasztorach (Wołów, Świdnica, Jawor, Legnica), głównie w zakresie zbiorów bibliotecznych Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie m.in. malarzy Grospietscha i Fuhrmanna i 140. 235 29 VII 1811 prac związanych z obrazami z klasztoru w Lubiążu Wrocław, 141. 237–241 protokół policyjny w sprawie malarzy Fuhrmanna i Grospietscha 15 VII 1811 Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie pakowania i wysłania do Wrocławia 142. 241 6 VIII 1811 zbiorów bibliotecznych z klasztoru dominikanów w Świdnicy Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie srebrnych koron z obrazów z kościoła 143. 243 6 VIII 1811 klasztornego benedyktynek w Strzegomiu Wrocław, odpowiedź GKS na pismo Büschinga z 25 VIII 1811 w sprawie książek i obrazów 144. 245 6 VIII 1811 z klasztorów dominikanów, kapucynów i franciszkanów w Świdnicy Legnica, pokwitowanie dla Witzenhusena otrzymania przedmiotów ze srebra z klasztoru 145. 247 11 VIII 1811 benedyktynek w Legnicy Legnica, pismo Büschinga do Witzenhusena w sprawie 16 skrzyń z książkami, obrazów 146. 247 12 VIII 1811 i miedziorytów Głogów, pismo do przełożonej klasztoru urszulanek w Świdnicy, Marii Aloisii Paul w 147. 247–248 15 VIII 1811 sprawie wyposażenia kościoła w Głogowie Kożuchów, pismo Wehnsa do Büschinga w sprawach administrowania klasztorem karmeli- 148. 249–250 12 VIII 1811 tów w Kożuchowie i wyposażenia  240 Urszula bończuk-DaWiDziuk Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Głogów, pismo Büschinga do GKS w sprawie dóbr pochodzących z poszczególnych 149. 251–252 16 VIII 1811 klasztorów Legnicy i koniecznych prac b.m., 150. 253 druk poświadczający przesłanie sreber z Głogowa do Wrocławia 17 VIII 1811 Głogów, pismo Büschinga do burmistrza Bolesławca, Fischera, w sprawie m.in. wyposa- 151. 255 17 VIII 1811 żenia klasztoru dominikanów Głogów, 152. 255–256 pismo Büschinga do GKS w sprawie prac prowadzonych w Głogowie 17 VIII 1811 Głogów, list przewozowy Büschinga dla furmana Scheia w sprawie transportu 13 skrzyń 153. 257 19 VIII 1811 z Głogowa do Wrocławia Głogów, pismo Büschinga do rektora Friedricha z Wrocławia na temat wysyłki przed- 154. 257–258 19 VIII 1811 miotów b.m., 155. 259–260 list von Kruga w sprawie transportu rzeczy 26 VIII 1811 Głogów, 156. 261 pismo Büschinga do GKS w sprawie m.in. Specjalnej Komisji w Namysłowie 20 VIII 1811 Głogów, list przewozowy Büschinga dla furmana Scheia dotyczący przewozu 9 skrzyń z 157. 261 21 VIII 1811 Głogowa do Wrocławia Głogów, pismo Büschinga do administracji dawnego klasztoru karmelitów w Kożucho- 158. 261 22 VIII 1811 wie w sprawie jego przyjazdu Głogów, pismo Büschinga do GKS w sprawach prac likwidacyjnych, m.in. mowa o 159. 261–262 22 VIII 1811 klasztorze w Krzeszowie Lubiąż, 160. 263 pismo Kieckhöfera w sprawie przesyłki skrzyń z książkami 19 VIII 1811 Wrocław, 161. 265 odpowiedź GKS na pismo Büschinga z 2 VIII 1811 w kwestiach inansowych 18 VIII 1811 Wrocław, odpowiedź GKS na pismo Büschinga z 29 VII w sprawie diet dla Plegela, 162. 267 17 VIII 1811 Gregoriusa i Monerta Głogów, list przewozowy dla szypra Grotzera z Brzegu Dolnego na transport książek i 163. 269 23 VIII 1811 obrazów z Głogowa do Wrocławia Głogów, 164. 269 list Büschinga do syndyka Lauterbacha z Głogowa 23 VIII 1811 Głogów, 165. 269 list do von Kruga dotyczący m.in. przewozu sreber i książek 29 VIII 1811 Wrocław, 166. 271 odpowiedź GKS na pismo Büschinga z 5 VIII 1811 w sprawie Theodora Bernda 11 VIII 1811 odpowiedź Bretscheida (Bretschneidera) z Żagania na pismo Büschinga z 7 Żagań, 167. 273 VIII 1811 w sprawie przygotowania klasztoru augustianów do przekazania 13 VIII 1811 biblioteki i archiwum na rzecz GKS Szprotawa, 168. 275–276 odpowiedź Wrockena ze Szprotawy na pismo Büschinga z 7 VIII 1811 17 VIII 1811 Kożuchów, pismo Büschinga do administracji klasztoru augustianów w Żaganiu w sprawie 169. 277 24 VIII 1811 przyjazdu Büschinga Kożuchów, pismo do administracji klasztoru magdalenek w Nowogrodźcu m.in. w sprawie 170. 277–278 24 VIII 1811 wyposażenia klasztornego Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 241 Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Kożuchów, 171. 279 pismo Büschinga do administracji klasztoru augustianów w Żaganiu 25 VIII 1811 Kożuchów, pismo Büschinga do Theodora Bernda w Brunszwiku w sprawie zatrudnienia 172. 279 25 VIII 1811 w bibliotece Kożuchów, 173. 279–280 pismo Büschinga do GKS w sprawie sreber z Głogowa 25 VIII 1811 Kożuchów, potwierdzenie przesyłki pieniężnej do Wrocławia z urzędu pocztowego w 174. 281 26 VIII 1811 Kożuchowie pismo Büschinga do GKS zawierające sprawozdanie z prac przeprowadzonych Kożuchów, 175. 283–284 w poszczególnych klasztorach Głogowa z ogólnymi wykazami dotyczącymi 25 VIII 1811 bibliotek, archiwów i dzieł sztuki Wrocław, 176. 285 pismo GKS do Büschinga w odpowiedzi na jego pismo z 10 VIII 1811 18 VIII 1811 Głogów, pismo von Kruga do Büschinga z informacją, że w Głogowie wszystko jest 177. 287 11 VIII 1811 przygotowane Brunszwik, 178. 289–290 odpowiedź Theodora Bernda na pismo Büschinga z 6 VIII 1811 17 VIII 1811 Berlin, 179. 291 pismo Hardenberga do Büschinga 11 (17?) VIII 1811 Żagań, pismo Büschinga do Kieckhöfera z Lubiąża dotyczące kościoła św. Jakuba w 180. 293 29 VIII 1811 Lubiążu Żagań, pismo Büschinga do Wehnera z Kożuchowa w sprawie przekazania książek do 181. 293 29 VIII 1811 Wrocławia Żagań, pismo Büschinga do GKS w sprawie wynagrodzeń dla siebie i współpracow- 182. 293 1 IX 1811 ników Żagań, pismo Büschinga do Jungnitza we Wrocławiu w sprawie instrumentów mate- 183. 293–294 2 IX 1811 matycznych (do pomiarów astronomicznych) z Żagania Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie biblioteki seminarium duchownego przy 184. 295 27 VIII 1811 katedrze wrocławskiej Wrocław, odpowiedź GKS na list Büschinga z 20 VIII 1811 w sprawach administracyjnych 185. 297 24 VIII 1811 w Namysłowie (m.in. kwestie klasztoru reformatów) Żagań, sprawozdanie Büschinga do GKS dotyczące prac w klasztorze karmelitów w 186. 299 3 IX 1811 Kożuchowie (biblioteka, archiwum, zabytki sztuki) Żagań, pismo Büschinga do Boecka i Geyera z Namysłowa w sprawie komandorii 187. 299 5 IX 1811 joannitów w Namysłowie Żagań, pismo Büschinga do burmistrza Złotoryi Schneidera w sprawie przyjazdu 188. 299–300 5 IX 1811 Büschinga do Złotoryi Żagań, list przewozowy dla furmana Siegela dotyczący transportu obiektów rucho- 189. 301 4 IX 1811 mych z Żagania do Wrocławia Żagań, protokół z przekazania książek z dawnego klasztoru augustianów w Żaganiu, 190. 301–302 5 IX 1811 podpisany przez Bretschneidera Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie zbiorów bibliotecznych i obrazów z 191. 303–304 24 VIII 1811 Głogowa Wrocław, skarga wrocławskiego wikariatu generalnego na Büschinga skierowana do 192. 305–311 22 VIII 1811 GKS, w sprawie biblioteki w Głogowie  242 Urszula bończuk-DaWiDziuk Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Wrocław, list do Büschinga od dyrektora Tajnej Kancelarii Fluga (?) w sprawie klasztoru 193. 313 29 VIII 1811 dominikanów w Świdnicy Wrocław, odpowiedź GKS na pismo Büschinga z 3 VIII 1811 (kwestie wynagrodzenia i 194. 315 29 VIII 1811 klasztoru w Krzeszowie) Wrocław, 195. 317 pismo GKS do Büschinga w sprawie raportu komisarza Andersa z Zielonej Góry 30 VIII 1811 Zielona Góra, wyciąg z raportu komisarza Andersa z Zielonej Góry w sprawie m.in. dawnych 196. 319–320 23 VIII 1811 dokumentów przechowywanych w klasztorach Szprotawa, 197. 320 pismo Büschinga do GKS w sprawie prac w Świdnicy 5 IX 1811 Szprotawa, pismo Büschinga do GKS w odpowiedzi na pismo z 30 VIII 1811 w sprawie 198. 320 5 IX 1811 raportu z Zielonej Góry Bolesławiec, pismo Büschinga do Wrockena ze Szprotawy w sprawie m.in. obrazów ze 199. 320–321 8 IX 1811 Szprotawy, które mają traić do Wrocławia Wrocław, odpowiedź Departamentu Kultu i Spraw Publicznych na pismo Büschinga z 10 200. 323 22 VIII 1811 VIII 1811 Bolesławiec, pismo Büschinga do GKS w sprawie orzeczenia wrocławskiego wikariatu 201. 325 8 IX 1811 dotyczącego zborów bibliotecznych w Głogowie Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie znajdujących się w Głogowie obrazów 202. 327 28 VIII 1811 niewystawionych na sprzedaż Wrocław, 203. 329 wykaz obrazów (załącznik do poprzedniego pisma) 28 VIII 1811 Berlin, 204. 331–332 list malarza Boecky’ego do Büschinga w sprawie restauracji obrazów 22 VIII 1811 b.d., 205. 333–334 koperta zaadresowana do Büschinga b.m. Bolesławiec, odpowiedź Büschinga na pismo GKS z 28 VIII 1811 w sprawie obrazów z 206. 335 9 IX 1811 Głogowa Nowogrodziec, 207. 335–336 pismo Büschinga do Streckenbacha ze Lwówka Śląskiego 14 IX 1811 Nowogrodziec, pismo Büschinga do Streckenbacha ze Lwówka Śląskiego w sprawie m.in. 208. 337–338 15 IX 1811 przyjazdu Büschinga i archiwaliów Wrocław, pokwitowanie dla Büschinga z kasy GKS dotyczące otrzymania srebra pocho- 209. 339 3 IX 1811 dzącego z obrazu z biblioteki w Głogowie Kamienna Góra, 210. 341 pokwitowanie dla Büschinga z kasy w Krzeszowie 4 IX 1811 Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawach organizacji Biblioteki Centralnej i galerii 211. 343–346 6 IX 1811 obrazów Wrocław, 212. 347 pismo GKS do Büschinga w sprawie srebra z Głogowa 7 IX 1811 Wrocław, 213. 349 pismo GKS do Büschinga w sprawie wypłaty diet 9 IX 1811 Nowogrodziec, pismo Streckenbacha w sprawie zbiorów poklasztornych z Nowogrodźca i 214. 351–354 11 IX 1811 Lwówka Śląskiego Złotoryja, pismo Büschinga do komisarza Neuhaussa z Lubomierza w sprawie przyjazdu 215. 355 16 IX 1811 Büschinga do Lubomierza Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 243 Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Złotoryja, pismo Büschinga do Haeckela z Kamiennej Góry w sprawie przyjazdu Büschin- 216. 355 16 IX 1811 ga do Krzeszowa Złotoryja, 217. 355–356 odpowiedź Büschinga na pismo rektora Friedricha z 10 IX 1811 16 IX 1811 Wrocław, pismo Friedricha do Büschinga w różnych sprawach m.in. organizacji pracy 218. 357–360 10 IX 1811 biblioteki we Wrocławiu Lwówek Śląski, odpowiedź Büschinga na pismo GKS z 6 IX 1811 w sprawach organizacji 219. 361–363 18 IX 1811 biblioteki i galerii obrazów Lwówek Śląski, 220. 363–364 pismo Büschinga do GKS m.in. w sprawie organizacji biblioteki we Wrocławiu 19 IX 1811 Głogów, pismo Lauterbacha do Büschinga w sprawie książek z głogowskiego klasztoru 221. 365–368 4 IX 1811; Wrocław, dominikanów wraz z pismem GKS w powyższej sprawie 11 IX 1811 Lwówek Śląski, 222. 369–370 pismo Büschinga do GKS w sprawie Głogowa 19 IX 1811 Lwówek Śląski, pismo Büschinga do przebywającego w szpitalu we Wrocławiu Hofmanna, 223. 371 19 IX 1811 jego dawnego sekretarza Lwówek Śląski, pismo Büschinga do GKS w sprawie srebra i złota z klasztoru franciszkanów w 224. 371 19 IX 1811 Lwówku Śląskim Krzeszów, pismo Büschinga do Neuhaussa w Lubomierzu m.in. w sprawach zbiorów 225. 371–372 24 IX 1811, biblioteki Wrocław, 226. 373–376 pismo Hofmanna do Büschinga m.in. w sprawie diet 13 IX 1811 Krzeszów, 227. 377–378 pismo Büschinga do GKS w sprawie rezultatów prac w Lubomierzu 24 IX 1811 Wrocław, pismo Jungnitza do Büschinga w sprawie instrumentów matematycznych (do 228. 379–380 14 IX 1811 pomiarów astronomicznych) Złotoryja, 229. 381–384 odpowiedź Schneidera na pismo Büschinga z 5 IX 1811 13 IX 1811 Lwówek Śląski, potwierdzenie przesyłki pieniężnej do Wrocławia z urzędu pocztowego w 230. 385 20 IX 1811 Lwówku Śląskim Krzeszów, odpowiedź Büschinga na pismo GKS z 19 IX 1811 w sprawie biblioteki klasztor- 231. 387–388 24 IX 1811 nej w Żaganiu Wrocław, 232. 389 pismo GKS do Büschinga w sprawie biblioteki w Żaganiu 19 IX 1811 Brunszwik, 233. 391–392 pismo Bernda do Büschinga w sprawie przyjazdu Bernda do Wrocławia 6 IX 1811 Wrocław, odpowiedź Friedricha na pismo Büschinga z 16 IX 1811, zawierająca m.in. 234. 393 20 IX 1811 skargę Friedricha na jego złą sytuację Wrocław, odpowiedź Jungnitza na pismo Büschinga z 2 IX 1811 w sprawie instrumentów 235. 395–397 7 IX 1811 matematycznych (do pomiarów astronomicznych) z Żagania Krzeszów, odpowiedź Büschinga na pismo Friedricha z 10 IX 1811 dotycząca m.in. 236. 399–400 24 IX 1811 powrotu Büschinga do Wrocławia Oprac. a. jezieRska.  244 Urszula bończuk-DaWiDziuk Akta Büschinga, t. 4: Acta manualia die Abmachen der Bibliotheken, Kunstsammlungen und Archive in den aufgehobenen Klöstern Schlesiens betrefend. Büsching. Vol. IV. Vom XXX bis XXX 1811 Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Krzeszów, pismo Büschinga do GKS w sprawie kosztów jego podróży ze Lwówka Śląskiego 1 3 27 IX 1811 do Krzeszowa Krzeszów, raport Büschinga dla GKS w sprawie zbiorów biblioteki, dzieł sztuki i antyków 2 3–4 27 IX 1811 oraz archiwum z klasztoru augustianów w Żaganiu Bolesławiec, pismo Erdmanna Friedricha Buquoia w sprawie Kroniki Holsztynu (Holl- 3 5–6 12 IX 1811 steinische Chronik) z Bolesławca Namysłów, pismo Boecka z GKS do Büschinga w sprawie przejęcia dzieł sztuki i innych 4 7–9 12 IX 1811 obiektów ruchomych z komandorii w Namysłowie 5, b.m., 11 druk przekazu pocztowego do Lubomierza 27 (21?) IX 1811 6 13–14 b.m., b.d. wyciąg z inwentarza mobilów z sekularyzowanej komandorii w Namysłowie Krzeszów, pismo Büschinga do Buquoia z Bolesławca w sprawie Kroniki Holsztyń- 7 15 28 IX 1811 skiej Krzeszów, 8 15–16 pismo Büschinga do Haeckela z Kamiennej Góry w sprawie m.in. 30 obrazów 1 X 1811 Wrocław, pismo Büschinga do proboszcza z Nowogrodźca w sprawie trzech obrazów z 9 17 6 X 1811 Krzeszowa Wrocław, 10 17 pismo Büschinga do GKS w sprawach inansowych 6 X 1811 sprawozdanie Büschinga dla GKS zawierające sprawozdanie z wyników prac w Wrocław, 11 17–20 Szprotawie, Bolesławcu, Nowogrodźcu, Złotoryi, Lwówku Śląskim i probostwie 6 X 1811 w Cieplicach Szewce, pismo proboszcza Joannesa Magnera w sprawie kościoła paraialnego w 12 21 17 VIII 1811 Szewcach pismo Komisji ds. Organizacji Spraw Akademickich (Academische Organisie- Wrocław, 13 23 rungs-Comission) do Büschinga w sprawie przekształcenia gmachu klasztoru 2 VIII 1811 św. Macieja w gimnazjum katolickie pismo Deputacji Szkolnej i Duchownej Królewskiego Rządu Śląskiego (Geistliche Wrocław, und Schulen Deputation der Königl. Breslau-Regierung von Schlesien) do 14 25 16 IX 1811 Büschinga w sprawie przeniesienia zbiorów brzeskich bibliotek kościelnych i biblioteki Michaela Scholza z Brzegu do Biblioteki Centralnej we Wrocławiu Wrocław, 15 27–30 pismo GKS do Büschinga w sprawie muzykaliów z klasztoru w Lubiążu 25 IX 1811 Wrocław, odpowiedź Büschinga na pismo GKS z 25 IX 1811 w sprawie muzykaliów z 16 31–32 6 X 1811 klasztoru w Lubiążu Wrocław, 17 33 pismo Büschinga do GKS w sprawie pomieszczeń dla pracowników biblioteki (?) 7 (?) X 1811 Wrocław, pismo Büschinga do GKS w sprawach administracyjnych oraz Legnicy i Lubiąża 18 33–34 7 X 1811 (?) Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawach inansowych związanych z Witzenhuse- 19 35 29 IX 1811 nem z Legnicy Wrocław, pismo GKS do Büschinga w kwestiach inansowych związanych z klasztorem w 20 37 30 IX 1811 Krzeszowie Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 245 Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Wrocław, 21 39 pismo GKS do Büschinga w sprawach rachunków 30 IX 1811 Wrocław, pismo GKS do Büschinga zawierające informacje o kosztach transportu książek i 22 41 2 X 1811 innych obiektów z klasztoru benedyktynek w Legnicy (Jungfrauen) Wrocław, pismo GKS do Büschinga i Neuhausa z Lubomierza w sprawie dokumentów, 23 43 2 X 1811 Biblioteki Centralnej i archiwum Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie organizacji Biblioteki Centralnej i archiwum 24 45 28 IX 1811 (m.in. katalogów) Wrocław, notatka (?) Büschinga do Jungnitza z prośbą o pokwitowanie otrzymania skrzyń 25 47 7 X 1811 z instrumentami astronomicznymi i mapami nieba Wrocław, odpowiedź Büschinga na pismo GKS z 28 IX 1811 w sprawach organizacji 26 49–52 7 X 1811 Biblioteki Centralnej Wrocław, 27 53–55 pismo GKS do Büschinga w sprawie przewozu zbiorów bibliotecznych z Głogowa 30 IX 1811 Wrocław, 28 55 notka Jungnitza w sprawie przyrządów astronomicznych 17 X 1811 Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawach inansowych dotyczących Lwówka 29 57 ? X 1811 Śląskiego Wrocław, 30 59 pismo Amandusa Plebanna do Büschinga w sprawie Biblioteki Uniwersyteckiej 11 X 1811 31 61–63 b.m, b.d. pismo A. Plebanna w sprawach administrowania bibliotekami (?) Wrocław, 32 65 pismo Büschinga do miejskiego (?) dotyczące Świdnicy i spraw inansowych 12 X 1811 Wrocław, 33 65–66 pismo Büschinga do GKS w sprawie zbiorów książek, obrazów i dokumentów 12 X 1811 Wrocław, odpowiedź GKS na pismo Büschinga z 27 IX 1811 w sprawie kosztów podróży z 34 67 2 X 1811 Lwówka Śląskiego do Krzeszowa Wrocław, 35 69 pismo Büschinga do GKS 12 X 1811 Wrocław, 36 69–70 pismo Büschinga do GKS na temat prac związanych z biblioteką 13 X 1811 Wrocław, 37 71 pismo GKS do Büschinga w sprawie diet za październik 7 X 1811 Wrocław, 38 73 pismo Büschinga do Friedricha z zapytaniem o klasztor na Piasku 14 X 1811 Wrocław, 39 73 odpowiedź Friedricha na powyższe pismo 14 X 1811 Wrocław, 40 75 pismo Büschinga do GKS w sprawie m.in. bibliotek kościelnych 14 X 1811 Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie Chrisostomusa Gürlicha i obrazów z kościoła 41 77 23 IX 1811 klasztornego w Lubiążu Lubiąż, 42 79–80 pismo Ch. Gürlicha w sprawie m.in. obrazów z kościoła klasztornego w Lubiążu 11 IX 1811 Wrocław, 43 81–82 pismo (?) w sprawie m.in. Biblioteki Centralnej 15 X 1811  246 Urszula bończuk-DaWiDziuk Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Kamienna Góra, pismo komisarza Hackera w sprawie klasztoru w Krzeszowie, m.in. przekazania 44 83–84 12 X 1811 skrzyń z przedmiotami do Wrocławia Wrocław, 45 85 pismo Büschinga do GKS w sprawie biblioteki 16 X 1811 Wrocław, pismo Büschinga do Kruga z pokwitowaniem przejęcia biblioteki, archiwaliów, 46 85 16 X 1811 obrazów itd. z kolegiaty w Głogowie Wrocław, pismo Büschinga do Kruga w sprawie obiektów przejętych z klasztoru klarysek 47 85–86 16 X 1811 w Głogowie Wrocław, 48 87 odpowiedź Büschinga na pismo GKS z 23 IX 1811 w sprawie obrazów z Lubiąża 17 X 1811 Wrocław, 49 87–88 pismo Büschinga do Haeckela w sprawie m.in. przedmiotów z Krzeszowa 17 X 1811 Wrocław, 50 89 podsumowanie różnych wydatków Büschinga 17 X 1811 Wrocław, 51 89 pismo do GKS w sprawie powyższych wydatków 17 X 1811 Wrocław, 52 89–90 plan Büschinga dotyczący urządzenia archiwum 18 X 1811 Wrocław, wykaz 28 archiwów klasztornych, z których sprowadzono archiwalia do 53 91 18 X 1811 Wrocławia Wrocław, 54 91–92 pismo Büschinga do GKS z zapytaniem o funkcjonowanie archiwum 18 X 1811 Wrocław, sprawozdanie Büschinga dla GKS z wyników prac i badań w klasztorze w 55 93–94 18 X 1811 Krzeszowie Wrocław, pismo Graupego do Büschinga w sprawie prezentacji manuskryptu w Bibliotece 56 95–96 17 X 1811 Uniwersyteckiej Szprotawa, pismo Wrochima do Büschinga w sprawie m.in. pontyikału rzymskiego, 14 57 97 15 X 1811 przedstawień (obrazów?) Wrocław, 58 99 odpowiedź GKS na sprawozdanie Büschinga z 6 X 1811 14 X 1811 Wrocław, pismo Büschinga do Streckenbacha w sprawie skrzyń z książkami ze Lwówka 59 101 19 X 1811 Śląskiego Wrocław, 60 101 pismo Büschinga do Schneidera w sprawie skrzyń z książkami ze Złotoryi 19 X 1811 Wrocław, 61 101–102 pismo Büschinga do GKS w sprawie m.in. biblioteki w Cieplicach i obrazów 19 X 1811 Wrocław, 62 103–104 pismo Büschinga do GKS w sprawach organizacji biblioteki 20 X 1811 Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawach inansowych dotyczących dawnego 63 105 15 X 1811 klasztoru karmelitów w Kożuchowie Wrocław, 64 107 dwa pisma GKS w sprawie pisarza Plegela 17 X 1811 Wrocław, 65 109 pismo Büschinga do Wehnera z Kożuchowa w sprawach inansowych 23 X 1811 Wrocław, 66 109 pismo Büschinga do GKS w sprawach inansowych 23 X 1811 Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 247 Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Wrocław, pismo Büschinga do GKS w sprawie m.in. książek i bibliotek w Lwówku Śląskim, 67 109–110 24 X 1811 Złotoryi, Cieplicach i Krzeszowie Bolesławiec, 68 111 pismo Fischera w sprawie klasztoru dominikanów w Bolesławcu 18 X 1811 Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie książek z klasztoru franciszkanów w Głogo- 69 113 16 X 1811 wie i transportu książek z kolegiaty w Głogowie Wrocław, 70 115 pismo GKS do Büschinga w sprawie malarza Königa oraz księgozbioru z Cieplic 20 X 1811 Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie zbiorów bibliotecznych, archiwaliów i dzieł 71 117 20 X 1811 sztuki z klasztoru w Krzeszowie pismo Büschinga do kanclerza von Hardenberga w sprawie prac związanych z 72 119–120 Wrocław sekularyzacją klasztorów na Śląsku Wrocław, pismo Büschinga do tajnego radcy Schuckmanna w sprawie prac związanych z 73 121–122 26 X 1811 sekularyzacją klasztorów na Śląsku Legnica, pismo Wydziału Spraw Duchownych i Szkół w Legnicy do Büschinga w sprawie 74 123 20 X 1811 m.in. katalogów biblioteki w Bolesławcu Legnica, pismo Wydziału Spraw Duchownych i Szkół w Legnicy do Büschinga w sprawie 75 125 18 X 1811 katalogów i biblioteki m.in. w Głogowie Wrocław, 76 127 pismo GKS do Büschinga w sprawie budynku klasztoru na Piasku (?) 21 X 1811 Wrocław, sprawozdanie z wykonanych dotąd prac w zakresie przejmowania i zarządzania 77 129–141 26 X 1811 bibliotekami klasztornymi na Śląsku, sporządzone przez Büschinga Wrocław, 78 141–142 pismo Büschinga do GKS dotyczące powyższego sprawozdania 26 X 1811 Wrocław, pismo GKS do Büschinga w spawie diet dla byłego sekretarza Büschinga, 79 143 21 X 1811 Hofmanna Złotoryja, pismo Schneidera do Büschinga w sprawie m.in. skrzyń z książkami ze Lwówka 80 145 22 X 1811 Śląskiego Wrocław, 81 147–148 pismo Friedricha do Büschinga w sprawie katalogów bibliotecznych 27 X 1811 Wrocław, 82 149 pismo GKS do Büschinga w sprawach inansowych 25 X 1811 Wrocław, 83 151 pismo Büschinga do GKS w sprawie malarza Königa 31 X 1811 Wrocław, pismo Büschinga do władz Legnicy w sprawie katalogów bibliotek w Głogowie 84 151 31 X 1811 i Bolesławcu Wrocław, 85 151 spis i podsumowanie różnych wydatków sporządzone przez Büschinga 27 X 1811 Wrocław, 86 151–152 notatka Büschinga do GKS w sprawie powyższych wydatków 27 X 1811 Wrocław, pismo Büschinga do GKS w sprawie pomieszczeń dla pracowników administra- 87 153 27 X 1811 cyjnych biblioteki (?) Wrocław, 88 153–154 pismo Büschinga do GKS w sprawie katalogów bibliotecznych z Głogowa 4 XI 1811 Wrocław, 89 155–156 Gehorsamsten Promemoria Büschinga 29 X 1811  248 Urszula bończuk-DaWiDziuk Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Wrocław, pismo GKS do Gürlicha i do wiadomości Büschinga w sprawie obrazów i innych 90 157 24 X 1811 elementów wyposażenia kościoła w Lubiążu Wrocław, pismo GKS do Streckenbacha i Büschinga w sprawie m.in. dokumentów z 91 159 26 X 1811 klasztoru w Nowogrodźcu Wrocław, 92 161 pismo GKS do Büschinga w sprawie rachunku z 17 X 1811 27 X 1811 Wrocław, 93 163–164 pismo Korna do Büschinga w sprawie Osobowic 2 XI 1811 Wrocław, 94 165 pismo Wernera do Büschinga w sprawie biblioteki minorytów 1 X 1811 Wrocław (?), pismo Friedricha do Büschinga w sprawie biblioteki klasztoru minorytów w 95 167–168 2 XI 1811 Kłodzku Wrocław, 96 169 list GKS do Büschinga dotyczący biblioteki i archiwum katedry w Głogowie 31 X 1811 Wrocław, wykaz wysokości wynagrodzeń za miesiąc listopad 1811 r. sporządzony przez 97 171 5 XI 1811 Büschinga list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek, archiwów i zbiorów artystycznych Wrocław, 98 173 w klasztorach w Dzierżoniowie, Henrykowie, Ziębicach, (?), Bardzie, Kamieńcu 5 XI 1811 Ząbkowickim oraz w klasztorach minorytów i franciszkanów Kłodzku Wrocław, 99 173 list Büschinga do GKS w sprawie rozliczenia inansowego 5 XI 1811 Wrocław, 100 175 list GKS do Büschinga dotyczący klasztoru dominikanów we Wrocławiu 1 XI 1811 Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie transportu ze Świdnicy i z klasztoru w 101 177 1 XI 1811 Krzeszowie Wrocław, poświadczenie profesora Jungnitza o przekazaniu instrumentów matematycz- 102 179 13 XI 1811 nych Wrocław, 103 181–184 list Samuela Traugotta Hofmanna do Büschinga w sprawach organizacyjnych 7 XI 1811 Wrocław, protokół Büschinga dla GKS na temat dubletu wielotomowej Oeconomi- 104 185 7 XI 1811 sche Encycklopädie Johanna Georga Krünitza (1728–1796) Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie pomieszczeń w budynku klasztorów św. 105 185–186 7 XI 1811 Macieja i kanoników regularnych na Piasku we Wrocławiu Wrocław, list Büschinga do księgarza Korna wzmiankujący klasztory klarysek we Wrocła- 106 187 7 XI 1811 wiu i Głogowie oraz kościół św. św. Piotra i Pawła w Legnicy Wrocław, 107 187–188 list Büschinga do GKS na temat prac nad katalogowaniem 9 XI 1811 Głogów, list cieśli Carla Augusta Zschana i Franza Schadego z Głogowa do Büschinga z 108 189–190 10 XI 1811 wykazem wynagrodzeń za prace ciesielskie Wrocław, list GKS do Büschinga dotyczący wynagrodzenia dla malarza Königa za restau- 109 191 8 XI 1811 rację trzech obrazów Wrocław, 110 193 list GKS do Büschinga dotyczący rozliczeń gotówkowych w kasie 9 XI 1811 Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawie katalogowania zbiorów bibliotecznych, 111 195 9 XI 1811 archiwalnych i artystycznych Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 249 Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Wrocław(?), list Friedricha do Büschinga (?) dotyczący biblioteki z klasztoru minorytów w 112 197–198 16 XI 1811 Kłodzku Wrocław, 113 199 list Büschinga do Witzenhusena (?) w Legnicy 16 XI 1811 Wrocław, list Büschinga do Streckenbacha w sprawie klasztoru minorytów we Lwówku 114 199 16 XI 1811 Śląskim Wrocław, list Büschinga do Friedricha w sprawie biblioteki z klasztoru minorytów w 115 199–200 17 XI 1811 Kłodzku Wrocław, 116 201 list Büschinga do GKS dotyczący spraw organizacyjnych 17 XI 1811 Wrocław, 117 201–202 list Büschinga do GKS dotyczący spraw inansowych 17 XI 1811 Wrocław, pismo Büschinga do GKS w sprawie transportu skrzyń z Żagania, Głogowa i 118 203 17 XI 1811 Krzeszowa Wrocław, 119 203 list Büschinga do Unrodego w Legnicy w sprawach transportowych 17 XI 1811 Wrocław, list Büschinga do administracji klasztoru augustianów-eremitów w Strzelinie z 120 203–204 22 XI 1811 zapytaniem o stan zachowania biblioteki klasztornej i jej inwentarz list GKS do Büschinga dotyczący muzykaliów z Nysy i Henrykowa i katalogu Wrocław, 121 205 rękopisów muzycznych w bibliotece klasztoru kanoników regularnych na Piasku 18 XI 1811 we Wrocławiu Wrocław, list GKS do Büschinga dotyczący encyklopedii Krünitza w zbiorach Biblioteki 122 207 12 XI 1811 Centralnej Wrocław, 123 209 rozliczenie inansowe Büschinga z wykonanych prac 29 XI 1811 Wrocław, pismo Büschinga do GKS towarzyszące kosztorysowi z 29 XI 1811; w liście 124 209–210 29 XI 1811 wzmianka o złotym łańcuchu ze Lwówka Śląskiego Wrocław, 125 211 list Büschinga do GKS w sprawach inansowych dotyczących malarza 25 XI 1811 Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie rozliczenia wykonanych prac przez min mistrza 126 211 25 XI 1811 stolarskiego Heidlera Wrocław, 127 211–212 list Büschinga do GKS dotyczący spraw inansowych 27 XI 1811 Wrocław, informacja GKS dla Büschinga o możliwości odebrania w kasie wynagrodzenia 128 213 21 XI 1811 za miesiąc listopad Lubiąż, list Kieckhöfera do Büschinga w sprawie transportu obrazów, książek i dzieł 129 215 22 XI 1811 sztuki z klasztoru w Lubiążu do Wrocławia Strzelin, list Littmanna do Büschinga w sprawach organizacyjnych dotyczących przejmo- 130 217–218 28 XI 1811 wania klasztoru w Strzelinie Strzelin, 131 219–220 list Kramsego (?) do (?) w sprawie biblioteki klasztornej w Strzelinie 29 XI 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie budynku dawnego klasztoru św. Wincentego 132 221 28 XI 1811 we Wrocławiu i przechowywanych w nim obrazów Wrocław (na Piasku), list Johanna Groegera do Büschinga dotyczący biblioteki w budynku klasztoru 133 223 1 XII 1811 na Piasku we Wrocławiu  250 Urszula bończuk-DaWiDziuk Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Wrocław, informacja GKS dla Büschinga o możliwości wypłaty w kasie wynagrodzenia 134 225 26 XI 1811 przez stolarza Heidlera Wrocław, list Büschinga do Kieckhöfera w sprawie transportu obrazów, biblioteki i 135 227–228 8 XII 1811 archiwum z klasztoru w Lubiążu list Büschinga do GKS dotyczący biblioteki franciszkanów, dominikanów i Wrocław, 136 229 kapucynów (wrocławskich?) oraz obrazów w klasztorze św. Wincentego we 1 XII 1811 Wrocławiu Wrocław, 137 229–230 kosztorys wydatków sporządzony przez Büschinga 8 XII 1811 Wrocław, 138 231 list Büschinga do GKS dotyczący rozliczeń inansowych 27 XI 1811 Wrocław, 139 231 list Büschinga do GKS w sprawach inansowych 8 XII 1811 Wrocław, 140 231 rozliczenie inansowe za miesiąc grudzień (sporządzone przez Büschinga) 14 XII 1811 Wrocław, 141 231 pismo Büschinga do GKS dotyczący inansów 14 XII 1811 Wrocław, 142 231–232 list Büschinga do Kieckhöfera w Lubiążu w sprawach inansowych 14 XII 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga dotyczący rękopisów i biblioteki w klasztorze minorytów 143 233 29 XI 1811 w Środzie Śląskiej Wrocław, 144 235 pismo GKS do Büschinga dotyczące rozliczeń inansowych z malarzem Königiem 29 XI 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie rozliczeń inansowych ze stolarzem Heidlerem i 145 237 28 XI 1811 w sprawie transportu książek z klasztoru w Lubiążu Nowogrodziec, 146 239 list Streckenbacha dotyczący obrazów z klasztoru w Nowogrodźcu 3 XII 1811 Wrocław, 147 241 list GKS do Büschinga dotyczący bibliotek klasztornych w Głogowie i Krzeszowie 3 XII 1811 Wrocław, 148 243 pismo GKS do Büschinga na temat encyklopedii Krünitza 4 XII 1811 Wrocław, 149 245 pismo GKS do Büschinga dotyczące klasztoru w Lubiążu 6 XII 1811 Stare Bogaczowice, list Canabacusa do Büschinga w sprawie obrazów z klasztoru cystersów w 150 247–248 10 XII 1811 Starych Bogaczowicach Wrocław, list GKS do Büschinga dotyczący bibliotek w klasztorach w Żaganiu, Krzeszowie i 151 249–251 2 XII 1811 klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu Wrocław, pismo Büschinga do Streckenbacha w sprawie obrazów z klasztoru minorytów 152 253 19 XII 1811 we Lwówku Śląskim Wrocław, pokwitowanie Büschinga dla Cannabacusa dotyczące przejęcia czterech 153 253 24 XII 1811 obrazów i rzeźby z alabastru ze Starych Bogaczowic Wrocław, list Büschinga do Cannabacusa towarzyszący pokwitowaniu przyjęcia dzieł 154 253–254 27 XII 1811 sztuki z 24 XII 1811 Wrocław, 155 255 pismo Büschinga do GKS towarzyszące rozliczeniu inansowemu z 30 XII 1811 30 XII 1811 Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 251 Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Wrocław, 156 255 rozliczenie inansowe sporządzone przez Büschinga dla GKS 30 XII 1811 Wrocław, 157 255 kosztorys wydatków sporządzony przez Büschinga dla GKS 4 I 1812 Wrocław, 158 255–256 pismo Büschinga do GKS towarzyszące kosztorysowi z 4 I 1812 4 I 1812 Legnica, 159 257 list od (?) do Büschinga w sprawach organizacyjnych (personalnych) 5 XII 1811 Wrocław, 160 259 druk delegacyjny (ręcznie wypełniony) dla komisarza specjalnego w Legnicy (?) 18 XII 1811 Wrocław, druk delegacyjny ręcznie wypełniony dla komisarza specjalnego we Lwówku 161 261 18 XII 1811 Śląskim Wrocław, 162 263 list GKS do Büschinga dotyczący rozliczeń inansowych za miesiąc listopad 12 XII 1811 Wrocław, 163 265 list Friedricha do Büschinga (?) w sprawach inansowych 18 XII 1811 Wrocław, pismo GKS do Büschinga w sprawach inansowych i na temat klasztoru minory- 164 267 12 XII 1811 tów we Lwówku Śląskim Wrocław, 165 269 pismo GKS do Büschinga dotyczące zbiorów kolegiackich 13 XII 1811 Wrocław, 166 271 list Friedricha do Büschinga (?)w sprawach inansowych 23 XII 1811 Wrocław, 167 273 pismo GKS do Büschinga w sprawach inansowych 16 XII 1811 Wrocław, 168 275 list GKS do Büschinga dotyczący spraw inansowych 19 XII 1811 pismo Geistliche- und Schulen Deputation den Königl Liegnit- Legnica, 169 277 zer Regierung w Legnicy do Büschinga w sprawie legnickiej Akademii 14 XII 1811 Rycerskiej (katalogi, inwentarze, dublety) Lubiąż, list Kieckhöfera do Büschinga w sprawie biblioteki, obrazów i zabytków rucho- 170 279–281 21 XII 1811 mych z klasztoru cystersów w Lubiążu Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie obrazów z refektarza klasztoru św. Wincentego 171 283 21 XII 1811 we Wrocławiu Wrocław, 172 285 pismo Classa do Büschinga w sprawie klasztoru św. Macieja we Wrocławiu 24 XII 1811 pismo z deputacji do spraw religijno-szkolnych królewskiego rządu w Legnicy Legnica, (Geistliche- und Schulen Deputation den Königl Liegnitzer 173 287 5 I 1812 Regierung) do Büschinga w sprawie katalogów bibliotek klasztornych w Głogowie i Bolesławcu Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie zgody na przeniesienie obrazu ołtarzowego z 174 289 6 I 1812 kościoła franciszkanów w Legnicy do paraii ewangelickiej w Złotoryi Wrocław, 175 291 pismo Büschinga do GKS w sprawach inansowych 6 I 1812 Wrocław, 176 291 pismo Büschinga do GKS w sprawach inansowych 17 I 1812  252 Urszula bończuk-DaWiDziuk Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Wrocław, 177 291 pismo Büschinga do radcy rządowego Witzenhusena w Legnicy 21 I 1812 Wrocław, 178 291 pismo Büschinga do GKS w sprawach inansowych 22 I 1812 Wrocław, 179 293 list GKS do Büschinga dotyczący spraw inansowych 11 I 1812 Wrocław, 180 295 list GKS do Büschinga w sprawach inansowych 11 I 1812 Wrocław, 181 297–298 pismo GKS do Büschinga dotyczące zbiorów kolegiaty w Nysie 16 I 1812 Wrocław, 182 299 pismo Büschinga do Stegmanna w Nysie w sprawach organizacyjnych 24 I 1812 Wrocław, pismo Büschinga do administracji klasztoru augustianów w Strzelinie w 183 299 24 I 1812 sprawach organizacyjnych Wrocław, 184 299 pismo Büschinga do rządu w Legnicy w sprawie katalogów 24 I 1812 pismo Büschinga do GKS dotyczące klasztorów w Nysie, Henrykowie, Kamieńcu Wrocław, 185 299–301 Ząbkowickim, Ząbkowicach Śląskich, Ziębicach, Kłodzku, kanoników regular- 24 I 1812 nych na Piasku we Wrocławiu Wrocław, 186 301–302 kosztorys Büschinga dotyczący poniesionych wydatków 24 I 1812 Wrocław, list GKS do Büschinga dotyczący rozliczeń inansowych, min ze stolarzem 187 303 20 I 1812 Heidlerem Wrocław, 188 305 pismo GKS do Büschinga dotyczące spraw inansowych 20 I 1812 Wrocław, 189 307 pismo Büschinga do GKS w sprawach inansowych 24 I 1812 Wrocław, 190 307 protokół Büschinga dotyczący malarstwa w klasztorze w Trzebnicy 30 I 1812 Wrocław, 191 307–308 pismo Büschinga do Haeckela w Kamiennej Górze 30 I 1812 Złotoryja, list od (?) do Büschinga w sprawie przeniesienia obrazu ołtarzowego z kościoła 192 309–312 28 I 1812 franciszkanów w Legnicy do paraii ewangelickiej w Złotoryi Wrocław, plan Büschinga dla GKS dotyczący rozmieszczenia książek w gabinetach w 193 313–314 30 I 1812 budynku biblioteki głównej Legnica, 194 315 list od (?) do Büschinga w sprawie klasztoru minorytów w Środzie Śląskiej 26 I 1812 (?), 195 317 wykaz sporządzony przez Friedricha Benedicta (?) 1 II 1812 Wrocław, 196 319 pismo GKS do Büschinga w sprawach organizacyjnych Biblioteki Centralnej 30 I 1812 Wrocław, 197 321 pismo Büschinga do GKS w sprawie rozliczenia inansowego 3 II 1812 Wrocław, 198 321 pismo Büschinga do GKS dotyczące rozliczenia inansowego 3 II 1812 Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 253 Numer Miejsce i data powstania Lp. Opis strony dokumentu Wrocław, pismo Büschinga do GKS w sprawie książek min z bibliotek klasztornych w 199 321–322 3 II 1812 Cieplicach, Złotoryi, Krzeszowie, Głogowie Oprac. a. jezieRska (pozycje 1–94), u. bończuk-DaWiDziuk (pozycje 95–199). Akta Büschinga, t. 5: Acta manualia die Abmachen der Bibliotheken, Kunstsammlungen und Archive in den aufgehobenen Klöstern Schlesiens betrefend. Büsching. Vol. V. 4 Februar 1812–14 Juni 1812 Miejsce i data Numer Lp. powstania Opis karty dokumentu Wrocław, 1 1 list Büschinga do GKS w sprawie ślusarza 4 II 1812 Strzelin, list Büschinga do administracji klasztoru augustianów-eremitów w Strzelinie w sprawie 2 1 6 II 1812 książek Nysa, 3 1 list Büschinga do GKS w sprawie kosztów postępowania likwidacyjnego 10 II 1812 Nysa, 4 1 zestawienie kosztów postępowania likwidacyjnego za luty 1812 10 II 1812 Wrocław, 5 2 list Steina w sprawie książek z Bolesławca 5 II 1812 6 b.m., b.d. 3 wykaz książek z biblioteki klasztoru augustianów-eremitów w Strzelinie Nysa, 7 4 likwidacja wydatków poniesionych przez Büschinga w trakcie podróży do Nysy 10 II 1812 Wrocław, 8 4– list Büschinga do GKS w sprawie katalogowania bibliotek nyskich 11 II 1812 Nysa, list Büschinga do Schulza w sprawie wykorzystania kościoła św. Anny w Nysie do celów 9 6 11 II 1812 bibliotecznych Nysa, list Büschinga do administracji komandorii krzyżowców z czerwoną gwiazdą w 10 6 13 II 1812 Ząbkowicach Śląskich Nysa, list Büschinga do GKS w sprawie wykorzystania sali nad kościołem św. Anny w Nysie do 11 6–7 14 II 1812 celów bibliotecznych Nysa, 12 7–8 wykaz utworów muzyki sakralnej pochodzących z kościoła paraialnego w Nysie 5 VIII 1811 Wrocław, 13 8 oświadczenie malarza Heinricha Königa w sprawie 517 obrazów z kilku klasztorów 5 II 1812 Wrocław, 14 9 list GKS do Büschinga w sprawie taksy za obrazy z rezydencji biskupiej w Nysie 6 II 1812 Nysa, 15 10 –13 wykaz utworów sakralnych ze zbiorów kościoła bożogrobców 5 VIII 1811 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie inwentarza obrazów i książek z probostwa w Dzierżo- 16 13 8 II 1812 niowie Nysa, list Büschinga do administracji kościoła w Kamieńcu Ząbkowickim w sprawie książek i 17 14 14 II 1812 zabytków ruchomych  254 Urszula bończuk-DaWiDziuk Miejsce i data Numer Lp. powstania Opis karty dokumentu Nysa, 18 14 list Büschinga do Schmidta w sprawie archiwum kolegiaty i klasztoru bożogrobców 17 II 1812 Nysa, list Büschinga do burmistrza Kłodzka Friedricha w sprawie kasaty kłodzkich klasztorów 19 15 16 II 1812 (m.in. w kwestii zabytków ruchomych) Nysa, list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek, archiwów i zbiorów malarstwa przy kościo- 20 15 18 II 1812 łach franciszkanów i dominikanów i św. Anny w Nysie Nysa, 21 16 list Büschinga do GKS w sprawie likwidacji kosztów 20 II 1812 Nysa, 22 16 list Büschinga do GKS w sprawie Biblioteki Centralnej 20 II 1812 Nysa, 23 16 list Büschinga do administracji klasztoru w Kamieńcu Ząbkowickim 20 II 1812 Nysa, 24 16 list Büschinga do GKS w sprawie obrazów z rezydencji biskupiej w Nysie 20 II 1812 Nysa, 25 17 list Vogla do Büschinga w sprawie bibliotek nyskich klasztorów 23 II 1812 Nysa, 26 18 list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek nyskich klasztorów 24 II 1812 Ziębice, list Wentky’ego w sprawie obrazów, książek z komandorii św. św. Piotra i Pawła w 27 19 21 II 1812 Ziębicach Nysa, 28 20 taksa dotycząca obrazów z rezydencji biskupiej w Nysie 3 IV 1811 Nysa, 29 21 taksa dotycząca mebli i sprzętów z rezydencji biskupiej w Nysie 3 IV 1811 Kłodzko, list Friedricha w sprawie mebli z „obydwu” kłodzkich klasztorów (franciszkanów i 30 22 22 II 1812 reformatów?) Nysa, list Büschinga do Schmidta w sprawie transportu do Wrocławia muzykaliów przejętych 31 23 24 II 1812 w Nysie Nysa, 32 23 wykaz zawartości skrzyni wysyłanych z Nysy do Wrocławia 24 II 1812 Kamieniec 33 Ząbkowicki, 24 list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek nyskich 26 II 1812 Kamieniec 34 Ząbkowicki, 24 list Büschinga w sprawie bibliotek nyskich 27 II 1812 Kamieniec 35 Ząbkowicki, 24 list Büschinga do GKS w sprawie postępowania likwidacyjnego 28 II 1812 Kamieniec 36 Ząbkowicki, 24 list Büschinga do Henrykowa w sprawie przejęcia zabytków ruchomych 28 II 1812 Kłodzko, 37 25 list Büschinga do Stegmanna w sprawie książek przejętych z nyskich bibliotek 1 III 1812 Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 255 Miejsce i data Numer Lp. powstania Opis karty dokumentu Kamieniec 38 Ząbkowicki 25 list Büschinga do GKS w sprawie obrazów i książek przejętych z nyskich klasztorów 1 III 1812 Kłodzko, 39 26 list Büschinga do Voeglera w sprawie kłodzkich bibliotek klasztornych 2 III 1812 Kłodzko, 40 26–27 list Büschinga do Schnakenberga w sprawie przejęcia rzeczy z Dzierżoniowa 3 III 1812 Wrocław, 41 27–28 list GKS do Büschinga w sprawie książek z bibliotek nyskich 24 II 1812 Ołdrzychowice, list w sprawie inwentaryzacji bibliotek obydwu kłodzkich klasztorów (franciszkanów i 42 28–29 3 III 1812 reformatów?) wyciąg z głównego inwentarza nyskiego klasztoru bożogrobców (obrazy, rysunki, 43 b.m, b.d. 29–30 miedzioryty, instrumenty matematyczne) Wrocław, 44 31–32 list Königa w sprawie obrazów z Nysy 2 III 1812 Kłodzko, 45 32–33 list Büschinga do Königa w sprawie obrazów z Nysy 5 III 1812 Kłodzko, list Büschinga do GKS m.in. w sprawie nagrobka z 1292 r. z kościoła kłodzkich reforma- 46 33 6 III 1812 tów Ząbkowice Śląskie, 47 34 list Büschinga do Neumanna w sprawie archiwum w Kamieńcu Ząbkowickim 7 III 1812 Kłodzko, pismo pastora kłodzkiego Pohla w sprawie katalogowania bibliotek obydwu klasztorów 48 35 6 III 1812 kłodzkich (franciszkanów i reformatów?) Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie obrazów drogi krzyżowej z kościoła kapucynów w 49 35 18 II 1812 Brzegu Wrocław, 50 36 list GKS do Büschinga w sprawie Biblioteki Centralnej 24 II 1812 Wrocław, 51 37 list GKS do Büschinga w sprawie obrazów przejętych z Nysy 29 II 1812 Henryków, list w sprawie dóbr i budowli klasztoru cystersów w Henrykowie, wzmiankowana 52 38 5 III 1812 księżna Orańska Kamieniec list Neumanna do Büschinga m.in. w sprawie zabudowań klasztornych w Henrykowie, 53 Ząbkowicki, 39 wzmiankowany książę Orański 7 III 1812 Ząbkowice Śląskie, 54 40–41 list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek franciszkanów i reformatów w Kłodzku 8 III 1812 Wrocław, 55 41 list GKS do Büschinga w sprawie głównej kasy sekularyzacyjnej 18 II 1812 Ząbkowice Śląskie, 56 42 zestawienie likwidacji drobnych wydatków 8 III 1812 Ząbkowice Śląskie, 57 42 list Büschinga do GKS w sprawie likwidacji drobnych wydatków 8 III 1812 Ziębice, 58 42 list Büschinga do Stegmanna (?) 18 III 1812  256 Urszula bończuk-DaWiDziuk Miejsce i data Numer Lp. powstania Opis karty dokumentu Wrocław, list GKS do Büschinga m.in. w sprawie biblioteki prowincjonalnej w Jeleniej Górze, 59 43 16 II 1812 bibliotek w Cieplicach, Lwówku i Krzeszowie Henryków, list GKS do Büschinga w sprawie sekularyzacji klasztorów cystersów w Kamieńcu 60 44 13 III 1812 Ząbkowickim i Henrykowie Nysa, 61 45 list GKS do Büschinga w sprawach administracyjnych 12 III 1812 Nysa, 62 46–47 list Königa w sprawie obrazów z Nysy 12 III 1812 Henryków, 63 48 likwidacja kosztów za marzec 1812 13 III 1812 Henryków, 64 48 list Büschinga do GKS 13 III 1812 Henryków, 65 48 list Büschinga do Königa w sprawie obrazów z Nysy 15 III 1812 Wrocław, 66 49 likwidacja kosztów podróży 22 III 1812 Wrocław, 67 49 list do GKS w sprawie obrazów i globusa 22 III 1812 Wrocław, 68 50 list GKS do Büschinga w sprawie kosztów podróży 29 II 1812 Wrocław, 69 51 list GKS do Büschinga m.in. w sprawie Biblioteki Centralnej 5 III 1812 Wrocław, 70 52 list GKS do Büschinga m.in. w sprawie Biblioteki Centralnej 6 III 1812 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie bibliotek klasztoru reformatów i franciszkanów w 71 53 12 III 1812 Kłodzku Wrocław, 72 54 list GKS do Büschinga w sprawie kasy sekularyzacyjnej 12 III 1812 Dzierżoniów, list do Büschinga w s sprawie książek i obrazów z probostwa św. Barbary w Dzierżonio- 73 55 11 III 1812 wie Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie bibliotek klasztorów cystersów w Kamieńcu Ząbkowic- 74 56 9 III 1812 kim i Bardzie Wrocław, 75 57 list Steina w sprawie obrazów z Nysy 21 III 1812 Henryków, 76 58–59 wykaz muzykaliów znajdujących się w bibliotece klasztoru cystersów w Henrykowie 3 VIII 1811 Wrocław, 77 60 list Büschinga 23 III 1812 Wrocław, 78 60 list Büschinga do Friedricha 24 III 1812 Wrocław, 79 60 list Büschinga do GKS 2 IV 1812 Wrocław, 80 60 list Büschinga do Pohla w sprawie katalogowania bibliotek klasztornych w Kłodzku 2 IV 1812 Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 257 Miejsce i data Numer Lp. powstania Opis karty dokumentu Wrocław, 81 61 list Büschinga do GKS w sprawie zabudowań klasztornych 4 IV 1812 82 b.m, b.d. 61 pismo w sprawie likwidacji wydatków Wrocław, 83 62 list Büschinga do GKS w sprawie porządkowania książek 3 IV 1812 Wrocław, 84 62 list Büschinga do GKS w sprawie historii klasztorów 7 IV 1812 Wrocław, 85 62 list Büschinga do GKS m.in. w sprawie dostarczenia źródeł klasztorów 7 IV 1812 Wrocław, 86 63 list GKS do Büschinga, w którym wzmiankowany m.in. Henryków 20 III 1812 Ząbkowice Śląskie, list burmistrza Ząbkowic Śląskich do Büschinga w sprawie książek z miejscowego 87 64 19 III 1812 klasztoru dominikanów i kościoła paraialnego Wrocław, 88 65 list GKS do Büschinga m.in. w sprawie likwidacji kosztów podróży 30 III 1812 Kłodzko, 89 66 list Friedricha w sprawie transportu 28 III 1812 Kłodzko, list Simmona, administratora klasztoru franciszkanów i reformatów w Kłodzku w 90 67 3 IV 1812 sprawie ich bibliotek (muzykalia) Legnica, list deputacji do spraw wyznaniowych i szkół miasta Legnicy do Büschinga w sprawie 91 68 6 IV 1812 inwentarzy i wykazów Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie urbarium magnum i obrazów z klasztoru cysterek w 92 69 4 IV 1812 Trzebnicy Kamienna Góra, 93 70–72 list w sprawie biblioteki w Cieplicach 14 IV 1812 Wrocław, 94 72 likwidacja kosztów za marzec 1812 11 IV 1812 Wrocław, 95 72 list Büschinga do GKS w sprawie likwidacji kosztów i opłat za marzec 1812 11 IV 1812 Wrocław, 96 72 list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek 11 IV1812 Wrocław, 97 72 list Büschinga do rządu w sprawie katalogów bibliotecznych 10 IV 1812 Wrocław, list Büschinga do GKS w sprawie katalogowania biblioteki klasztoru cystersów w 98 72–73 15 IV 1812 Krzeszowie Wrocław, list Büschinga do GKS m.in. w sprawie urbarium magnum i obrazów z klasztoru 99 73 15 IV 1812 cysterek w Trzebnicy Wrocław, 100 74 list Büschinga do GKS 17 IV 1812 Wrocław, 101 75 list GKS do Büschinga w sprawach inansowych 9 IV 1812 Wrocław, 102 76 list GKS do Büschinga w sprawie Biblioteki Centralnej 9 IV 1812 Wrocław, 103 77 rachunek wypłacony przez Büschinga 18 IV 1812  258 Urszula bończuk-DaWiDziuk Miejsce i data Numer Lp. powstania Opis karty dokumentu Henryków, 104 78 list w sprawie skrzyń z książkami i obrazami z Henrykowa 19 IV 1812 Wrocław, list GKS do Büschinga, w którym wspomniana biblioteka dominikanów w Ząbkowicach 105 79 16 IV 1812 Śląskich Wrocław, 106 80 list Büschinga do Grosego w sprawie klasztoru kapucynów w Brzegu 16 IV 1812 Namysłów, list Büschinga do Geyera w sprawie przejęcia klasztoru reformatów i komandorii w 107 80 19 IV 1812 Namysłowie Wrocław, 108 80 list Büschinga do GKS m.in. w sprawie pokwitowań i obrazów 25 IV 1812 Wrocław, 109 80 likwidacja kosztów 25 IV 1812 Wrocław, 110 80–81 list Büschinga do Geyera w sprawie biblioteki 27 IV 1812 Wrocław, 111 81 list Büschinga do GKS w sprawach bibliotecznych 25 IV 1812 Wrocław, 112 82 list Akademickiej Komisji Organizacyjnej do Büschinga w sprawie Biblioteki Centralnej 20 IV 1812 Brzeg, 113 83 list Grofego w sprawie biblioteki i dzieł sztuki z klasztoru kapucynów w Brzegu 23 IV 1812 Namysłów, 114 84–85 list Geyera do Büschinga w sprawie klasztoru reformatów i komandorii w Namysłowie 22 IV 1812 Legnica, 115 85 list Wordermana do Büschinga w sprawie katalogu zbiorów bibliotecznych z Legnicy 23 IV 1812 Wrocław, 116 86 list GKS do Büschinga w sprawie kasy sekularyzacyjnej 16 IV 1812 Wrocław, 117 87 list GKS do Büschinga w sprawie obrazu Marii z klasztoru paulinów w Mochowie 16 IV 1812 Wrocław, list GKS do Büschinga w sprawie podróży na Górny Śląsk w celu rozpoznania źródeł, 118 88 21 IV 1812 książek i dzieł sztuki Wrocław, 119 89 list Büschinga do administratora klasztoru w Oleśnie 27 IV 1812 Wrocław, list Büschinga do administratora klasztoru w Czarnowąsach m.in. w sprawie wyposa- 120 89 27 IV 1812 żenia Wrocław, 121 89–90 list Büschinga do GKS m.in. w sprawie obrazu Willmanna 29 IV 1812 Wrocław, 122 90 list Büschinga do administracji kościoła kolegiackiego w Opolu 29 IV 1812 Wrocław, 123 90 list Büschinga do administracji klasztoru w Jemielnicy 29 IV 1812 Wrocław, 124 90–91 list Büschinga do Akademickiej Komisji Organizacyjnej w sprawie biblioteki 30 IV 1812 Wrocław, 125 91 list Akademickiej Komisji Organizacyjnej do Büschinga 27 IV 1812 Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 259 Miejsce i data Numer Lp. powstania Opis karty dokumentu Wrocław, Deputacja do Spraw Wyznań i Szkół Rządu Królewskiego Śląska do Büschinga w sprawie 126 92 21 IV 1812 przekazania części bibliotek gimnazjum królewskiemu Wrocław, list Schultza do Büschinga w sprawie zniesienia obowiązku dostarczania klasztorowi 127 93 24 IV 1812 dominikanów chleba i piwa ze Smarczowa Wrocław, 128 94–95 list akademickiej komisji organizacyjnej do Büschinga w sprawie Biblioteki Centralnej 1 V 1812 Wrocław, 129 96–97 list Büschinga do GKS w sprawie klasztorów górnośląskich i opolskich 3 V 1812 Wrocław, 130 96–97 list Büschinga do Schultza w sprawie bibliotek, m.in. prowincjonalnej w Jeleniej Górze 3 V 1812 Wrocław, 131 97 instrukcja w sprawie katalogowania bibliotek klasztornych 3 V 1812 Wrocław, 132 97 likwidacja kosztów za maj 3 V 1812 Wrocław, 133 98 list GKS do Büschinga w sprawie postępowania sekularyzacyjnego 15 IV 1812 Wrocław, 134 99 list Büschinga do GKS m.in. w sprawie likwidacji diet 3 V 1812 Wrocław, 135 99 list Büschinga do prof. Wertermanna m.in. w sprawie biblioteki głównej 4 V 1812 Brzeg, 136 99 list Büschinga do administratora klasztoru w Czarnowąsach 6 V 1812 Brzeg, 137 100 list Büschinga, wzmiankowany Bytom 6 V 1812 Wrocław, 138 100 list GKS do Büschinga w sprawie Biblioteki Centralnej i archiwaliów 20 IV 1812 Wrocław, 139 101 list Schultza do Büschinga w sprawach inansowych 5 V 1812 Dzierżoniów, 140 102 list do Büschinga w sprawie budowli probostwa św. Barbary 20 IV 1812 Czarnowąsy, 141 103 list Büschinga do Schultza w sprawach likwidacji (kosztów?) 10 V 1812 Czarnowąsy, 142 103 list Büschinga do Herdta w sprawie przejęcia rzeczy z Gliwic 10 V 1812 Czarnowąsy, 143 103 list Büschinga do administracji klasztoru w Rudach 10 V 1812 Czarnowąsy, 144 103 list Büschinga do departamentu kultury w Berlinie 10 V 1812 Czarnowąsy, 145 104 list Büschinga do GKS w sprawie książek, muzykaliów i obrazów w Brzegu 10 V 1812 Czarnowąsy, 146 104 list Büschinga do Auera 10 V 1812 Czarnowąsy, 147 104–105 list Büschinga do Wenzla, wzmiankowana kolegiata i probostwo (w Raciborzu?) 10 V 1812  260 Urszula bończuk-DaWiDziuk Miejsce i data Hereditas Monasteriorum Numer vol. 2, 2013, s. 271–277 Lp. powstania Opis karty dokumentu Opole, 148 105 pokwitowanie inansowe 11 maja 1812 Czarnowąsy, 149 106 list Büschinga do Schulza w sprawie pokwitowania inansowego 10 V 1812 Czarnowąsy, 150 106 list Büschinga do Schilera, wzmiankowany m.in. klasztor w Rudach 10 V 1812 Czarnowąsy, 151 106 list Büschinga do Schülera, wzmiankowany klasztor kapucynów (w Prudniku?) 10 V 1812 Czarnowąsy, 152 106–107 list Büschinga do Lehmana, wzmiankowany Racibórz 10 V 1812 Czarnowąsy, list Büschinga do Schultza w sprawie kościoła reformatów w Namysłowie (m.in. książki, 153 107 10 V 1812 obrazy) Gliwice, 154 107 list Büschinga do Schulza w sprawach inansowych 16 V 1812 Rudy, 155 107–108 list Büschinga do Schulza (biblioteki) 17 V 1812 Jemielnica, 156 108 list Grostena do Büschinga 11 V 1812 Rudy, 157 109 list Büschinga do Friedricha, wzmiankowany Racibórz 17 V 1812 Rudy, 158 109 list Büschinga do Schulza w sprawie obrazów i książek 17 V 1812 Rudy, list Büschinga do Schulza w sprawie klasztoru w Czarnowąsach (archiwum, biblioteka, 159 109–110 15 V 1812 obrazy) Głubczyce, 160 110 list Schillera do Büschinga w sprawie mebli z klasztoru reformatów 19 V 1812 Racibórz, 161 111 list Bineka do Büschinga w sprawie książek i dokumentów z Raciborza 21 V 1812 Rudy, 162 112 list Büschinga do Schulza w sprawie likwidacji kosztów 18 V 1812 Racibórz, 163 112 list Friedricha do Büschinga w sprawie biblioteki klasztoru dominikanów w Raciborzu 20 V 1812 Prudnik, 164 112 list Büschinga do Schulza w sprawie biblioteki klasztoru dominikanów w Raciborzu 28 V 1812 Racibórz, 165 112–113 list Büschinga do Schulza w sprawie klasztoru dominikanów 22 V 1812 Racibórz, 166 113 list Bineka do Büschinga w sprawie księgi z 1550 r. 22 V 1812 Prudnik, list Büschinga do Schulza w sprawie klasztoru cystersów w Jemielnicy (archiwum, 167 114 23 V 1812 książek, muzykaliów) Prudnik, 168 114 list Büschinga do Schulza 23 V 1812 Głogówek, 169 115 list Büschinga do Schulza w sprawie likwidacji kosztów 24 V 1812 Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 261 Miejsce i data Hereditas Monasteriorum Numer vol. 2, 2013, p. 271–277 Lp. powstania Opis karty dokumentu Głogówek, 170 115–116 list Büschinga do Schulza w archiwaliów, książek m.in. Gliwicach 24 V 1812 Wrocław, 171 116 list Büschinga do Schulza w sprawie likwidacji kosztów 30 V 1812 Wrocław, list Büschinga do Schulza w sprawie klasztoru cystersów w Rudach; kolegiaty i probo- 172 116–118 1 VI 1812 stwa i klasztorów w Raciborzu (biblioteki, archiwum, obrazów) Wrocław, 173 118 list Büschinga w sprawie książek, obrazów, dzieł sztuki 31 V 1812 Wrocław, 174 118 list Büschinga do Schulza w sprawie klasztoru kapucynów 2 VI 1812 Wrocław, 175 119 list rady państwowej do Büschinga w sprawie dubletów z bibliotek klasztornych 2 VI 1812 Wrocław, list akademickiej komisji organizacyjnej do Büschinga w sprawie pomieszczeń w 176 120 6 V 1812 klasztorze na Piasku przeznaczonych na wystawę malarstwa Wrocław, list Pruskiej Królewskiej Rady Państwowej w sprawie instrumentów (prawnych) klaszto- 177 121 8 V 1812 ru benedyktynek w Legnicy Wrocław, list Schultza do Büschinga w sprawie książek i obrazów w klasztorze cystersów w 178 122 9 V 1812 Henrykowie Wrocław, list Akademickiej Komisji Organizacyjnej do Büschinga w sprawie przekazania obrazu 179 123 13 V 1812 Ukrzyżowanie Willmanna do katolickiego kościoła w Berlinie Wrocław, list Akademickiej Komisji Organizacyjnej do Büschinga w sprawie skrzyni na książki z 180 124 14 V 1812 bibliotek klasztornych położonych w pobliżu Odry Wrocław, list Schultza do Büschinga w sprawie zbiorów bibliotecznych i archiwalnych przeznaczo- 181 125 15 V 1812 nych do biblioteki uniwersyteckiej Wrocław, 182 126 list Schultza do Büschinga w sprawie katalogów bibliotek klasztornych 16 V 1812 Wrocław, 183 127–128 Instrukcja w sprawie katalogowania bibliotek klasztornych 3 V 1812 Wrocław, list Akademickiej Komisji Organizacyjnej w sprawie przeznaczenia na makulaturę 184 128–129 20 V 1812 pozostałości z bibliotek klasztornych Wrocław, 185 130 list Büschinga do Grossera w sprawach inansowych 3 VI 1812 Wrocław, 186 130 list Büschinga do Wilkensa (?) m.in. w sprawie klasztoru benedyktynek (?) w Legnicy 5 VI 1812 Wrocław, 187 130 list Büschinga do Witzlekuhena (?) 5 VI 1812 Wrocław, 188 130 list Büschinga do Zimmermanna w sprawach inansowych 6 VI 1812 Wrocław, 189 130 list Büschinga do Schulza w sprawie podróży na Górny Śląsk 7 VI 1812 Wrocław, list Büschinga do Akademickiej Komisji Organizacyjnej m.in. w sprawie Biblioteki 190 130 7 VI 1812 Centralnej Wrocław, 191 130 list Büschinga do Schulza 8 VI 1812  262 Urszula bończuk-DaWiDziuk Miejsce i data Numer Lp. powstania Opis karty dokumentu Wrocław, list Büschinga do Langera w sprawie Biblioteki Centralnej; przeznaczenia pozostałości 192 130 8 VI 1812 na makulaturę Wrocław, 193 130–132 list Büschinga do Bendy w sprawach bibliotek 8 VI 1812 Wrocław, 194 132 list Schultza do Büschinga w sprawie archiwaliów z klasztoru kapucynów w Świdnicy 22 V 1812 b.m., 195 133 list do Büschinga w sprawie dokumentów i źródeł z klasztoru w Oleśnie 26 V 1812 Wrocław, 196 134–135 list Schultza do Büschinga w sprawie biblioteki kapucynów w Brzegu 16 V 1812 Wrocław, 197 135 list Schultza do Büschinga w sprawie poklasztornych bibliotek w Nysie 23 IV 1812 Prudnik, 198 136 list Schülera do Büschinga m.in. w sprawie klasztoru kapucynów w Prudniku 23 V 1812 Złotoryja, 199 137–138 list Schneidera do Büschinga w sprawie kościoła reformatów w Złotoryi 23 V 1812 Wrocław, 200 139 list Büschinga do Schultza w sprawie katalogów bibliotek nyskich 9 VI 1812 Wrocław, 201 139 list Büschinga do akademickiej komisji organizacyjnej w sprawach archiwaliów 9 VI 1812 Wrocław, 202 140 notatka w sprawie klasztoru w Głubczycach 5 VI 1812 Wrocław, 203 141 list Schultza do Büschinga w sprawie klasztoru w Jemielnicy 30 V 1812 Wrocław, 204 142 list Schultza do Büschinga w sprawie klasztoru w Krzeszowie (archiwalia) 31 V 1812 Wrocław, 205 143 list Schultza do Büschinga w sprawie klasztoru dominikanów w Raciborzu 27 V 1812 Wrocław, 206 144 list Schultza do Büschinga w sprawach inansowych 29 V 1812 Wrocław, 207 145 list Schultza do Büschinga w sprawie regulacji bibliotek klasztornych 29 V 1812 Wrocław, 208 146 List Schultza do (?) w sprawie Biblioteki Centralnej 1 VI 1812 Ząbkowice Śląskie, 209 147–148 wykaz dokumentów z klasztoru dominikanów w Ząbkowicach 1 V 1812 Wrocław, 210 149 list Büschinga do Schultza w sprawie katalogów bibliotek 9 VI 1812 Wrocław, 211 149 list Büschinga w sprawie archiwaliów nyskich bożogrobców 9 VI 1812 Wrocław, 212 149–150 list Büschinga w sprawie obrazów przejmowanych z kościołów do galerii 10 VI 1812 Wrocław, 213 150 pokwitowanie w sprawie likwidacji archiwum klasztoru w Oleśnie 10 VI 1812 Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 263 Miejsce i data Numer Lp. powstania Opis karty dokumentu Wrocław, 214 150 list Büschinga do Schultza w sprawach inansowych 13 VI 1812 Wrocław, 215 150 list Büschinga do Weknera w sprawach inansowych 13 VI 1812 Wrocław, 216 151–152 wykaz oszacowanych książek 13 VI 1812 Wrocław, 217 152 list Büschinga do Schulza w sprawie zbiorów bibliotecznych 14 VI 1812 Wrocław, 218 152 list Büschinga do Bendy w sprawie katalogów bibliotek w Opolu 14 VI 1812 Wrocław, 219 152 list Büschinga do Wilkensa w sprawie mebli z klasztorów i kościołów 14 VI 1812 Wrocław, 220 152 list Büschinga do Akademickiej Komisji Organizacyjnej 14 VI 1812 221 b.m., b.d. 153 wyciąg z inwentarza klasztoru franciszkanów w Opolu Wrocław, 222 154 list Schultza do Büschinga w sprawie biblioteki klasztoru w Jemielnicy 27 V 1812 Wrocław,* 223 155 pokwitowanie z tytułu czynności w bibliotece klasztoru dominikanów w Raciborzu 6 I 1812 Wrocław, list Pruskiej Królewskiej Rady Państwowej do Büschinga w sprawie dokumentów z 224 156 6 VI 1812 klasztoru bożogrobców w Nysie Wrocław, list Pruskiej Królewskiej Rady Państwowej do Büschinga w sprawie biblioteki klasztoru 225 157 5 VI 1812 kapucynów w Brzegu Rudy, 226 158–159 list do Büschinga w sprawie biblioteki w Rudach 29 V 1812 wykaz skrzyń przydzielonych poszczególnym klasztorom z terenu Górnego Śląska i 227 b.m., b.d. 160 Opolszczyzny Wrocław, 228 161 uwagi w sprawie zbiorów bibliotecznych 14 VI 1812 Wrocław, 229 161 list Büschinga do Schultza w sprawie zbiorów bibliotecznych 14 VI 1812 Wrocław, 230 161 list Büschinga do Aahra w sprawie zbiorów bibliotecznych 14 VI 1812 Oprac. A. wojtyła.  264 Urszula bończuk-DaWiDziuk Urszula Bończuk-Dawidziuk Hereditas Monasteriorum Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego vol. 3, 2013, s. 207–265 Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 Streszczenie W zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu znajduje się zbiór rękopisów dokumentujących przebieg części wydarzeń po wydaniu edyktu sekularyzacyjnego pruskiego króla Fryderyka Wilhelma III z 30 X 1810 r., za sprawą którego skasowano większość instytucji kościelnych na Śląsku, zwłaszcza liczne klasztory. Pięć tomów poszytów zwanych Aktami Büschinga zawiera: - korespondencję w oryginale lub w odpisach (głównie między komisarzem J. G. G. Büschingiem, Główną Komisją Sekularyzacyj- ną oraz komisarzami specjalnymi, najczęściej dotyczącą spraw organizacyjnych i inansowych); - inwentarze zawartości poklasztornych archiwów, bibliotek i zbiorów dzieł sztuki; - protokoły i noty Büschinga dotyczące spraw organizacyjnych i inansowych, a także znalezionych w klasztorach obiektów ru- chomych mających walory naukowe, muzealne, biblioteczne lub archiwalne (np. numizmaty, zabytki archeologiczne). Mimo że Akta Büschinga są jednostką archiwalną znaną wśród badaczy historii i sztuki Śląska, nieczytelny dukt pisma Büschinga sprawił, że dostęp do treści dokumentów jest utrudniony. Opracowanie spisu Akt Büschinga jest próbą przybli- żenia tematyki poruszanej w dokumentach i ma na celu umożliwienie wstępnego rozeznania w zawartości pięciu tomów nie- mieckojęzycznych akt, uproszczenie wyszukiwania konkretnych dokumentów interesujących badaczy i zachęcenie do zgłębiania treści rękopisów w pracy naukowej. Słowa kluczowe dokument, rękopis, starodruk, klasztor, biblioteka klasztorna, archiwum klasztorne, klasztorne zbiory dzieł sztuki, sekularyzacja, Büsching, malarstwo, rzeźba Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812 265 Urszula bończuk-DaWiDziuk Hereditas Monasteriorum University of Wrocław Museum vol. 3, 2013, s. 207–265 The contents of the Büsching Papers from 1810-1812 Summary The University Library in Wrocław has a collection of manuscripts documenting some of the events following the promulgation of the secularisation edict by the King of Prussia, Frederick William III, on 30 October 1810, under which most church institutions in Silesia, especially numerous monasteries, were dissolved. The ive bound volumes of iles, known as the Büsching Papers, contain: – correspondence: original letters or copies (mainly between commissioner J. G. G. Büsching, Central Secularisation Commission and special commissioners, mostly concerning organisational and inancial matters); – inventories of former monastery archives, libraries and art collections; – Büsching’s protocols and notes concerning organisational and inancial matters as well as movable items found in monasteries, which were of some value to science, museums, libraries or archives (e.g. numismatic objects, archaeological objects). Despite the fact that the Büsching Papers are an archive source known to scholars studying Silesian history and art, Büsching’s il- legible writing has hindered access to the contents of the documents. The present inventory of the Büsching Papers is an attempt to shed some light on the documents; its aim is to provide a preliminary overview of the contents of the ive German-language volumes, to simplify the search for speciic documents and to encourage scholars to carry out an in-depth analysis of the manu- scripts in their research work. Keywords document, manuscript, early printed book, monastery, monastery library, monastery archives, monastery art collection, secula- risation, Büsching, painting, sculpture Dorota Matyaszczyk Hereditas Monasteriorum Poznań vol. 3, 2013, s. 267–287 Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r. do Teoila Wolickiego, arcybiskupa archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej, i jego konsekwencje* W Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu, w aktach kościoła pobernardyńskie- go w Ostrzeszowie, znajduje się interesujący dokument1. Jego autorem był ks. Jan Kompałła (używający początkowo nazwiska Kompała), prodziekan ostrzeszowski i proboszcz w Bukownicy. Poruszone w tym obszernym elaboracie sprawy wiązały się z przewidywaną rychłą kasatą klasztorów w Wielkim Księstwie Poznańskim i propo- zycją jej wykorzystania z korzyścią dla Kościoła katolickiego. List był skierowany do Teoila Wolickiego, nowo wybranego arcybiskupa archidiecezji gnieźnieńskiej i po- znańskiej. Zanim przejdziemy do omówienia treści tego pisma, warto nakreślić kilka słów o jego nadawcy. Ks. Jan Kompałła urodził się 26 I 1776 r. we wsi Jeżowa (Jezowa)2 na Górnym Śląsku. Jego rodzicami byli zamożni chłopi Andrzej i Zuzanna Kompałowie. We wsi nie było kościoła, ale funkcjonowała prowadzona przez Polaka Karola Szczureckie- go szkoła elementarna, do której chłopiec uczęszczał do 12. roku życia. Od 1788 r. kontynuował naukę w cysterskim gimnazjum w Jemielnicy3 (Himmelvitz) na Dolnym Śląsku. Zakonnicy prowadzili szkołę w murowanym budynku przy kościele paraial- nym pw. Wszystkich Świętych, poświadczoną w 1687 r.4, a w połowie XVIII w. utwo- rzyli gimnazjum łacińskie5. Wykłady prowadzili w nim m.in. opaci Eugeniusz Misura i Eugeniusz Brühl6. * Praca naukowa inansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientiic work inanced by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, sygn. KA 10 969, Akta Konsystorza Jeneralnego Arcybiskupiego Poznańskiego tyczące się: kościoła Pobernardyńskiego w Ostrzeszowie 1823–1853. 2 Jeżowa (Jezowa), ob. gm. Ciasna, pow. lubliniecki, woj. śląskie. 3 Jemielnica (Himelwitz), pow. strzelecki, woj. opolskie. 4 Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 2: Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i daw- nej Rzeczypospolitej, Poznań 1999, s. 82. 5 Jak podaje strona internetowa gminy Jemielnica, gimnazjum znajdowało się w pobliżu klasztoru. Mu- siało mieć nie tylko sale lekcyjne, ale także mieszkania dla uczniów. Na rysunku Wernera z lat 40. XVIII w. naprzeciwko klasztoru widać budynek młyna wodnego i spichlerz, a także nieduże budynki gospodarcze. Nie można też odrzucić tezy, że gimnazjum mieściło się w jednym ze skrzydeł klasztornych. 6 Monasticon Cisterciense Poloniae, s. 82.  268 Dorota Matyaszczyk W 1795 r. 19-letni Jan Kompałła podjął studia ilozoiczne i teologiczne na Uniwer- sytecie Wrocławskim, którego rektorem był wówczas Szymon Sobiech7. Niezwykle uzdolniony, powszechnie lubiany, bardzo towarzyski młodzieniec zdał końcowe eg- zaminy 30 IV 1798 r. i wstąpił miesiąc później do wrocławskiego seminarium duchow- nego. 25 III 1799 r. przyjął święcenia kapłańskie z rąk biskupa sufragana wrocławskie- go Emanuela Schimonskiego, a we wrześniu opuścił seminarium. Już w czasie studiów Jan Kompałła odznaczał się wiedzą i inteligencją oraz talen- tem kaznodziejskim. Na podstawie ankiety osobowej znajdującej się w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu wiadomo, że miał pokaźną bibliotekę, składającą się z 38 ksiąg w języku łacińskim, przeważnie XVIII-wiecznych, 27 dzieł polskich i 42 ksiąg w języku niemieckim8. Wśród tytułów polskich znalazł się też List pasterski, donoszący o objęciu rządów arcbiskupa Teoila Wolickiego, Poznań dnia 17 maja 1829 r. Posługę kapłańską sprawował głównie na terenie dekanatu ostrzeszowskiego, który do 1821 r. podlegał diecezji wrocławskiej9. W listopadzie 1799 r. ks. Kompałła został wikariuszem w Trębaczowie10, a następnie posługiwał przez rok w Ostrzeszowie- 11 , dzięki czemu poznał tamtejszych bernardynów. Następnie osiadł w Bukownicy Ostrzeszowskiej12, w której najpierw został komendarzem, a później proboszczem (1801–1829). Ze względu na dotkliwy brak kapłanów w Wielkim Księstwie Poznań- skim okresowo (1817–1826) zarządzał paraią w Przedborowie13, w 1829 r. był pro- boszczem w Grabowie nad Prosną. W latach 1829–1831 opuścił powiat ostrzeszowski i objął paraię w Święciechowej14, miasteczku należącym niegdyś do benedyktynów z Lubinia. 7 Ks. Szymon Sobiech (1749–1832) – moralista, kanonista, długoletni rektor wrocławskiego alumnatu. Z nominacji księcia bpa Józefa Christiana von Hohenlohe został radcą wikariatu generalnego (1796) i człon- kiem najwyższej rady konsystorialnej. Z okazji 50-lecia kapłaństwa 7 XI 1822 r. otrzymał tytuł doktora ho- noris causa Uniwersytetu Wrocławskiego. Po śmierci pochowano go w katedrze wrocławskiej w grobowcu kanoników. Zob. pl.wikipedia.org/wiki/Chróścice. 8 Pełny spis tytułów książek z biblioteki prywatnej i życiorys ks. Jana Kompałły znajduje się w kwestiona- riuszu z 1829 r., Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, sygn. OA III 47. 9 Dopiero na podstawie bulli papieskiej De salute animarum z 16 VII 1821 r. dekanat ostrzeszowski został przyłączony do nowo utworzonej archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej. 10 W Trębaczowie, ob. gm. Perzów, pow. kępiński, woj. wielkopolskie, przebywał od 28 XI 1799 do 6 VIII 1800 r. 11 W Ostrzeszowie Kompałła był wikarym od 7 VIII 1800 do 7 VIII 1801 r., gdy proboszczem był ks. Walen- ty Gogoł (1799–1826); za: E. nawRot, Dekanat ostrzeszowski 1821–1945, Poznań, 2001, s. 207. 12 Bukownica Ostrzeszowska, ob. gm. Grabów nad Prosną, pow. ostrzeszowski, woj. wielkopolskie. 13 Przedborów, ob. gm. Mikstat, pow. ostrzeszowski, woj. wielkopolskie. 14 Święciechowa, miasto w pow. leszczyńskim. Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r.... 269 W roku 1831 został proboszczem w Ostrowie Wielkopolskim, gdzie pozostał aż do śmierci, pełniąc równocześnie funkcję dziekana ostrzeszowskiego15. Formalnie udzielił prezenty ks. Kompalle książę Antoni Radziwiłł, dopiero co zdymisjonowany namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego, ale w rzeczywistości wybrał go ówcze- sny arcybiskup poznański Marcin Dunin, a wybór ten spotkał się z życzliwym przyję- ciem u władz pruskich. Będąc proboszczem w Ostrowie Wielkopolskim, był również wicedziekanem koź- mińskim, a od 1834 r. dziekanem ostrzeszowskim, mimo że Ostrów do ostatniego dekanatu nie należał. Te nominacje świadczyły o zaufaniu, jakim darzyły go władze cywilne i kościelne. Zdaniem niemieckiego historyka Manfreda Lauberta ks. Kompał- ła był ceniony przez władze, gdyż okazał swą wierność rządowi pruskiemu w czasie powstania listopadowego, nie licząc się z reakcją, jaką taka postawa wywoła u Pola- ków16. Usztywnił swe stanowisko wobec władz dopiero po aresztowaniu bpa Mar- cina Dunina17, który podobnie jak Kompałła i wielu innych duchownych przez lata zajmował postawę lojalistyczną wobec zaborcy. Jednak konlikt o małżeństwa mie- szane doprowadził w 1838 r. do wyostrzenia stanowiska polskiego duchowieństwa, a także społeczeństwa, w tym chłopów, o których poparcie zabiegali pruscy urzęd- nicy, a w rezultacie do odwołania w 1841 r. naczelnego prezesa prowincji Eduarda Flottwella18. Ks. Kompałła, władający biegle polskim i niemieckim, miał wielu przyjaciół i znajo- mych we wszystkich warstwach społecznych, a także wyznaniach i narodowościach. Zaprzyjaźniony z nim Carl Blümel19, Niemiec z urodzenia, Polak z wyboru, wspominał po latach: 15 Ks. Kompałła pomagał swojej wcześnie owdowiałej siostrze Tekli, po mężu Respądek, i jej synowi Janowi Baptyście Nepomucenowi (* 1817 w Jeżowie, † 3 XII 1901). Sprowadził ich do siebie i sam uczył chłopca, a później wysłał go do gimnazjum w Lesznie i na studia uniwersyteckie. Jemu przekazał też swój księgozbiór. Po zdobyciu tytułu doktora Jan Respądek wykładał w seminarium duchownym w Poznaniu, gdzie był bardzo poważany przez studentów, a później został proboszczem w Poniecu. Trzykrotnie wy- bierano go na posła do sejmu pruskiego, napisał kilka książek i wiele artykułów. Podobnie jak wuj był znakomitym kaznodzieją, udzielał się społecznie i prowadził działalność w obronie polskości. Gdy zmarł, jego znaczny księgozbiór trafił w 1902 r. do Biblioteki Seminarium Duchownego w Poznaniu. S. wieRczyńSki (red.), Bibljoteki wielkopolskie i pomorskie, Poznań 1929, s. 6. 16 J. joachimSki, Ksiądz Jan Kompałła: proboszcz ostrowski: 1776–1844, Poznań 1939, mps w Archiwum UAM w Poznaniu. Wydział Humanistyczny, sygn. 418. Obszerne dane biograiczne podaje strona interne- towa I Liceum im. ks. Jana Kompałły i Wojciecha Lipskiego w Ostrowie Wielkopolskim, pl.wikipedia.org/.../ I_Liceum_Ogólnokształcące_im._Jana_Kompałły. 17 Ks. Marcin Dunin (1774–1842), wybrany w 1830 r. na metropolitę gnieźnieńskiego i poznańskiego, za- kazał w 1837 r. małżeństw katolicko-ewangelickich bez deklaracji, że dzieci będą wychowywane w wierze katolickiej. Został za to zdjęty z urzędu i skazany na 6 miesięcy więzienia. Internowany w Berlinie, uciekł do Poznania dzięki pomocy m.in. Emilii Sczanieckiej. Władze uwięziły go i osadziły na 10 miesięcy w twierdzy Kołobrzeskiej. Został uwolniony po wstąpieniu na tron w 1840 r. Fryderyka Wilhelma IV. 18 F. PaProcki, Wielkie Księstwo Poznańskie w okresie rządów Flottwela 1830–1841, Poznań 1994. 19 C. blümel, Utworzenie gimnazjum w Ostrowie, [w:] W. baNach (red.), Po niemiecku o Ostrowie: antologia tekstów historycznych i literackich z XIX i XX wieku (Biblioteka Ostrowska, 35), Ostrów Wielkopolski [2008], s. 41 i in.  270 Dorota Matyaszczyk Najznakomitsze osobistości Prowincji Poznańskiej, Naczelny Prezes [Eduard Flottwell], komendant wojskowy ge- nerał [Karl] Grolmann, arcybiskup [Marcin] Dunin i inni wielokrotnie go odwiedzali. Książęta Radziwiłłowie, którzy szczególnie go lubili i których wysokim poważaniem się cieszył, bywali wraz ze swoimi małżonkami podczas lata, gdy przyjeżdżali z Antonina na nabożeństwa do Ostrowa, jego coniedzielnymi gośćmi […] dobroć i tolerancja, jak również jego ustawiczna gotowość niesienia pomocy niezależnie od wyznania, zjednały mu serca wszystkich, a jego otwarty charakter i humor czyniły z niego miłego partnera kontaktów towarzyskich20, tym bardziej, że był ucieleśnieniem prostoty. W kręgu jego przyjaciół byli demokraci szlacheccy: Wojciech Lipski z Lewkowa, Jan Nepomucen Niemojewski ze Śliwnik i ewangelik Konstanty Kossecki, dziedzic Kęszyc, niemieccy mieszczanie, jak burmistrz Augustin, żydowscy kupcy, jak Aron Berliner, oraz polscy chłopi. Dzięki zabiegom jego i jego przyjaciół (w tym przede wszystkim Wojciecha Lipskie- go) wybudowano w Ostrowie nowy budynek szkoły elementarnej. We wrześniu 1841 r. w trakcie kazania ks. Kompałła rzucił myśl o budowie gimnazjum. Niewątpliwie się- gnął do swej biograii, mówiąc wiernym: Na Śląsku i w innych prowincjach na ambonach, katedrach, przy stołach sędziowskich i łóżkach chorych znajdziemy mężczyzn pochodzących ze stanu chłopskiego, wykształconych i dzielnych ludzi, ponieważ ich rodzice interesują się szkołami i nie przepijają pieniędzy, lecz kierują je na rzecz swoich synów posyłając ich do gimnazjów i na uczelnie wyższe. Powiecie, że nie mamy w pobliżu żadnego gimnazjum, a do Poznania czy Trzemeszna jest nam daleko. Chciejcie, tak jak ja chcę, pomyślcie tak jak ja, a w okresie jednego roku będziemy mieli w mieście gimnazjum, będziecie wtedy mogli ulokować niedaleko i tanio swoje dzieci i zapewnić im wykształcenie. I tu padły słowa, które świadczyły, że znał słabości swoich owieczek i był dobrym or- ganizatorem: Ale powinniście nie tylko chcieć, musicie także coś zrobić. Po pierwsze, musicie mi pomóc wybudować budynek, wy ojcowie przyniesiecie mi grosze, które normalnie po nabożeństwie zanosicie do karczmy, a my je pozbieramy; wy chłopi, którzy macie bydło pociągowe, przyniesiecie kamienie, piasek, drewno i wszystkie pozostałe rzeczy, które przynieść możecie i chcecie, powoli wszystko się znajdzie. I przedstawił wspaniałą wizję: Przyjdziecie, przyniesiecie, my to pozbieramy, wybudujemy, a w mojej wyobraźni widzę już przed sobą gimnazjum, a w jego klasach synów moich paraian z miasta i dwunastu okolicznych miejscowości. Amen! I stał się cud. Ludzie podchwycili pomysł, w ciągu trzech godzin uzbierano ponad 250 talarów gotówki, 600 talarów w zapisach. Przy idei budowy gimnazjum zjednoczyli się katolicy, protestanci i żydzi, ludzie różnych stanów, udało się też pozyskać zgodę władz pruskich na budowę pierwszego w południowo-wschodniej Wielkopolsce ka- tolickiego gimnazjum, mimo że pierwotnie miało ono być umieszczone w dawnym kolegium trynitarzy w Krotoszynie. Ks. Kompałła wysłał do 84 kolegów ze studiów li- sty z prośbą o wsparcie budowy; odpowiedziało 40. Pozyskał dotację rejencji, a także wkłady pieniężne i drewno budowlane od okolicznej szlachty i książąt Radziwiłłów. 20 To dzięki tym kontaktom udało się mu utorować drogę do odzyskania dla katolickiej paraii w Ostrze- szowie tamtejszego kościoła pobernardyńskiego. Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r.... 271 Sam ks. Kompałła wielokrotnie przekazywał większe lub mniejsze sumy z własnej kieszeni, jeździł też na odpusty, by zbierać datki w południowej Wielkopolsce i na Śląsku21. Ks. Jan Kompałła zmarł nagle 23 I 1843 r. Na jego pogrzeb przybyło „28 kapłanów i 5 tysięcy ludu – obywatele, urzędnicy, wojskowi obydwu wyznań składali ostatnią cześć mężowi po zgonie, którego kochali i poważali za życia”22. Został pochowany na cmentarzu w Ostrowie Wielkopolskim, zwanym dziś „starofarnym”. Wszyscy księ- ża uczestniczący w pogrzebie, którym przeznaczył po kilka talarów, utworzyli z nich fundusz przeznaczony na stypendium dla jednego ucznia, przekazując także datki na budowę gimnazjum, którego ukończenia ks. Kompałła nie doczekał, a które dzisiaj nosi jego imię. *** Adresatem listu był nowo mianowany arcybiskup archidiecezji gnieźnieńskiej i po- znańskiej, Teoil Wolicki. Urodził się on w 1768 r. we wsi Godziętowy pod Doruchowe- m23 w powiecie ostrzeszowskim, w rodzinie średnio zamożnej szlachty24. Jego ojcem był Ignacy Wolicki, matką Józefa z domu Wiesiołowska. Teoil Wolicki skończył studia prawnicze i teologiczne w Wilnie, a następnie studiował w Warszawie (1787), Rzymie (1788–1790) i Paryżu (1790–1791). Po powrocie do kraju pracował w bibliotece kró- lewskiej i bibliotece Załuskich. W tym czasie zainteresował się historią, kulturą i sztu- ką, rozwinęła się w nim pasja biblioilska. 29 VII 1805 r. obronił doktorat obojga praw na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1807 r. został członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie. Był najbliższym współpracownikiem bpa Ignacego Raczyńskiego, a także jego następcy bpa Tymoteusza Gorzeńskiego († 1825). Żywo interesował się sprawami oświaty, był generalnym wizytatorem szkół zarówno w czasach Księstwa Warszawskiego, jak i w początkach Wielkiego Księstwa Poznań- skiego. Szybko jednak naraził się pruskim urzędnikom, w tym naczelnemu prezesowi Josephowi Zerboniemu di Sposettiemu, gdyż domagał się prowadzenia w szkołach elementarnych nauki w języku polskim, a także nauczania historii Polski jako osob- nego przedmiotu. 21 X. S[tRybel], Żywot śp. Jana Kompałły, Proboszcza i Dziekana, „Gazeta Kościelna”, nr 9 z 26 II 1844, s. 67–70. 22 Ibidem, s. 70. 23 Goziętowy, wieś położona w gminie Doruchów, pow. ostrzeszowski, woj. wielkopolskie. 24 Na temat Teofila Wolickiego powstały opracowania: J. skRzypczak, Arcybiskup Teoil Wolicki: życie i dzia- łalność 1768–1829, Poznań 1935, mps w Archiwum UAM. Wydział Humanistyczny, sygn. 1063, oraz Bulla salute animarum w Wielkim Księstwie Poznańskim aż do śmierci arcybiskupa Wolickiego, Poznań 1927–1928, mps ibidem, sygn. 103a/16-H/770, oraz publikacje drukowane: J. modRzejewski, Arcybiskup Teoil Wolicki – zapomniany a przypomnienia godny, [w:] Święci poznańscy i wielkopolscy, „Kronika Miasta Poznania”, 1994, 3–4, s. 239–249; L. GRochowski, Teoil Wolicki arcybiskup metropolita gnieźnieński i poznański 1767(8)–1825/ 1828–1829, Gniezno 1999; E. ziółek, Między tronem a ołtarzem: kościół a państwo w Księstwie Warszawskim, Lublin 2012, s. 63–64 i in.; K. Śmigiel, Słownik biograiczny arcybiskupów gnieźnieńskich i prymasów Polski, Poznań 2002, s. 298–302.  272 Dorota Matyaszczyk W 1816 r. ks. Wolicki napisał odezwę skierowaną do Polaków we wszystkich zaborach, wzywającą ich do zbierania składek na pomnik pierwszych władców Polski25. Zaini- cjował też wykonanie ankiety dotyczącej spisania tablic pamiątkowych, pomników nagrobnych i dzieł sztuki w kościołach diecezji poznańskiej, by ocalić je od zniszcze- nia. Akcja jednak niespecjalnie się udała z powodu braku odpowiedniego przygoto- wania wśród proboszczów26. Gdy zmarł abp Tymoteusz Gorzeński, kapituły gnieźnieńska i poznańska wybrały Teo- ila Wolickiego w 1825 r. na wikariusza kapitulnego, co wiązało się z funkcją zarząd- cy archidiecezji. Władze pruskie nie chciały go jednak zaakceptować27. Dopiero po trzech latach interregnum, pod naciskiem namiestnika Wielkiego Księstwa Poznań- skiego, księcia Antoniego Radziwiłła, i gen. Antoniego Sułkowskiego, zgodzono się w Berlinie na nominację Wolickiego na biskupa. Obie kapituły wybrały go uroczyście w katedrze poznańskiej w dniu 29 V 1828 r., w obecności namiestnika, władz cywil- nych i wojskowych Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Akt ten zatwierdził 6 czerwca król pruski. Oicjalnie Wolicki został arcybiskupem metropolitą dopiero 20 XII 1828 r., gdy otrzymał paliusz od papieża Leona XII. Zmarł rok później, 21 XII 1829 r., po ciężkiej chorobie. Przejdźmy teraz do omówienia memoriału napisanego przez ks. Kompałłę, gdy był proboszczem w Bukownicy, 30 IX 1828 r., po mianowaniu Teoila Wolickiego na sta- nowisko metropolity, a przed zatwierdzeniem go przez papieża. Swobodny ton28, aczkolwiek pełen uszanowania, sugeruje, że adresat i autor listu mogli się znać oso- biście, co nie dziwi, zważywszy, że rodzinna wieś arcybiskupa leży na terenie powiatu ostrzeszowskiego. Kompałła pisze też, jak ogromne ma zaufanie do swego zwierzch- nika i że inspiracją dla niego była odezwa nowego arcypasterza z 7 X 1828 r. Zgodnie z wydaną przez władze diecezji instrukcją kancelaryjną29 na początku pisma proboszcz bukownicki jasno precyzuje jego cel: a) aby w razie kasaty klasztorów ich wyposażenie zostało przekazane kościołom ka- tolickim; b) żeby kościół pobernardyński w Ostrzeszowie nie był oddany ewangelikom. 25 Z. ostRowska-kębłoWSka, Dzieje Kaplicy Królów Polskich czyli Złotej w katedrze poznańskiej, Poznań 1997, s. 32 i in. 26 To na tej ankiecie oparł się głównie Józef Łukaszewicz, pisząc swoje cenne dzieło: J. łukaSzeWicz, Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kosciółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej Dyecezyi Poznańskiej, t. 1–3, Poznań 1858 (reprint: Poznań [b.r.wyd.]). Jed- nak z powodu braków w ankietach często pisał, że w kościele nie ma żadnych pamiątek przeszłości, podczas gdy zachowało się w nich wyposażenie nowożytne, a niekiedy obiekty jeszcze starsze. 27 Na podstawie bulli papieża Piusa VII De salute animarum z 16 VII 1821 r. utworzono archidiecezję gnieźnieńską i poznańską, ze stolicą w Poznaniu i wspólnym arcybiskupem. Rząd pruski uzyskał prawo aprobowania kandydatów na stanowisko arcybiskupa i wiele uprawnień w sprawach kościelnych. Zob. J. kozłoWSki, Wielkopolska pod zaborem pruskim w latach 1815–1918, Poznań 2006, s. 72. 28 Inne pisma Kompałły kierowane do konsystorza pełne są uniżonych zwrotów. 29 Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, sygn. PA 298/2, Akta tyczące się różnych urządzeń Konsystorza Jeneralnego Arcybiskupiego w Poznaniu – Nowo założone i uporządkowane przez J. Wabera. Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r.... 273 Wyjaśnia, że przypadkowo dowiedział się (być może od swego przyjaciela Konstan- tego Kosseckiego), że władze w Berlinie chcą na prośbę miejscowej gminy ewange- lickiej przekazać jej klasztor bernardynów. Wysnuwa stąd słuszny wniosek, że nieba- wem wszystkie klasztory w Wielkim Księstwie Poznańskim zostaną skasowane. Nie protestuje przeciwko temu i stwierdza: „Nie zaprzeczam władzy cywilnej tego prawa: że z słusznych i sprawiedliwych przyczyn może żądać kassacyi klasztorów”. I dalej po- daje argument, dlaczego „władza duchowna, jako współpracująca na dobro społecz- ności”, nie sprzeciwia się kasatom – gdyż jej celem jest zachowanie „pokoju i zgody”. Nie zgadza się natomiast z przejęciem całego majątku po skasowanych klasztorach przez skarb państwa, a następnie rozdysponowaniem na rzecz gmin i świątyń ewan- gelickich. Uznaje bowiem, że wyłącznie Kościół katolicki ma prawo do tego majątku, jako prawny i moralny spadkobierca klasztorów, i to jego zwierzchnicy powinni decy- dować, co stanie się z dobrami klasztornymi. Władza cywilna swoje działanie powin- na ograniczyć do zapewnienia bezpieczeństwa budynkom, sprzętom i wyposażeniu. Nie ma też żadnych praw do wydzierżawiania ziemi, gdyż ta została nadana niegdyś zakonom zgodnie z wolą fundatorów. „Jeżeli klasztory stały się niepożytecznymi kra- jowi, tedy władza krajowa ma obowiązek zreformować [je] tak, aby się przyczyniały do dobra publicznego”, a jeżeli to nie będzie możliwe, to należy zreformować fun- dusze, „aby odpowiadały swemu przeznaczeniu i korzystnieyszemi się stały całemu towarzystwu katolickiemu”. Ponieważ Kościół katolicki „żyje, a zatem nie jako sukces- syą, ale jako swą własnością po klasztorach wróconą rozrządza do nowego pożytku”. Udowadnia następnie, że władze kościelne będą zarządzać majątkiem poklasztor- nym lepiej niż władza cywilna, gdyż lepiej znają potrzeby Kościoła. Ks. Kompałła widział na Śląsku skutki przeprowadzonej tam w 1810 r. kasaty klaszto- rów, które oceniał negatywnie pod względem ekonomicznym: „Nadmienić tu muszę o smutnem doświadczeniu co [niewiele], albo nic [skarb publiczny, rząd – D. M.] nie zyskał w mej prowincji, gdzie się rodziłem, że władza cywilna nie najlepiej rozrządza dobrami kościelnymi na Skarb obróconymi: tam bowiem prywatne osoby dzierżyły dobra kościelne, a Skarb publiczny albo mało co, albo nic nie zyskał, a nawet i stracił, gdy utrzymanie wielu kościołów stało się ciężarem jego” i dalej pokazuje zadania, które wykonywały klasztory, a które po ich kasacie spadły na państwo „kościoły zaś katolickie zostały pozbawione funduszów, z których tysiące ubogich się żywiło, oraz wielka liczba odbierała cnotliwe wychowanie do stanu duchownego i innych posług publicznych”. Obawia się, że ewangelicy mogą sprofanować sprzęty kościelne, kielichy i obrazy, i przypomina, że w 1648 r., po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, w„Traktacie Osna- brzesskim30 w Art. V. &1”. protestanci zobowiązali się do równouprawnienia wyznań. 30 Chodzi o kończący wojnę trzydziestoletnią pokój westfalski, zawarty między Habsburgami a Szwecją w Osnabrücke w dniu 24 X 1648 r. W sprawach religijnych w traktacie uznano kalwinizm, obok katolicyzmu i luteranizmu, za trzecie wyznanie Rzeszy; ustanowiono, że w przypadku konwersji księcia Rzeszy, która nastąpiła po 1624 r., jego poddani zachowują stare wyznanie; potwierdzono też postanowienia pokoju religijnego z 1555 r., unieważniając edykt restytucyjny Ferdynanda II i pokój praski z 1635 r.  274 Dorota Matyaszczyk Tu ks. Kompałła ma zapewne na myśli sytuację odwrotną: nowi katoliccy poddani protestanckiego władcy mogą korzystać z pełni praw wyznaniowych, w tym z prawa do dziedziczenia majątków klasztornych przez Kościół rzymskokatolicki. Zapewniał mieszkańców Wielkopolski o tym w swej odezwie z 15 V 1815 r. Fryderyk Wilhelm III, król Prus: Religia wasza ma być utrzymana i staranie będzie się miało o stosownem uposażeniu sług Kościoła. Wasze prawa osobiste i wasza własność wrócą znowu pod opiekę praw, nad którymi później do obrad wezwani będziecie31. Jednak większość złożonych wtedy obietnic z biegiem czasu była łamana. Zdając so- bie z tego sprawę, ks. Kompałła pisze, że jeżeli nie będzie innego wyjścia, to mury tylko kościelne oddane bydź mogą, ale wszystko, cokolwiek cechę religii katolickiej nosi, albo do innych ko- ściołów oddane, albo zniszczone bydź powinno. Dalsza część memoriału ukazuje szerokie horyzonty i nowoczesne poglądy ks. Kom- pałły. Przedstawia on kilka możliwości wykorzystania skasowanych klasztorów na pożyteczne cele społeczne, uważając, że ich kasata stwarza odpowiednie warunki do przeprowadzenia tych działań: „Najpiękniesza więc pora podaje się teraz do polep- szenia losu wysłużonych kapłanów, gdy klasztory skasowane bydź mają i Konkordat wzmiankowany do skutku przyprowadzony będzie”. Zwraca uwagę, że księża katolic- cy są pozbawieni emerytury, jaka przysługuje urzędnikom cywilnym, a w diecezji nie ma dobrego domu dla księży emerytów. „Sprawiedliwość wymaga, aby który z ob- szernych, zdrowych, i w wesołem miejscu [podkreślenie D. M.] położonych klaszto- rów na ten cel został poświęcony”. Proponuje też stworzenie funduszu emerytalnego, na który mieliby się składać co roku wszyscy kapłani diecezjalni. Autor zdaje sobie sprawę, że wiele zacnych i cnotliwych rodzin katolickich popada w biedę, ale wstydzą się żebrać, i sugeruje: Nic lepszego, jak przeznaczyć w każdej okolicy który klasztor do zamieszkania dla takowych familii; a to już będzie wielką ulgą dla nich: że wolne pomieszkanie i po kawałeczku ogroda przy klasztorach sytuowanego mieć mogą, choćby fundusz na dostateczne ich utrzymanie nie wystarczał. Rodziny te mogłyby znaleźć też zatrudnienie w przytułkach i opiekować się chorymi i kalekami, którzy także znaleźć by się mieli w budynkach klasztornych, a ich utrzyma- nie zapewniłaby oiarność społeczeństwa. O zdrowym rozsądku i braku uprzedzeń, a także o prawdziwej miłości chrześcijań- skiej do pokrzywdzonych nie ze swej winy świadczy następna propozycja: W rozmaitych stanach traiają się przypadki: że dzieci nieprawego łoża przychodzą na świat: familie się wstydzą – przy czym częstokroć taić się muszą – te oddawane bywają osobom, które ani zdatności; ani powołania do ich wychowania nie posiadają. – Nie od rzeczy byłoby poświęcić kilka klasztorów na instituta wychowania takowych dzieci; którego dozorem zatrudnić by się mogły familie zubożałe, żebrać się wstydzące. W tychże institutach wypa- dałoby zaprowadzić szkołę rękodzielną, żeby te dzieci wychodząc z nich, zabezpieczyły sobie jakiekolwiek utrzyma- nie z pracy rąk własnych. 31 Cyt. za: J. kozłoWSki, Wielkopolska pod zaborem pruskim, s. 54. Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r.... 275 Wreszcie zauważa, że w Wielkim Księstwie Poznańskim są tylko dwa gimnazja32, w których na dodatek w wyższych klasach wprowadzono naukę w języku niemieckim. Choć sam włada od dzieciństwa świetnie językiem niemieckim, dostrzega niebezpie- czeństwo wynarodowienia się młodych ludzi, którzy w przyszłości stworzą cywilną kadrę urzędniczą. Przestrzega przed nim i proponuje utworzenie liceum katolickiego w Poznaniu, blisko siedziby arcybiskupa, by ten mógł sprawować nad nim kontrolę: ###Młodzież wychowana bez miłości ojczyzny, bez prawdziwego przywiązania ku współrodakom nie o dobro powszechne starać się będzie, ale raczej o to, aby z ucie- miężenia ludu napełniła szkatuły. […] Dla drugiego gymnazjum katolickiego najdo- godniejszym jest miejscem miasto Grabów, w którym dogodny do tego i obszerny znajduje się klasztor franciszkanów33 wraz z funduszami i folwarkiem. Fundusze klasztoru niegdy xięży trinitarzy w Krotoszynie34 i innych zapewniłyby utrzymanie dla profesorów. Przeprowadza nowoczesną analizę ekonomiczną i korzyści płynące z utworzenia gimnazjum w tak odległym od stolicy prowincji miejscu: Niska cena żywności i pomieszkania ułatwi przystęp dla uczniów z każdego stanu, gdy teraz odległości miejscami mil 20, drogość utrzymania z powodu miast wielkich i w tych istniejących opłat od mliwa i rzezi35, niedozwala nawet majętniejszym posyłać dzieci do szkół krajowych: ci tedy wysyłają dzieci do szkół w Kaliszu, Wieluniu, Warcie i Piotrkowie36. Tym sposobem znaczna ilość pieniędzy wychodzi z kraju bez nadziei powrotu a młodzież podług innych zasad wychowana bywa, przeciwnie do Grabowa przybywałaby znaczna liczba młodzieży z Królestwa Pol- skiego; tym sposobem dogodziłoby się powiatom: ostrzeszowskiemu, krotoszyńskiemu, odolanowskiemu i ple- szewskiemu, w których najwięcej katolików się znajduje, a rząd przy małych nakładach wiele zyska. Przewiduje też, że gimnazja te mogą być atrakcyjne dla ewangelików: Nie jest jednak w mej myśli zabranianie ewangelikom uczęszczania do gymnazjów katolickich, skoro rodzice sobie tego życzyć będą. Poczucie pewnej sprawiedliwości dziejowej objawia się w następnym akapicie: Przedtem katolicy z uszczerbkiem własnych paraialnych kościołów przyozdabiali klasztory, dlaczego znajdują się w nich w wielkiej liczbie apparaty i inne sprzęty, które dla szczupłej liczby zakonników choć w dobrym stanie, nie- używane butwieją i psują się; przeciwnie kościoły paraialne albo niewiele albo tylko podarte w większej części posiadają apparaty. Wnoszę zatem, aby nie czekając [podkreślenie D. M.] kasacyi klasztorów, władza duchowna zostawiwszy część potrzebną dla klasztorów, resztę ornatów, kapów, albów, kielichów etc.; między potrzebne pa- raialne kościoły rozdać kazała. 32 Gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu i gimnazjum w Lesznie. Było jeszcze gimnazjum w Bydgosz- czy, ale ta leżała w rejencji bydgoskiej. Obie rejencje, poznańska i bydgoska, tworzyły prowincję o nazwie Wielkie Księstwo Poznańskie. Po 1848 r., mimo że wprowadzono oicjalną nazwę Provinz Posen, Polacy dalej używali nazwy Wielkie Księstwo Poznańskie. 33 Klasztor franciszkanów w Grabowie nad Prosną został skasowany w 1830 r. W tym samym roku spło- nął kościół farny i na 40 lat, do momentu gdy odbudowano starą farę, zastąpił go kościół klasztorny. 34 Klasztor trynitarzy w Krotoszynie został skasowany w 1819 r. 35 Podatek konsumpcyjny płacony przez wszystkich obywateli od mielenia mąki i uboju zwierząt. 36 Wszystkie te miejscowości znajdowały się na terenie Królestwa Polskiego.  276 Dorota Matyaszczyk Następnie autor przechodzi do drugiego ważnego punktu i omawia sytuację klasz- toru pobernardyńskiego w Ostrzeszowie. Sprzeciwia się oddaniu go ewangelikom, gdyż od 1804 r. mają oni własny kościół, a pastor odpowiednie zabezpieczenie mate- rialne. Uważa, że pobernardyński klasztor „jest dla gminy katolickiej tamże potrzeb- ny, bo kościół paraialny jest za szczupły dla wszystkich paraian zgromadzonych na wielkie nabożeństwo, reszta więc słucha nabożeństwa w klasztorze”. Wnosi zatem, „aby klasztor w Ostrzeszowie dotąd był utrzymany, dopokąd zakonnicy w tey pro- wincyi exystować będą mogli, po których kassacyi potrzeba koniecznie aby przy tymże ustanowiony był xiądz przeznaczony do pomocy wszystkich paraii powiatu ostrzeszowskiego w gwałtowney potrzebie”37, a gdyby to było niemożliwe, to aby „na jeden z powyższych celów był obrócony”. Na zakończenie listu podsuwa arcybiskupowi argument ekonomiczny: W podaniu tym nie tylko dobro religii Katolickiej, ale nawet dobro władzy cywilnej miałem na celu, gdyż nic ła- twiejszego jak mury rozebrać i rozprzedać, Skarb się nie wzbogaci, ubodzy pozbawieni będą znacznych wsparciów, nie jeden weźmie wstręt do legatów pobożnych, a może przyjdzie czas, że taż władza żałować będzie iż z podanej sposobności w lepszy sposób korzystać zaniedbano. W aktach nie zachowała się odpowiedź arcybiskupa. Jednak podjął on działania zgodnie z prośbą ks. Kompały i zwrócił się do władz Królewskiej Regencji Poznańskiej. Tak można sądzić na podstawie reskryptu nr 348, który taż wystosowała w dniu 19 XII 1828 r. do konsystorza arcybiskupiego w Poznaniu w sprawie pozyskania informacji, jakiego wyposażenia potrzebują ubogie kościoły paraialne na terenie diecezji po- znańskiej. Konsystorz 14 I 1829 r. wydał skierowany do wszystkich dziekanów dekret nr 119, aby zebrali potrzebne informacje. Ci napisali do swoich proboszczów pisma mniej więcej podobne do cytowanego po- niżej, wystosowanego przez dziekana wałeckiego: Na mocy polecenia Królewskiego Ministerium Spraw Duchownych Oświecenia publicznego i Lekarskich żąda Prze- świetna Regencja Departamentu Poznańskiego Reskryptem z dnia 19go r.z. [1828] i Prześwietny Konsystorz Jeneral- ny podobnież Reskryptem swoim z dnia 14go b.m. [1829] bydź uświadomionym o potrzebie aparatów Kościelnych, jako to Dzwonów, Organ, Ornatów i Bielizny. Potrzeba tych nadmienionych rekwizytów rozumieć się ma jedynie dla kościołów i gmin ubogich, JXX Rządcy kościołów ile bydź może, najprędzej donieść i wymienić zechcą wiela potrzeba tych przedmiotów Dziekanowi, żeby tenże był wstanie w jak najkrótszym czasie o tem doniesienie uczynić Prześwietnemu Konsystorzowi Jeneralnemu. Większość odpowiedzi spłynęła do połowy marca i tabelaryczne zestawienie zostało wysłane do Pruskiej Królewskiej Rejencji Poznańskiej 30 III 1829 r. Obejmowało one następujące dekanaty: borkowski (borecki), bukowski, czarnkowski, grodziski, kępiń- ski, kościański, koźmiński, krobski, lwówecki, nowomiejski, obornicki, ostrzeszowski, poznański, śmigielski, średzki, śremski, wałecki, wschowski i zbąszyński (pszczewski). Pozostałe trzy dekanaty, rogoziński, miłosławski i kostrzyński, nadesłały swoje ankie- 37 Ten argument zostanie wkrótce z sukcesem wykorzystany przy staraniach o odzyskanie kościoła po- bernardyńskiego przez paraię katolicką w Ostrzeszowie. Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r.... 277 ty po tym terminie38. Dodatkowe zestawienie sporządzono i odesłano do Regencji 15 IV 1829 r., jednak w aktach się nie zachowało. Księża skwapliwie korzystali z możliwości otrzymania nowego wyposażenia. Jedni skromnie ograniczali się do rzeczywiście najważniejszych przedmiotów, inni popusz- czali wodze fantazji i prosili o ornaty i kapy rozmaitych kolorów, katafalki, a niekiedy trumny, ambony, dzwony, ołtarze, sukna na gradusy i dywany, a nawet lisy na pod- łogi, gdyż dotychczasowe, ceglane, im nie odpowiadały. Prosili też o kielichy, pateny, monstrancje, puszki, obrazy na ściany kościołów i do noszenia w procesji, krzesła dla celebransa, ławki, lichtarze, baldachimy, chrzcielnice etc. Nie wszyscy potrzebowa- li tych przedmiotów, a niektórzy ewidentnie chcieli zamienić stare wyposażenie na nowsze, modniejsze, pisząc, że stare ołtarze, organy czy pozytywy są spróchniałe i nie nadają się do naprawy. Dziekan śremski napisał wręcz: Lubo niektórzy z JXX Rządców Kościołów podali dosyć obszerne wykazy potrzeb swych, lecz uważając, że wiele z tych potrzeb [są] mniey istotne: pominąłem to co było przesadzone, a umieściłem w dołączonym wykazie tylko potrzeby nayistotnieysze. Jednak przyznać też trzeba, że z wielu pism wyziera ogromna nędza ówczesnych ko- ściołów paraialnych, do której przyczyniały się m.in. kradzieże, pożary, przemarsze wojsk i inne nieszczęścia, jakie dotknęły Wielkopolskę w ciągu minionego ćwierćwie- cza. Kilka razy wspominano konkretne przedmioty – pozostające w jeszcze funkcjonują- cym klasztorze albo wypożyczone ze skasowanego lub jeszcze nie klasztoru do ko- ścioła paraialnego – z prośbą o pozostawienie ich już w nowym miejscu. Proboszcz z Kotłowa pisze: Kościół w Kotłowie ma tylko jeden kielich i to od XX Bernardynów z Ostrzeszowa pożyczony, w czasie odpustów lub innych nabożeństw gdzie zwykle więcey XXy bywa zgromadzonych, jest drugi Kielich nieodzownie potrzebny. Proboszcz rogoziński zaś prosi o ambonę i ołtarze (główny i dwa boczne) z klasztoru średzkiego albo jakiegokolwiek innego. Proboszcz z Włoszakowic oprócz listy po- trzebnych mu przedmiotów („Ołtarz mały; Lichtarzy wielkich; Lichtarze małe; Ambo- na; Mszały wielkie; Baldachim”) złożył zaskakujące zamówienie: „tudziesz nadgrobku [nagrobka – D. M.] zwego Kollatora Przebysława Tarnowieckiego który się znajduje w klasztorze wschowskim”39. Jeszcze dalej poszedł proboszcz i dziekan kościański, który dla swego kościoła zażą- dał m.in.: 38 Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, sygn. KA 12 236, Akta tyczące się sprzętów jakich kościoły pa- raialne Archidiecezji Poznańskiej potrzebują (1829). 39 Na szczęście wykonany z czarnego marmuru i białego alabastru piękny kontrreformacyjny nagrobek Tarnowieckiego do dzisiaj znajduje się w kościele klasztornym franciszkanów (dawniej bernardynów) we Wschowie.  278 Dorota Matyaszczyk Dzwonów dwóch: – iednego wielkiego równego temu, który w dzwonnicy Xięży Bernardynów Kościańskich iest zawieszony; drugiego pomniejszego, ławek zdatnych do umieszczenia ich w kościele, liktarzy: dla należytej ozdoby Wielkiego Ołtarza, i po nim piętnastu: – bo te, które kościół ma nie wystarczają. [...] O wymienione untensylia: – równie jak o srebra kościelne pozostałe po zgasłej exystencyi Xięży Bernardynów kościańskich40 – Collegium kościoła farnego kościańskiego, już proźby swoje zaniosło do Prześ:[wietnej] Król:[lewskiej] Regencyi pod dniem 14. maja r.z. [1828] – i do Prześ:[wietnego] Konsystorza Generalnego Arcy Biskupiego pod dniem 14. lipca także r.z. Żaden z księży nie uznał, że kasata klasztorów jest czymś złym. Raczej oczekiwali z nie- cierpliwością spodziewanych poklasztornych sprzętów. Najmocniej jednak o „krzyw- dzie” wyrządzanej w przeszłości kościołom paraialnym przez klasztory napisał nie kto inny jak sam ks. Jan Kompałła: […] w załączeniu do dalszego łaskawego użycia Prześwietnemu Konsystorzowi przesłać: w miarę wiadomości mojej, o potrzebach każdego kościoła, poważyłem się każdego Xiędza Plebana podanie poświadczyć, które sprzęty są w kościele Jego najpotrzebniejsze. Upraszam jak najpokorniej Przeswietny Konsystorz, aby na Dekanat Ostrze- szowski u łaskawego Rządu na ubogie kościoły, z klasztorów kasować się mających o podane rzeczy łaskawie się upomnieć raczył, ponieważ w żadnym Dekanacie tyle kościoły paraialne nieucierpiały i nie poniosły szkody [podkreślenie D. M.] jak w Dekanacie Ostrzeszowskim, w którym dwa klasztory, jeden XX Bernardynów w Ostrze- szowie a drugi XX Franciszkanów w Grabowie exystują. Dawniejszymi czasy wszyscy Panowie i majętniejsi ludzie w sklepach [podziemiach – D. M.] klasztornych chowali się, apparaty bogate sprawiali o swoich własnych kościołach zupełnie zapominali nic a nic do nich nieoiarowali. Teraz przy powszechnem ubóstwie, chociażby i chęć dobra była, to sposobu cokolwiek do udzielenia kościołom niemają, wymaga tego więc potrzeba, aby kościoły paraialne w na- leżyte aparaty i sprzęty zaopatrzone zostały, a szkoda wielka się dzieje, iż aparaty po klasztorach butwieją. Zgromadzone w grubym poszycie KA 12 236 dokumenty z 1829 r. otrzymywały w konsystorzu adnotację „ad acta”. Jednak w przyszłości zostały niewątpliwie wyko- rzystane do rozdzielania sprzętów po skasowanych klasztorach między „ubogie ko- ścioły”, co zaproponował w swym memoriale skierowanym we wrześniu 1828 r. do arcybiskupa Teoila Wolickiego ks. Kompałła. *** Poniższy dokument podajemy zgodnie z normą instrukcji wydawniczej dla dawnych tekstów. [k. 3] prae 13./10/28 No 2858 Celsissime ac Reverendissime Domine! Bukownica dnia 30 go Września 1828 r. Xiądz Kompała Prodziekan Ostrzeszowski 40 Klasztor bernardynów w Kościanie został skasowany przez władze pruskie w 1826 r., zob. E. siejkow- ska-askutja, Architektura i wyposażenie dawnego klasztoru Bernardynów w Kościanie, „Kronika Wielkopolski”, 2013, 1 (145), s. 68–84. Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r.... 279 uprasza o wyjednanie tego rządu iżby budowlę, fundusze i sprzęty wszelkie przy kasacyi klasztorów na korzyść kościołów katolickich i dobra katolików obrócone zostały i klasztor w Ostrzeszowie gminie ewangelickiej nie był oddany. Smutną przypadkowo powziąłem wiadomość, że gmina ewangelicka w Ostrzeszowie ma zamiar odebrać klasztor ojców bernardynów tamże do swego użytku, i wysokie ministerium w dołączonej tu w kopii odpowiedzi z Berlin[a] d. 18. lipca r. b. Nro 10,837 przychyla się do jej wniosku. I tejże ministerialnej odpowiedzi dorozumiewam się, że w krótkim czasie wszystkie klasztory w tutejszej prowincji skasowane będą. – Długo myślałem nad tem, do której władzy uczynić mam wniosek w przedmiocie zwrócenia uwagi na potrzeby i dobro katolików przy tej okoliczności; a w tem podała mi się dogodna pora, gdy Jego Eminecja odezwą z dnia 7. b.m. i r. raczyłeś mi wskazać swą osobę, której ten ważny dla katolików w państwach pruskich [k. 3v] szczególnie naszej prowincji tyczący się interes bez wszelkiej obawy przedstawić mogę; gdyż ieżeli zwierzchnik ma prawo do zaufania podwładnego, to również pod- władny urzędnik zasługuje na zwrotne zaufanie i zwierzyć się może z tem, co czuje, i z dobrem Kościoła bydź sądzi. Tak przekonany ośmielam się myśl mą Jego Eminecji wynurzyć i jak najpokorniej upraszać o wyjednanie tego u rządu Imo aby budowle, fundusze, i wszelkie sprzęty przy kassacyi klasztorów na korzyść kościołów katolickich i dobro katolików obrócone zostały, IIdo aby klasztor w Ostrzeszowie ewangelickiej gminie nie był oddany. Do prośby tej mam następujące przyczyny ad I mum Nie zaprzeczam władzy cywilnej tego prawa: że z słusznych i sprawiedliwych przyczyn może żądać kassacyi klasztorów, i władza duchowna, jako współpracująca na dobro społeczności celem zachowania pokoju i zgody zwykle przychyla się do takowych wniosków; przecież nie mogę tu przyznać władzy cywilnej tego prawa: ja- koby mogła po kasacyi klasztorów, ich dobra, budowle, fundusze i sprzęty kościelne obracać na rzecz Skarbu, a temi takowymi opatrywać potrzeby gmin ewangelickich i ich kościołów. To również do naszej prowincji zastosować można, lubo co do powo- dów kassacyi klasztorów, która ma nastąpić, inaczej przekonany jestem. Kościół katolicki uważając jako oddzielne towarzystwo w kraju, które się różni od spo- łeczeństwa politycznego, od towarzystwa [k. 4] innego wyznania wiary, które ma zwierzchność własną, składa w całem państwie jedną osobę moralną upoważnioną prawem natury, boskiem i ogólnem narodów do nabywania dóbr i funduszów na utrzymanie, utwierdzenie i rozszerzenie dobra  280 Dorota Matyaszczyk religijnego całego towarzystwa. Wszystkie szczególne Kościoły i stowarzyszenia reli- gijne katolickie należą do tejże społeczności; a zatem są tylko członkami tejże jednej moralnej osoby, a z wniosku wypada: że dobra ich do niej należą. Klasztory, jest to wybór członków towarzystwa katolickiego, którzy świętobliwem i czynnem życiem odznaczać się mieli między innymi: ich fundusze i budowle są wła- snością rzeczonej moralnej osoby: po zniesieniu klasztorów przestają ciż skasowani uzywać dóbr kościelnych, ale własność i prawo użycia zostaje przy towarzystwie ka- tolickiem. Do zwierzchności kościoła należy uczynić rozporządzenie: na iakie użytki katolików podobne dochody i sprzęty obrócone bydź mają. Władza Cywilna nie może wskazać żadnego prawnego tytułu oddzierżenia dóbr klasztornych. – Fundatorowie mieli za sobą prawo: że mogli podług swej woli rozrządzić majątkiem; klasztory jako oddział towarzystwa katolickiego były upoważnione do ich przyjęcia i odziedziczenia: a że pierwsi dali, a drudzy prawnie przyjęli, przeto władza cywilna jako trzecia osoba nie może pociągać cudzej własności do siebie, ale raczej nad tej bezpieczeństwem czuwać powinna. [k. 4v] Ani powód ten, jakoby po zmarłych bez sukcessorów dobra należały do Skarbu pu- blicznego, nie jest tytułem do oddzierżenia dóbr klasztornych; bowiem jeżeli nie wol- no prywatnej osoby, wskazać na śmierć jedynie w zamiarze wzbogacenia funduszu krajowego z pozostałych włości, tedy nie godziłoby się nawet kassować klasztorów z tej przczyny. Jeżeli klasztory stały się niepożytecznymi krajowi, tedy władza krajo- wa ma obowiązek zreformować [je] tak, aby się przyczyniały do dobra publicznego, a gdy i to bydź nie może, tedy fundusze ich zreformować należy, aby odpowiadały swemu przeznaczeniu i korzystniejszemi się stały całemu towarzystwu katolickiemu. Nareszcie osoba moralna, Kościoł katolicki żyje, a zatem nie jako sukcessyą, ale jako swą własnością po klasztorach wróconą rozrządza do nowego pożytku. Ani potrzeba gwałtowna w naszej prowincji nie może nadać tytułu prawnego, bo dobra klasztorne jako własność Kościoła katolickiego w takim zostają stosunku, jak wszelka własność mieszkańców krajowych: im kto więcej posiada a mniej potrzebuje, na tyle więcej przykładać się powinien do wsparcia Skarbu. Potrzeby jednak tak gwał- townej tu nie widzę, aby dobra kościelne musiały bydź obrócone na zniesienie tejże władzy cywilnej ex jure Advocatiae służy prawo docierania, aby zwierzchnicy Kościoła dobrze raz rządzili majątkiem jego; przecież samowolność nie ma tu miejsca. – Politycy tłomaczą się: jakoby z dóbr kościelnych na rzecz Skarbu obróconych utwa- rzali fundusze na opędzenie potrzeb Kościoła. Lecz tu zważyć wypada tę okoliczność: albo osoba, której własność władza krajowa bierze pod swą dyspozycją, jest zdolna do rządzenia swym majątkiem? lub nie? W pierwszym razie niesprawiedliwość, [k. 5] w drugim razie dochody z dóbr pod dyspozycją odebranych na korzyść właściciela obracane bydź winny. Zwierzchność Kościoła katolickiego wybierana bywa z osób Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r.... 281 światłych, pobożnych i rzetelnych: ci najlepiej znają potrzeby towarzystwa, któremu przewodniczą, i ci najlepiej wiedzą, na co podobne fundusze obrócone bydź mogą; bez ich więc zezwolenia nie powinny w tym względzie żadne środki bydź przedsię- brane. Jeżeli mimo tego władza cywilna koniecznie trudnić się chce zarządzeniem dóbr kościelnych, tedy na dobro towarzystwa katolickiego obracać dochody jest obowiązana. Nadmienić tu muszę o smutnem doświadczeniu co, albo nic nie zyskał w mej pro- wincji, gdzie się rodziłem, że władza cywilna nie najlepiej rozrządza dobrami kościel- nymi na Skarb obróconymi: tam bowiem prywatne osoby dzierżyły dobra kościelne, a Skarb publiczny albo mało co, albo nic nie zyskał, a nawet i stracił, gdy utrzymanie wielu kościołów stało się ciężarem iego; kościoły zaś katolickie zostały pozbawione funduszów, z których tysiące ubogich się żywiło, oraz wielka liczba odbierała cnotliwe wychowanie do stanu duchownego i innych posług publicznych. – Prawo amortyzacji dóbr kościelnych wynikające ex jure cavendi, ne Respublica detri- mentum patiatur, nie może tu bydź zastosowane, bowiem to służy tylko władzy cy- wilnej co do dóbr zbytecznych, które po ogłoszeniu podobnego prawa Kościół naby- wa; nie zaś do tych które z wiedzą i zezwoleniem tejże władzy dawniej prawnie nabył i sprawiedliwie posiada. Fundusze zaś klasztorów są dawną i prawną własnością Ko- ścioła katolickiego. [k. 5v] Tem mniej fundusze takowe na korzyść ewangelików obrócone bydź mogą. Wszyscy fundatorowie ich byli katolikami i dla dobra katolików poświęcili swe oiary; ewan- gelicy zaś wychodząc z towarzystwa katolickiego, utracili prawo do wszelkich stąd korzyści. Nie zaprzeczam bynajmniej, że ewangelicy składając w kraju także szcze- gólną ozdobę moralną zdolni są do nabywania dóbr, które im są potrzebne na opę- dzenie potrzeb kościoła; lecz to im żadnego prawa nie nadaje do dóbr publicznych towarzystwa katolickiego, a choćby przypadkiem – oddzierżyli, to przecież nie są ich własnością. – Ewangelicy nie powinni ściągać ręki do rzeczy katolickich, z których podług zasad ich wyznania mogliby szydzić, a takimi są: sprzęty kościelne, aparaty, kielichy i obrazy; do zachowania bowiem ścisłego pokoju, sprawiedliwości i zgody zobowiązali się w Trak- tacie Osnabrzesskim 1648 r. w Art. V. & 1. tymi wyrazy: sit aqualitas excuta mutuaque, quod uni parti justum est, alteri quoque sit justum viden- tia omni et via fauti perpetuo prohibita. W najgorszym przypadku mury tylko kościelne oddane bydź mogą, ale wszyst- ko, cokolwiek cechę religii katolickiej nosi, albo do innych kościołów oddane, albo zniszczone bydź powinno. Z boleścią serca rozpatrzyć się musiał dóbr, które im są potrzebnem w kościołach niegdyś katolickich dziś w Wrocławiu ewangelikom przy- właszczonych, na ołtarze obdarte, obrazy świętych pogardzone, które ewangelicy za kapistyczne (: w rozumieniu Lutra :) zabytki uważają. –  282 Dorota Matyaszczyk Dzien 1o stycznia 1624 podług tegoż Traktatu Art., V, & 2., jest dniem normalnym dla ewangelików, a zatem później nie mają najmniejszego pozoru prawa do dóbr Kościo- ła katolickiego. [k. 6] Wyżej wskazałem, że Fiskus nie może prawnie odziedziczyć dóbr Kościoła katolickie- go, a zatem nie jest uprawniony tychże własności ustąpić ewangelikom. Władza cywilna ex jure advocatiae obowiązana jest mieć staranie o potrzebach Ko- ścioła, gdy własne jego fundusze mu tu nie wystarczają; a zatem przy kassacyi klasz- torów dobro katolików uważane bydź powinno; gdyż ci w tutejszej prowincji mają wielorakie i znaczne potrzeby, którymby, wypadałoby przy podobnej okoliczności zaradzić, i te są następujące: 1mo Dla wszystkich urzędników cywilnych są zabezpieczone emerytury, duchowni tylko katoliccy potrzebnego opatrzenia i wsparcia swej starości spodziewać się nie mogą. Bogu podziękować mogą ci, którzy z innych beneicjów tak są opatrzeni, iż pomocnika utrzymać, i siebie jeszcze używić mogą, lecz największa część plebanów tego zapewnić sobie nie jest w stanie. Sprawiedliwość wymaga, aby który z obszer- nych, zdrowych, i w wesołem miejscu położonych klasztorów na ten cel został po- święcony. Troskliwość o to głowy Kościoła katolickiego i przychylność najjaśnieszego monarchy naszego w tym względzie okazać się w Bulli De salute animarum = Najpiękniesza więc pora podaje się teraz do polepszenia losu wysłużonych kapłanów, gdy klasztory skasowane bydź mają i konkordat wzmiankowany do skutku przypro- wadzony będzie. Niech Jego Eminecja łaskawie mi tu wybaczyć raczy, gdy nadmie- nię: że dotychczasowe Domi Emeritorum po niektórych Dyecezyach nie odpowiadają swemu celowi, a zatem przy urządzeniu takowego w tey Archi Dyecezyi [k. 6v] szczególniejszy wzgląd mieć trzeba na potrzeby starego wieku i opatrywanie wysłu- żonych kapłanów. W najgorszym przypadku, gdyby funduszu innego nie było, za- pewne każdy kapłan nie wymawiałby się od corocznej składki, wiedząc, że funduszu tego stanie się uczestnikiem, ten zaś, któryby tego wsparcia nie potrzebował uważać to będzie jako oiarę poświęconą na polepszenie losu nieszczęśliwych braci. 2do Wiele znacznych i cnotliwych familii katolickich przychodzi do ostatecznego ubó- stwa; przecież żebrać się wstydzą. Miłość chrześcijańska powodować nas powinna, abyśmy ich los osładzali. Nic lepszego, jak przeznaczyć w każdej okolicy który klasztor do zamieszkania dla takowych familii; a to iuż będzie wielką ulgą dla nich: że wolne pomieszkanie i po kawałeczku ogroda przy klasztorach sytuowanego mieć mogą, choćby fundusz na dostateczne ich utrzymanie nie wystarczał. Przy tychże znaleźliby przytułek kaleki i chorzy, którym potrzebnego wsparcia przy dobrem urządzeniu zapewne szczodrobliwa ludzkość by nie odmawiała. Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r.... 283 3to W rozmaitych stanach traiają się przypadki: że dzieci nieprawego łoża przychodzą na świat: familie się wstydzą – przy czym częstokroć taić się muszą – te oddawane bywają osobom, które ani zdatności; ani powołania do ich wychowania nie posiadają. – Nie od rzeczy byłoby poświęcić kilka klasztorów na instituta wychowania takowych dzieci; którego dozorem zatrudnić by się mogły familie zubożałe, żebrać się wstydzą- ce. W tychże institutach wypadałoby zaprowadzić szkołę rękodzielną, żeby te dzieci wychodząc z nich, zabezpieczyły sobie jakiekolwiek utrzymanie z pracy rąk własnych. – [k. 7.] 4to Nareszcie zwrócić należy całą uwagę na wychowanie młodzieży, która po nas bę- dzie zarządzać Kościołem Bożym i posiadać urzędy cywilne. Od tego zależy szczęście lub nieszczęście potomności. – W całym Departamencie Poznańskim są tylko dwa gymnazja wspólne dla katolików i ewangelików, a obsadzone profesorami po większej części ewangelikami, z których liczby są rektorowie szkół. Z takowego urządzenia wpaja się tylko młodzieży obojęt- ność w wierze, która na uniwersytetach przy szkodliwej samowolności przechodzi w zupełne niedowiarstwo. Niedowiarkowie urzędnicy bez ducha religii, bez bojaźni Boga stają się tylko narzędziem niesprawiedliwości, na którą obywatele częstokroć się żalą. Ta młodzież ma bydź stróżem wiary św. katolickiej, lecz odebrawszy wycho- wanie pod sterem ewangelickich nauczycieli, tchnąć będzie duchem ich wyznania, a tak zdradzi te owce, których bronić i strzedz się zobowiązała. Duch światowy, a czę- stokroć rozwiązły, który w gymnazjach panuje, nie odpowiada stanowi katolickiemu duchownemu. – W moc Traktatu Wiedeńskiego zabezpieczone są wszelkie prawa katolikom i język polski; dla naszej prowincji, przecież ani gymnazjum dla katolików, ani dla języka polskiego nie mamy; bowiem : profesorowie ewangelicy ucząc od klassy IV wszyst- kie umiejętności dają w języku niemieckim i podług swych zasad młodzież prowa- dzą. Młodzież wychowana bez miłości ojczyzny, bez prawdziwego przywiązania ku współrodakom nie o dobro powszechne starać się będzie, ale raczej o to, aby z ucie- miężenia ludu napełniła szkatuły. Nauczyciele religii katolickiej przy gymnazjach [k. 7v] ustanowieni zostają bez dzielnego wpływu na wychowańców. – Fundusze i budow- le przecież gymnazjum poznańskiego są katolickie. Wnioskiem jest więc moim aby w Wielkim Xięstwie Poznańskiem dwa gymnazja dla katolików ustanowione zostały, przy którychby rektorem xiądz katolicki włącznie z profesurą religii i profesorowie religii katolickiej ustanowieni byli, tak, jak to w klasach jest urządzone. – Naczelne liceum dla katolików najstosowniej bydź może w Poznaniu, aby miejscowy Pasterz archi dyecezyalny jako straż wiary i prawych obyczajów miał najłatwiejszą sposobność kontrolowania nauczycieli. Dla drugiego gymnazjum katolickiego naj- dogodniejszym jest miejscem miasto Grabów, w którym dogodny do tego i obszerny znajduje się klasztor franciszkanów wraz z funduszami i folwarkiem. Fundusze klasz-  284 Dorota Matyaszczyk toru niegdy xięży trinitarzy w Krotoszynie i innych zapewniłyby utrzymanie dla pro- fesorów. Niska cena żywności i pomieszkania ułatwi przystęp dla uczniów z każdego stanu, gdy teraz odległości mejscami mil 20, drogość utrzymania z powodu miast wielkich i w tych istniejących opłat od mliwa i rzezi, niedozwala nawet majętniejszym posyłać dzieci do szkół krajowych: ci tedy wysyłają dzieci do szkół w Kaliszu, Wieluniu, Warcie i Piotrkowie. Tym sposobem znaczna ilość pieniędzy wychodzi z kraju bez na- dziei powrotu a młodzież podług innych zasad wychowana bywa, przeciwnie do Gra- bowa przybywałaby znaczna liczba młodzieży z Królestwa Polskiego; tym sposobem dogodziłoby się powiatom: ostrzeszowskiemu, krotoszyńskiemu, odolanowskiemu i pleszewskiemu, w których najwięcej katolików się znajdzie, a rząd przy małych na- kładach wiele zyska. Nie jest jednak w mej myśli zabranianie ewangelikom uczęsz- czania do gymnazjów katolickich, skoro rodzice sobie tego życzyć będą. [k. 8] 5to Przedtem katolicy z uszczerbkiem własnych paraialnych kościołów przyozdabiali klasztory, dlaczego znajdują się w nich w wielkiej liczbie apparaty i inne sprzęty, które dla szczupłej liczby zakonników choć w dobrym stanie, nieużywane butwieją i psują się; przeciwnie kościoły paraialne albo niewiele albo tylko podarte w większej części posiadają apparaty. Wnoszę zatem, aby nie czekając kasacyi klasztorów, władza du- chowna zostawiwszy część potrzebną dla klasztorów, resztę ornatów, kapów, albów, kielichów etc.; między potrzebne paraialne kościoły rozdać kazała. Ad IIdum Powtóre upraszam, aby klasztor w Ostrzeszowie nie był oddany gminie ewangelickiej. Gmina ewangelic- ka pod innym pozorem nie mogła żądać oddania jej klasztoru w Ostrzeszowie jak pod tym : jakoby własnego kościoła nie miała; i wysokie ministerium w wzmiankowanej na początku odpowiedzi z tego powodu przchylać się zdaje. Lecz powód takowy jest bezzasadny; gdyż gmina ewangelicka już od roku 1804 posiada obszerny i dogodny kościół, Pastor ma także nadaną sobie stubę magdeburską roli i z Skarbu publicznego na opędzenie potrzeb kościoła wpływa rocznie 100 talarów, a zatem nie ma przczyny żądać kościoła katolickiego. Klasztor ten jest dla gminy katolickiej tamże potrzebny, bo kościół paraialny jest za szczupły dla wszystkich paraian zgromadzonych na wielkie nabożeństwo, reszta więc słucha nabożeństwa w klasztorze. Wnoszę zatem, aby klasztor w Ostrzeszowie dotąd był utrzymany, dopokąd zakonnicy w tej prowincyi exystować będą mogli, po których kassacyi potrzeba koniecznie aby przy tymże ustanowiony był xiądz prze- znaczony do pomocy wszystkich paraii powiatu ostrzeszowskiego w gwałtowney potrzebie gdyż paraie są obszerne, dochody [k. 8v] ich szczupłe, zaledwie wystarczające na wyżywienie jednego plebana, a niedosta- tek xięży zastępowały tutejsze klasztory, po których expiracyi zaradzić tylko można potrzeb[n]ym ustanowieniem okręgowego wikaryusza. Gdyby jednak to stać się nie mogło, tedy upraszam aby klasztor ten na jeden z powyższych celów był obrócony. Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r.... 285 W względzie sprzętów kościelnych, wszystkie niemal paraie są ubogie, upraszam przeto Jego Eminecji, aby apparaty i inne sprzęty klasztorów w Grabowie i Ostrzeszo- wie, na ile im nie będą potrzebne, między paraialne kościoły porozdawać kazał. W podaniu tym nie tylko dobro religii katolickiej, ale nawet dobro władzy cywilnej miałem na celu, gdyż nic łatwiejszego jak mury rozebrać i rozprzedać, Skarb się nie wzbogaci, ubodzy pozbawieni będą znacznych wsparciów, nie jeden weźmie wstręt do legatów pobożnych, a może przyjdzie czas, że taż władza żałować będzie iż z po- danej sposobności w lepszy sposób korzystać zaniedbano. Przecież z wielu powo- dów nie odważyłbym się tego do władzy cywilnej podawać. Lecz wiedząc jak pałasz Jego Eminencja wielkim przywiązaniem do religii, jak zupełnie poświęcasz się dobru katolików, jak chętnie przyjmujesz prośby podwładnych, ośmielam się przedmiot powyższy polecić łaskawey …nej [?] Jego opiece w tem przekonaniu, że uwaga przy- wiązanego katolika ku dobru swej religii złożone tajniku [?] naczelnego zwierzchnika nie będą bezskuteczne, a jeżeli już w tym względzie, czego się spodziewam, jakie wnioski do władzy cywilney uczynił, to przynajmniej zechciej się z tego przekonać, że wszyscy katolicy [we] względzie dobra religii katolickiej jednakowego są zdania. Wyznać mi tu w końcu wypada, że do ułożenia wywodów niniejszego przedstawienia w skutek mego życzenia JX Szymon Lewandowski pleban w Doruchowie przyłożył się w znacznej części. –41 Przy tej sposobności mam honor wyznać się z najgłębszym uszanowaniem Celsissimi ac Reverendissimi Domini najposłuszniejszym X. Kompała 41 Ks. Szymon Lewandowski napisał bardzo kaligraicznym pismem ten memoriał na formacie A3. To na pewno nie był przypadek, że ks. J. Kompałła wybrał plebana z Doruchowa.  286 Dorota Matyaszczyk Dorota Matyaszczyk Hereditas Monasteriorum Poznań vol. 3, 2013, s. 267–287 Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r. do Teoila Wolickiego, arcybiskupa archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej, i jego konsekwencje Streszczenie W Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu, w aktach KA 10 969, zachował się interesujący dokument. W październiku 1828 r. metropolita gnieźnieński i poznański, abp Teoil Wolicki, otrzymał obszerne pismo od ks. Jana Kompałły. Proboszcz z Bukownicy zwracał się do arcybiskupa z prośbą o interwencję u władz pruskich w sprawie pozostawienia majątku po skasowanych klaszto- rach przy Kościele katolickim. W pięciu dobrze uzasadnionych punktach przedstawiał powody, dla których mienie to nie powinno traić w ręce ewangelików, i sposoby pożytecznego wykorzystania go. Proponował m.in. przeznaczenie budynków klasztornych na domy dla księży emerytów lub zubożałych rodzin oraz na instytuty zajmujące się wychowaniem i kształceniem nieślubnych dzieci. Klasztor pofranciszkański w Grabowie chciał zamienić na gimnazjum dla katolickiej młodzieży, by zapewnić jej odpo- wiednie wychowanie, zapobiegające wynarodowieniu. Prosił też arcybiskupa, by wystarał się u władz cywilnych o przekazanie części wyposażenia klasztorów (nawet jeszcze funkcjonujących), ubogim kościołom paraialnym. Wskazywał, że świątynie te były przez wieki poszkodowane, gdyż szlachta przeznaczała liczne dary wyłącznie zakonom. Konsekwencją pisma ks. Kompałły było rozporządzenie nr 348 Rejencji Poznańskiej z 19 XII 1828 r. i Konsystorza Arcybiskupiego Poznańskiego nr 119 z 14 I 1829 r., skierowane do 22 dziekanów na terenie diecezji poznańskiej. Nakazano im, by zebrali infor- macje, jakiego wyposażenia potrzebują podległe im ubogie kościoły paraialne. Tylko nieliczni proboszczowie stwierdzili, że ich świątynie niczego nie potrzebują. Reszta przedstawiła krótsze lub dłuższe listy oczekiwanych sprzętów. Tabelaryczne zestawie- nie tych przedmiotów konsystorz przesłał Rejencji Poznańskiej. Niewątpliwie spisy te (zebrane w grubym poszycie KA 12 236) posłużyły później do rozdzielenia sprzętów po skasowanych klasztorach. Słowa kluczowe memoriał, ks. Jan Kompałła, abp Teoil Wolicki, Wielkie Księstwo Poznańskie, diecezja poznańska, kasata klasztorów, wyposaże- nie kościołów paraialnych, gimnazjum w Ostrowie Wielkopolskim Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r.... 287 Dorota Matyaszczyk Hereditas Monasteriorum Poznań vol. 3, 2013, s. 267–287 Fr Jan Kompałła’s 1828 memorial concerning monasteries to Teoil Wolicki, archbishop of the Gniezno and Poznań archdiocese, and its consequences Summary In the Archdiocesan Archive in Poznań, among the KA 10 969 records, an interesting document has been preserved. In October 1828 the Gniezno and Poznań metropolitan archbishop Teoil Wolicki received a lengthy letter from Fr Jan Kompałła. The parish priest from Bukowice was requesting from the archbishop an intercession with the Prussian authorities in order for the property of dissolved monasteries to be bequeathed to the Catholic Church. In ive well-grounded points, he presented reasons for which this property was not supposed to be handed over to the Protestants, as well as demonstrated how to utlise it practically. He suggested –among other things– that monastery buildings serve as lodgings for retired priests or impoverished families, and as institutes devoted to upbringing and education of children bourn out of wedlock. He intended the former Franciscan monastery in Grabów to be converted into a gymnasium for the Catholic youth. Education was meant to protect them from the partitioner’s endeavours to deprive them of the national identity. He was also asking the archbishop to elicit from the lay authorities the con- sent to move part of the equipment –even of the active monasteries– to poorer parish churches. He argued that these temples had been neglected for centuries, since the nobility had always been donating their lavish gifts exclusively to religious orders. Fr Kompałła’s letter resulted in the Poznań Administrative Oice’s directive no. 348 of 19 December 1828 and the Poznań Archi- episcopal Consistory’s directive no. 119 of 14 January 1829 sent to 22 deans in the territory of the Poznań diocese. They were instructed to gather information on what sort of equipment would be useful for the poor parish churches within the deaneries they were in charge of. Few were the parish priests who admitted that their temples did not need anything. The rest submitted lists –of various length– of the desired equipment. A tabular listing of the objects was sent to the Poznań Administrative Oice by the consistory. These lists (collected in an thick cardboard-bound archival unit –poszyt– KA 12 236) were undoubtedly used afterwards to distribute the equipment of the dissolved monasteries. Keywords memorial, Fr. Jan Kompałła, archbishop Teoil Wolicki, Grand Duchy of Posen, Diocese of Poznań, dissolution of the monasteries, equipment of the parish churches, gymnasium in Ostrów Wielkopolski Czesław Hadamik Hereditas Monasteriorum Kielce vol. 3, 2013, s. 289–300 Drugi etap badań archeologicznych w obrębie pobenedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łyścu w 2013 r.: wirydarz wschodni. Wstępne wnioski i interpretacje*1 Ratownicze badania wykopaliskowe wykonano w maju, sierpniu i wrześniu 2013 r. na podstawie Zezwolenia Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt- ków. Skoncentrowały się one w obrębie wschodniego wirydarza klasztoru. Pod- stawą merytoryczną był zaakceptowany przez Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Program badań archeologicznych w obrębie wirydarza pobe- nedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łyścu, pow. kielecki, woj. świętokrzyskie, sporządzony w maju 2012 r. przez autora tego tekstu. Podjęte działania są częścią prac badawczych i projektowych związanych z remontem i konserwacją wirydarza wewnętrznego. Inwestorem jest Zgromadzenie Misjonarzy Oblatów, klasztor Święty Krzyż2. Badania prowadził autor tekstu, a brali w nich udział mgr Radosław Solski oraz mgr Wojciech Kozieł. Położenie i opis terenu prac Wirydarz wewnętrzny claustrum ma wymiary około 12,5 × 21 m, dłuższą osią jest usytuowany wzdłuż linii wschód–zachód. Zamknięty jest z wszystkich stron murami późnogotyckich krużganków wykonanymi z kamienia łamanego oraz ciosów, tynko- wanymi. W centralnej części wirydarza, na przecięciu jego przekątnych, znajduje się tzw. studnia z kamienną cembrowiną, o średnicy wnętrza ocembrowania około 1,6 m. Powierzchnia wirydarza jest wyłożona miejscowym kamieniem łamanym (kwar- cyt), bezpośrednio na piaszczystej podsypce, a miejscami na wylewce cementowej, * Praca naukowa inansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientiic work inanced by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 Sprawozdanie z wcześniejszych prac por. C. hadamik, Pierwszy etap badań archeologicznych w obrębie pobenedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łyścu w 2013 r. Wstępne wnioski i interpretacje, „Hereditas Monasteriorum”, 2, 2013, s. 434–439. 2 Prace są realizowane według projektu mgra inż. arch. W. maRkulisa, Projekt budowlany remontu i kon- serwacji wirydarza klasztoru OO. Oblatów na Świętym Krzyżu, ABA Autorskie Biuro Architektoniczne arch. Władysław Markulis, 2011.  290 Czesław Hadamiki tworząc nieregularny bruk. Dziedziniec jest pocięty odpływami kanalizacji deszczo- wej, której studzienki znajdują się w narożach wirydarza oraz w rejonie wspomnianej studni. Dotychczasowe badania archeologiczne w obrębie wirydarza Pierwsze systematyczne badania archeologiczne na szczycie Łyśca przeprowadził w latach 1958–1962 Jerzy Gąssowski. W latach 1957–1958 otwarto wykop badawczy przy zachodnim odcinku ściany północnej wirydarza. Wykop osiągnął głębokość 4 m, a jego celem było odsłonięcie otworu wejściowego do korytarza pod krużgankiem północnym, rzekomo przebitego w XIX w. przez władze rosyjskiego więzienia. Wykop ten poszerzono następnie w kierunku zachodnim, do wymiarów 3,3 × 4,2 m, w celu rozpoznania nienaruszonej stratygraii dziedzińca. Do głębokości 3,6 m (strop zwar- tej zwietrzeliny skalnej) zarejestrowano w proilach sześć zasadniczych nawarstwień, w tym warstwy interpretowane jako poziomy użytkowe z przełomu XVII i XVIII, XV oraz XII w. Stopę muru fundamentowego ściany północnej odsłonięto na głębokości 3,8 m poniżej ówczesnej powierzchni terenu3. W 1962 r. otwarto wykop o wymia- rach 4 × 6 m przy odcinku wschodnim południowej ściany wirydarza. Poszerzono go później w kierunku centralnej części dziedzińca oraz, przy południowej ścianie krużganka, w kierunku zachodnim. Wykop miał osiągnąć głębokość 3 m (prawdo- podobnie w części północnej). Nie wiadomo bliżej, jaką stratygraię zarejestrowano w tym wykopie. W publikacji wyników badań z lat 1958–1962 brak jakichkolwiek wzmianek o materiałach pochodzących z wykopów założonych na terenie klasztoru i kościoła oraz na terenie bezpośrednio przyległym do tych obiektów (opisanym jako stanowisko 1). Wydzielono jednak w wirydarzu i krużganku południowym warstwy średniowieczne i nowożytne4. W tym czasie badania architektoniczne prowadziła Maria Sulimierska-Laube. Dopro- wadziły one do hipotetycznego określenia faz rozwoju klasztoru w okresie od XII do XIX w. Autorka wysunęła sugestię, że najstarszy budynek klasztorny był drewniany i przystawiono go do płyciny północnej ściany romańskiego kościoła, w dużym frag- mencie istniejącej do dziś5. Miało na to wpłynąć ówczesne ukształtowanie terenu. Wirydarz w obecnie istniejącym kształcie miał powstać dopiero w XV w., kiedy po- 3 J. GąSSoWSki, Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych przy klasztorze pobenedyktyńskim na Łysej Górze (Św. Krzyż) w czerwcu i lipcu 1958 r., Warszawa 1958, mps w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach (dalej: WUOZ Kielce). 4 iDem, Ośrodek kultowy na Łysej Górze, [w:] E. i J. gąSSoWScy, Łysa Góra we wczesnym średniowieczu (Polskie Badania Archeologiczne, 16), Wrocław i in. 1970, s. 30. 5 Jak się okazało podczas odkrywek konserwatorskich w latach 70. XX w., lico właściwej ściany romań- skiej przysłonięte zostało gotycką ścianą z łamanego kamienia; wspomniana płycina była więc częścią tej ostatniej struktury. Por. A. PiaSecka, Przemiany w dziejach architektury i wystroju zespołu benedyktyńskiego na Świętym Krzyżu. Prace remontowo-konserwatorskie w zespole po II wojnie światowej, [w:] D. olSzeWki, R. gryz (red.), Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze narodowej, Kielce 2000, s. 271. Drugi etap badań archeologicznych w obrębie klasztoru Świętego Krzyża.... 291 szerzono plateau po stronie północnej kościoła przez nadsypanie ostro opadającej w kierunku północnym powierzchni skały do poziomu istniejącego przy kościele6. W późniejszych latach w obrębie wirydarza został odkryty podziemny zbiornik na wodę połączony z studnią, którego chronologię określono na XVIII w.7 Ratownicze badania wykopaliskowe w maju, sierpniu i wrześniu 2013 r. Celem badań było rozpoznanie stratygraii wertykalnej i horyzontalnej wirydarza i wszystkich odkrytych na jego terenie obiektów. Ze względów technicznych prace podzielono na dwa etapy, z których pierwszy (wykonany w maju) objął fragment północno-wschodni wirydarza, dotychczas niebadany pod względem archeologicz- nym. Otwarto w tym rejonie dwa wykopy ratownicze. Wykop nr 2/2013 (3 × 5 m, po- wierzchnia 15 m2) zlokalizowano w narożu północno-wschodnim wirydarza. Wykop nr 3/2013 (2 × 7,4 m, powierzchnia 14,8 m2) usytuowano 8 m od naroża północno -wschodniego, na osi północ–południe, tak, aby jego krótszy bok przylegał do ściany północnej dziedzińca, a do jego południowego krańca zachodniego boku przylegała krawędź barokowej cembrowiny studni. Wykop ten miał charakter rowu sondażowe- go, w którym spodziewano się zarejestrować pełną stratygraię wirydarza. W drugim etapie badaniami objęto studnię oraz fragmenty zachodni i południowy wirydarza. Ze względu na postawione przy elewacjach rusztowania powierzchnia wykopów sondażowych musiała ulec znacznemu ograniczeniu. Przy ścianie zachod- niej, bezpośrednio na północ od schodków wejściowych, usytuowano wykop 4/2013 (2,5 × 4 m, powierzchnia 10 m2; ryc. 1). Wykop nr 5/2013 (1,2 × 4,2 m, powierzchnia około 5 m2; ryc. 1) wytyczono przy środkowym odcinku południowej ściany wiryda- rza, prostopadle do jej przebiegu. Wykop 2/2013 (narożnik północno-wschodni wirydarza) W obrębie wykopu odsłonięto fragmenty posadowienia muru fundamentowego ściany wschodniej wirydarza (na głębokości około 1,9 m poniżej współczesnego poziomu dziedzińca), spoczywającego na powierzchni litej skały kwarcowej. Stopa muru obniżała się w kierunku północnym zgodnie z upadkiem warstw zwietrzeliny skalnej. Stwierdzono, że różnica wysokości powierzchni zwietrzeliny skały macierzy- stej na krańcach północnym i południowym wykopu wynosiła około 80 cm. Na głę- bokości około 60 cm odkryto fragmenty nieregularnego bruku z łamanego kamienia, który można identyikować z poziomem użytkowym wirydarza w okresie nowożyt- nym (co najmniej od XVII do XIX w.). Miejscami adaptowano na tym poziomie jako 6 M. sulimieRska-laube, Łysa Góra, woj. kieleckie. Kościół i klasztor benedyktynów p.w. Świętego Krzyża, War- szawa 1958/1959, s. 79–80, mps w Archiwum WUOZ Kielce; eadem, Benedyktyński klasztor Świętego Krzyża na Łyścu w okresie gotyckim (pow. i woj. kieleckie), „Biuletyn Historii Sztuki”, 3, 1963, s. 193–194. 7 J. kuczyńSki, Wyniki badań archeologicznych Muzeum Świętokrzyskiego w latach 1966–69 (Przewodnik po wystawie), Kielce 1970, s. 50.  292 Czesław Hadamiki Ryc. 1. Święty Krzyż, klasztor, wirydarz wewnętrzny. Wykop 2/2013 w narożu północno-wschodnim wiry- darza, widok ogólny od południowego zachodu. Fot. C. hadamik Ryc. 2. Święty Krzyż, klasztor, wirydarz wewnętrzny. Wykop 3/2013 w części północnej wirydarza, fragment proilu wschodniego wykopu ze stykiem nawarstwień niwelacyjnych i lica muru fundamentowego ściany północnej, widok od zachodu. Fot. C. hadamik Drugi etap badań archeologicznych w obrębie klasztoru Świętego Krzyża.... 293 bruk wyrównaną nieco powierzchnię zwietrzelinową. W pobliżu naroża dziedzińca bruk wykazywał zaklęśnięcia. W narożu tym znajdowała się betonowa studzienka współczesnego odwodnienia, posadowiona na wtórnie użytym fazowanym detalu piaskowcowym (prawie pełne obramienie niewielkiego okienka). Po usunięciu stu- dzienki okazało się, że okienko spoczywa na wylewce cementowej. Poniżej zalega- ła warstwa zasypiskowa znajdująca się w obrębie „komory” (o wymiarach w planie 1,6–1,8 × 1,6–1,8 m i wysokości około 80 cm), utworzonej przez murki dostawione w narożu do murów fundamentowych ścian północnej i wschodniej wirydarza. Murki wzniesiono w technice stosunkowo prymitywnej z łamanego kamienia na słabej za- prawie wapienno-gliniastej; były one przynajmniej częściowo posadowione na litej skale. Nie jest jasne, czy „komora” była pierwotnie otwarta czy zamknięta od góry. Jej funkcję i chronologię trudno wyjaśnić; hipotetycznie mogła pełnić funkcję dodatko- wego zbiornika wód opadowych usytuowanego w miejscu, w którym ustawicznie przesiąkała przez mury woda (o czym mamy sygnały źródłowe z lat 20. XIX w.). Być może wykonano ją pod koniec XVIII lub w początkach XIX w. Wykop 3/2013 (środkowa część wirydarza, fragment północny) Eksplorację w obrębie wykopu doprowadzono do głębokości około 3,2 m (poniżej współczesnego poziomu dziedzińca) przy licu muru fundamentowego ściany pół- nocnej, nie docierając jednak, ze względów bezpieczeństwa, do stopy muru. Zare- jestrowano 15 nawarstwień ziemnych, ziemno-gruzowych i gruzowo-ziemnych. Warstwy zwietrzelinowe ostro opadały w kierunku północnym, tworząc pod murem północnym nieckę wypełnioną niwelacjami i warstwami destrukcyjnymi z licznymi śladami spalenizny oraz przewarstwieniami przepalonej gliny. W południowej części wykopu, przy wschodniej krawędzi studni, zarejestrowano dodatkową, murowaną z cegły (w wątku fortecznym) cysternę o wymiarach wnętrza około 1,2 × 2 m, przekry- tą odcinkowym sklepieniem kamienno-ceglanym o strzałce około 30 cm. Wysokość wnętrza wynosiła w najwyższym punkcie sklepienia 1,2 m, w dnie znajdował się kanał łączący cysternę z studnią, nachylony lekko w kierunku zachodnim. W górnej części ścianki wschodniej zbiornika znajdował się otwór wentylacyjny zastawiony blachą. Odkryty zbiornik współdziałał z studnią na zasadzie naczyń połączonych i stanowił dodatkowy rezerwuar wody. Sądząc po wymiarach cegły (7 × 15 cm), mógł on po- wstać w XVIII lub w początkach XIX w. Górne fragmenty proilów wykopu zakłócały liczne zasypiska wkopów instalacyjnych i odwadniających wykonanych w drugiej połowie XX w. Studnia (cysterna główna) oraz zbiornik pomocniczy W sierpniu 2013 r. wykonano inwentaryzację studni w centralnej części wirydarza. Prace badawcze potwierdziły w całej pełni wcześniejsze przypuszczenia, że obiekt pod względem konstrukcyjnym i funkcjonalnym należy określić jako cysternę, czyli zbiornik gromadzący wody opadowe i gruntowe. Cysterna ta (określona jako głów- na) składała się z dwóch zasadniczych części. Fragment dolny, na planie nieregular-  294 Czesław Hadamiki nego owalu o wymiarach około 3,4 × 3,8 m i wysokości wnętrza około 2,4 m, two- rzył wielką komorę wykutą w warstwach zwietrzelinowych. Komora była podzielona czterema trapezowatymi w przekroju ilarami (ryc. 3) na cztery wnęki zamknięte od góry częściowo płasko, a częściowo pozornymi sklepieniami. Ściany zewnętrzne komory zostały szczelnie obudowane ciosami kamiennymi. Całość wzniesiono na powierzchni litej skały, na której nie stwierdzono śladów skuwania, można ją więc uważać za naturalny poziom litego podłoża skalnego (kwarcytowego). Filary dzie- lące wnętrze zbiornika na wnęki były jednocześnie podporami górnego fragmentu cysterny, pełnej okrągłej cembrowiny z kamienia ciosowego o wysokości 2,9 m (do poziomu dziedzińca) oraz średnicy wnętrza 1,6 m (ryc. 4). W całości cysterna miała około 5,3 m głębokości poniżej współczesnej powierzchni dziedzińca. Filary jej dol- nej części były przewiązane ze ścianami zewnętrznymi, stanowiły też jednolitą całość z górną cembrowiną. Można więc uznać zbiornik za całość chronologicznie zwartą i konstrukcyjnie jednolitą. Okres powstania cysterny nie jest poświadczony źródłami historycznymi, nie znaleziono też żadnych śladów ewentualnego starszego zbiorni- Ryc. 3. Święty Krzyż, klasztor, wirydarz wewnętrzny. Studnia (cysterna główna), lico jednego z ilarów dolnej części zbiornika, widok od zachodu. Fot. C. hadamik Drugi etap badań archeologicznych w obrębie klasztoru Świętego Krzyża.... 295 ka. Obecnie istniejąca konstrukcja mogła powstać w okresie nowożytnym, być może w XVII w., w trakcie rozbudowy opactwa zapoczątkowanej przez opata Bogusława Radoszewskiego i kontynuowanej za czasów opata Stanisława Sierakowskiego. Od strony wschodniej do opisanego wyżej zbiornika głównego przylegała cysterna pomocnicza o wnętrzu opisanym już wyżej (ryc. 5). Była ona posadowiona w war- stwach zwietrzelinowych pod poziomem dziedzińca i połączona z cysterną główną kanałem o wymiarach 15 × 20 cm. We wrześniu 2013 r. odsłonięto zewnętrzny zarys jej odcinkowego sklepienia, mającego w planie wymiary około 1,9 × 2,7 m (ryc. 6). Zbiornik ten był chronologicznie wtórny w stosunku do cysterny głównej i mógł po- wstać w ciągu XVIII w., z ewentualnością przebudowy w następnym stuleciu. Od strony południowej, zachodniej i północnej zbiornik główny (studnia) był otoczo- ny pod powierzchnią dziedzińca czworokątną w planie konstrukcją złożoną z rozchy- lonych na zewnątrz ścianek kamiennych na zaprawie cementowej, znajdujących się w odległości 1–1,5 m od cembrowiny studni. Te pochyłe ścianki (połączone pierwot- nie od strony północnej i południowej z cembrowiną cysterny głównej) zbudowano, układając kamienie w odpowiednio uformowanym wykopie i zalewając je zaprawą, której górna powierzchnia tworzyła gładką wylewkę. Cała ta konstrukcja, nazwana roboczo wanną, wspierała się na górnej powierzchni komory dolnej cysterny głów- nej. Wanna była wypełniona drobnym grysem kamiennym. Najprawdopodobniej stanowiła część systemu odwodnienia dziedzińca. Odprowadzano do niej wody opa- Ryc. 4. Święty Krzyż, klasztor, wirydarz wewnętrzny. Studnia (cysterna główna), cembrowina z ciosów kamiennych górnej części zbiornika, widok z góry od południa. Fot. C. hadamik  296 Czesław Hadamiki Ryc. 5. Święty Krzyż, klasztor, wirydarz wewnętrzny. Wykop 3/2013, część południowa, fragment wnętrza zbiornika pomocniczego na wodę po stronie wschodniej cysterny głównej (studni), widok od południowego zachodu. Fot. R. solski Ryc. 6. Święty Krzyż, klasztor, wirydarz wewnętrzny. Zbiornik pomocniczy na wodę po wschodniej stronie cysterny głównej (studni), górna powierzchnia sklepienia odcinkowego zbiornika, widok od południa-południowego zachodu. Fot. C. hadamik Drugi etap badań archeologicznych w obrębie klasztoru Świętego Krzyża.... 297 dowe z naroży wirydarza, następnie iltrowana przez grys woda spływała trzema od- pływami do wnętrza cysterny głównej. Wanna miała wymiary 2,8 × 4,7 m (3,4 × 5,3 m po obrysie zewnętrznym) i była szczelnie połączona z cembrowiną cysterny głównej. Konstrukcja ta mogła powstać w drugiej połowie XIX lub w pierwszej połowie XX w. Wykop 4/2013 (przy ścianie zachodniej wirydarza) W obrębie wykopu eksplorowano nawarstwienia związane ze współczesnym pozio- mem użytkowym oraz dużej miąższości warstwy niwelacji i zasypów. Zarejestrowano osiem jednostek stratygraicznych. Osiągnięto maksymalnie poziom 2,2 m poniżej współczesnej powierzchni dziedzińca. W części wschodniej stwierdzono strop warstw zwietrzelinowych, które mają w tym rejonie wirydarza upad znacznie większy niż we wschodnich fragmentach dziedzińca. Zebrano przemieszany materiał ruchomy w postaci ułamków ceramiki naczyniowej (głównie z okresów nowożytnych, w mniejszej liczbie z późnego średniowiecza) oraz kali płytowych z XVII–XVIII w., a także kości zwierzęcych. Wykop 5/2013 (przy ścianie południowej wirydarza) W obrębie wykopu zarejestrowano 11 jednostek stratygraicznych. Stwierdzono, że posadowienie ściany południowej wirydarza jest bardzo płytkie (zaledwie 30 cm po- Ryc. 7. Święty Krzyż, klasztor, wirydarz wewnętrzny. Wykop 5/2013 pod ścianą południową wirydarza, widok ogólny z góry od wschodu. Po lewej powierzchnia górnego piętra zwietrzeliny skalnej, po prawej fragment wanny. Fot. C. hadamik  298 Czesław Hadamiki niżej poziomu dziedzińca); fundament był posadowiony na zwartym piętrze zwie- trzelinowym (rumosz skalny z lessem i gliną) (ryc. 7). W południowej i środkowej części wykopu odsłonięto strop tej warstwy. W północnej części wykopu została ona zniszczona wkopem pod opisaną wyżej konstrukcję odwadniającą (wannę). W tym rejonie odsłonięto południowe ramię tego obiektu ze stropem wypełniska w postaci grysu kamiennego. W obrębie wykopu zebrano przemieszany nowożytny i średniowieczny materiał ru- chomy. Wstępne wnioski Jak widać z powyższych opisów, system gromadzenia wód opadowych i grunto- wych na terenie wirydarza był skomplikowany i chronologicznie niejednorodny. Budowano go co najmniej od XVII w., dodając kolejne elementy do konstrukcji już istniejących, które nadal działały. Problemem jeszcze nie rozstrzygniętym jest zde- iniowanie momentu lub okresu, w którym rozpoczęto rozbudowę tego systemu, żadne bowiem źródła historyczne nie wspominają o kłopotach opactwa związanych z brakiem wody. Jednak sukcesywna rozbudowa instalacji wodnych (nie tylko w ob- rębie wirydarza, również poza claustrum, np. na zachód od XVII-wiecznego skrzydła zachodniego, gdzie zachowały się trzy podziemne zbiorniki na wodę o chronologii, która do dziś jest zagadkowa, a zwykle określana bywa na XVIII lub XIX w.) zdaje się oznaczać, że w okresie nowożytnym problem zaopatrzenia w wodę narastał. Tylko hipotetycznie możemy zakładać, że pierwsza studnia (lub cysterna) w wirydarzu po- wstała już w trakcie jego budowy (przebudowy?) w XV w., jako konieczny element jego funkcji i estetyki. Drugi etap badań archeologicznych w obrębie klasztoru Świętego Krzyża.... 299 Czesław Hadamik Hereditas Monasteriorum Kielce vol. 3, 2013, s. 289–300 Drugi etap badań archeologicznych w obrębie pobenedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łyścu, woj. świętokrzyskie, w 2013 roku. Wstępne wnioski i interpretacje Streszczenie Podczas badań archeologicznych prowadzonych w 2013 r. w obrębie wirydarza klasztoru pobenedyktyńskiego na Łyścu stwier- dzono istnienie rozbudowanego systemu gromadzenia wód opadowych i gruntowych. Budowano go na zasadzie dodawania kolejnych elementów do konstrukcji już istniejących (te działały nadal). Głównym elementem systemu była cysterna, określana w źródłach i opracowaniach jako studnia, która powstała zapewne w pierwszej połowie XVII w., w trakcie rozbudowy klasztoru zapoczątkowanej przez opata Bogusława Radoszewskiego Boxy i kontynuowanej przez opata Stanisława Sierakowskiego. Z tym zbiornikiem była połączona cysterna pomocnicza, zbudowana w XVIII w. i współdziałająca z nim na zasadzie naczyń połączo- nych. Ostatni element systemu, konstrukcja wokół cysterny, iltrująca wodę spływającą z wirydarza, powstał w drugiej połowie XIX lub pierwszej połowie XX w. Można przypuszczać, że jakaś studnia lub cysterna istniała w opactwie już wcześniej, nie wiadomo jednak, czy zawsze na tym samym miejscu – wirydarz w obecnym kształcie powstał w połowie XV w. Słowa kluczowe Łysa Góra, opactwo świętokrzyskie, wirydarz, system gromadzenia wody, okres nowożytny  300 Czesław Hadamiki Czesław hadamik Hereditas Monasteriorum Kielce vol. 3, 2013, s. 289–300 The second stage of archaeological works in the former Benedictine Abbey of the Holy Cross on Łysiec (Bald Mountain) in 2013. Preliminary conclusions and interpretations Summary During archaeological works carried out in 2013 in the cloister garth of the former Benedictine Abbey on Łysiec researchers found a complex rain and ground water collection system. Its construction consisted in adding new elements to the existing structure (which continued to work). The main component of the system was a tank, described in sources and various studies as a well, which originated most probably in the irst half of the 17th century, during an expansion of the abbey started by Abbot Bogusław Radoszewski Boxa and continued by Abbot Stanisław Sierakowski. The main tank was connected to a supplementary tank, built in the 18th century, and the system was based on the principle of communicating vessels. The last element of the system –the structure surrounding the tank and iltering water lowing from the cloister garth– was made in the second half of the 19th century or the irst half of the 20th century. A well or tank may have existed in the abbey even earlier, but we do not know whether it had always been in the same place – the cloister garth in its present form was not built until the mid-15th century. Keywords Łysiec (Bald Mountain), Holy Cross Abbey, cloister garth, water collection system, early modern period edycje źródłowe source editions Konrad MoRawski Hereditas Monasteriorum Warszawa vol. 3, 2013, s. 303–311 Wykaz przedmiotów z kościoła jezuitów w Połocku przetransportowanych w 1843 r. na zamek warszawski* Kolegium jezuitów w Połocku powstało w 1580 r., ale akt fundacyjny król Stefan Bato- ry wydał w roku 1582. Pierwszym rektorem uczelni został ks. Piotr Skarga. Początkowo siedziba jezuitów znajdowała się w zamku, tam też funkcjonowała pierwsza świątynia jezuicka w tym mieście – kościół św. św. Piotra i Pawła. W 1580 r. zakonnicy przenieśli się do drewnianego budynku postawionego nieopodal warowni, gdzie mieściło się kolegium. Przeprowadzka do nowej, murowanej siedziby nastąpiła w pierwszej po- łowie XVIII w. Po pożarze, który strawił zabudowania kolegialne, powstał duży, muro- wany, barokowy gmach szkoły i klasztoru. Połączony został z budowanym w latach 1733–1738 i konsekrowanym w 1745 r. kościołem Nawiedzenia NMP. Jednonawowa świątynia z kaplicami, wzniesiona na planie krzyża, miała monumentalną, dwuwie- żową fasadę. Od początku istnienia kolegium dysponowało bogatym uposażeniem w postaci licznych wsi, które – mimo iż z czasem uległo okrojeniu – przynosiło nadal znaczą- ce dochody. Jezuici czerpali również zyski z kolegium i innych rodzajów działalności gospodarczej, m.in. z portu nad Dźwiną1. Duże dochody pozwalały na sinansowanie bogatego wystroju świątyni. Jego wysoka klasa artystyczna była zaś odzwierciedle- niem dużego znaczenia połockiej siedziby Towarzystwa Jezusowego. Wyposażenie kościoła pochodziło głównie z lat 60. XVIII oraz z początku XIX w., kiedy wymienio- no część dekoracji. Wystrój kościoła Nawiedzenia NMP był dziełem głównie artystów jezuickich: Jana Gryma, Jana Wogta, Gabriela Grubera, Franciszka Pryszczyńskiego i Jana Strümera2. Autorstwo większości obrazów z dziewięciu ołtarzy omawianej świątyni jest przypisywane Szymonowi Czechowiczowi. Po pierwszym rozbiorze Polski Połock dostał się pod panowanie Rosji. Paradoksalnie uchroniło to klasztor przed kasatą w roku 1773, ponieważ Katarzyna II nie podpo- rządkowała się papieskiej bulli likwidującej zakon jezuitów. Rozbiory nie wpłynęły w znacznym stopniu na rozwój kolegium jezuitów w Połocku3. * Praca naukowa inansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientiic work inanced by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 L. Grzebień, a. P. bieŚ, r. DaroWSki (red.), Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564- –1995, Kraków 1996, s. 525. 2 Ibidem, s. 525. 3 Ibidem, s. 526–527.  304 Konrad MoRawski Kres jezuickiemu klasztorowi i kolegium w Połocku położył carski ukaz o wydaleniu jezuitów z państwa rosyjskiego, wykonany w roku 1820. Na przeszło 10 lat klasztor i świątynię przejęli pijarzy, którzy prowadzili w Połocku rodzaj liceum. Ostatecznie kościół pojezuicki przekształcono w cerkiew prawosławną pw. św. Mikołaja. Usunięto wcześniejsze wyposażenie i po przewiezieniu go do Warszawy rozdzielono – głównie z przeznaczeniem dla kościołów w Królestwie. Kościół pojezuicki w Połocku został zburzony w 1964 r., a w dawnych zabudowaniach klasztornych obecnie znajduje się szpital4. Prezentowany wykaz odnalazła i wykorzystała w artykule Losy wyposażenia kościo- ła jezuitów w Połocku Maria Kałamajska–Saeed5. Są w nim jednak omówione tylko niektóre przedmioty ze spisu (sześć obrazów, krzyż, siedem obiektów złotniczych). Ponadto autorka korzystała z opisu inwentarzowego kościoła sporządzonego w 1820 r.6, w którym wymieniono obiekty nieujęte w spisie z roku 1843. W związku z tym, że przedmioty srebrne opisane pod nrami 1, 4, 6 nie igurują we wcześniejszym wykazie, Kałamajska zwraca uwagę, że nie ma pewności, czy wymienione obiekty pochodzą z Połocka7. Podstawę niniejszej publikacji stanowi dokument przechowywany w Archiwum Głównym Akt Dawnych w zespole Intendent Zamku8. Wykaz przedmiotów kościel- nych, podpisany przez intendenta zamku Leopolda Gimbutta, został sporządzony w językach polskim i rosyjskim, zapewne wkrótce po przybyciu transportu do War- szawy w marcu 1843 r.9 Wykaz został uzupełniony informacjami zawartymi w później- szym spisie, sporządzonym w 1855 r. przy okazji zmiany na stanowisku intendenta10 i poświadczonym przez ławnika magistratu Miasta Warszawy Jerzego Bertholdiego i kontrolera Najwyższej Izby Obrachunkowej Józefa Witkowskiego oraz w pokwito- waniach odbioru wydanych przedmiotów. Cały poszyt składa się z 72 stron. 4 Na temat kościoła i kolegium jezuitów w Połocku zob. s. załęSki, Jezuici w Polsce, t. 4: Dzieje 153 kolegiów i domów jezuitów w Polsce, cz. 1: Kolegia i domy założone za królów Zygmunta Augusta i Stefana Batorego 1564–1588, Kraków 1905, s. 181–235; t. 5: Jezuici w Polsce porozbiorowej 1773–1905, cz. 1: 1773–1820, Kraków 1906, s. 313–351. 5 m. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia kościoła jezuitów w Połocku, „Rocznik Historii Sztuki”, 17, 1988, s. 131–147. 6 Archiwum Prowincji Małopolskiej Towarzystwa Jezusowego w Krakowie, sygn. 1326, Opisy i inwentarze Kolegium Połockiego skreślone w styczniu 1820 roku. Kopia sporządzona w 1907 r. w Archiwum Generalnym w Rzymie, cyt. za: m. kałamajSka- SaeeD, Losy wyposażenia, s. 133. 7 m. kałamajSka- SaeeD, Losy wyposażenia, s. 145–147. 8 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Intendent Zamku, nr 57, Akta Intendenta Zamku tyczące się Przedmiotów pozostałych po Jezuitach w Połocku (dalej: Akta Intendenta). Na temat urzędu intendenta zob. e. SęczyS, Intendent Zamku, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. 2: F. ramotoWSka (red.), Epoka porozbiorowa, Warszawa 1998, s. 169–171. 9 Akta Intendenta; wersja rosyjska – s. 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, wersja polska – s. 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15. 10 Ibidem, s. 27–32. Leopolda Gimbutta na przełomie lat 1855 i 1856 zastąpił Michał Pągowski, od 1856 r. aż do likwidacji urzędu intendentem był Stanisław Steczkowski. Wykaz przedmiotów z kościoła jezuitów w Połocku... 305 Poszczególne sprzęty kościelne wchodzące w skład transportu z Połocka były przy- dzielane przez namiestnika Królestwa Polskiego11, który komunikował o tym prezy- dentowi Warszawy12, ten zaś zawiadamiał o decyzji namiestnika zainteresowane oso- by oraz intendenta zamku. Obdarowani, przy odbiorze przyznanych im przedmiotów pozostawiali pokwitowania. Wykaz został sporządzony w formie tabeli; ostatnia ko- lumna, w której zawarte są dopiski, nie ma tytułu, stąd dodana nazwa [Uwagi]. Dopi- ski i poprawki w wykazie (niezrobione ołówkiem) pochodzą zapewne od intenden- ta zamku Leopolda Gimbutta. Liczne uwagi w tekście zrobione atramentem zostały oznaczone pogrubionym drukiem, a zrobione ołówkiem – kursywą. Pisownię tekstu uwspółcześniono zgodnie z zasadami przyjętymi przez redakcję „He- reditas Monasteriorum”. Zachowano charakterystyczny dopełniacz liczby mnogiej (lichtarzów, relikwiarzów) oraz formy odmiany miar długości. Wykaz przedmiotów pozostałych po Jezuitach w Połocku Pogrubionym drukiem zaznaczono dopiski wykonane atramentem, a kursywą – do- piski wykonane ołówkiem. No Wymienienie przedmiotów Przypuszczalna cena [Uwagi] Przedmioty srebrne Rub. sr. Kop. Monstrancja w guście gotyckim, oiarowana przez Stefana Batorego w r. 1583, bardzo pięknej roboty, po większej części – 1. iligranowej, z herbem wyobrażającym jednogłowego orła 500. 13 14 z koroną i kamieniami – wysokości 1 arszyn 5½ werszkó- ma być u kapucynów w15, ważąca 11 funtów16. Prosiłbym o jedną z tych dwóch dla kościoła Ś[więte]go Karola Monstrancja w promieniach z koroną i krzyżykiem, wysa- Boromeusza17 dzana kamieniami wschodnimi, w ilości więcej jak 1000, 2. 500. – w nowym guście18 – wysokości 1 arszyn, ważąca 9 funtów 16 zołotników19. 11 W latach 1831–1856 był to Iwan Paskiewicz, na przełomie lat 1855 i 1856 Wincenty Krasiński, od 1856 do 1862 r. Michaił Gorczakow. 12 Prezydentem Warszawy od listopada 1847 do lutego 1862 r. był Teodor Andrault de Langeron. 13 Monstrancja przekazana na polecenie księcia Paskiewicza kapucynom, którzy w 1850 r. objęli dawne opactwo cysterskie w Lądzie. Potem była przechowywana w katedrze we Włocławku. Obecnie zaginiona. m. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia, s. 146–147. 14 Arszyn – rosyjska miara długości równa około 0,71 m. 15 Werszek – rosyjska miara długości równa około 4,45 cm. 16 Funt – miara masy równa około 0,41 kilograma. 17 W Warszawie były (i nadal są) dwa kościoły pw. św. Karola Boromeusza. Pierwszy z nich został wybu- dowany w latach 1790–1793 na terenie nowo założonego cmentarza na Powązkach, w latach 1849–1850 był przebudowywany. Drugi został zbudowany w latach 1841–1849 u zbiegu ul. Chłodnej i Elektoralnej. Jak wynika z dopisków w dalszej części wykazu, chodzi o kościół na Powązkach. 18 „Z rozkazu J.O. Księcia Namiestnika wydana ks. biskupowi Beniaminowi [Szymańskiemu] dla kościoła katedralnego w Janowie [Podlaskim] jak kwit z d. 29 listopada / 11 grudnia 1856 r.”, Akta Intendenta, s. 27; pokwitowanie odbioru – s. 42–43. Zachowana do chwili obecnej w kościele w Janowie. m. kałamajSka-Sa- eeD, Losy wyposażenia, s. 141. 19 Zołotnik – miara masy równa około 4,27 g.  306 Konrad MoRawski Monstrancja wyobrażająca Trójcę Świętą, na wierzchu krzyż z Panem Jezusem, pod nim Bóg Ojciec, a pod Hostią Duch 3. Ś[wię]ty, miejsce w które kładzie się Hostia, otoczone jest 350. – jest wiankiem z winnych gron i kłosów pszenicy20 – wysokości 1½ arszyna, ważąca 12 funtów 48 zołotników. Monstrancja, także w guście gotyckim, nowsza od poprze- dzającej, lecz ze względu na robotę, okazuje się że należy do tegoż samego czasu, na środkowej jej części znajduje się 4. 225. – jest sześć gotyckich liter, w środku pod Hostią umieszczony jest wielki całkowity koral21; cała monstrancja wysoka 1 arszyn, waży 4 funty 27 zołotników. jest [przekreślone] Pacyikał, w którym były relikwie święte, w guście rokoko nie masz 5. 125. – – wysokości 14½ werszków, ważący 5 funtów 12 zołotników. Prosiłbym o ten relikwiarz do kościoła Ś[więte]go Karola [Boromeusza] Pacyikał, w postaci krzyża pozłacany, wysadzany 14 kamieniami, jak boki, tak i wokoło części dolnej iligranowej roboty, w guście gotyckim, na dolnej części dwa wyryte, nie masz [przekreślone] 6. a jeden przybity, herby wyobrażające orła jednogłowego, 150. – jest na przybitym po bokach umieszczone są litery: S.R., jak się należy domyślać „Stephan[us] Rex.”, na wzięciu 6 gotyckich liter22 – waży 4 funty 61 zołotników, wysokości ¾ arszyna. jest Z rozkazu J.O. Księcia Namiest- Mszał cały w srebro oprawny 1739 r. z wyobrażeniem ze stro- nika wydany księdzu biskupowi 7. ny wierzchniej Zwiastowania i 4 Ewangelistów, a z drugiej 175. – Beniaminowi [Szymańskiemu] w 5ciu Doktorów Kościoła w ubiorze katolickim23. Janowie [Podlaskim] z d. 24 listo./ 6 grud. 1856 r. Dwa kielichy z dwoma patynami24 – ważące 1 funt 31 8. 20. – Jest zołotników. 20 „Wydana z rozkazu J.O. Księcia Namiestnika prowincjałowi oo. kapucynów [ks. Beniaminowi Szymań- skiemu] dnia 14 / 26 lutego 1855 r.”, Akta Intendenta, s. 28; pokwitowanie odbioru – s. 38. Monstrancję otrzymali kapucyni warszawscy, w których kościele zachowała się do dzisiaj. m. kałamajSka-SaeeD, Losy wy- posażenia, s. 141. 21 „Monstrancję wydano Akademii Duchownej 10/22 listopada 1858 r.”, Akta Intendenta, s. 28; pokwito- wanie odbioru – s. 48. Monstrancja obecnie zaginiona. m. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia, s. 147. 22 Początkowo krzyż miał traić do Instytutu Szlacheckiego w Warszawie, o czym świadczą dokumenty znajdujące się w poszycie oraz korespondencja między dyrektorem instytutu a intendentem Zamku Kró- lewskiego, Akta Intendenta, s. 45–46, 50, 59–60. „Z rozkazu J.O. Księcia Namiestnika wydany J.W. hr. Elfry- dzie Zamojskiej[!] 8 maja 1858”, Akta Intendenta, s. 28; pokwitowanie odbioru – s. 44; M. Kałamajska-Saeed przypuszcza, że pacyikał traił do kaplicy pałacowej w Różance pod Włodawą, a później prawdopodobnie do pałacu w Adampolu. Obecnie zaginiony. m. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia, s. 147. 23 „Z rozkazu J.O. Księcia Namiestnika wydany x. biskupowi Beniaminowi [Szymańskiemu] do kościoła w Janowie [Podlaskim] jak kwit 29 listop./11 grudn. 1856.”, Akta Intendenta, s. 29; pokwitowanie odbioru – s. 42–43. Po skasowaniu diecezji podlaskiej w 1867 r. pacyikał traił do katedry w Lublinie. Obecnie zaginio- ny. m. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia, s. 142–143. 24 „Dnia 3/15 kwietnia 1856 roku, jeden kielich wydano x. [Florianowi] Gieczyńskiemu, na skutek pole- cenia Dyrek. Kancell. Xa Namiestnika No 2709.”, Akta Intendenta, s. 29; pokwitowanie odbioru – s. 40–41. Kielich najprawdopodobniej traił do paraii w Niegowie, której proboszczem był ks. Gieczyński. Wykaz przedmiotów z kościoła jezuitów w Połocku... 307 Dwa lichtarze z wyrżniętymi na nich herbami25 – ważące 1 9. 20. – Są funt 26 zołotników. Krzyż wielki, drewniany z Panem Jezusem w naturalnej wielkości, snycerskiej roboty. Krzyż wyłożony srebrem 10. 300. – jest i brązem pozłacanym26 – wysokości 4½ arszynów. Srebra w tymże 11 funtów. Krzyż ołtarzowy, srebrny, na żelaznym pręcie, z wyzłoconym 11. 100. – jest Panem Jezusem, 1765 r.27 – ważący 6 funtów 29 zołotników. Krzyż używany na procesjach, na brązowym, wysrebrzo- jest 12. nym drzewcu, z Panem Jezusem, wysadzany kryształami 100. – dla przyszłych arcybiskupów. wschodnimi28. Nie masz 13. Krucyiksów brązowych – 2. Powązki 2. – Prosiłbym dla kościoła Ś[więte]go Karola [Boromeusza] Krzyż ołowiany z takim P[anem] Jezusem29 1 i drewnianych 14. 10. – jest jeden snycerskiej roboty krzyżów 3. jest trzynaście Lichtarzów, różnej wielkości, cynkowych30 50 – ważących 51 15. 357. – Prosiłbym o 12 dla kościoła Ś[więte]go pudów31. 17 lichtarzy Powązki Karola [Boromeusza] Sześć drewnianych, w złoconej brązowej oprawie, relikwia- 16. 18. – są cztery rzów32. Cztery ołtarzyki, w nich rzeźbiarskie wyobrażenia Ś[więtych] 17. 150. – są Anny, Joachima, Arch[anioła] Gabriela i Matki Boskiej33. 25 „Wydano Pensji Żeńskiej [Rządowej w Warszawie] ut kwit z d. 10/22 listop. 1858.”, Akta Intendenta, s. 29; pokwitowanie odbioru – s. 47. 26 „Wydany z rozkazu J.O. Księcia Namiestnika prowincjałowi oo. kapucynów dnia 14/26 lutego 1855.”, Akta Intendenta, s. 29; pokwitowanie odbioru – s. 37. Od mniej więcej 1856 r. krucyiks znajduje się w ko- ściele kapucynów w Łomży. m. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia, s. 136. 27 „Wydano kościołowi Panny Maryi [kościół Nawiedzenia NMP w Warszawie] ut kwit 10/22 listopada 1858”, Akta Intendenta, s. 29; pokwitowanie odbioru – s. 51. 28 „Z rozkazu J. O. Księcia Namiestnika wydany x. biskupowi Beniaminowi [Szymańskiemu] do kościoła katedralnego w Janowie [Podlaskim] ut kwit z d. 29 listop./11 grud. 1856 r.”, Akta Intendenta, s. 29; pokwi- towanie odbioru – s. 42–43. Z katedry w Janowie Podlaskim traił do katedry lubelskiej, prawdopodobnie zrabowany w czasie II wojny światowej. m. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia, s. 143–144. 29 Krzyż traił do paraii w Niegowie, Akta Intendenta, pokwitowanie odbioru – s. 41–42. 30 „Dziewięć sztuk wydano oo. kapucynom jak pod pozycją 2ą” – chodzi o dopisek pod pozycją drugą w późniejszym spisie: „Wydana z rozkazu J.O. Księcia Namiestnika prowincjałowi oo. kapucynów dnia 14 / 26 lutego 1855 r.”, por. przyp. 20. 31 Pud – miara masy równa około 16,38 kg. 32 „Wydano oo. kapucynom jak pod pozycją 2ą”, Akta Intendenta, s. 30, pokwitowanie odbioru dla ka- pucynów warszawskich – s. 38. Zdaniem M. Kałamajskiej-Saeed jest to sześć identycznych relikwiarzy, z których dwa znajdują się w Janowie Podlaskim, a cztery w Lądzie, M. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia, s. 144–145. 33 „Wydano oo. kapucynom jak pod pozycją 2ą”, Akta Intendenta, s. 30; pokwitowanie odbioru dla kapu- cynów warszawskich – s. 38.  308 Konrad MoRawski Sześć drewnianych, posrebrzanych lichtarzy, różnego 18. 42. – nie ma kształtu. Sześć miedzianych [poprawione na: mosiężnych] pozłaca- 19. 12. – są nych wazonów34. 20. Dwa lustra w brązowych ramach. 50. – nie ma 21. Cztery kariatydy (podstawy) do podpierania ołtarza35. 40. – są Cztery drążki z wazonami u góry do noszenia baldachi- 22. mu, miedziane, posrebrzane z złoceniami w niektórych 40. – nie ma miejscach. 23. Dwa drążki z dzwonkami. – – nie masz Ornaty 24. Ornatów – 31. [przekreślone, wpisane: 3] 96. – 25. Czarne aksamitne ubranie – 1. [przekreślone, wpisane: 5] 3. – 26. Kapa z aksamitu malinowego – 1. 15. – 27. Pokrycie na krzesła z materii złotolitej – 1. 3. – [Przy pozycjach 24–33] 28. Wielkie aksamitne, pąsowe pokrycie na baldachim. 40. – Co będzie łaska do kościoła Ś[więte]go Karola [Boromeusza] 29. [brak opisu]36 26 10. – [Przy pozycjach 24–33] 30. Stuł 39 15. – nie masz 31. [brak opisu] 40 15. – 32. [brak opisu] 36 10. – 33. Starej bielizny kościelnej, przeszło 1300 sztuk. 40. – Postumentów drewnianych w brązowej, pozłacanej 34. 6. – są oprawie37 – 2. Razem na sumę 3539. – 34 „Dwa oo. kapucynom jak pod pozycją 2ą”, Akta Intendenta, s. 30; pokwitowanie odbioru dla kapucy- nów warszawskich – s. 38. Cztery wazy traiły do warszawskiej katedry św. Jana, Akta Intendenta, pokwito- wanie odbioru – s. 30. 35 „Wydano oo. kapucynom jak pod pozycją 2ą”; Akta Intendenta, s. 30; pokwitowanie odbioru dla kapu- cynów warszawskich – s. 38. 36 Pod pozycjami 29, 31, 32 w polskim wykazie pozostawiono puste rubryki, zapewne dlatego, że osoba sporządzająca wykaz nie znała polskich nazw wymienionych przedmiotów. W spisie wykonanym po ro- syjsku rubryki te zostały wypełnione, użyto jednak określeń prawosławnych przedmiotów liturgicznych, prawdopodobnie bliższych inwentaryzatorowi. Wymienionym przedmiotom można jednak przypisać od- powiedniki z liturgii katolickiej. W wykazie rosyjskim wymieniono: Poz. 29. Wozduchow [wozduch]; odpo- wiednikiem wozduchu w obrządku katolickim jest korporał – niewielki, kwadratowy obrus, na którym sta- wia się naczynia liturgiczne, element bielizny kielichowej. Poz. 31. Palikow [palica/epigonation]; możliwe, że chodzi o palkę – usztywniony kwadrat materiału służący do przykrywania kielicha – zbliżoną wyglądem do palicy. Poz. 32. Poruczej [poruczy/epimanikia]; poruczy (narękawniki) nie mają bezpośredniej analogii w liturgii katolickiej, chodzi najpewniej o mający wspólną w narękawnikami genezę manipularz. 37 „Jak pod pozycją 2ą”; Akta Intendenta, s. 30; pokwitowanie odbioru dla kapucynów warszawskich, s. 38. Wykaz przedmiotów z kościoła jezuitów w Połocku... 309 Obrazy Chór Ś[więtych] Męczennic z wyobrażeniem Ś[więte]go 1. Franciszka i modlącej przed nim królewnej38 – długości 6 jest arszynów 7 werszków, szerokości 2 arszynów 14 werszków. Św[ięta] Trójca z wyobrażeniem Ignacego Loyoli, takiejże jest 2. wielkości, jak poprzedni39. jest Matka Boska, z wyobrażeniem modlącego się przed Nią Kazi- Prosiłbym o te dwa obrazy dla kościoła 3. mierza, w 9ciu obrazach40 – długości 6 arszynów 6 werszków, Ś[więte]go Karola [Boromeusza], ten szerokości 3 arszyna 3 werszka. i naznaczony [obraz z poz. 1] Barjola, Stanisław i Aloiza41, w 9ciu obrazach42, takiej wielko- jest [przekreślone] 4. ści jak poprzedzający. nie masz Św[ięta] Tekla Męczennica43. Malowany przez H.A. Rozzo 5. -Werone44 – długości 1 arszyn 2 werszka, szerokości 1 jest arszyn ½ werszka. 6. Jan Nepomucen45 – długości 3 arszynów 9 werszków, jest szerokości 2 arszyny 1 werszek. 7. Jan Chrzciciel, na płótnie, wierzch zaokrąglony46. nie masz 47 nie masz [przekreślone] 8. Wieczerza Pańska, na płótnie, wierzch zaokrąglony . jest Wierzchnie ozdoby od 2ch ram z obrazów malowanych we 9. jest Włoszech. Zgodno z oryginałem. Intendent Zamku Leopold Gimbutt 38 „Z rozkazu J.O. Księcia Namiestnika wydany do kościoła katedralnego w Janowie [Podlaskim] ut kwit z d. 29 listop./11 grud. 1857 r.”; Akta Intendenta, s. 31; pokwitowanie odbioru – s. 42–43. Obraz autorstwa malarza pochodzącego z Werony, Saveria dalla Rosy (1745–1821), po kasacie diecezji podlaskiej traił do katedry w Lublinie, gdzie znajduje się do dzisiaj. m. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia, s. 136. 39 Pokwitowanie odbioru – Akta Intendenta, s. 52. Obraz, również autorstwa dalla Rosy, traił do katedry w Janowie Podlaskim, skąd później został przeniesiony do katedry w Lublinie. Zachowany do dzisiaj. m. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia, s. 135–136. 40 Obraz prawdopodobnie autorstwa Szymona Czechowicza, namalowany po roku 1760, traił do Janowa Podlaskiego, potem do katedry lubelskiej, a w 1876, na rozkaz gubernatora Pawła Kotzebuego, do War- szawy. Dalsze losy dzieła nie są znane. m. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia, s. 139. „Z rozkazu J.O. Księcia Nam. wydany księdzu biskupowi Beniaminowi [Szymańskiemu] do kościoła w Janowie [Podlaskim] ut kwit z d. 29 listo./11 grud. 1857 r.”, Akta Intendenta, s. 31; pokwitowanie odbioru – s. 42–43. 41 Chodzi o świętych: Franciszka Borgiasza, Stanisława Kostkę oraz Alojzego Gonzagę. 42 Obraz, prawdopodobnie autorstwa Szymona Czechowicza, znajduje się obecnie w kościele paraialnym w Opolu Lubelskim. m. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia, s. 136–137. 43 W roku 1858 został przeznaczony dla kościoła ilialnego Narodzenia NMP na Mokotowie, Akta Intenden- ta; pokwitowanie odbioru – s. 70. Niezachowany. m. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia, s. 139. 44 Chodzi o wspomnianego wcześniej Saveria dalla Rosę, zob. przyp. 38. 45 M. Kałamajska-Saeed odnajduje wymieniony obraz w kościele Świętej Trójcy w Janowie Podlaskim, m. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia, s. 139. 46 Akta Intendenta; pokwitowanie odbioru dla katedry w Janowie Podlaskim – s. 52. Zachowany w Janowie Podlaskim. m. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia, s. 140. 47 Obraz przeznaczony do kaplicy w ratuszu warszawskim, Akta Intendenta, pokwitowanie odbioru – s. 66–67. Niezachowany do chwili obecnej. m. kałamajSka-SaeeD, Losy wyposażenia, s. 139.  310 Konrad MoRawski Konrad MoRawski Hereditas Monasteriorum Warszawa vol. 3, 2013, s. 303–311 Wykaz przedmiotów z kościoła jezuitów w Połocku przetransportowanych w 1843 r. na zamek warszawski Streszczenie Na mocy ukazu cara Aleksandra I z 13 III 1820 r. wszyscy członkowie zakonu jezuitów zostali zmuszeni do opuszczenia terytorium Cesarstwa Rosyjskiego. W efekcie tej decyzji opuszczony kościół jezuitów w Połocku przejęli pijarzy, a 20 lat później został on przekształcony w cerkiew prawosławną. Z powodu tej zmiany dotychczasowe wyposażenie kościoła zostało usunięte i przewie- zione do byłego Zamku Królewskiego w Warszawie. Niniejsza edycja źródłowa prezentuje wykaz przedmiotów z kościoła jezuitów w Połocku sporządzony w 1843 r., po przetrans- portowaniu ich do Warszawy. W spisie zawarto informacje o wyglądzie, wartości i liczbie wywiezionych obiektów, stanowiących kompletny kościelny wystrój. W skład transportu wchodziły zarówno obrazy pochodzące z ołtarzy świątyni, jak i drobne obiekty, takie jak elementy tzw. bielizny kielichowej. Dokument podpisany przez intendenta zamku Leopolda Gimbutta stanowi ważne źródło do badań nad dziejami połockiej świą- tyni Towarzystwa Jezusowego. Uzupełniony informacjami ze spisu inwentarzowego z roku 1855, znajdującego się w tym samym poszycie, może być przyczynkiem do prześledzenia późniejszych losów obiektów pochodzących z Połocka. Prezentowany dokument znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, w zespole Intendent Zamku, nr 57, Akta Intendenta Zamku tyczące się Przedmiotów pozostałych po Jezuitach w Połocku. Słowa kluczowe jezuici, Połock, kościół NMP w Połocku, wykaz, wyposażenie, intendent zamku, źródło, Archiwum Główne Akt Dawnych w War- szawie Wykaz przedmiotów z kościoła jezuitów w Połocku... 311 Konrad MoRawski Hereditas Monasteriorum Warszawa vol. 3, 2013, s. 303–311 Inventory of objects from the Jesuit church in Połock transported to the Warsaw castle in 1843 Summary Under tsar Alexander I’s ukase of 13 March 1820, all members of the Jesuit order were forced to leave the territory of the Imperial Russia. Following this decision, the abandoned Jesuit church in Połock was taken over by the Piarists, and 20 years later it was transformed into an Orthodox temple. This conversion caused the equipment to be removed and transported to he former Royal Castle in Warsaw. The current source edition presents a list of objects from the Jesuit church in Połock drawn up in 1843, after they had been transported to Warsaw. The index comprises the information on the appearance, value, and number of the removed items which altogether constituted the entire decoration of the church. Among them one could ind both altar paintings, as well as smaller objects, such as pieces of the so-called chalice linen. The document signed by the castle’s steward Leopold Gimbutt can be an important source for the research on the history of the Połock temple founded the Society of Jesus. Supplemented with the data from a 1855 inventory, included in the same cardbo- ard-bound unit, it may serve as an important contribution to the study of the subsequent fate of the pieces of the equipment from the Połock church. The list belongs to the collection of the Central Archives of Historical Records in Warsaw, fond Castle Steward, no. 57, Castle Steward’s Records Concerning Objects Left by the Połock Jesuits. Keywords Jesuits, Polotsk, Church of the Blessed Virgin Mary in Polotsk, register, equipment, intendant of the castle, source, Central Ar- chives of Historical Records in Warsaw Dorota Matyaszczyk Hereditas Monasteriorum Poznań vol. 3, 2013, s. 313–320 Dekret króla Fryderyka Wilhelma II w sprawie zakonów mendykanckich na terenie Prus Południowych wydany 8 XI 1797 r.* W Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu znajduje się duży zespół akt związa- nych z klasztorem bernardynów w Ostrzeszowie. W jednym z poszytów, zatytuło- wanym Dokumenta klasztoru Bernardyńskiego w Ostrzeszowie zebrał i uporządkował w Ostrzeszowie dnia 13 października 1851 Proboszcz Dziekan Waber mpp1, znajdują się dokumenty prawne i inansowe klasztoru. Są tam m.in. akta związane z jego lokacją, w tym petycja szlachty z 1629 r. w sprawie osadzenia bernardynów w Ostrzeszowie, przywilej Władysława IV z 1633 i jego potwierdzenie przez Augusta II z 1730 r., zapisy testamentowe w pieniądzach i naturaliach. Są to zarówno oryginalne dokumenty, jak i odpisy, wykonane m.in. przez zakonników2. Ponieważ kościół pobernardyński został przekazany w 1846 r. jako ilialny paraii w Ostrzeszowie, zebrał te dokumenty, uporządkował i zrobił odpisy3 ks. Józef Waber, który był proboszczem w Ostrzeszowie w latach 1847–1859 oraz prodziekanem ostrzeszowskim4. * Praca naukowa inansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientiic work inanced by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012-2016. 1 Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu (dalej: AA Poznań), sygn. PA 298/6. 2 Ibidem, sygn. KA 10 969, Akta Konsystorza Jeneralnego Arcybiskupiego Poznańskiego tyczące się kościoła Pobernardyńskiego w Ostrzeszowie 1823-1853, k. 24, list z 4 X 1830 r. ks. Hübnera, dziekana ostrzeszowskie- go, do konsystorza generalnego w Poznaniu, w którym m.in. informuje, że oryginał dokumentu erekcji kościoła i klasztoru w Ostrzeszowie przekazany został 5 V 1830 r. przez gwardiana o. Meisnera sekretarzowi powiatowemu, a ten przesłał dokumenty do Regencji w Poznaniu. Dziekan podaje też, że część dokumen- tów erekcji oraz innych dokumentów klasztornych jest zachowana w kopiach, co świadczy, że musieli je sporządzić sami zakonnicy. 3 Ibidem, sygn. KA 10969, k. 224, brudnopis pisma konsystorza arcybiskupiego w Poznaniu do ks. Wabe- ra, dziekana i proboszcza w Ostrzeszowie, z dnia 28 II 1850 r.: „Wskutek wniosku JXa Dziekana otrzymaliśmy zażądaną od Królewskiej Rejencyi Xiążkę z dokumentami kościoła po-klasztornego w Ostrzeszowie, którą Mu przesyłamy z wezwaniem, aby z teyże potrzebne odpisy sobie jak najprędzej porobił, a potem nam Xiążkę tę zwrócił, celem odesłania iey wyżej rzeczonej Władzy. Dla skompletowania Akt zechce nam JX Dziekan później nadesłać odpisy tych dokumentów, które dla siebie przepisze”. 4 E. nawRot, Dekanat ostrzeszowski 1821–1945, Poznań 2001, s. 111.  314 Dorota Matyaszczyki Wśród zgromadzonych akt znalazł się też odpis dekretu5 pochodzącego z czasów Prus Południowych6. Wydał go w Piotrkowie Trybunalskim król Fryderyk Wilhelm II w dniu 8 XI 1797 r.7 Dekret, opracowany wspólnie przez urzędników kamery piotr- kowskiej oraz Dyrekcję Cła i Akcyzy w departamencie kaliskim, skierowany był do męskich i żeńskich zakonów mendykanckich. Wydaje się, że nie odnosił się do całych Prus Południowych, lecz dotyczył tylko 11 powiatów, które wchodziły w skład utwo- rzonego w 1796 r. wzmiankowanego departamentu. Były to powiaty: częstochowski, kaliski, koniński, odolanowski, ostrzeszowski, piotrkowski, radomszczański, sieradzki, szadkowski, warcki i wieluński. Na tym terenie funkcjonowały trzy inspekcje podatko- we: piotrkowska, kaliska i sieradzka, i to one miały pełnić funkcje kontrolne. Dokument przechowywany w poznańskim Archiwum Archidiecezjalnym w aktach klasztoru ostrzeszowskiego jest niepotwierdzonym urzędowo odpisem. Tekst jest pisany łamaną polszczyzną i należy przypuszczać, że w takiej formie otrzymali go zakonnicy. Ponieważ w czasach Prus Południowych zatrudnieni w kamerze urzędnicy niemieccy w większości nie znali języka polskiego, konieczne było zatrudnianie tłu- maczy. Jednak osoba przekładająca tekst dekretu na język polski zrobiła to bardzo nieudolnie8. Dekret stawiał zakony żebracze w zupełnie nowej sytuacji prawnej. Jego ogłoszenie jest przykładem zastosowania metody kija i marchewki. Najpierw poinformowano zakonników, że od 1 XII 1797 r. będą obłożeni podatkiem od zysków płynących z pro- dukcji i sprzedaży trunków i uboju zwierząt, z którego dotąd klasztory były zwolnio- ne. Następnie oświadczono, że w ramach rekompensaty, nazywanej tu „boniikacyą”, będą otrzymywali roczne doinansowanie na swoje utrzymanie z kasy urzędu podat- kowego („Amptu”), do której ten podatek będzie wpływać. Między wierszami sugero- wano zatem, że w interesie zakonników jest regularne opłacanie podatku. 5 AA Poznań, sygn. PA 298/6, k. 25-25v. 6 Prusy Południowe (Südpreußen) – prowincja Królestwa Prus istniejąca w latach 1793–1807. Obejmo- wała część ziem zagarniętych w wyniku drugiego i trzeciego rozbioru Polski. Stolica prowincji mieściła się w