This book is dedicated to the pioneers of maritime archaeology in Poland Pionierom archeologii morskiej w Polsce The Copper Ship a medieval shipwreck and its cargo Miedziowiec wrak średniowiecznego statku i jego ładunek Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku  Archaeological Research of the National Maritime Museum in Gdańsk Vol. 2 Badania Archeologiczne Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku T. II Contributors / Autorzy Monika Badura Aldona Garbacz-Klempka Irena Jagielska Wojciech Jegliński Bogdan Kościński Marek Krąpiec Paweł Krąpiec Jerzy Litwin Jerzy Maik Beata Możejko Waldemar Ossowski Piotr Przezdziecki Stanisław Rzadkosz Ireneusz Suliga Wiesław Urbański Szymon Uścinowicz Piotr Paweł Woźniak Cezary Żrodowski  The Copper Ship a medieval shipwreck and its cargo Miedziowiec wrak średniowiecznego statku i jego ładunek Edited by / Redaktor tomu Waldemar Ossowski Published by the National Maritime Museum in Gdańsk Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku Gdańsk 2014 Published with the financial assistance of the Ministry of Culture and National Heritage Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Reviewers / Recenzenci tomu prof. dr hab. Błażej Śliwiński, prof. dr hab. Witold Świętosławski Translation / Tłumaczenie Barbara Gostyńska, Junique, Krzysztof Dudek Language consultation / Redakcja Barbara Gostyńska, Anna Ciemińska Proofreading / Korekta Kathryn Sleight, Jarosław Kurek Design & DTP / Opracowanie graficzne, skład i redakcja techniczna Paweł Makowski Printed by / Druk Wydawnictwo Bernardinum © Copyright Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku and individual authors Gdańsk 2014 ISBN 978-83-64150-05-0 This book is available directly from The National Maritime Museum in Gdańsk ul. Ołowianka 9–13, PL 80-751 Gdańsk tel. (+48) 58-301-86-11, fax (+48) 58-301-84-53 info@nmm.pl www.nmm.pl Front cover / Na okładce 15th-century city seal of Gdańsk / Pieczęć Gdańska z XV wieku from the collections of the State Archives in Gdańsk / ze zbiorów Archiwum Państwowego w Gdańsku  C ONTENTS SPIS TREŚCI From the Publisher . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Od Wydawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 INTRODUCTION / WPROWADZENIE Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem . . . . . . . . . . . . . . . 15 Beata Możejko Shipping and maritime trade in Gdańsk at the turn of the 14th century: the maritime and commercial background of the sinking of the Copper Ship in 1408 Żegluga i handel morski Gdańska na przełomie XIV i XV wieku. Morskie i handlowe tło katastrofy Miedziowca w 1408 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 EXCAVATION AND CONSERVATION / BADANIA WYKOPALISKOWE I KONSERWACJA Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations Badania Miedziowca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Irena Jagielska, Wiesław Urbański Conservation of the Copper Ship’s hull and cargo Konserwacja kadłuba oraz ładunku Miedziowca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Dendrochronological analysis of the Copper Ship’s structural timbers and timber cargo Analiza dendrochronologiczna drewna użytego do budowy statku oraz stanowiącego ładunek . . . . . . . 143 Wojciech Jegliński, Szymon Uścinowicz, Piotr Przezdziecki The geological structure and evolution of the area around the Copper Ship Budowa geologiczna i rozwój obszaru w rejonie wraku Miedziowca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 HULL RECONSTRUCTION / REKONSTRUKCJA KADŁUBA Jerzy Litwin The shipwreck’s structural elements Elementy konstrukcyjne wraka Miedziowca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Cezary Żrodowski An attempt to create a digital reconstruction of the Copper Ship Próba cyfrowej rekonstrukcji kadłuba wraku Miedziowca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 CARGO / ŁADUNEK Waldemar Ossowski The Copper Ship’s cargo Ładunek Miedziowca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Aldona Garbacz-Klempka, Stanisław Rzadkosz, Ireneusz Suliga The cargo of the Copper Ship in the light of metallurgical research Ładunek Miedziowca w świetle badań metaloznawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 SHIP’S EQUIPMENT AND PERSONAL EFFECTS / WYPOSAŻENIE STATKU I RZECZY OSOBISTE Waldemar Ossowski Equipment and personal belongings from the Copper Ship Elementy wyposażenia statku i przedmioty osobiste z Miedziowca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 Piotr Paweł Woźniak Stone cannonballs recovered from the Copper Ship – analysis of the materials and surface features Kamienne kule armatnie z Miedziowca – analiza materiału i cech powierzchniowych . . . . . . . . . 387 Bogdan Kościński The pottery Naczynia ceramiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Monika Badura The plant remains Pozostałości roślinne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 Jerzy Maik Textile recovered from the Copper Ship Tkanina z Miedziowca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 Piotr Paweł Woźniak The stone and brick net sinkers from the Copper Ship – analysis of the materials and surface features Kamienne i ceglane ciężarki do sieci z Miedziowca – analiza materiału i cech powierzchniowych . . . . . . . 435  FROM THE PUBLISHER On the eve of the 55th anniversary year of Poland’s National Maritime Museum in Gdańsk, I am delighted to present to the Reader the second volume in the National Maritime Museum’s Archaeological Research Series. This series fully documents the results of wide-ranging studies conducted by our institution on historical shipwrecks, their equipment, cargo and the personal effects of their crews. Specialists from other institutions have also been invited to participate in collaborative research for this series, to support the NMM team with their knowledge and to prepare studies on subjects outside the field of maritime history. The Museum’s involvement in underwater archaeology was initiated in 1968 by its first director, Dr Przemysław Smolarek. This work quickly gained momentum, aided by the intensive research being carried out at that time in the Gulf of Gdańsk by the Polish Maritime Search and Rescue Service and the Gdynia Maritime Office, at the site of the future anchorage and roadstead of the planned Northern Port. One of the results of seabed research in this area was the 1969 discovery of two historical wooden shipwrecks. They were listed in the Museum’s underwater site register as W-5 and W-6. These discoveries, and initial analysis of the materials recovered from them, pointed to their significant scientific value, and to the prospect of unique new exhibits being added to the Museum’s collection. This is why in 1973 two new departments were established – the Underwater Survey and Excavation Department and the Conservation Department, whose principal aim was to treat artefacts recovered from underwater contexts. Thus, the foundations were laid for shipwreck exploration and for the development of the Museum’s own specialist staff, who were able to conduct broad-ranging research, both on the artefacts recovered and on the best methods for their conservation. In the late 1970s and early 1980s, the NMM joined the ranks of international specialist institutions conducting underwater archaeological research. Involvement in this field became the trademark of the fast-growing Museum. Our staff participated in international conferences and authored many publications, including ones which appeared in print in the UK, West Germany and Sweden. Experts in underwater archaeology from leading western European institutions also came to Gdańsk. Research on the Copper Ship and her cargo was conducted in several stages, with frequent publications, but also periods of standstill. The latter resulted from other tasks the Museum team had to perform, or from chance events such as the tragic death of the archaeologist Andrzej Bojarowski, and the sudden deaths of the Museum’s director, Przemysław Smolarek, and the conservator and model-maker, Krzysztof Bogacki, who was working on a reconstruction model of the Copper Ship’s hull. In total, salvaging and research of the Copper Ship enriched the Museum’s collections with hundreds of exhibits that, after painstaking professional conservation, now contribute to the attractiveness of the permanent exhibition in our main building. It is important to pay tribute to the conservators who have successfully safeguarded not only the ship’s structural remains and numerous items of cargo, but also unique examples of the food, nameley garlic and onion, eaten by seamen of that period. The artefacts recovered from the Copper Ship encompass several hundred items and can be regarded as quite remarkable. In recent years, archaeologists in other countries have also 9 found medieval shipwrecks with similar cargoes, but the Copper Ship and diverse artefacts found inside her remains are the first of their kind on a worldwide scale among underwater discoveries. Furthermore, the results of scientific inquiry into these artefacts, published in this volume, can serve as a model for research conducted at newly discovered medieval shipwreck sites. Today, forty years after the first permanent posts in maritime archaeology and conservation of artefacts excavated underwater were created at the National Maritime Museum in Gdańsk, we present the second volume in a series started in 2008. The authors of individual chapters are experts in various fields, which makes this publication – as I am fully convinced – a comprehensive monograph of the salvaged and studied W-5 shipwreck, commonly known as the Copper Ship. This is why, as publisher of this volume, I want to thank Dr Waldemar Ossowski, the editor, for its very thorough preparation. I thank all of the contributors for their collaboration and hard work. I want to express my gratitude towards the reviewers, Prof. Witold Świętosławski and Prof. Błażej Śliwiński for their valuable insights, which have helped ensure the scientific merit of this publication. I thank Piotr Dziewanowski for his highly detailed drawings of the artefacts and Ms Bernadeta Galus as well as Mr Wojciech Joźwiak for taking the numerous, high-quality photographs which appear in this volume. I want to especially thank our tireless editing team, Anna Ciemińska and Paweł Makowski, for editing the whole work, which, in view of the wide-ranging subject matter and parallel Polish and English texts with large numbers of illustrations, was not an easy task. Finally, it has to be stressed that the publication of this book was made possible thanks to special funding from the Ministry of Culture and National Heritage, for which I am very grateful. Dr Jerzy Litwin Director of the National Maritime Museum in Gdańsk 10  OD WYDAWCY W zbliżającym się roku 55-lecia Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku z głęboką satys- fakcją przekazuję do rąk Szanownego Czytelnika drugi już tom z serii wydawniczej Badania Ar- cheologiczne Narodowego Muzeum Morskiego. Seria ta w pełni dokumentuje rezultaty rozległych studiów prowadzonych w naszej instytucji nad zabytkowymi wrakami statków, ich wyposażeniem, przewożonym ładunkiem i sprzętami osobistymi załogi. Do prac badawczych z tego zakresu zapra- szani są również specjaliści z innych instytucji, wspomagający swoją wiedzą zespół pracowników merytorycznych NMM, a także przygotowujący opracowania z dziedzin spoza tematyki historycz- no-morskiej. Archeologiczne prace podwodne w naszym Muzeum zainicjował w 1968 roku pierwszy dyrektor, dr hab. Przemysław Smolarek. Szybko nabierały one rozmachu. Sprzyjały temu intensywne prace badawcze Polskiego Ratownictwa Morskiego i Urzędu Morskiego w Gdyni, prowadzone na Zatoce Gdańskiej, w miejscu przyszłego kotwicowiska i redy projektowanego Portu Północnego. Jednym z wyników rozpoznania dna tego akwenu było odkrycie w 1969 roku dwóch wraków dawnych drew- nianych jednostek pływających. Otrzymały one w muzealnym rejestrze zabytków zalegających pod wodą oznaczenia W-5 i W-6. Odkrycia te i pierwsze analizy pozyskanych materiałów wskazywały na ich dużą wartość naukową, a tym samym na możliwość wzbogacenia zbiorów Muzeum o unikatowe eksponaty. W związku z tym w 1973 roku powstały dwa nowe działy w strukturze instytucji – Dział Badań i Poszukiwań Podwodnych oraz Dział Konserwacji Zabytków, mający zająć się przede wszyst- kim obiektami wydobywanymi spod wody. W taki to sposób stworzone zostały warunki nie tylko do eksploracji odkrytych wraków, ale i do rozwoju własnej kadry specjalistów, mogących podejmować również szeroko zakrojone badania naukowe, tak związane z zabytkami, jak i z opracowywaniem skutecznych metod ich konserwacji. Już na przełomie lat 70. i 80. ubiegłego stulecia NMM dołączyło do międzynarodowego grona specjalistycznych instytucji prowadzących podwodne badania archeologiczne. Zaangażowanie na tym polu stało się główną „eksportową” wizytówką szybko rozwijającego się Muzeum. Nasi pracow- nicy stali się oczekiwanymi uczestnikami międzynarodowych konferencji i autorami wielu publika- cji, drukowanych między innymi w Wielkiej Brytanii, RFN i Szwecji. Do Gdańska przybywali też specjaliści z wiodących w tej dziedzinie instytucji z zachodniej Europy. Badania naukowe wraku Miedziowca i przewożonego tym statkiem ładunku realizowane były w kilku cyklach, znaczonych często publikacjami, ale pojawiały się również pewne okresy przestoju. Wynikały one z innych zadań, jakie zespół pracowników Muzeum musiał wypełniać, lub też były następstwem zdarzeń losowych, takich jak tragiczna śmierć archeologa Andrzeja Bojarowskiego, nagły zgon dyrektora Przemysława Smolarka czy też równie nagły zgon konserwatora-modelarza Krzysztofa Bogackiego, który pracował nad modelarską próbą rekonstrukcji kadłuba Miedziowca. W sumie wydobycie i badania wraku Miedziowca powiększyły zasoby Muzeum o kolejne setki eksponatów, które po profesjonalnej i starannej konserwacji oraz rekonstrukcji uatrakcyjniają eks- pozycję stałą w naszej głównej siedzibie. Należy przy tym wyrazić uznanie konserwatorom, którzy skutecznie zabezpieczyli przed degradacją nie tylko konstrukcję statku i liczne przykłady rozma- itych partii ładunku, ale i unikatowe przykłady pożywienia ówczesnych marynarzy, jakimi były czo- snek i cebula. Cały zespół zabytków pozyskanych w wyniku archeologicznych badań podwodnych 11 Miedziowca liczy kilkaset pozycji inwentarzowych i może być uznany za rewelacyjny. W ostatnich latach archeologowie w innych krajach natrafili również na wraki średniowiecznych statków wraz z podobnymi ładunkami, jednakże Miedziowiec i wydobyte z jego wnętrza zróżnicowane zabytki są pierwszymi tego rodzaju na świecie – w rozległej skali odkryć pod wodą. Także zamieszczone w tej publikacji wyniki rozważań naukowych nad tymi obiektami mogą być uważane za modelowe dla ba- dań podejmowanych na kolejnych, odkrywanych stanowiskach zalegania wraków statków z okresu średniowiecza. Dziś, w czterdzieści lat od utworzenia w Narodowym Muzeum Morskim w Gdańsku stałych stanowisk pracy do spraw archeologicznych badań podwodnych i konserwacji tak pozyskiwanych zabytków, prezentujemy drugą publikację z zainaugurowanej w 2008 roku nowej serii wydawniczej. Autorzy rozdziałów w niniejszej książce reprezentują różne specjalności, dzięki czemu cała praca stanowi – jestem o tym przekonany – pełną monografię podniesionego i badanego wraku W-5, po- pularnie zwanego Miedziowcem. Dlatego jako Wydawca tomu pragnę wyrazić podziękowanie za niezwykle staranne przygotowanie tego wydawnictwa Panu dr. hab. Waldemarowi Ossowskiemu, re- daktorowi prowadzącemu to zadanie. Dziękuję za współpracę i trud włożony w powstanie tego dzie- ła wszystkim Autorom poszczególnych części publikacji. Wyrazy wdzięczności kieruję do Panów recenzentów: prof. dr. hab. Witolda Świętosławskiego i prof. dr. hab. Błażeja Śliwińskiego za wnikli- we i cenne uwagi, dzięki którym cała publikacja uzyskała należyty poziom naukowy. Podziękowanie składam Panu mgr. Piotrowi Dziewanowskiemu za precyzyjnie wykonane rysunki zabytków, a Pani Bernardecie Galus i Panu Wojciechowi Jóźwiakowi – za liczne, stojące na wysokim poziomie tech- nicznym fotografie. Osobne, szczególne podziękowanie pragnę wyrazić niestrudzonemu zespołowi naszych redakto- rów, Pani mgr Annie Ciemińskiej i Panu mgr. Pawłowi Makowskiemu, za opracowanie redakcyjne całości, co przy uwzględnieniu rozległości tematyki, równoległości tekstu polskiego i angielskiego oraz dużej ilości ilustracji nie było łatwym zadaniem. Na zakończenie należy podkreślić, że książka ta mogła powstać dzięki specjalnej pomocy finan- sowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, za co składam naszemu Organizatorowi serdeczne podziękowanie. Dr inż. Jerzy Litwin Dyrektor Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku 12 INTRODUCTION WPROWADZENIE 13  Jerzy Litwin National Maritime Museum in Gdańsk Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku MEDIEVAL GDAŃSK – CENTRE OF SHIPBUILDING AND MARITIME TRADE ON THE BALTIC GDAŃSK – ŚREDNIOWIECZNE CENTRUM OKRĘTOWNICTWA I HANDLU MORSKIEGO NAD BAŁTYKIEM I. HISTORY OF SETTLEMENT AT THE MOUTH I. Z DZIEJÓW OSADNICTWA U UJŚCIA OF THE RIVER VISTULA WISŁY DO BAŁTYKU Studies on the ethnic origins of the Slavs conclude that Opracowania dotyczące etnogenezy Słowian przyjmu- the Baltic coastal areas between present-day Kiel and the ją, że około VII–VIII wieku nadmorskie tereny nad Bałty- west bank of the Vistula (Fig. 1) were settled by Slavic tribes kiem, pomiędzy dzisiejszą Kilonią a zachodnim brzegiem around the 7th–8th century (Biermann 2003: 105–106). Wisły (il. 1), zasiedliły plemiona słowiańskie (Biermann The incomers intermixed with the local population, who 2003: 105–106). Nastąpiło przemieszanie się przybyszów were partly of Germanic origin. Earlier still, the inhabitants z miejscową ludnością, w części pochodzenia germań- of the Baltic’s southern shores had come to the attention of skiego. Wcześniej mieszkańcom południowych wybrzeży the ancient Romans, who came to the region for amber (Tacyt Bałtyku uwagę poświęcali starożytni Rzymianie, przyby- 1957). Pliny the Elder referred to the people who inhabited wający tu po bursztyn (Tacyt 1957). Pliniusz Starszy lud- the southwest coast as the Veneti (Plezia 1952: 33). The ność zamieszkującą u południowo-zachodniego wybrzeża same name was used for the inhabitants of these lands by nazywał Wenedami (Plezia 1952: 33). Identycznie nazwał the author of one of the earliest descriptions of a voyage mieszkańców tych ziem autor jednego z najstarszych opi- across the Baltic, the Anglo-Saxon monk Wulfstan (Bately sów rejsu po Bałtyku, anglosaski mnich Wulfstan (Bately 2009: 14). He embarked on a journey by sea in the late 9th 2009: 14). Żeglował on u schyłku IX wieku łodzią z duń- century, sailing from Hedeby in Denmark to the Prussian skiego Hedeby do pruskiego Truso. Podróż ta trwała sie- town of Truso. This voyage lasted seven days and nights, and dem dni i nocy, a przez cały czas po prawej burcie – jak he recorded that all the time he had the land of the Slavs relacjonował – miał ziemie Słowian, aż wpłynął w ujście (Weonodland) to his right, until he reached the mouth of Wisły, która dzieliła ich ziemie od terytorium Estów (Ba- the Vistula, which separated their lands from the territories tely 2009: 15). of Eastland (Bately 2009: 15). Główny port Prusów, Truso, był już wówczas ważnym The main port for the Prussians, Truso, was by that time ośrodkiem handlu u ujścia Wisły, pełniąc podobną rolę, already an important centre of trade at the mouth of the jak Wolin dla ówczesnych Słowian, również niedysponu- Vistula, serving a similar role to that which Wolin played for jących formacją państwową. Państwo polskie z metropolią the Slavs, who also had no established state. The Polish state w Gnieźnie powstało dopiero w drugiej połowie X wieku. with its metropolis in Gniezno did not come into existence W 966 roku władca dużej części dzisiejszych obszarów Pol- until the latter half of the 10th century. In 966 the ruler ski, książę Mieszko I, przyjął chrzest i dzięki temu odsunął of a large part of Poland’s present-day territories, Prince zagrożenie siłowej chrystianizacji, co spotkało w następ- Mieszko I, accepted Catholic Baptism and thus warded off nych stuleciach Wieletów i Obodrytów, a później także the threat of enforced conversion to Christianity – a fate Prusów. which befell the Veleti and the Obotrites in the following Rozwijająca się wokół stolicy w Gnieźnie chrześcijań- centuries, and later also the Prussians. ska Polska już pod koniec X wieku, za panowania króla Bo- By the end of the 10th century, during the reign of lesława Chrobrego, włączyła się działania misyjne Kościoła King Bolesław Chrobry (Boleslaus I the Brave), Christian katolickiego. Szczególną uwagę zwrócono na nadmorską Poland, evolving around its capital in Gniezno, had joined Słowiańszczyznę i obce etnicznie Prusy. Realizacji takie- in with the missionary activities of the Catholic Church. go celu miała służyć podróż misyjna biskupa praskiego Particular focus was trained on the coastal Slavic lands Wojciecha, prowadzona pod patronatem króla Bolesława and on the ethnically alien Prussia. This was to be the Chrobrego w 997 roku (Zbierski 1978: 119). Wyprawę tę, destination of the missionary voyage of Adalbert, Bishop rozpoczętą w Gnieźnie, skierowano wpierw do Gdańska. of Prague, effected under the patronage of King Bolesław Pobyt misjonarza w tym mieście, zwanym według ówcze- 15  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic DANIA IE W SO U PR TRUSO O BO DR PA YC Ń I W ST IE W LE O RUŚ C I CESARSTWO NIEMIECKIE KIJOWSKA PO LS KI E KIE C ZES S T WO PAŃ PAŃS T WO W ĘGIE RSKI E Fig. 1. Map showing lands south of the Baltic, after Z. Vana, showing the location of Alt Luebeck, Arkona, Wolin, Truso and Gdańsk. Il. 1. Mapa terenów na południe od wybrzeży Bałtyku, według Z. Vany, z zaznaczeniem Starej Lubeki, Arkony, Wolina, Truso i Gdańska. Chrobry in 997 (Zbierski 1978: 119). The expedition set snego kronikarza Jana Kanapariusza „Gyddanyzc”, przy- off from Gniezno, initially to Gdańsk. The missionary’s niósł pomyślne rezultaty. Wkrótce potem chrystianizację stay in this town, known according to the contemporary regionu umocniła męczeńska śmierć biskupa Wojciecha, chronicler Jan Kanapariusz as Gyddanyzc, brought positive poniesiona z rąk Prusów. Przeprowadzona w Gdańsku ak- results. The region’s Christianisation was bolstered shortly cja misyjna miała też ważne skutki polityczne, wydatnie afterwards by Bishop Adalbert’s martyrdom at the hands of wzmacniając związek tych ziem z metropolią gnieźnieńską the Prussians. The mission to Gdańsk also had important i państwem pierwszych Piastów. political consequences, significantly strengthening the Najstarsza pisana informacja o Gdańsku i odbywanej relationship of these lands with the metropolis of Gniezno z tego miasta podróży łodzią do Prus jest też pierwszym and the early Piast state. znanym nam przekazem o lokalnej żegludze (il. 2). O ów- The earliest written mention of Gdańsk and the boat czesnym wyglądzie miasta, jego porcie, handlu morskim, journey undertaken from that city to Prussia is also the szkutnictwie i rybołówstwie dużo informacji przyniosły earliest known record concerning local navigation (Fig. badania archeologiczne, jakie prowadzono w Gdańsku 2). Excavations in Gdańsk, especially those carried out przed, a zwłaszcza po drugiej wojnie światowej (Jażdżew- after the Second World War, have provided a wealth of ski 1961; Zbierski 1964). Wynika z nich, że Gdańsk już information about the town’s appearance, its port, maritime w X wieku był osadą z przystanią, która u schyłku następ- trade, shipbuilding and fishing industries (Jażdżewski nego stulecia stała się portem. Od tego czasu port w Gdań- 1961; Zbierski 1964). The evidence shows that by the 10th sku był rozbudowywany, a jego historia ściśle wiązała się century Gdańsk was a settlement featuring a harbour that z historią miasta. W XII wieku funkcjonowały tu już wy- 16  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem Fig. 2. A boat carrying St Adalbert depicted on a panel of the doors of Gniezno Cathedral, 12th century (NMM Archive). Il. 2. Łódź ze św. Wojciechem – kwatera z drzwi gnieźnieńskich z XII wieku (fot. Archiwum NMM). developed into a port at the end of the following century. odrębnione przystanie grodu i podgrodzia, a gród gdański, From then on Gdańsk’s port was progressively expanded, będący od XII wieku do 1308 roku siedzibą księcia, oto- its history being inextricably linked with that of the town. czony był wysokim wałem, w którym były bramy (Zbierski By the 12th century the stronghold, and the settlement 1978: 84). immediately adjacent to it, each had their own separate Od najdawniejszych czasów w gospodarce Gdańska harbours, and the stronghold (which served as a ducal dużą rolę odgrywało rybołówstwo, a rybacy stanowili seat from the 12th century until 1308) was surrounded by ważną grupę wśród miejscowej ludności. Znaczenie rybo- a high rampart with gates (Zbierski 1978: 84). łówstwa w tym mieście zapewne wzrosło po 997 roku, po Fishing had always played a major part in Gdańsk’s misyjnym pobycie biskupa praskiego Wojciecha, kiedy to economy, and fishermen constituted an important group wielu mieszkańców tego miasta przyjęło chrzest. Jednak among the local population. The significance of the fishing po pomyślnym początku chrystianizacja Pomorza Gdań- trade in Gdańsk probably rose after 997 and the missionary skiego uległa zahamowaniu. Umocnienie chrześcijań- visit of Adalbert, Bishop of Prague, when many of the stwa nastąpiło dopiero w XII wieku, kiedy książę Pomo- town’s residents converted to Christianity. However, after rza Gdańskiego Sambor w 1188 roku osiedlił w pobliskiej its initial success the Christianisation of Eastern Pomerania Oliwie zakon cystersów. Mnisi ci, jak i inne przybywające came to a halt. It was not until the 12th century that na Pomorze zakony, otrzymywali od miejscowych książąt Christianity gained a firmer hold, when Sambor, Duke of przywileje rybackie, w tym prawo do posiadania przysta- Eastern Pomerania, founded a Cistercian abbey in nearby ni rybackich i łodzi morskich. W ten sposób rybołówstwo Oliwa in 1188. The Cistercians, and other orders who came stało się ważnym zajęciem gospodarczym, zapewniając po- to settle in Pomerania, were granted fishing privileges by the żywienie na przypadających wówczas w ciągu roku około local dukes, including the right to a fishing harbour and sea- 150 dni postnych. going boats. Thus, fishing became an important economic Położony u ujścia Wisły Gdańsk (il. 3) nie miał do XII activity, providing food for the 150 days of abstinence from wieku tak ożywionych kontaktów handlowych jak Wolin – eating meat which occured during the year. główny ośrodek wymiany handlowej Słowian nadodrzań- As Gdańsk is situated at the mouth of the Vistula skich, co można wywnioskować z braku informacji na ten (Fig. 3), prior to the 12th century its commercial contacts temat. Obce kroniki natomiast informują o żegludze w po- were not as lively as those of Wolin – the principal bliżu Gdańska, a zwłaszcza o piratach działających u połu- centre of trade for Slavs living along the Oder – as can be dniowych wybrzeży Bałtyku, o Estach i Kurach z wybrzeża surmised by the lack of any recorded information on this bałtyjskiego oraz „Slavach”, czyli Słowianach z wybrzeży subject. Foreign chronicles do, however, make mention of na zachód od ujścia Wisły. navigation near Gdańsk, and in particular about pirates W nawiązywaniu przez nadwiślańskich Słowian kon- operating on the southern coast of the Baltic, about taktów z innymi ludami nadbałtyckimi przeszkodą był za- Estonians and Curonians from the Baltic coast and the pewne wojowniczy lud Prusów, osiadły na prawym brzegu Slavs from the coastal areas west of the Vistula estuary. Wisły, na jej przyujściowym odcinku. To bliskie sąsiedz- 17  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic Fig. 3. Gdańsk in the late 10th to mid-12th century: 1 – 10thC settlement on Góra Gradowa; 2 – late 10th to latter 12thC settlement on Kępa Dominikańska; 3 – Gdańsk stronghold, latter half of 11thC; 4 – remains of proto-town (1175–1200) excavated at Tartaczna St, after Z. Misiuk (2013). Il. 3. Gdańsk w końcu X – połowie XII wieku: 1 – osada na Górze Gradowej z X wieku; 2 – osada na Kępie Dominikańskiej z końca X po II połowę XII wieku; 3 – gród gdański od II połowy XI wieku; 4 – pozostałości proto-miasta z ostatniej ćwierci XII wieku, odkryte na ul. Tartacznej, według Z. Misiuka (2013). The warlike Prussians living on the right bank of two sprzyjało wikłaniu się w spory, a mieszkańcy Gdańska the Vistula along its lowermost reaches were probably an byli zagrożeni atakami ze strony Prusów. Jednym z powo- obstacle to the Vistulan Slavs establishing contacts with dów tego stanu rzeczy mógł być postępujący rozwój portu other Baltic peoples. This close proximity lent itself to w Gdańsku. Eskalacje konfliktów, prowadzonych nawet discord, and the inhabitants of Gdańsk were exposed to the w formie inwazji, są udokumentowane w źródłach dopiero threat of attack from the Prussians. One of the reasons for w 1224 i 1234 roku, kiedy na Pomorzu Gdańskim funk- this state of affairs may have been the ongoing development cjonował już zakon cystersów, a łacina była językiem urzę- of Gdańsk’s port. Written evidence of these escalating dowym. Z dokumentów wówczas sporządzonych widać, conflicts, which sometimes even took the form of invasions, że wzrost znaczenia portu w Gdańsku nastąpił w latach was first recorded in 1224 and 1234, when the Cistercian 1220–1266, w czasach panowania księcia Świętopełka. Order was already present in Eastern Pomerania, and Latin Wydał on w latach 1220–1227 rozporządzenia o charak- was the official language. Documents drawn up at the time terze administracyjnym, w tym związane z ochroną żeglu- show that Gdańsk’s port grew in significance from 1220 to gi, skierowane szczególnie do żeglarzy z Lubeki (Zbierski 1266, during the reign of Duke Świętopełk. In 1220–1227 1978: 205). Założona w 1158 roku przez księcia saskiego he issued administrative decrees which included regulations i bawarskiego Henryka Lwa Lubeka usytuowana została relating to the protection of navigation, aimed in particular w pobliżu Lubic (czyli Starej Lubeki), w następstwie pod- at sailors from Lübeck (Zbierski 1978: 205). Lübeck was boju i chrystianizacji obszarów zasiedlonych przez trwają- founded in 1158 by Henry the Lion, Duke of Saxony and ce w religiach pogańskich plemiona słowiańskie Wieletów Bavaria, close to the site of Lubic (i.e. Old Lübeck), following i Obodrytów (il. 4). Nie byli oni zorganizowani w więk- the conquest and Christianisation of areas inhabited by the szy związek o charakterze państwowym i zostali osłabie- still-pagan Slavic Veleti and Obotrite tribes (Fig. 4). These ni na początku XII wieku podczas wojen z Duńczykami, tribes were not organised into a larger state-like alliance a wkrótce potem podbici przez Germanów (Lepszy 1947: and were weakened in the early 12th century during a series 34–36; Pieradzka 1953; Vana 1993: 229–230). Powstanie of wars with Denmark, soon afterwards being conquered Lubeki otworzyło kupcom niemieckim dostęp do Bałtyku by the Germans (Lepszy 1947: 34–36; Pieradzka 1953; i już w XIII wieku miasto to stało się głównym niemieckim Vana 1993: 229–230). The founding of Lübeck opened ośrodkiem handlowym (Vana 1993: 229). up access to the Baltic for German merchants, and by the 13th century this town had become the principal German trading centre (Vana 1993: 229). 18  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem Fig. 4. Map of Old Lübeck, mid-12th century: A – prince’s stronghold; B – craftworking settlement; C – market settlement; a – rampart; b – court buildings; c – main road; d – suburbium buildings; e – church, after W. Neugebauer (Leciejewicz 1989). Il. 4. Plan Starej Lubeki z połowy XII wieku: A – gród książęcy; B – podgrodzie rzemieślnicze; C – osada kupiecka; a – wał; b – zabudowa dworu; c – główny ciąg komunikacyjny; d – zabudowa podgrodowa; e – kościół, według W. Neugebauera (Leciejewicz 1989). II. GDAŃSK’S INVOLVEMENT IN II. GDAŃSK W ŚREDNIOWIECZNYM MEDIEVAL BALTIC TRADE HANDLU BAŁTYCKIM In Western Europe the 13th century was a period Okres XIII wieku w Europie Zachodniej charakteryzo- marked by rapid urban development, which led to a great wał się szybkim rozwojem miast, w następstwie czego poja- demand for the supply of agricultural products, raw wiło się duże zapotrzebowanie na dostawy płodów rolnych, materials and luxury goods. Some of them, such as silk surowców i towarów luksusowych. Niektóre z nich, takie and spices, were imported from as far away as Asia, being jak jedwab i przyprawy korzenne, sprowadzane były przy brokered by merchants from several countries. Others, pośrednictwie kupców kilku nacji aż z Azji. Inne, jak drew- such as timber, hemp, tar, metals and animal furs were no, konopie, smoła, metale, skóry zwierząt futerkowych, brought in from parts of Eastern Europe. Fish, textiles and przywożone były z obszarów Europy Wschodniej. Przed- even blocks of stone (marble, sandstone and limestone) miotem wymiany towarowej były ryby i tkaniny, a nawet were traded. In the north of Europe, merchants from bloki skalne (marmury, piaskowce, wapienie). Na północy Lübeck were particularly active in developing trade. Europy szczególnie aktywni w rozwijaniu wymiany to- In the 13th century they set up the Hanseatic League: warowej byli kupcy z Lubeki. Doprowadzili oni do utwo- a commercial organisation which – with its headquarters rzenia w XIII wieku Hanzy: organizacji kupieckiej, która based in Lübeck – grew into a powerful confederation in – z siedzibą w tamtym mieście – stała się w XIV–XV wieku the 14th–15th centuries, bringing together over 160 towns potężnym związkiem, skupiającym ponad 160 miast (Dol- (Dollinger 1975: 356–357). The presence on the Polish- linger 1975: 356–357). Należy tu wspomnieć, że na rozwój Prussian border of the Order of the Hospital of St Mary niemieckiej Lubeki wpływ miało również osadzenie na of the House of the Teutons in Jerusalem, more commonly pograniczu polsko-pruskim Zakonu Szpitala Najświętszej known as the Teutonic Order, also had a bearing on the Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwanego development of German Lübeck. The Order’s legions popularnie zakonem krzyżackim. Jego zastępy przybyły arrived in 1230, at the request of Duke Konrad I of w 1230 roku na wezwanie księcia Konrada I Mazowiec- Mazovia, with the aim of subduing the Prussians (who kiego, w celu poskromienia i prowadzenia chrystianizacji were still beleaguering the Piast lands) and converting Prusów, wciąż nękających ziemie piastowskie. Rycerze za- them to Christianity. The Order was granted a region konni otrzymali w dzierżawę graniczącą z Prusami Ziemię bordering Prussia known as the Chełmno Land, which was Chełmińską, będącą wtedy obszarem lennym Księstwa at that time a feudal territory of the Duchy of Mazovia. Mazowieckiego. Krzyżacy ten teren szybko zawłaszczyli, The Teutonic Knights quickly appropriated this land a na granicy Mazowsza już w 1231 roku rozpoczęli zakła- 19  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic and by 1231 had already begun building Thorn (Toruń) danie Torunia. W 1233 roku wystawiono dokument loka- on the Mazovian border. In 1233 the town was issued cyjny miasta, a w 1236 roku na miejscu osady słowiańskiej with a charter, and in 1236 they began to raise a castle rozpoczęli budowę zamku. Z Torunia Krzyżacy organizo- on the site of a Slavic settlement. The Knights launched wali wyprawy na obszary zamieszkałe przez Prusów i do expeditions from Toruń to Prussian-held areas, and by 1260 roku opanowali ich ziemie. Na podbitym terenie za- 1260 they had seized these lands. New villages and towns kładano nowe wsie i miasta, w tym Malbork i Królewiec1. were founded in these conquered territories, among them Tak powstało nowe państwo, w którym licznie osiedlali się Marienburg (Malbork) and Königsberg (Kaliningrad)1. przybysze, zwłaszcza kupcy z obszarów niemieckich (Bi- Thus a new state emerged, where newcomers settled in skup 1978; Biskup, Labuda 1988). Korzystali oni, podobnie large numbers, particularly merchants from German lands jak organizatorzy spławu dóbr z obszarów Polski i tranzytu (Biskup 1978; Biskup, Labuda 1988). They made use of z Węgier, z dogodnej arterii wodnej – Wisły. Rzeką tą i jej the Vistula as a convenient waterway, as did those who dorzeczem transportowano towary do Gdańska i Elbląga organised the shipment of goods procured from Poland (il. 5). W celu wzmocnienia własnej gospodarki Zakon and in transit from Hungary. The river and its tributaries podjął działania zmierzające do przejęcia kontroli nad pol- were used for transporting commodities to Gdańsk and skim spławem wiślanym. Pierwszym aktem realizującym Elbląg (Fig. 5). To bolster its own economy, the Teutonic ten cel było nadanie Toruniowi prawa składu2, co miało Order undertook to try and seize control of Polish goods miejsce w 1365 lub, według innych badaczy, w 1382 roku, transportation along the Vistula. Their first move was to przy czym źródła potwierdzają je w 1403 roku (Tandec- grant Toruń staple rights2, which took place in 1365 (or ki 1999: 188). Aktem tym zmuszono kupców oraz załogi in 1382 according to some scholars), with written records statków i tratew spławiających dobra do ich odsprzedaży confirming their existence in 1403 (Tandecki 1999: 188). kupcom toruńskim. Sprzyjało to rozwojowi lokalnej żeglu- This meant that merchants, as well as the crews of ships gi towarowej i zakładaniu kolejnych bractw żeglarskich. and rafts transporting commodities by river, were forced Pierwsze z nich powstało w Toruniu już około 1300 roku to resell their goods to Toruń’s merchants. This in turn (Piskorska 1956: 59). Członkowie bractw zakupione w To- encouraged the development of local goods shipping and runiu towary już na swój rachunek przewozili dalej Wisłą the establishment of sailing fraternities. The first of these nad Bałtyk, a w drodze powrotnej dostarczali z Gdańska was founded in Toruń in around 1300 (Piskorska 1956: i Elbląga do Torunia i dalej towary importowane. 59). Members of these fraternities shipped the goods which Rozwijające się za sprawą osiadłych w Toruniu kupców they had purchased in Toruń along the Vistula to the niemieckich miasto już w 1280 roku zostało członkiem Baltic, supplying Toruń with imported goods from Gdańsk związku kupieckiego, który wkrótce potem, jako Hanza and Elbląg on their return journeys. z siedzibą w Lubece, stał się ważną w Europie organizacją Toruń flourished thanks to its German merchant gospodarczą. settlers and by 1280 it had become a member of the Drugim aktem mającym na celu zmonopolizowanie wy- mercantile alliance which shortly afterwards, as the miany handlowej w dolnym biegu Wisły było zajęcie pod- Lübeck-based Hanseatic League, became a major economic stępem przez Krzyżaków w 1308 roku Gdańska i w ciągu power in Europe. roku dokonanie podboju Pomorza Gdańskiego. Po okresie The second move aimed at monopolising trade along the reorganizacji zarządzania opanowanym terytorium, Zakon lower reaches of the Vistula was carried out in 1308, when około 1340 roku przystąpił do budowy w Gdańsku cegla- the Teutonic Order took Gdańsk by ruse, subsequently nego zamku, który zlokalizowano na terenie grodu książąt conquering Eastern Pomerania within the space of a year. pomorskich, usytuowanego u ujścia Motławy do Wisły. After a period of administrative reorganisation within the Jako zwierzchnik na całym Pomorzu Gdańskim dopusz- occupied territories, around 1340 the Order began work on czał władze miejskie Gdańska do akcji dyplomatycznych building a brick castle, which was raised on the site of the w sprawach handlu i żeglugi – o ile to nie naruszało jego Pomeranian ducal stronghold, at the point where the River interesów. Ten stan rzeczy potwierdził w 1343 roku układ Motława joins the Vistula. The Teutonic Order, which now pokojowy, zawarty pomiędzy Zakonem i królem Polski Ka- controlled all of Eastern Pomerania, allowed Gdańsk’s civic zimierzem Wielkim. authorities to conduct diplomatic operations in matters Dla władz Gdańska, pozostających pod nadzorem concerning trade and navigation – as long as these did Krzyżaków, ważne było utrzymanie w dobrym stanie por- not adversely affect the Order’s own interests. This state tu. W tym celu od 1341 roku wprowadzono obowiązek of affairs was consolidated in 1343 by a peace agreement dokonywania opłaty od statków zawijających do portu, concluded between the Order and Casimir III the Great, zwanej opłatą palową. Wnoszono ją za postój przy nowych King of Poland. przystaniach, usytuowanych pomiędzy wylotami ulic Długi Targ i Szeroka. Miejscem poboru opłaty był ratusz Głównego Miasta. Tak uzyskiwane fundusze przeznacza- 1 The Teutonic Order named Konigsberg in honour of Otokar II, 1 King of Bohemia, who helped vanquish the Prussians. Nazwę Królewiec nadali Krzyżacy dla uczczenia Otokara II, 2 This privilege was upheld after the war with the Teutonic Order króla Czech, który pomógł im w podboju Prus. 2 by Casimir IV Jagiellon, King of Poland, and remained in force Przywilej ten podtrzymał po wojnie z Zakonem król Polski Ka- on the Vistula until 1537. zimierz Jagiellończyk i na Wiśle obowiązywał on do 1537 roku. 20  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem Fig. 5. A river ship depicted in a 15th-century fresco from Kwidzyn Cathedral (photo by B. Galus). Il. 5. Statek rzeczny na XV-wiecznym fresku w katedrze w Kwidzynie (fot. B. Galus). A key issue for the Gdańsk authorities, who remained no na zorganizowanie i utrzymanie administracji portu, under the supervision of the Teutonic Knights, was to którą stanowili mistrzowie palowi, strażnicy portowi i ich maintain the port in good condition. To this end, in 1341 pomocnicy. Mistrz palowy czuwał nad stanem Motławy a fee was introduced for ships calling at the port. It was i sprawował kontrolę nad balastem znajdującym się na stat- charged for mooring at the new wharves located between kach. W ten sposób zapobiegano nielegalnemu zrzucaniu the exits of Długi Targ and Szeroka Street. The fees had balastu (piasku lub kamieni) do Motławy i spłycaniu portu to be paid at the Main Town Hall, and the collected funds oraz dróg wodnych. were put towards the organisation and maintenance of the Kontakty handlowe z Lubeką doprowadziły do oficjal- port administration, which consisted of officials known nego przyjęcia Gdańska do Związku Miast Hanzeatyckich. as pile masters, as well as port guards and their assistants. Od tego też czasu urzędowym językiem w tym mieście The pile masters monitored the condition of the Motława stał się dialekt średnio-dolno-niemiecki, gdyż wśród licz- and controlled what happened to the ballast kept aboard nie osiedlających się cudzoziemców przybysze z obszarów ships, thus preventing the illegal dumping of ballast (sand dolnoniemieckich stanowili około 42%. Drugą dużą gru- or stones) in the Motława, which would have blocked up pą ludności, sięgającą około 25% wszystkich osiadających the port and its waterways. wówczas w Gdańsku, byli mieszkańcy Pomorza Gdańskie- Trade contacts with Lübeck led to Gdańsk officially go i terenów państwa krzyżackiego. Znacznie już mniejszy joining the Hanseatic League. From then on the Middle procent stanowili przybysze z innych krajów. Low German dialect was adopted as the city’s official W archiwach nie zachowało się zbyt dużo dokumen- language, because among the city’s many foreign settlers, tów dotyczących gdańskich statków i żeglugi w okresie śre- around 42% came from Lower Saxony. The second most dniowiecza. Te, które przetrwały, często dotyczą katastrof numerous group, accounting for approximately 25% of all i innych zdarzeń, w wyniku których tracono ładunki, a na- newcomers to Gdańsk, were residents of Eastern Pomerania wet statki. Taki wypadek miał miejsce w Sluys (we Flandrii and parts of the Teutonic state. New arrivals from other koło Brugii) w 1386 roku, gdzie – w następstwie zatrzyma- countries represented a much smaller percentage of the nia gdańskiego holka i aresztowania jego szypra – kupcy population. ponieśli znaczące straty w przewożonym towarze: 18 be- There are few extant archival documents concerning czek z osmundem, 12 wiązek prętów żelaza, 15 beczek Gdańsk ships and shipping of the medieval period. Those that smoły, 6 beczek potażu, 14 beczek mięsa i tłuszczu foczego have survived often relate to disasters at sea and other events oraz duża partia drewna rozmaitych asortymentów. Inny which led to the loss of cargoes and even whole ships. Such gdański statek, koga, utracona została w 1377 roku w Sun- an incident took place in Sluys (near Bruges, in Flanders) in dzie, przewożąc tkaniny i artykuły spożywcze (m.in. ryż 21  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic Fig. 6. The Vejby Cog shipwreck (photo from the collections of the Viking Ship Museum, Roskilde). Il. 6. Wrak kogi z Vejby (fot. ze zbiorów Muzeum Łodzi Wikingów w Roskilde). 1386, where – following the seizure of a Gdańsk hulk and oraz olej) zakupione przez kupców toruńskich. Ładunek, the arrest of her captain – merchants suffered considerable jak donoszą relacje duńskie, został wydobyty, za co należa- losses in shipped goods: 18 barrels of Osmond iron, 12 ło się ratownikowi dziesięć procent jego wartości (Bonde, bundles of iron rods, 15 barrels of tar, 6 barrels of potash, Jensen 1995: 117). Jeszcze inne, nie mniej tragiczne zdarze- 14 barrels of seal meat and blubber and a large consignment nie miało miejsce pod koniec XIV wieku u północnych wy- of various types of timber. Another Gdańsk ship, this time brzeży duńskiej wyspy Zelandia. Na przybrzeżnej mieliź- a cog, was lost in 1377 in the Sound whilst taking textiles nie koło miejscowości zwanej dzisiaj Vejby rozbiła się koga and foodstuffs (including rice and oil) bought by merchants powracająca na Bałtyk (il. 6). Jej szyper i członkowie załogi from Toruń. The cargo, as recorded in Danish sources, was mogli zginąć w fali przyboju, a towary, które wiozła (wia- recovered, for which the salvager was entitled to ten per cent domo, że płynęła bez balastu) bądź to wydobyła miejscowa of its value (Bonde & Jensen 1995: 117). Another no less tragic ludność, bądź też rozprzestrzeniły sztormowe fale (il. 7). event occurred in the late 14th century off the northern W pobliżu miejsca zalegania wraka odkryto 110 złotych coast of the Danish island of Zealand. A cog returning to the monet angielskich o walorach ¼, ½ i 1 nobla, będących za- Baltic was shipwrecked in the coastal shallows near modern- pewne ekwiwalentem za część sprzedanego towaru (il. 8). day Vejby (Fig. 6). Her captain and crew could have perished Jednak szczególną wartość ma odkrycie w gnieździe masz- in the breakers, whilst the cargo she carried (she is known to towym dwóch monet wybitych w mennicy krzyżackiej, co have been sailing without ballast) was either recovered by wskazuje na region gdańsko-elbląski jako miejsce budowy local inhabitants or scattered by storm waves (Fig. 7). One tego statku (Bonde, Jensen 1995: 114). hundred and ten English gold coins – quarter, half and whole Jak widać z powyżej przedstawionych przykładów, nobles – probably representing payment for part of the sold zagrożenie utraty statku występowało przez cały sezon, goods were discovered not far from the wreck site (Fig. 8). trwający od 23 lutego do 11 listopada. Zakaz uprawiania However, two coins found in the ship’s mast hole were żeglugi w zimie dotyczył tylko dużych statków, ale nie każ- a particularly interesting discovery. They had been struck at dej zimy występowały warunki umożliwiające mniejszym the Teutonic Mint, suggesting that the ship was built in the jednostkom bezpieczne poruszanie się po akwenach śród- Gdańsk-Elbląg region (Bonde & Jensen 1995: 114). lądowych i wodach otwartych. Nie tylko jednak sztormy The examples outlined above show that the threat of były przyczyną utraty statków. Zdarzały się też wypadki losing a ship was present throughout the sailing season, piractwa, kaperstwa i lokalnych działań wojennych na mo- which lasted from 23 February to 11 November. Only large rzu. Aby chronić statki i przewożone nimi ładunki, często ships were prohibited from sailing in winter, though not organizowano wyprawy handlowe we flotyllach. O niektó- every winter provided safe conditions for smaller vessels to rych takich przedsięwzięciach informują relacje z epoki, na navigate inland and open waters. However, it was not only przykład o rejsie do Flandrii i Anglii, w który w 1422 roku storms that could cause the loss of a ship. There were also wypłynęły z Gdańska 44 statki (Biskup 1978: 528). 22  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem Fig. 7. A cog seen on a town seal of Elbląg dating from 1350 (NMM Archive). Il. 7. Koga na pieczęci Elbląga z 1350 roku (fot. Archiwum NMM). incidents of piracy, privateering and local hostilities at sea. To protect ships and their cargoes trade expeditions were often organised into flotillas. Historic accounts dating from this period record some of these enterprises, such as the voyage embarked on in 1422 by 44 ships sailing from Gdańsk to Flanders and England (Biskup 1978: 528). An important form of security for merchants and shipowners against the loss of a vessel was the formation of shipholding companies. This involved spreading the cost of a ship’s acquisition among several (up to twelve) shareholders. Typically each of the parties entering such an agreement held an 1/8 to 1/16 share of a ship. This Fig. 8. English noble coin depicting a hulk (Bonde, Jensen 1995). principle was even adopted by the Teutonic Order, which Il. 8. Angielska moneta (nobel) z wyobrażeniem in 1404 held shares in seven hulks and two crayers (Biskup holka (Bonde, Jensen 1995). 1978: 441). Merchants usually included the ship’s master as a partner in trade deals, agreeing a commission on the Ważną formą zabezpieczenia się kupców i armatorów profit from a given transaction. statków przed ich utratą było zawiązywanie spółek okręto- Shares in ships gave a greater sense of security which may wych. Przedsięwzięcie takie polegało na rozłożeniu kosz- explain the expansion of Gdańsk’s fleet from 220 ships in tów nabycia statku pomiędzy kilku (nawet do dwunastu) 1422 to around 600 in 1450 (Biskup 1978: 533). However, in udziałowców. Zazwyczaj każdy uczestnik takiego poro- the latter half of the 15th century Gdańsk’s merchants began zumienia miał udział w 1/8 – 1/16 wartości statku. Taką to curb their interest in creating shipholding companies in zasadę stosował nawet zakon krzyżacki, posiadając w 1404 favour of direct commercial operations and goods brokering. roku udziały w 7 holkach i 2 krajerach (Biskup 1978: 441). This resulted in a significant reduction in the city’s fleet, Do przedsięwzięcia handlowego kupcy zazwyczaj przyj- which between 1454 and 1470 consisted solely of seven cogs, mowali jako wspólnika szypra danego statku, uzgadniając four hulks and two carracks, then known as ‘kravels’. The z nim prowizję od zysku z przeprowadzonej transakcji. remaining vessels (16 Schnigge, 9 barges and 12 scutas), were Udziały w statkach dawały większe poczucie bezpie- used for local shipping (Samsonowicz 1982: 173). Despite czeństwa i tym można tłumaczyć powiększenie gdań- not having a large fleet of its own, in the late medieval period skiej floty z 220 statków w 1422 roku do stanu około 600 Gdańsk was an important centre of trade and shipbuilding, w 1450 roku (Biskup 1978: 533). W drugiej połowie XV gaining its wealth primarily from brokering in trade between wieku jednak gdańscy kupcy zaczęli ograniczać zaintere- Poland and other European countries, which became the sowanie w zawiązywaniu spółek okrętowych, preferując basis of the city’s successful growth. bezpośrednie operacje handlowe i pośredniczenie w obro- The Hanseatic League and their pursuit of cie towarami. Spowodowało to znaczne zmniejszenie floty a monopolistic policy had a significant impact on Gdańsk’s miasta, która w latach 1454–1470 liczyła tylko 7 kog, 4 hol- economic activities, and in 1417 they introduced a ban on ki i 2 karaki, zwane wówczas „kravel”. Pozostałe jednostki, the shipment of goods aboard vessels from non-member a więc: 16 sznik, 9 barek i 12 szkut, służyły przewozom lo- cities, thus attempting to stop foreign – especially Dutch – kalnym (Samsonowicz 1982: 173). Pomimo braku większej 23  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic trade. The Hansa’s actions were, however, ineffective and własnej floty, Gdańsk u schyłku średniowiecza był ważnym Pomeranian merchants continued to make use of Dutch ośrodkiem handlu i budownictwa okrętowego, bogacącym ships, in which they even held shares. The Teutonic Order się przede wszystkim na pośrednictwie w wymianie towa- also did not interfere in the development of trade with rowej Polski z krajami Europy, co stało się podstawą jego other countries, all the more so as they considered Dutch pomyślnego rozwoju. merchants (especially after 1435) to be good customers Na działalność gospodarczą Gdańska znaczący wpływ for grain. Another method of combating non-Hanseatic miał Związek Miast Hanzeatyckich, który prowadził poli- commercial competition was to prohibit the sale of ships tykę monopolistyczną, a od 1417 roku przez wprowadzenie abroad and their construction by foreigners. Gdańsk did not zakazu przewożenia towarów na statkach miast niestowa- accept these regulations and tried to protest against them3. rzyszonych starał się powstrzymać obcy handel, zwłaszcza Just as in the 14th century, so in the 15th century holenderski. Działania Hanzy były jednak nieskuteczne goods from Gdańsk were shipped aboard both native and i kupcy pomorscy nadal korzystali ze statków holenderskich, foreign vessels to ports throughout northern, western and w których nawet posiadali udziały. Również władze Zakonu southern Europe. The most frequent port of call at this nie ingerowały w rozwój wymiany handlowej z innymi pań- time was, however, Bruges, from whence a large part of the stwami, tym bardziej, że w kupcach holenderskich widziano goods was sent on to ports as far away as the Mediterranean. (zwłaszcza po 1435 r.) dobrych nabywców zboża. Kolejnym French ports on the Atlantic coast were also a regular sposobem na zwalczenie konkurencji handlowców spoza destination, and salt was brought back from them. Usually, Hanzy był zakaz sprzedaży statków za granicę oraz budowy it was imported to Gdańsk by ships from the Netherlands ich przez obcych. Gdańszczanie nie akceptowali takich roz- (in 1443 of the 120 Dutch ships which entered Gdańsk, porządzeń i starali się przeciw nim protestować3. 40 carried salt from western France). Sometimes, as was Podobnie jak w wieku XIV, również w XV wieku to- the case in 1403, voyages were made directly from Gdańsk wary z Gdańska dostarczane były na gdańskich i obcych even as far as Lisbon (Biskup 1978: 410). In subsequent jednostkach do wszystkich portów północnej, zachodniej years these crossings became more frequent; in 1438 five i południowej Europy. Najczęściej jednak statki gdańskie ships from Gdańsk were noted in Lisbon, and in the mid- w tym okresie docierały do Brugii, skąd duża część towa- 15th century up to several tens of them were calling at rów przesyłana była dalej, nawet do portów Morza Śród- the port on the Tagus each year. Gdańsk was at that time ziemnego. Często też podróżowano do portów francuskich an important supplier of timber for the construction of nad Atlantykiem, skąd przywożono sól. Zazwyczaj jednak Portuguese ships. In contrast, Portuguese visits to Gdańsk dostarczały ją do Gdańska statki niderlandzkie (w 1443 r. were sporadic; for example, in 1439 only one ship made ze 120 statków z Niderlandów, które zawinęły do Gdań- a call (Biskup 1978: 530). ska, 40 transportowało sól z zachodniej Francji). Niekiedy, The growth of maritime trade brought financial gains jak to miało miejsce w 1403 roku, żeglowano z Gdańska not only for merchants. For many years the port of Gdańsk bezpośrednio nawet do Lizbony (Biskup 1978: 410). W na- had charged mooring fees and customs duties, which in stępnych latach podróże te stały się częstsze; w 1438 roku the late 14th century amounted to seven pfennigs for every odnotowano w Lizbonie 5 statków gdańskich, zaś w po- pound of goods. This brought large sums of money to the łowie tamtego stulecia zawijało ich do portu nad Tagiem coffers of the Teutonic Order, which controlled the ports aż po kilkadziesiąt rocznie. Gdańsk był wtedy ważnym of occupied territories. For example, in 1390, pound tolls dostawcą drewna na budowę statków portugalskich. Por- from Prussian Hanseatic ports amounted to: 550 grzywnas tugalczycy natomiast przybywali do Gdańska sporadycz- from Gdańsk, 165 grzywnas from Toruń, 42.5 grzywnas nie, na przykład jeden ich statek zawinął tu w 1439 roku from Elbląg and 50 grzywnas from Königsberg (Biskup (Biskup 1978: 530). 1978: 400). These customs levies were insufficient to fully Rozwój handlu morskiego przynosił korzyści finanso- cover the cost of military action launched by the Order we nie tylko kupcom. W porcie gdańskim od wielu lat po- against Denmark4. In consequence, the Teutonic Knights bierano opłatę palową i należności celne, które u schyłku introduced an additional duty in ports; known as the XIV wieku wynosiły 7 fenigów od 1 funta towarów. W re- zultacie do kasy zakonu krzyżackiego, kontrolującego por- 3 A protest of this type was lodged by members of the anchor- ty opanowanego terytorium, wpływały wysokie kwoty. Na makers’ guild, who in 1453 rebelled against existing regulations przykład w 1390 roku z miast Hanzy pruskiej cło palowe w and withheld payment of taxes to the Prussian Confederation. porcie wyniosło: z Gdańska 550 grzywien, z Torunia 165 Their campaign proved successful, as in that same year the grzywien, z Elbląga 42,5 grzywny i z Królewca 50 grzywien Grand Master of the Teutonic Order revoked this ordinance throughout Prussia. (Biskup 1978: 400). Opłaty z ceł nie zapewniały pełnego 4 In 1399 Queen Margaret I of Denmark demanded the return pokrycia finansowania akcji zbrojnych, prowadzonych of Gotland from the Teutonic Order, and in the face of their refusal to do so, in 1403 she seized part of the island, though 3 without Visby, which defended itself. The relief organised by Taki protest złożyli członkowie cechu kotwiczników, którzy the Grand Master in 1404 set off for Gotland from Gdańsk. It w 1453 roku wystąpili przeciw obowiązującym zaleceniom did not bring about the expected rapid victory, and so another i wstrzymali się od płacenia podatków na rzecz Związku Pru- expedition was prepared shortly afterwards. Its success on land skiego. Działania te zostały uwieńczone powodzeniem, gdyż was preceded in Kalmar by the crushing defeat of the Danish w tym samym roku mistrz Zakonu uchylił to rozporządzenie fleet, numbering around 150 ships. na całym obszarze Prus. 24  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem pound toll, it amounted to 1/144 of the value of goods, and przez Zakon przeciwko Danii4. W związku z tym Krzyża- a third of this sum was retained by the Order. Increasing cy wprowadzili dodatkową opłatę celną w portach, zwaną the proportion of this payment owed to the Order to funtową, sięgającą 1/144 wartości towaru, a w 1/3 przej- two-thirds (introduced in 1409), triggered a marked rise mowaną przez Zakon. Późniejsze, ustanowione w 1409 in hostility towards the Teutonic administration (Biskup roku podwyższenie opłaty przekazywanej Zakonowi do 1978: 436). This was exacerbated by the victory of the 2/3, spowodowało już wyraźny wzrost niechęci do admi- Polish-Lithuanian armies over the Teutonic Order at the nistracji krzyżackiej (Biskup 1978: 436). Wzmogło ją zwy- Battle of Grunwald in 1410. Gdańsk, backed by other cięstwo wojsk polsko-litewskich nad Krzyżakami w bitwie Prussian cities, was relentless in its efforts and ultimately pod Grunwaldem w 1410 roku. Jednak Gdańsk, wspierany led to the pound tolls being lifted in 1421. The joy this przez inne miasta pruskie, nie poprzestawał w staraniach brought was, however, short-lived, as several years later Eric i doprowadził w 1421 roku do zniesienia opłaty funtowej. of Pomerania, King of Denmark, signed an agreement with Nie cieszono się tym zbyt długo, gdyż kilka lat później król the Grand Master leaving him a free hand in the setting Danii Eryk Pomorski zawarł z wielkim mistrzem krzy- of customs duties. On the strength of this, the Order re- żackim porozumienie o swobodzie w ustanawianiu opłat introduced the pound toll in the ports under its control, celnych. Na tej podstawie Zakon przywrócił cło funtowe and in 1425 Denmark announced the introduction of w kontrolowanych przez siebie portach, a Dania ogłosiła customs duties in the Sound (Biskup 1978: 525). The w 1425 roku wprowadzenie opłat celnych w Sundzie (Bi- reaction of Hanseatic towns against Eric of Pomerania’s skup 1978: 525). Reakcje miast hanzeatyckich na decyzje decisions – though they led to war with Denmark – were Eryka Pomorskiego – choć spowodowały one wojnę z Da- not uniform, as cities under Teutonic control were forced to nią – nie były jednakowe, gdyż nadzorowane przez Zakon take a neutral stand. This situation did not even change in miasta zmuszone zostały do zajęcia postawy neutralnej. 1427, after 15 Gdańsk ships carrying salt were seized by the Stanowisko to nie uległo zmianie nawet w 1427 roku, po Danish in the Sound (Biskup 1978: 545). Although later prowokacyjnym zajęciu przez Duńczyków w Sundzie 15 mediation resulted in the ships’ return, pressure from the statków gdańskich, żeglujących z ładunkiem soli (Biskup Order and western Hanseatic cities led to this transport 1978: 545). Późniejsze mediacje doprowadziły wprawdzie route being radically altered, bypassing the Danish straits. do zwrotu statków, jednak naciski Zakonu i zachodnich This was achieved by sending cargoes from Gdańsk to miast hanzeatyckich spowodowały radykalną zmianę trasy Lübeck, where they were reloaded onto inland vessels and przewozu, z pominięciem cieśnin duńskich. Realizowano shipped along the Trave, the Stecknitz Canal (opened in to w taki sposób, że ładunki z Gdańska kierowano do Lube- 1398) and the Elbe to Hamburg, from whence they were ki, gdzie po przeładunku na statki śródlądowe przewożone taken further by sea-going ships. Goods were shipped to były Trawą, Kanałem Steknickim (otwartym w 1398 roku) the Baltic in similar fashion. This change led to a marked i Łabą do Hamburga, skąd wieziono je dalej statkami mor- rise in reloading and transport costs, which particularly skimi. Podobnie transportowano towary na Bałtyk. Zmia- affected salt supplied by Lübeck. Hence sailing via the na ta spowodowała jednak znaczny wzrost kosztów przeła- Sound remained profitable for Prussian merchants, seeking dunków i transportu, co szczególnie dotyczyło dostaw soli support from the Dutch, who had taken Eric of Pomerania’s przez Lubekę. Dla kupców z portów pruskich opłacalne side in the ongoing conflict. Thus in 1429 a group of ships pozostało więc pływanie przez Sund i szukanie wsparcia from Prussian ports navigated the Sound without paying u Holendrów, którzy w zaistniałym konflikcie opowiada- tolls (Biskup 1978: 545). This demonstration brought no li się po stronie Eryka Pomorskiego. Dlatego w 1429 roku lasting effect, as in that very year tolls became mandatory grupa statków z portów pruskich przepłynęła cieśniny, there. Ultimately, in 1435, after the Hansa had made nie uiszczając cła (Biskup 1978: 545). Demonstracja ta nie a pact with Eric of Pomerania, customs duties in the Sound przyniosła trwałego skutku, gdyż jeszcze w tym samym – along with certain privileges for the Hanseatics – became roku opłaty celne stały się tam obowiązujące. Ostatecznie officially recognised. w 1435 roku, po zawarciu układu pokojowego Hanzy z Ery- The issue of tolls in the Danish straits also led to conflict kiem Pomorskim, pobór ceł w Sundzie – wraz z pewnymi between the Hanseatic League and the Netherlands. Their przywilejami dla Hanzeatów – został oficjalnie przyjęty. mutual relations deteriorated even further following the Sprawa ceł w cieśninach duńskich spowodowała kon- reduction of the Hansa’s commercial privileges in Flanders flikt związku hanzeatyckiego z Niderlandami. Wzajemne and the murder in 1436 in Sluys near Bruges of around 100 relacje pogorszyło jeszcze ograniczenie Hanzie przywile- Hanseatic sailors and merchants. As a result, the Hanseatic jów handlowych we Flandrii i zamordowanie w 1436 roku Kontor in Bruges was relocated to Antwerp. This was not a lasting decision, as the Hansa and the Netherlands 4 reinstated the Bruges Kontor after concluding a peace W 1399 roku królowa Danii Małgorzata zażądała od zakonu krzyżackiego Gotlandii, a wobec odmowy w 1403 roku zajęła treaty in 1438 (Biskup 1978: 551). część tej wyspy, bez Visby, które się obroniło. Odsiecz przygo- The introduction of tolls in the Sound led to significant towana przez wielkiego mistrza w 1404 roku wyruszyła na Go- divisions among the towns of the Hansa. Lübeck and cities tlandię z Gdańska. Nie odniesiono tam spodziewanego, szyb- nearby sought to take a leading role in trade and attempted kiego zwycięstwa, wobec czego wkrótce potem zorganizowano dodatkową ekspedycję. Jej sukces na lądzie poprzedził w Kal- to force other member cities to boycott passage through the marze pogrom floty duńskiej, liczącej około 150 statków. 25  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic w Sluys nieopodal Brugii około 100 hanzeatyckich żegla- rzy i kupców. W konsekwencji kantor hanzeatycki prze- niesiony został z Brugii do Antwerpii. Nie była to trwała decyzja, gdyż Hanza i Niderlandy po zawarciu pokoju w 1438 roku przywróciły funkcjonowanie kantoru w Bru- gii (Biskup 1978: 551). Wprowadzenie opłat celnych w Sundzie stało się po- wodem znacznego rozdźwięku pomiędzy miastami han- zeatyckimi. Lubeka i pobliskie miasta dążyły do przejęcia wiodącej roli w handlu i starały się narzucić pozostałym członkom związku bojkot żeglugi przez Sund, zalecając przewozy drogami śródlądowymi do Łaby i preferując eksport soli z Lüneburga, wypierającej import soli z Baie de Bourgneuf. Miasta pruskie i inflanckie widziały w tym zagrożenie swoich interesów. Podobnie odbierali sprawę Holendrzy, chociaż w walce o monopol na przewozy za- trzymali na Atlantyku w 1438 roku flotyllę 23 statków pruskich, głównie gdańskich. Spowodowało to zdecydo- wane reakcje Gdańska i Zakonu, połączone z aresztem na- łożonym na statki holenderskie cumujące w portach Prus. Po okresie działań dyplomatycznych doprowadzono w 1441 roku do wielostronnych rokowań w Kopenhadze, które przyniosły zawarcie rozejmu na 10 lat pomiędzy częścią miast hanzeatyckich z przewodzącą im Lube- ką a Holandią. Przywrócone zostały swobody w handlu morskim, tak potrzebne Gdańskowi i innym portom z ob- szaru wschodniego Bałtyku. Żeglugę na Bałtyku zakłóca- li jednak kaprowie, głównie Eryka Pomorskiego, który Fig. 9. The Gdańsk Crane – a 15th-century port crane on – zmuszony do opuszczenia Danii w 1438 roku – osiadł the Motława – seen in cross-section (NMM Archive). na Gotlandii, skąd atakował również statki gdańskie (Bi- Il. 9. Przekrój poprzeczny Żurawia – gdańskiego dźwigu skup 1978: 548). z XV wieku nad Motławą (rys. Archiwum NMM). Ważnym wydarzeniem w dziejach portu nad Motławą Sound, recommending transport along inland waterways była rozbudowa dźwigu portowego – Żurawia po jego poża- to the Elbe and favouring salt exports from Lüneburg to rze w 1442 roku. W 1444 roku powstała charakterystycz- displace salt imports from the Baie de Bourgneuf. Prussian na budowla, niemająca sobie równej w ówczesnej Europie and Livonian towns saw this as a threat to their interests, (il. 9). Dźwig, o wysięgniku osadzonym pomiędzy dwiema as did the Dutch, though in their efforts to monopolise basztami, poruszany był dwiema parami kół deptakowych, shipments, in 1438 they apprehended a fleet of 23 Prussian umożliwiających sprzężoną pracę dwóch lin podnoszących ships on the Atlantic, most of them from Gdańsk. This ciężary. Już podczas wznoszenia Żurawia Zakon usiłował provoked a decisive reaction from Gdańsk and the Teutonic wstrzymać inwestycję, jednak władze miasta nie ustąpiły Order, and resulted in the arrest of Dutch ships moored in i dźwig został zbudowany. Prussian ports. Duże znaczenie dla gospodarki morskiej Gdańska A period of diplomatic manoeuvres led to multilateral i Polski miały skutki wojny, jaką miasta Prus podjęły prze- negotiations taking place in Copenhagen in 1441, which ciwko Zakonowi. Trwała ona trzynaście lat i pod taką na- concluded in a ten-year truce between some of the Hansa’s zwą przeszła do historii. Zapoczątkowało ją w 1454 roku member cities, led by Lübeck, and Holland. The maritime wypowiedzenie przez Związek Pruski posłuszeństwa Za- trade privileges that were crucial to Gdańsk and other konowi i zwrócenie się miast związkowych do króla Polski eastern Baltic ports were restored. Baltic seafaring was, o przyłączenie ich do Korony. Wkrótce potem król Kazi- nonetheless, hampered by privateers, primarily Eric of mierz Jagiellończyk wydał akt inkorporacji i wypowiedział Pomerania, who was exiled from Denmark in 1438 and wojnę Zakonowi. W następstwie tego również i Gdańsk settled on Gotland, from where he launched attacks on stał się stroną bezpośrednio uczestniczącą w walkach, ships, including vessels from Gdańsk (Biskup 1978: 548). wnosząc poważny wkład finansowy i militarny. Działania An important event in the history of Gdańsk’s port was zbrojne toczyły się nie tylko na lądzie, ale i na wodach, tak the expansion of its crane after it had burned down in 1442. śródlądowych, jak i morskich. The characteristic Great Crane, a structure unparalleled Jak oceniają historycy, Gdańsk dysponował flotą liczą- among its European contemporaries, was built in 1444 cą w tym okresie około 200 okrętów oraz wieloma małymi (Fig. 9). The crane, with a jib arm mounted between two statkami, na których służyło łącznie kilkanaście tysięcy towers, was set in motion by two pairs of treadmills, enabling ludzi (Samsonowicz 1982: 47). Pierwsze działania floty 26  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem the joint use of two cables for lifting loads. The Teutonic gdańskiej miały miejsce już w 1455 roku, kiedy to na Zale- Order attempted to stop the Great Crane development at wie Wiślanym 13 okrętów Związku zaatakowało siły krzy- the time of its construction; however, the city authorities żackie. Akcje te nie przyniosły zdecydowanych sukcesów stood their ground, and the crane was built. żadnej ze stron. Dla gdańszczan zmagania te były jednak The consequences of the war waged by Prussian towns okazją do zdobycia doświadczeń w prowadzeniu działań against the Teutonic Order had a significant impact wojennych w warunkach morskich. on the maritime economy of both Gdańsk and Poland. Wobec rozszerzenia zasięgu wojny obie strony uzyska- Lasting for thirteen years, the war was to go down in ły koalicjantów – Zakon został wsparty przez króla Danii, history named after its duration. It began in 1454 when także Niderlandczycy rozpoczęli działania przeciwko stat- the Prussian Confederation refused to obey the Order and kom gdańskim, dążąc do złamania blokady Knipawy. Po- its member cities turned to the king of Poland, requesting nadto w Hanzie nastąpiło rozbicie, ponieważ jej najwięk- incorporation into the Crown. King Casimir IV Jagiellon sze ośrodki otwarcie wystąpiły przeciwko handlowi miast promptly issued an Act of Incorporation and declared war pruskich. Po stronie Polski i sprzymierzonych miast związ- on the Order. As a result, Gdańsk also became directly kowych opowiedział się tylko król Szwecji (Samsonowicz involved in the conflict, making significant financial and 1982: 59). military contributions. Warfare took place not only on Taktyka działań na morzu w latach 1456–1457 pole- land but also on inland waters and at sea. gała przede wszystkim na wystawieniu przez Gdańsk floty Historians estimate that at the time Gdańsk had at kaperskiej, której zadaniem były blokady portów Zakonu its disposal a fleet of around 200 warships and numerous – Knipawy i Kłajpedy, jak również atakowanie statków ku- smaller vessels, on which between 10,000 and 20,000 pieckich strony przeciwnej. W 1458 roku Gdańsk wysta- people served (Samsonowicz 1982: 47). The first operations wił 33 jednostki kaperskie, z zadaniem podjęcia blokady of the Gdańsk fleet took place in 1455, when 13 confederate gospodarczej przeciwników. Kaprowie dowodzący okrę- warships launched an attack on Teutonic forces in the tami nie zawsze wykazywali posłuszeństwo swym moco- Vistula Lagoon. These encounters did not bring a decisive dawcom, a nawet część z nich udała się w stronę wybrzeży victory for either side; however, they presented Gdańsk Danii, gdzie atakowano statki towarowe z miast neutral- with the opportunity to gain experience in naval warfare. nych. W sumie akcje kaprów doprowadziły do zajęcia co As the extent of the war escalated, so both sides sought najmniej 45 obcych statków, z których około 20 zwrócono allies – the Order gained support from the king of Denmark, właścicielom (Samsonowicz 1982: 63). Działania kaprów and the Netherlands also began to take action against okazały się jednak skuteczne, gdyż w 1458 roku z inicja- Gdańsk’s ships in an attempt to break down the blockade tywy króla Danii Chrystiana I zawarto w Gdańsku rozejm of Kneiphof. The Hanseatic League also experienced pomiędzy Danią i Polską. Również w tym samym roku a split, its largest cities openly opposing Prussian trade. uzgodniono rozejm z Zakonem. Zawieszenie działań bo- Only the king of Sweden pledged his allegiance to Poland jowych było krótkie i już w 1460 roku walki wybuchły na and the allied confederate cities (Samsonowicz 1982: 59). nowo. Na próby blokowania przez Zakon portu w Gdańsku Naval tactics in 1456–1457 relied primarily on the odpowiadano wystawianiem nowych listów kaperskich. privateer fleet provided by Gdańsk, whose task was to Gdańsk utrzymywał też flotyllę jednostek śródlądowych, blockade the Teutonic Order’s ports – Kneiphof and z których na Zalewie Wiślanym i Wiśle prowadzono akcje Klaipeda – and to attack enemy merchant ships. In 1458 desantowe, a nawet bezpośrednie, bojowe. W 1463 roku Gdańsk sent a fleet of 33 privateer vessels to implement połączone siły gdańsko-elbląskie, dysponując co najmniej an economic blockade against their adversaries. The 30 uzbrojonymi jednostkami, stoczyły na Zalewie Wiśla- privateers commanding these warships did not always obey nym bitwę z okrętami krzyżackimi. Po abordażu zdobyto their masters, some of them even sailing to the coast of 45 jednostek Zakonu z Królewca i Braniewa oraz ujęto Denmark, where they attacked cargo ships from neutral jeńców. Był to zwrotny moment w wojnie, rysujący już wy- cities. These privateer raids led to the seizure of at least raźnie rosnącą przewagę sił polskich. W konsekwencji tego 45 foreign ships, around 20 of which were returned to w 1466 roku zawarto w Toruniu pokój z Zakonem, który their owners (Samsonowicz 1982: 63). Nonetheless, the sankcjonował przyłączenie Gdańska do Polski. privateer campaign proved successful, as in 1458, on the Ekonomicznym następstwem pokoju toruńskiego były initiative of King Christian I of Denmark, a truce was liczne przywileje handlowe, które stworzyły warunki do signed in Gdańsk between Denmark and Poland. It was rozwoju gospodarczego Gdańska. Miasto uzyskało między also in that same year that a truce was reached with the innymi zgodę na bicie własnej monety, ale z wizerunkiem Order. The suspension of hostilities was short-lived, and by i imieniem króla. W sprawach morskich przywilej dawał 1460 battles had broken out afresh. Attempts by the Order Gdańskowi prawo do kontroli wybrzeża morskiego od Księ- to blockade the port of Gdańsk were answered by issuing stwa Słupskiego po obszar administrowany przez Elbląg. Za new letters of marque. Gdańsk also maintained a fleet akceptacją króla Gdańsk mógł otwierać i zamykać sezon że- of inland vessels which were used to launch amphibious glugowy, mógł też prowadzić różne formy walki z piratami. assaults in the Vistula Lagoon and in the River Vistula, and Przywilej znosił prawo składu miastom położonym wzdłuż even engaged in direct warfare. In 1463 the joint forces of dróg wodnych z obszaru Polski i Litwy aż do samego Gdań- Gdańsk and Elbląg, commanding at least 30 armed vessels, ska (Samsonowicz 1982: 75). Rada miejska mogła również 27  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic fought a battle against Teutonic warships in the Vistula sama zezwalać kupcom z zagranicy na prowadzenie han- Lagoon. Boarding resulted in 45 of the Order’s vessels from dlu w mieście. W rezultacie efekty polityczne wyniesione Königsberg and Braunsberg (Braniewo) being captured and z wojny z Zakonem stworzyły podstawę do wzrostu pozycji prisoners being taken. This was a pivotal moment in in the Gdańska, który dzięki handlowi morskiemu stał się w okre- war, highlighting the growing superiority of Polish forces. sie renesansu jednym z czołowych miast Europy. It ultimately led to the Peace of Toruń being concluded Powrót Gdańska w 1454 roku pod berło króla Polski, in 1466 with the Teutonic Knights, who sanctioned the znaczony aktem dodania korony do herbu i przyznaniem incorporation of Gdańsk into Poland. miastu przywilejów wzmacniających rolę kupiectwa gdań- The Peace of Toruń gave rise to numerous commercial skiego w pośrednictwie handlowym, zwiększył obroty privileges that helped foster Gdańsk’s economic handlowe portu. Uwidoczniło się to we wzroście liczby development. Amongst other things, the city gained the spichlerzy, których u schyłku XV wieku było w Gdańsku right to mint its own coins, though they had to bear the około 340. Gromadzono w nich dobra spławiane każdego image and name of the king. Maritime privileges gave roku na kilku tysiącach statków i tratew. Przewożono nimi Gdańsk control of the sea-coast between Pomerania-Stolp najczęściej produkty rolne, leśne i kopaliny. Szczególnie and the area administered by Elbląg. With the king’s jednak od schyłku XV wieku drewno i zboże stanowiły approval, Gdańsk was also permitted to open and close the główną masę towarową. Na przykład w 1464 roku wywie- sailing season, and to pursue various campaigns against ziono z Gdańska 6110 setek wańczosu, 366 setek klepek, pirates. A further privilege abolished staple rights for all 248 kop dyli, 7 setek drewna na wiosła, 46 sztuk dębów, towns lying on watercourses within Poland and Lithuania, 18 sztuk drewna długiego – masztowego (Binerowski 1963: all the way up to Gdańsk (Samsonowicz 1982: 75). The 30). Znane są też ceny drewna – w Gdańsku w 1468 roku city council was also free to grant permission for foreigners jedna setka wańczosu kosztowała 3,5 grzywny pruskiej, to trade within the city. Thus, the political consequences a w Londynie uzyskiwano za nią 20 grzywien. Setka klepki of war with the Order laid the foundations for raising kosztowała w Gdańsku 5 grzywien, a w Londynie 40 grzy- Gdańsk’s status, maritime trade making it one of the wien (Binerowski 1963: 44–45). leading cities in Europe during the Renaissance. Statki angielskie rzadko zawijały do Gdańska, sta- Gdańsk’s return in 1454 under the sceptre of the king nowiąc w latach 1460–1583 ledwie od 0,1 do 3,7% ruchu of Poland, marked by the act of adding a crown to its coat of wszystkich odnotowywanych tam jednostek (Samsono- arms and granting the city privileges that enhanced the role wicz 1982: 141). of its merchants in brokering commercial deals, increased W gdańskiej kronice Weinreicha znajdujemy sporo the port’s trade volume. This was reflected in the growing informacji o operacjach handlowych w porcie. Liczne spi- number of granaries, which Gdańsk had around 340 of in chlerze i prawo składu umożliwiały kupcom gdańskim the late 15th century. They provided storage for the goods okresowe wstrzymywanie eksportu zboża, w celu uzyska- brought downriver each year on several thousand rafts and nia dobrych cen. W 1481 roku musiały być one bardzo ko- ships. The principal commodities which they carried were rzystne, skoro aż 1100 statków różnej wielkości udało się agricultural and woodland produce as well as minerals. By do portów niderlandzkich. W 1491 roku wprowadzono na the end of the 15th century timber and crops accounted kilka miesięcy zakaz sprzedaży zboża, który cofnięto do- for the bulk of these goods. For example, in 1464 exports piero jesienią, w wyniku czego, z uwagi na późną już porę from Gdańsk comprised 6110 hundred boards of wainscot roku, około 20 Holendrów ze statkami pozostało w Gdań- (the highest quality oakwood, used at the time primarily sku. Duża flota jednak wypłynęła i napotkała sztorm, for the construction of ship hulls), 366 hundred staves, 248 w którym zatonęło około 70 statków, w tym szczególnie kop planks, 700 pieces of timber for oar-making, 46 oaks, dużo statków kupców z Kampen (Hirsch 1855: 77). and 18 long mast timbers (Binerowski 1963: 30). We also Gromadzenie statków we flotylle nie było dziełem know what the price of timber was – in Gdańsk in 1468, przypadku. Żegluga w dużym zespole zapewniała więk- 100 wainscot boards cost three and a half Prussian marks, sze bezpieczeństwo, zwłaszcza w wypadku ataku poje- whilst in London they attained a price of 20 marks. One dynczych okrętów kaperskich. I tak w 1473 roku flotylla hundred staves cost five marks in Gdańsk, and 40 marks in 50 statków pożeglowała do Flandrii, wywożąc m.in. dużo London (Binerowski 1963: 44–45). pruskiego piwa. Były też notowane wyjścia statków w po- English ships rarely visited Gdańsk, accounting for jedynkę, jak to miało miejsce w 1479 roku, kiedy gdański barely 0.1 to 3.7 per cent of all vessel traffic recorded there statek z 70-łasztowym ładunkiem wypłynął do Islandii in the period from 1460 to 1583 (Samsonowicz 1982: 141). (Hirsch 1855: 23). Caspar Weinreich’s Danzig Chronicle contains lots Ważnym towarem importowanym do Gdańska była of information about commercial operations at the port. sól. Służyła nie tylko jako dodatek smakowy, ale przede Having staple rights and numerous granaries enabled wszystkim jako środek konserwujący ryby (zwłaszcza śle- Gdańsk’s merchants to periodically suspend grain exports dzie) i mięso. Na przestrzeni wieków sprowadzano ją do in order to achieve good prices. In 1481 they must have Gdańska z różnych ośrodków, w zależności od sytuacji been especially favourable, as 1100 ships of various size set polityczno-gospodarczej w tym mieście. Importowana sól sail for ports in the Netherlands. In 1491 a several-month tylko w części wykorzystywana była w regionie, znaczne jej ban was introduced on the sale of grain, which was not ładunki eksportowano na Pomorze, a także na Litwę. Na 28  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem revoked until the autumn, as a result of which, in view of przykład w 1473 roku wysłano tam (zapewne śródlądziem the late time of year, around 20 Dutchmen and their ships przez Królewiec) 1806 łasztów soli, a ponadto śledzie i suk- remained in Gdańsk. Nevertheless, a large fleet did set sail no. Z Litwy przywożono wańczos, popiół, wosk, len, kono- and encountered a storm in which around 70 vessels were pie, futra i w małych ilościach zboże. sunk, a particularly large number of them belonging to Początek XVI wieku przyniósł nowe konflikty mor- merchants from Kampen (Hirsch 1855: 77). skie, wśród których dla Gdańska najważniejsza była woj- Ships gathering into fleets was not a chance matter. na lubecko-duńska. W toku jej trwania, w 1511 roku miał Sailing in a group provided greater security, particularly in miejsce na wodach Zatoki Gdańskiej pogrom flotylli towa- the event of an attack by a solitary privateer vessel. Thus rowych statków holenderskich, dokonany przez siły lubec- it was that in 1473 a fleet of 50 ships sailed to Flanders kie. Zatonęło wówczas wiele statków, w tym załadowanych carrying, among other things, large amounts of Prussian towarami podobnymi do przewożonych na Miedziowcu. beer. Instances of ships putting out to sea alone were also To wydarzenie było w początkowym okresie badań wraka noted, as in 1479, when a Gdańsk ship with a cargo of 70 W-5 brane pod uwagę przy rozważaniu czasu i okoliczności lasts set sail for Iceland (Hirsch 1855: 23). zatonięcia tego statku (Litwin 1977: 139). Wojna lubecko- Salt was an significant commodity among those -duńska zakończyła się pokojem zawartym w 1512 roku. imported to Gdańsk. It was used not just as a seasoning, W jego wyniku Lubeka utraciła swe znaczenie, a Dania but primarily as an agent for preserving fish (particularly przejęła pełną kontrolę na ruchem statków w cieśninach herring) and meat. Over the centuries it was brought prowadzących na Bałtyk. Gdańsk uzyskał warunki do to Gdańsk from various locations depending on their wzrostu wymiany towarowej w swym porcie. particular political and economic circumstances. Only some of the imported salt was used within the Gdańsk III. SZKUTNICTWO W REGIONIE GDAŃSKIM region, significant consignments of it being exported to W OKRESIE ŚREDNIOWIECZA Pomerania and Lithuania. For example, in 1473 1806 Źródła archeologiczne, pisane i ikonograficzne wska- lasts of salt were sent to Lithuania (probably via inland zują na to, że do końca XII wieku wśród społeczeństw za- routes passing through Königsberg) along with herring mieszkujących nad Bałtykiem Skandynawowie i Słowianie and broadcloth. Wainscot, ash, wax, linen, hemp, furs and odgrywali wiodącą rolę w szkutnictwie i żegludze. Tak small quantities of grain were imported from Lithuania. przynajmniej można uważać po uwzględnieniu ilości od- The early 16th century brought fresh maritime conflicts, krytych i zbadanych przez archeologów wraków łodzi mor- the most significant one for Gdańsk being the war between skich, zbudowanych przez specjalistów obu tych nacji. Za- Lübeck and Denmark. During its course, in 1511 a fleet of bytkom skandynawskim z epoki wikingów, gdyż tak nauki Dutch trade ships were routed in the Gulf of Gdańsk by skandynawskie określają okres wczesnego średniowiecza, the Lübeck forces. Many ships were sunk, including ones poświęcono wiele publikacji i wiedza o nich jest szczegól- laden with goods similar to those carried by the Copper nie bogata (Christensen 1996; Crumlin-Pedersen, Olsen Ship. This incident was borne in mind during the initial 2002; Crumlin-Pedersen 1997; Smolarek 1963 i inni). stages of research into the W-5 wreck, when deliberating Stanowisk zawierających pozostałości łodzi słowiańskich the time and circumstances surrounding the sinking of z tego okresu odkryto kilkanaście i dzięki temu można the vessel (Litwin 1977: 139). The Danish-Lübeck war już było ustalić ich typowe cechy konstrukcji (Filipowiak concluded with a peace treaty signed in 1512. As a result, 1988: 29–46; Kubacka 2001: 235–278; Litwin 2007: 91– Lübeck’s position was undermined and Denmark gained 105; Smolarek 1969; Stępień 1984: 311–321 i inni) (il. 10). complete control over the movement of ships in the straits Na tle skandynawskich źródeł pisanych i ikonograficz- leading to the Baltic. Gdańsk was provided with favourable nych, dokumentujących wczesnośredniowieczne łodzie conditions for the growth of trade in its port. Skandynawów, źródła słowiańskie praktycznie nie istnieją, a informacje o słowiańskiej żegludze zawierają jedynie tek- III. MEDIEVAL SHIPBUILDING IN sty skandynawskie5. Podobnie jest z przedstawieniem ło- AND AROUND GDAŃSK Archaeological, written and iconographic evidence 5 Działalność Słowian na morzu w XI i XII wieku jest udokumen- indicates that up until the late 12th century the towana tylko w odniesieniu do plemion zamieszkujących na za- Scandinavians and Slavs played the key role in shipbuilding chód od ujścia Odry. Wynikało to z małych odległości pomiędzy and navigation among those societies inhabiting the Baltic osadami słowiańskimi i skandynawskimi, co umożliwiało ich częste kontakty. Ich zbrojna aktywność uwidoczniła się w dwóch region. This at least is what can be surmised from the formach. Pierwszą były akcje pirackie, drugą wyprawy władców number of discovered and excavated wrecks of sea-going z użyciem zbrojnych, przewożonych setkami łodzi. W prze- vessels built by specialists from both of these nations. kazach o żegludze Słowian występują terminy określające typy Scandinavian ships of the Viking age, as the early medieval łodzi, które są analogiczne do nazw używanych w językach kro- nikarzy. Na przykład łodzie księcia Racibora, użyte do wyprawy period is referred to in Scandinavia, have been the subject na Konungahellę (okolice dzisiejszego Göteborga) w 1135 roku of many publications and our wealth of knowledge about opisano jako sneki, zdolne do przewozu 44 zbrojnych i 2 koni. them is particularly great (Crumlin-Pedersen & Olsen W relacjach tego rodzaju nie ma informacji o łodziach słowiań- 2002; Crumlin-Pedersen 1997; Christensen 1996; Smolarek skich większych niż sneki, z czego można wnioskować, że ówcze- śni Słowianie takimi się nie posługiwali. W Skandynawii sneki 1963 and others). A dozen-or-so sites featuring Slavic boat były mniejsze od drakarów i tak zwanych łodzi długich. 29  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic dzi na XII-wiecznych drzwiach katedry w Gnieźnie, które przypisywane są warsztatowi niemieckiemu. Tym samym jedyny ikonograficzny przekaz wizerunku łodzi z czasów św. Wojciecha nie pochodzi z obszaru nadwiślańskiego, choć nie można wykluczyć, że wykonawca nie odwzoro- wał konstrukcji z opanowanego już w drugiej połowie XII wieku przez Niemców wybrzeża słowiańskiego. Dlatego, z braku innych źródeł, wiedzę o początkach szkutnictwa nad południowym wybrzeżem Bałtyku można czerpać tylko z materiałów pochodzenia archeologicznego. Te zaś wskazują, że najstarszymi konstrukcjami pływającymi Sło- wian były tratwy i dłubanki. Tratwy sporządzano doraź- nie, do przepraw oraz transportu większych towarów. Były to prowizoryczne, nietrwałe konstrukcje z powiązanych ze sobą pni, najczęściej demontowane po wykorzystaniu. To Fig. 10. Early medieval boat recovered from Lake Łebsko, on display at the National Museum, Szczecin (photo by J. Litwin). wyjaśnia, dlaczego nie udało się ich odkryć archeologom. Il. 10. Wrak łodzi wczesnośredniowiecznej, Dłubanki natomiast (zwane pospolicie czółnami) wykony- wydobyty z jez. Łebsko, na ekspozycji w Muzeum wano z pni, przede wszystkim dębu. Kształty zewnętrzne Narodowym w Szczecinie (fot. J. Litwin). nadawano toporami i siekierami, wnętrze wyrąbywano lub wypalano, a potem wyżłabiano, by ścianki burt były od- remains of this period have been discovered, thus it has powiednio cienkie. Na obszarze Gdańska dawnych dłuba- been possible to determine their characteristic structural nek nie odkryto zbyt wiele, jednak jedna z nich, wydobyta features (Smolarek 1969; Filipowiak 1988: 29–46; Stępień w 1896 roku koło bastionu Królik, ma szczególną wartość 1984: 311–321; Kubacka 2001: 235–278; Litwin 2007: 91– naukową (il. 11). Obrazuje łódź, której stępką i dnem jest 105 and others) (Fig. 10). In comparison with Scandinavian dłubanka, a burtami dwa pasy mocowanego na zakładkę written records and artwork relating to Scandinavian boats, poszycia (Smolarek 1969: 38–40; Ellmers 1984: 303–304). Slavic sources are practically non-existent, and information W większych łodziach dłubankowa część dna nie odgry- about Slavic navigation is only provided in Scandinavian wała istotniejszej roli; z czasem przekształcona została texts5. A similar situation is presented by the carvings of w półokrągłą belkę – stępkę. Rozwiązanie takie uwidacz- boats on the 12th-century doors of Gniezno Cathedral, nia stępka z wraka łodzi rybackiej z IX wieku (il. 12), which are attributed to German craftsmanship. Thus, the odkrytego w Szczecinie (Filipowiak 1988: 31–34). Nieco only iconographic representation of a boat dating from the później, bo już w X wieku, stępkom nadawano doskonalszą time of St Adalbert does not come from the Vistula region, formę, profilując je tak, aby w przekroju poprzecznym ich though it cannot be precluded that the artist based his kształt przypominał literę T. Dzięki takiej formie stępki ła- depiction on a craft seen on the Slavic coast, which by the twiejszy był montaż pierwszego pasa poszycia, a łódź mniej latter half of the 12th century was already under Germanic podatna była na dryfowanie. control. In the absence of any other sources, what we Szczyt rozwoju dawnego szkutnictwa słowiańskiego know about the origins of boatbuilding on the southern przypada na wieki X–XII, kiedy to znacznych rozmiarów Baltic coast can only be based on archaeological findings. łodzie klepkowe umożliwiały już stosunkowo dalekie wy- The available evidence indicates that the earliest floating prawy handlowe i wojenne. Z tego okresu pochodzi sporo craft built by the Slavs were rafts and logboats. Rafts were wraków i fragmentów konstrukcji, identyfikowanych jako made as and when needed to make water crossings and to pozostałości łodzi słowiańskich. Odkrywano je nie tylko transport bulky goods. They were makeshift, temporary u południowych wybrzeży Bałtyku (z obszarem wschod- structures consisting of lashed-together logs which were nich Niemiec włącznie), ale i na terenie Danii oraz Szwecji 5 (il. 13). The only records of Slavic activity at sea in the 11th and 12th centuries relates to tribes living to the west of the Oder Łodzie słowiańskie miały kilka charakterystycznych estuary. This was due to the short distances between Slavic and cech konstrukcyjnych. Wykonywano je z dębiny, w syl- Scandinavian settlements that facilitated frequent contacts wecie przypominały łodzie wikingów, miały jednak nieco between them. Their armed forays took two forms: the first inny przekrój poprzeczny kadłuba. Ich dna były płaskie, being pirate raids, and the second, expeditions in which rulers were accompanied by warriors transported in hundreds of chociaż wykonywano je z klepek łączonych na zakładkę. boats. The terms used for boats in written records mentioning Do spajania wszystkich elementów konstrukcyjnych uży- Slavic navigation are analogous to the names used in the wano połączeń kołkowych. Drewniane kołki, o średnicach language of the chroniclers. For example, the boats used by od 10 do 30 mm, z powodzeniem pełniły rolę gwoździ. Duke Racibor in an expedition to Konungahela (near modern- day Gothenburg) in 1135, were described as snekkars, capable Technika budowy słowiańskich łodzi we wczesnym śre- of carrying 44 armed men and two horses. Accounts of this sort dniowieczu wywodzi się od sposobu, w jaki powiększano make no reference to any Slavic boat bigger than a snekkar, dłubanki. Do ich boków przytwierdzano klepki podwyższa- from which we can infer that the Slavs of this period did not jące burty, a od wewnątrz mocowano pionowo usztywnie- use such vessels. In Scandinavia snekkars were smaller than drakkars and longboats. nia – wręgi. Łodzie klepkowe budowano podobnie (il. 14). 30  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem Fig. 11. Early medieval modified logboat discovered near Królik Bastion, as reconstructed by G. Salemke (1974). Il. 11. Wczesnośredniowieczna dłubanka modyfikowana, odkryta w pobliżu Bastionu Królik, w rekonstrukcji G. Salemke (1974). usually dismantled after they had served their purpose. This explains why none have ever been found by archaeologists. In contrast, logboats (also known as dugouts) were made from a single tree trunk, most often oak. The outside was shaped using axes and hatchets, whilst the inside was hacked or burned out and then more finely hollowed out until the sides were of an appropriate thickness. Few historic logboats have been discovered in Gdańsk, though one of them, recovered in 1896 near the Królik Bastion, is of particular interest (Fig. 11). The bottom and keel of this vessel are those of a logboat, whilst the sides consist of two strakes of clinker planking (Smolarek 1969: 38–40; Ellmers Fig. 12. Cross-section of a 9th-century boat 1984: 303–304). In larger boats the log section of the bottom discovered in Szczecin (drawing by M. Jusza). played no significant role; in time it was transformed into a Il. 12. Przekrój poprzeczny wraka łodzi semi-circular beam – the keel. This change is illustrated by z IX wieku, odkrytego w Szczecinie (rys. M. Jusza). the keel of a 9th-century fishing boat (Fig. 12) discovered in Szczecin (Filipowiak 1988: 31–34). Sometime later in Do stępki przymocowywano wpierw dziobnicę i tylnicę. the 10th century keels began to be more carefully worked, Wycinano je z naturalnie wyrośniętych krzywulców, na- modelled them so that they were T-shaped in cross-section. dając zazwyczaj ich krawędziom zewnętrznym łukowe, This form of keel made it easier to fit the first strake of zaokrąglone kształty. W rezultacie łodzie miały podobnie planking, and made the boat less susceptible to drift. uformowane dzioby i rufy. Połączone ze sobą stępka, dziob- Ancient Slavic boatbuilding attained its peak in the nica i tylnica umożliwiały układanie kolejno, na zakładkę, 10th–12th centuries, when large plank-built boats enabled pasów poszycia. Mocowano je od tylnicy ku dziobnicy tak, relatively long-distance trade and military expeditions. by ewentualne łączenia dwóch klepek w pas zamykane były Numerous wrecks and structural components dating from zgodnie z opływem wody. Stykające się krawędzie klepek this period have been identified as the remains of Slavic poszycia i złącza klepek w pas uszczelniano mchem i spa- boats. They have been found not only on the southern jano drewnianymi kołkami o średnicy 10–12 mm. Zasadą Baltic coast (including eastern Germany), but also in było wbijanie od zewnątrz, w wywiercone w łączonych Denmark and Sweden (Fig. 13). klepkach otwory, okrągłych w przekroju poprzecznym, Slavic boats had several distinctive structural features. sosnowych kołków. Ich wbijane końce były płasko ścięte, They were made of oak and were similar in shape to Viking a drugie, zewnętrzne, miały tak ukształtowaną głowicę, ships, though with a slightly different hull cross-section. aby pozostawały na zewnątrz poszycia. Od środka kadłuba They were flat-bottomed despite being clinker-built. All w kołek wbijano dębowy klin, co zapewniało trwałe połą- of the structural components were held together with czenie. Po umocowaniu znacznej części poszycia lub po za- wooden pegs of 10–30 mm in diameter, which successfully kończeniu jego układania wstawiano do środka usztywnie- took the place of nails. nia. (Taki sposób budowy kadłuba nazywany jest techniką The boat-building technique used by the Slavs in the skorupową). Były nimi denniki – belki lub krzywulce do- early medieval period stemmed from the way in which pasowywane do miejsca przylegania oraz przedłużające je logboats had been enlarged. Planks were affixed to the na burtach wręgi. Nad dennikami, opierając je na wręgach, sides to increase their height, and vertical reinforcements układano poziomo belki utrzymujące kształt kadłuba. Mo- – frames – were added on the inside. Plank-built boats gło być ich dwie lub trzy, a górne ponadto pełniły funkcje were of a similar construction (Fig. 14). Firstly, the stem ław. Usztywnienia były mocowane do klepek drewniany- and sternpost were attached to the keel. The posts were mi kołkami o większej niż w szwach poszycia średnicy. Do cut from naturally curved pieces of timber (knees), their zachowania kierunku używano steru-wiosła lub specjalnej, 31  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic Fig. 13. Sanctus Adalbertus – 1997 replica of the Orunia II boat (photo by W. Stępień). Il. 13. „Sanctus Adalbertus” – replika łodzi Orunia II, zbudowana w 1997 roku (fot. W. Stępień). outer edges often being smoothed to give a more rounded szerokiej płetwy umocowanej przegubowo do burty (za- shape. As a result, the bow and stern of a boat were usually wsze prawej) w rufowej części kadłuba. of a similar form. The assembled keel, stem and sternpost Głównym napędem słowiańskich łodzi morskich był enabled successive strakes of overlapping planking to be już od około X wieku prostokątny żagiel rozpinany na attached. They were assembled from sternpost to stem, so maszcie, stawianym w specjalnym klocu mocowanym do that any joints where two planks met in a strake were in line wręgów. W wypadku braku wiatru poruszano łódź wiosła- with the flow of water. The abutting edges of the planks mi. Mogły one opierać się w dulkach – widełkach moco- and strakes were sealed with moss and fixed together wanych do górnych krawędzi burt. Takie, zdaniem O. Lie- with wooden pegs (known as treenails) of 10–12 mm in naua, miały łodzie Orunia I i Orunia III (Lienau 1934: diameter. Made of pine, the treenails were driven into the 17 i 26). Dulki wykonywane z rozgałęzionego krzywulca planks which were to be connected from the outside, into bywały też mocowane do burt od boku. Wiosła były tak- pre-drilled holes that were circular in cross-section. The że umieszczane w specjalnie wyciętych otworach w klep- ends of the treenails were cut flat, whilst the heads were kach burtowych, jak stwierdził Lienau (Lienau 1934: 22) shaped in such a way that they would remain on the outside i co rozpoznano w łodzi z Ralsviek (Indruszewski, Englert, of the planking. From the inside of the hull an oak wedge Jensen, Gülland 1999). 32  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem would be driven into the treenail to fasten it more securely. Once most or all of the planking had been assembled internal reinforcements were added. (This method of hull construction is known as shell-first). These consisted of floor timbers – beams or knees shaped to fit their particular position in the hull, extending into frames up the vessel’s sides. Cross-beams laid above the floor timbers, resting on the frames, held the shape of the hull. There may have been two or three of these, the upper ones additionally serving as benches. Transverse reinforcements were fastened to the planking with treenails of larger diameter than those used for connecting the strakes. The ship was steered using a quarter rudder or a special broad fin fixed by a hinge to the side of the hull (always the starboard) at its stern. By around the 10th century, the principal means of propulsion on a Slavic sea-going vessel was a rectangular sail set on a mast fitted in a special block fixed to the frames. If there was no wind the boat could be oar-propelled. The oars may have been placed in rowlocks – braces mounted on the gunwales. O. Lienau believes that the Orunia I and Orunia III boats were thus equipped (Lienau 1934: 17 and 26). Rowlocks made of bifurcated knees could also be mounted to the sides of a vessel. Lienau asserted that oars were also mounted in holes specially cut out in the side planking (Lienau 1934: 22), as was noted in the Ralswiek ship (Indruszewski et al. 1999). The development of new methods for dating timber – in particular dendrochronology and dendroprovenance – has enabled an interesting observation to be made about shipwrecks discovered in Lake Łebsko and Puck Bay. It transpired that the Czarnowsko II boat, dated to the 1050s, and Puck III, dated to post-1150 (Krąpiec & Ossowski 2003: 276) had been built on the western fringes of the Slavic territories. Thus it is possible that they may have brought Slavs from beyond the Oder, fleeing from Danish and Saxon invasions. Furthermore, the boatbuilding techniques of the Slavs from beyond the Oder may have subsequently influenced the development of these skills in Pomerelia. The fact that these techniques were still practised along the Slavic coast in much later periods is evidenced by the results of dendrochronological dating of the remains of a boat from Mechlinek, built of oak felled after 1332 Fig. 14. Successive phases of early medieval Slavic (Krąpiec & Ossowski 2003: 275), and another vessel dating boatbuilding techniques defined by J. Litwin. from the 1340s, discovered in meadowland bordering the Il. 14. Kolejne fazy techniki budowy łodzi słowiańskich coastal Lake Jamno (Kubacka & Przybytek 1998: 209). It we wczesnym średniowieczu według J. Litwina. is also demonstrated by the local boatbuilding traditions in Kashubian villages around the Gulf of Gdańsk (Litwin Opracowanie nowych metod datowania drewna uży- 1995b: 291–306). wanego między innymi w szkutnictwie – zwłaszcza den- The earliest representation of a Slavic boat (Fig. 2), drochronologii i dendroprowienencji – umożliwiło do- dating from the late 12th century, carved on the door of konanie ciekawego spostrzeżenia, dotyczącego również Gniezno Cathedral, features in one of the door panels wraków łodzi odkrytych nad jez. Łebsko i w Zatoce Puc- depicting scenes from the life of St Adalbert. This image kiej. Okazało się, że łódź Czarnowsko II, datowaną na lata is worth reflecting on. It has to be admitted that the 50. XI wieku i Puck III, datowaną po 1150 roku (Krąpiec, appearance and recognisable technical features of this Ossowski 2003: 276) zbudowano na zachodnich rubieżach vessel are similar to those identified in Slavic shipwrecks Słowiańszczyzny. Tym samym można sądzić, że mogli na dating from the same period. Only the decorated tops of nich przybyć zza Odry Słowianie, uchodząc spod duń- the stem and the sternpost of the depicted boat have not sko-saskich najazdów. Co więcej, umiejętności szkutnicze been noted thus far in any archaeological remains. We Słowian Zaodrzańskich mogły mieć wpływ na rozwój tej 33  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic umiejętności na Pomorzu Gdańskim. O tym, że ta sztuka trwała na słowiańskim wybrzeżu jeszcze w późniejszym okresie, świadczy wynik datowania metodą dendrochro- nologiczną wraka łodzi z Mechlinek, zbudowanej z dębiny ściętej po 1332 roku (Krąpiec, Ossowski 2003: 275) oraz łodzi z lat 40. XIV wieku, odkrytej na łąkach przymorskie- go jeziora Jamno (Kubacka, Przybytek 1998: 209). Dowo- dzą tego także lokalne tradycje szkutnicze w kaszubskich wioskach Zatoki Gdańskiej (Litwin 1995b: 291–306). Najstarsze przedstawienie łodzi słowiańskiej (il. 2), po- chodzące z końca XII wieku, umieszczone na drzwiach ka- tedry gnieźnieńskiej, zawarte jest na jednej z kwater obra- zujących sceny z życia św. Wojciecha. Wyobrażenie to wy- maga w aspekcie dalszych rozważań szczególnego komen- tarza. Trzeba przyznać, że wygląd i możliwe do określenia cechy techniczne tej łodzi są analogiczne do rozpoznanych we wrakach łodzi słowiańskich z tej samej epoki. Jedynie dekorowane wierzchołki dziobnicy i tylnicy łodzi nie mają jak dotąd potwierdzenia w autentycznych zabytkach. Moż- na wszakże przyjąć, że zamysłem twórcy było ukazanie reprezentacyjnej łodzi królewskiej, a takie jednostki mo- gły być już w tamtym okresie dekorowane. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że wyobrażenia łodzi na pieczęciach Lubeki z XIII wieku, z których najwcześniejsza ze znanych pochodzi z 1226 roku (il. 15), wykazują analogie do przed- stawienia łodzi na kwaterze drzwi katedry w Gnieźnie. Tym samym można uznać, że wizerunek łodzi z Lubeki niewątpliwie przedstawia konstrukcję będącą odwzoro- waniem wyglądu tradycyjnie stosowanej tam łodzi, budo- wanej według zasad raczej słowiańskiej niż skandynaw- skiej szkoły szkutniczej okresu XI–XIII wieku6. Właśnie elementy konstrukcyjne i rozwiązania napędu, czyli dulki w otworach górnego pasa poszycia, są udokumentowane w dwóch wrakach łodzi słowiańskich – Ralsviek 2 i Orunia II, których miejscem budowy mogły być tereny dzisiejszej Meklemburgii lub okolice ujścia Wisły (Krąpiec, Ossowski 2003: 283). Faktem jednak pozostaje, że stosunkowo mało odkryto zabytków z zakresu szkutnictwa w jednym z naj- bardziej wysuniętych na zachód nadmorskich ośrodków osadnictwa słowiańskiego – Starej Lubece7. Założona w jej pobliżu w 1159 roku nowa Lubeka już pod koniec XII wie- ku stała się pierwszym głównym portem niemieckim nad Bałtykiem. Dla niemieckich kolonizatorów na nowych ob- szarach, żądnych kontaktów z innymi nadmorskimi nacja- mi, pilną potrzebą było posiadanie łodzi morskich. Do ich budowy niezbędne było jednak doświadczenie. Nie mieli go Niemcy – przybysze z głębi lądu, ale łodzie takie mogła nadal budować podbita ludność słowiańska, mogły też być kupowane od Duńczyków, z którymi chrystianizowano sło- wiańskich mieszkańców tamtych terenów. 6 Kwestii tej nie można w świetle braku większego zasobu doku- mentów jednoznacznie rozstrzygnąć, niemniej, jak wskazują wyniki studiów nad łodzią P-2 odkrytą w Pucku, mającą w kon- strukcji zarówno cechy typowe dla szkutnictwa skandynaw- Fig. 15. Seals of Lübeck dating from 1226, 1256 skiego, jak i słowiańskiego, łodzie z pieczęci Lubeki mogły mieć and 1281, depicting traditional boats (Ewe 1972). dekoracje wierzchołków stew wzorowane na wyobrażeniach głów zwierząt, stosowanych na łodziach skandynawskich. Il. 15. Pieczęcie Lubeki z 1226, 1256 i 1281 roku 7 Nazwę Stara Lubeka nadali archeologowie, dla odróżnienia od z wyobrażeniem tradycyjnych łodzi (Ewe 1972). miasta założonego po 1158 roku. 34  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem can, however, assume that the artist’s intent was to depict Rozwój wymiany towarowej drogami wodnymi pod ko- a grand royal ship, and vessels such as these may already niec XII wieku w dużej mierze wynikał z rozwoju szkutnic- have been decorated at that time. It is, nonetheless, worth twa, którego produktami były duże łodzie z nieprzykrytą noting that boats depicted on 13th-century seals from pokładem ładownią w środku kadłuba. W Skandynawii na- Lübeck (the earliest known example dating from 1226), zywano je knar (knara) lub knorr, a mniejsze od nich były share certain similarities with that carved on the door między innymi byrdingr (bordyna), skuta (szkuta) i ferja. panel at Gniezno Cathedral (Fig. 15). Therefore, we can Napędzano te łodzie żaglem rejowym, a pomocniczo, tylko conclude that the images on the Lübeck seals undoubtedly na krótkich dystansach, wiosłami. Odmianą lub modyfika- reflect the traditional appearance of local boats, probably cją knara był znany już w XIII wieku krejer (kraier). Wraki built according to Slavic rather than Scandinavian takich małych statków, które można uznać za knara i kre- boatbuilding principles of the 11th–13th centuries6. The jera, odkryto w kilku miejscach w Skandynawii (Åkerlund structural features and details pertaining to the method 1951; Åkerlund 1952; Hommerberg 1956; Crumlin-Peder- of propulsion, namely rowlocks mounted in the vessel’s sen 1981; Crumlin-Pedersen, Olsen, 2002: 313–325 i inni). gunwales, have been recorded in two Slavic shipwrecks Wspomniany wyżej wrak znad jez. Jamno, datowany na – Ralswiek 2 and Orunia II – that may have been built in lata 40. XIV wieku, którego pozostałości, a zwłaszcza the region corresponding to modern-day Mecklenburg, or dziobnica (il. 16) i elementy poszycia, wyraźnie wskazują in the vicinity of the Vistula estuary (Krąpiec & Ossowski na słowiańskie rozwiązania konstrukcyjne, mógł być wła- 2003: 283). However, the fact remains that relatively little śnie odpowiednikiem duńskiego knara (Kubacka, Przyby- evidence of boatbuilding has been found in one of the tek 1999). Także wrak statku średniowiecznego odkrytego westernmost centres of Slavic settlement – Old Lübeck7. By w 1870 roku w gdańskim Brzeźnie (il. 17) uważany jest za the late 12th century, New Lübeck, founded nearby in 1159, przykład knara (Dudszus, Hendriot 1986: 147). had become the first major German port on the Baltic. For Już w XIII wieku do portów nad Bałtykiem przybywa- the German colonists arriving in new lands and eager to ły z innych ośrodków duże łodzie i statki. Powodowało to make contact with other coastal nations, sea-going vessels wzrost przewozów, a także migracje ludności, szczególnie were a pressing need. Building them, however, required kupców niemieckich, zakładających swoje kantory w mia- experience which the Germans – arrivals from inland – stach portowych, zwłaszcza u południowych i wschod- lacked. Nevertheless, boats of this sort could still be built by nich wybrzeży Bałtyku. Jednym z następstw tego procesu the conquered Slavs, or could be purchased from the Danes. było podjęcie budowy nowych typów statków, zarówno The growth of waterborne trade in the late 12th century podobnych do przypływających z innych ośrodków, jak was due in large measure to developments in shipbuilding, i będących bezpośrednim wynikiem rozwoju techniczne- with large deckless boats being produced with a cargo hold go regionalnych, tradycyjnych łodzi pełnomorskich. Ich in the hull. In Scandinavia this type of vessel was known systematyczne powiększanie doprowadziło do powstania as the knarr or knorr, smaller types including the byrdingr, rozmaitych wariantów konstrukcji pływających. Wśród the skuta and the ferja. These boats were propelled by nich najpopularniejszym w XIII i w początkach XIV wieku a square sail or alternatively, but only over short distances, typem statku na Bałtyku stała się koga (il. 18). Najczęściej by oars. A variation or modification of the knarr was the wyrażany jest pogląd, że ten typ statku skonstruowany crayer (krejer), which had already appeared by the 13th został u ujścia Renu. Jego prototypem był statek rzeczny, century. The remains of small ships that can be classified który przez podwyższenie burt dostosowany został do po- as either those of a knarr or crayer have been discovered dróży na Wyspy Fryzyjskie (Dudszus, Hendriot 1986: 76; at several sites in Scandinavia (Åkerlund 1951; Åkerlund Ellmers 1994: 33–37). Następnie mieszkańcy Fryzji, upra- 1952; Hommerberg 1956; Crumlin-Pedersen 1981; wiając wymianę towarową u wybrzeży Morza Północnego Crumlin-Pedersen & Olsen, 2002: 313–325 and others). i Bałtyckiego, rozpowszechnili wzór tego statku, mającego The aforementioned shipwreck dated to the 1340s found już ładownię przykrytą pokładem. near Lake Jamno, whose structural features (in particular Według duńskiego badacza Crumlina-Pedersena kogi the stem-post and planking) clearly evidence a Slavic wpływały już na Bałtyk w XII wieku. Geneza ich pojawienia design (Fig. 16), may have been the equivalent of a Danish się na tym akwenie wynikała z osadnictwa Fryzów w wie- knarr (Kubacka & Przybytek 1999). Likewise, the remains kach VII–VIII na podmokłych terenach północno-zachod- of a medieval ship discovered in 1870 in Gdańsk Brzeźno nich Niemiec i południowo-zachodniej Danii. Prowadzili (Fig. 17) is regarded as an example of a knarr (Dudszus & oni tam nadmorską gospodarkę i budowali statki dostoso- Hendriot 1986: 147). wane do żeglugi po płyciznach, jak i po morzu. Dowodzą tego monety z IX wieku, uwidaczniające wyobrażenia stat- 6 Tin the absence of a larger body of documentary evidence, ków żaglowych o kadłubach tak z prostymi (il. 19) jak i za- this issue is difficult to resolve, albeit studies of the P-2 boat okrąglonymi stewami (Crumlin-Pedersen 2009: 235–256). discovered in Puck (which has structural features typical of Publikacja Crumlina-Pedersena jest pogłębionym studium both Scandinavian and Slavic boatbuilding) and the boats depicted on seals from Lübeck show that the tops of the stem nad szkutnictwem i żeglugą w X wieku w północno-zachod- and sternpost may have been decorated with representations of niej Europie, a przedstawione wywody dotyczą rozważań animals’ heads inspired by those seen on Scandinavian vessels. nad wyobrażeniami statków na monetach z epoki. Uwi- 7 The name Old Lübeck was given to this settlement by archaeologists to distinguish it from the city founded after 1158. doczniają one trzy zasadnicze formy sylwet kadłuba: pierw- 35  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic Fig. 16. Stem recovered from a shipwreck dating to the 1340s discovered in Lake Jamno (prepared by P. Kubacka & M. Przybytek, 1999). Il. 16. Dziobnica wraka statku z ok. lat 40. XIV wieku, odkryta nad jez. Jamno (opracowanie: P. Kubacka i M. Przybytek, 1999). By the 13th century large boats and ships from beyond sza o kształcie „banana” (podobna do statku z Utrechtu), the local region were calling at Baltic ports. This led to an druga – z prostymi, pionowymi stewami (uznawana za wy- increase in shipments and migration, particularly among obrażenie kogi), trzecia natomiast ze stewami zaokrąglony- German merchants, who set up their offices in port towns, mi, typowymi dla ówczesnych łodzi skandynawskich8. especially those on the southern and eastern Baltic coasts. Na temat pierwszych kog budowanych nad Bałtykiem One of the consequences of this process was that new types rewelacyjne informacje przyniosły ogłoszone w 2003 roku of ship started to be built, including ones which were similar wyniki duńskich badań nad odkrytymi na obszarze tego to those from outside territories and ones representing kraju wrakami statków typu koga (Hocker, Daly 2006). developments in regional traditions of building sea-going Okazało się, że już w XII wieku budowano na Jutlandii tego ships. The construction of successively larger vessels led typu statki, a na Bałtyk trafiły one dzięki fryzyjskim szkut- to the creation of numerous different varieties. Of these nikom osiadłym w duńskim Hedeby, chociaż, jak stwierdza the cog became the most popular type of ship in the Baltic Crumlin-Pedersen w cytowanej powyżej rozprawie, nie ma in the 13th and early 14th century (Fig. 18). The most na to dowodów9 (Crumlin-Pedersen 2009: 247). Zatem frequently repeated assertion is that this type of ship być może budowa podobnych jednostek przez niemieckich was first built in the Rhine estuary. Her prototype was osadników (lub dla nich) na podbitych w połowie XII wie- a riverboat, the sides of which were raised to adapt her for ku obszarach słowiańskich nastąpiła dopiero w XIII wieku? voyages to the Frisian Islands (Dudszus & Hendriot 1986: Zdają się to potwierdzać najstarsze wyobrażenia statków 76; Ellmers 1994: 33–37). Subsequently, the inhabitants of uważanych za kogi, które pojawiły się w początkach II poło- Frisia, who were involved in trade along the North Sea and wy XIII wieku na pieczęciach Wismaru i Stralsundu (il. 20). Baltic coasts, propagated this ship design, which featured Do niedawna nautolodzy, zwłaszcza niemieccy, utrzy- a cargo hold covered by a deck. mywali pogląd, że to lubeczanie byli pierwszymi budowni- According to the Danish researcher Ole Crumlin- czymi kog nad Bałtykiem. Twierdzenia tego nie oparto na Pedersen, cogs were already plying the Baltic in the 12th przekonywających dowodach, podczas gdy wspomniane po- century. The origins of their appearance in these waters wyżej wyniki badań wraków odkrytych na obszarze Danii is attributable to Frisian settlement in the wetlands of i interpretowanych jako pozostałości wczesnych kog wska- northwest Germany and southwest Denmark in the 7th–8th centuries. There the Frisians practised a coastal economy and built ships designed for use in shallow waters 8 O. Crumlin-Pedersen nie wspomina w swoim wywodzie, że sło- and on the open sea. This is evidenced by 9th-century coins wiańskie łodzie tego okresu miały również zaokrąglone stewy. 9 depicting sailing ships with hulls featuring both straight „No finds of the ‚cog-indicating’ “sintels” have been recorded from Hedeby, whereas the earliest ones from Schleswig are and curved end-posts (Crumlin-Pedersen 2009: 235–256) from layers dated to the first half of the 12th century, indicating (Fig. 19). Crumlin-Pedersen’s publication is an in-depth that cogs were not built or repaired in this part of the Baltic area study of 10th-century shipbuilding and sailing in northwest until then”. 36  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem Fig. 17. Medieval shipwreck discovered in Brzeźno (Gdańsk) in the late 19th century seen in a contemporary illustration (NMM Archive). Il. 17. Odkryty w Brzeźnie (Gdańsk) pod koniec XIX wieku wrak statku średniowiecznego na rycinie z epoki (fot. Archiwum NMM). Fig. 18. A cog depicted on a town seal of Fig. 19. Ninth-century coins from Haithabu (Hedeby) depicting ships Elbląg dating from 1242 (NMM Archive). with straight stem and stern posts (Crumlin-Pedersen 1997). Il. 18. Koga na pieczęci Elbląga z 1242 roku Il. 19. Monety z IX wieku z Haithabu (Hedeby) z wyobrażeniem (fot. Archiwum NMM). statków o prostych stewach (Crumlin-Pedersen 1997). Europe, which includes deliberations on images of ships zują, że zbudowano je właśnie na tamtym terytorium, wyko- seen on coins of that period. They depict three basic forms rzystując rosnące tam dęby (Hocker, Daly 2006: 187–194). of hull: the first is ‘banana’-shaped (similar to the Utrecht Szkutnictwu średniowiecznemu Lubeki i okolic należy Ship), the second has straight, vertical end-posts (believed tu poświęcić nieco uwagi. Z braku – jak dotychczas – nad to be a depiction of a cog), whilst the third has curved end- bałtyckim wybrzeżem Niemiec odkryć archeologicznych posts, typical of Scandinavian boats of the day.8 pozostałości statków z XIII–XIV wieku można przypusz- Sensational findings about the first cogs built on the czać, że pierwsze kogi mogły tam być zbudowane nie Baltic coast were announced in 2003 based on the results wcześniej niż w II połowie XIII wieku. Co więcej, wyniki of Danish research into cog shipwrecks discovered in badań wraków statków uznanych za średniowieczne kogi, Denmark (Hocker & Daly 2006). It transpires that this odkrytych u wybrzeży Meklemburgii, zostały podważone type of ship was already being built in Jutland in the (Belasus 2012), dlatego w niniejszych rozważaniach moż- 12th century, and that they made their way to the Baltic na posłużyć się dostępnymi przekazami ikonograficznymi, a w szczególności wyobrażeniami statków na pieczęciach 8 miejskich z Lubeki, Stralsundu i Wismaru, leżących na ob- Crumlin-Pedersen does not mention in his study that Slavic ships of this period also had curved end-posts. szarze Hanzy wendyjskiej. 37  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic Fig. 20. Cogs seen on town seals of Wismar (13th century) and Stralsund (14th century) (Ewe 1972). Il. 20. Koga na pieczęciach: Wismaru z XIII wieku i Stralsundu z XIV wieku (Ewe 1972). thanks to Frisian shipbuilders who had settled in Hedeby, Kogi, których specyficzna konstrukcja różniła się od although, as Crumlin-Pedersen pointed out, there is no budowanych nad Bałtykiem łodzi, mogli dla kupców lu- evidence of this9 (Crumlin-Pedersen 2009: 247). Thus, beckich budować przybysze – szkutnicy fryzyjscy, albo perhaps it was not until the 13th century that similar też powstawały one na ich zamówienie w Danii. Z czasem vessels were first built by German settlers (or for them) in sztukę budowy tego nowego typu statku nabyli już lokal- the Slavic territories which they had conquered in the mid- ni (zapewne w dużej części słowiańskiego pochodzenia) 12th century. This seems to be confirmed by the earliest szkutnicy z okolic Lubeki. Ostatecznie należy przyjąć, depictions of ships identified as cogs, which appear at the że przybysze niemieccy z terenów położonych daleko od beginning of the latter half of the 13th century on the town morza, zasiedlający obszary zamieszkałe przez podbitych seals of Wismar and Stralsund (Fig. 20). Słowian, nie mieli na tyle umiejętności szkutniczych, by Until recently, maritime historians, in particular w początkach XIII wieku skonstruować tak skomplikowa- those from Germany, maintained the view that it was the ny pod względem technicznym, nowoczesny statek, jakim Lübeckers who were the first to build cogs on the Baltic. była koga. Dowodzić tego zdaje się dotychczasowy brak This contention was not based on convincing evidence, odkryć wraków wczesnośredniowiecznych łodzi na ów- whereas the aforementioned analysis of shipwrecks czesnym obszarze Niemiec, chociaż, jak chciał w to wie- discovered in Denmark and identified as the remains of rzyć Heinsius, „koga miała być wynalazkiem niemieckim” early cogs, show that they were built in that country using (Smolarek 1969: 146). Należy też zwrócić uwagę, że na locally grown oak (Hocker & Daly 2006: 187–194). znanych nam pieczęciach Lubeki z XIII wieku nie ukazano Medieval boatbuilding in and around Lübeck deserves nigdy kogi, a jedynie różne warianty wcześniejszej łodzi, a little attention at this point. In the absence – thus far – of być może wzoru słowiańskiego. any archaeological evidence for ships dating from the 13th- Już w trzeciej dekadzie XIII wieku o wpływających do 14th century on the German Baltic coast, it can be assumed Gdańska kogach z Lubeki informują dedykowane tamtej- that the first cogs could have been built there no earlier than szym żeglarzom zarządzenia administracyjne gdańskiego the latter half of the 13th century. Furthermore, the results księcia Świętopełka. Postanowił on w latach 1220–1227, of analysis carried out on shipwrecks deemed to represent że: „Koga, jeśliby doznała w naszych granicach rozbicia, 10 medieval cogs found off the coast of Mecklenburg have grzywien, statek mniejszy 5 [grzywien] płaciłby po ocaleniu. been challenged (Belasus 2012), thus for the purposes of Jeśliby w naszym porcie dotknęły dna lub były uszkodzone, these deliberations available iconographic representations pomocą, jakąkolwiek chcieliby, byliby wsparci” (Zbierski can be taken into consideration, in particular the images of 1978: 205). Wynika z powyższego, że koga była już w latach ships depicted on the seals of the Wendish Hansa towns of 1220–1227 największym zawijającym do Gdańska typem Lübeck, Stralsund and Wismar. statku, a mniejszymi były zapewne knary i krejery. Faktem jest i to, że usytuowany u ujścia Wisły Gdańsk 9 “No finds of the ‚cog-indicating’ “sintels” have been recorded w XIII wieku nie był portem docelowym dla wszystkich from Hedeby, whereas the earliest ones from Schleswig are wpływających tam statków, gdyż wiele z nich udawało się from layers dated to the first half of the 12th century, indicating that cogs were not built or repaired in this part of the Baltic area w górę Wisły, zwłaszcza do Torunia (ok. 160 km od Gdań- until then”. ska). Dowodzi tego kolejna regulacja – taryfa celna stano- 38  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem Cogs, whose design differed from that of boats made wiąca, że od powracających statków pobierano cło: za kogę in the Baltic region, may have been built for Lübeck płacono 1,5 grzywny srebra, a za mniejszy statek połowę merchants by immigrants – Frisian shipbuilders – or they tego (Zbierski 1978: 205). Za samo wówczas wpłynięcie may also have been built to order in Denmark. In time, the z morza do Gdańska cło pobierano w naturze i za każdą knowledge of how to construct this new type of ship was kogę płacono 10 łokci sukna (Zbierski 1978: 215). U schył- acquired by locals, most of them probably shipwrights of ku XIV wieku pobierano już cło na zasadzie opłaty 7 feni- Slavic origin from the Lübeck region. Ultimately, we must gów od 1 funta towarów – zwane cłem funtowym (Biskup assume that the German newcomers, who arrived from 1978: 400). areas far-removed from the sea to settle the lands inhabited Dzięki licznym odkryciom wraków identyfikowanych by the vanquished Slavs, did not have the necessary jako kogi wiedza o tego typu statkach jest już dziś duża. boatbuilding skills in the early 13th century to immediately Szczególnie ważne było wydobycie i opracowanie naukowe start making modern ships of as complicated a design as the wraka kogi odkrytego w 1962 roku w Bremie (Pohl-We- cog. The lack of any discoveries to-date of early medieval ber 1969: 15–38; Ellmers 1994: 29–46). Jego zewnętrzne shipwrecks within the then territories of Germany appears elementy konstrukcji mają analogie w ikonografii z epoki, to confirm this, though as Heinsius wished to believe, dzięki czemu identyfikacja typu statku, jaki reprezentował “the cog was supposed to have been a German invention” ten wrak, nie budziła żadnych wątpliwości (il. 21). Do dziś (Smolarek 1969: 146). It should also be noted that none of jednak nie odkryto drugiego statku tego typu, zachowane- the 13th-century town seals of Lübeck known to us depict go w tak dobrym stanie (czyli prawie całego), jak bremeń- a cog, featuring instead a variety of earlier sailing vessels, ska koga. possibly of Slavic design. Najwcześniejszą sylwetę kogi bałtyckiej uwidacznia In the 1230s information about cogs arriving in Gdańsk między innymi pieczęć Elbląga z 1242 roku. Wyobrażenie from Lübeck was recorded in an administrative decree to uznawane jest za jedno z cenniejszych, przedstawiają- concerning sailors from that city, issued by Świętopełk, cych jednomasztowy statek ze sterem zawiasowym, zasto- Duke of Pomerania. In 1220–1227 he proclaimed that sowanym zamiast lokalizowanej na prawej burcie płetwy “if a cog is shipwrecked within our borders, 10 marks, for sterowej10. Nowość w ówczesnym szkutnictwie stanowiły a smaller ship 5 [marks] would be paid after salvage. If they proste, belkowe stewy, które wyraźnie zaznaczono na tej were to go down or be damaged in our port, they would pieczęci. Późniejsza, z 1299 roku pieczęć Gdańska uwi- receive any assistance they desired” (Zbierski 1978: 205). dacznia kogę, na której wzniesiono w pobliżu dziobu i rufy This suggests that by 1220–1227 the cog was the largest pomosty obwiedzione krenelażem. Dalszą modyfikację type of ship calling at the port of Gdańsk, the smaller kogi uwidaczniają pieczęcie miast nadbałtyckich z XIV vessels probably being knerrir and crayers. wieku, w tym Stralsundu i Elbląga, wykazujące dużo ana- The fact is that in the 13th century the port of Gdańsk, logii do wspomnianej wyżej kogi z Bremy (Litwin 1975). located on the Vistula estuary, was not the end destination Statki te charakteryzują się prostymi, pochylonymi stewa- for all of the ships entering it, as many of them sailed mi i kasztelem w rufowej części kadłuba. further upriver, in particular to Toruń (c. 160 km from Można przyjąć, że koga w pierwszej połowie XIV wieku Gdańsk). This is evidenced by another decree – a customs była najpopularniejszym typem gdańskiego statku towa- tariff stipulating that duties would be levied on returning rowego. Jej wygląd ukazują pieczęcie kilku miast pomor- ships: a cog would have to pay one and a half silver marks, skich, wśród których najwięcej charakterystycznych ele- and a smaller ship, half this amount (Zbierski 1978: 205). mentów technicznych rozpoznajemy na pieczęci Elbląga Customs duties were charged just for entering Gdańsk z 1350 roku. Znalazły one potwierdzenie we wraku kogi from the sea; these duties were taken in kind in the form of bremeńskiej (Litwin 1975: 283–286). Dalsze, ale już w ma- ten yards of broadcloth for every cog (Zbierski 1978: 215). łym stopniu zachowane pozostałości tego typu jednostek In the late 14th century duties were levied at a rate of seven badano w Holandii, Szwecji, Danii, Polsce, a ostatnio pfennigs per pound of cargo – a charge known as the pound w Belgii. Odkrycie dokonane w 1976 roku w Danii, na pół- toll (Biskup 1978: 400). nocnym wybrzeżu Zelandii, koło miejscowości Vejby, ma Thanks to the discovery of numerous shipwrecks szczególne znaczenie (il. 6). Ze statku zachowało się tylko identified as cogs, we now know a good deal about this type of dno, ale w jego gnieździe masztowym znaleziono dwie mo- ship. A key factor in this knowledge was the excavation and nety, włożone tam „na szczęście” tradycyjnym zwyczajem, analysis of a wrecked cog found in 1962 in Bremen (Pohl- wywodzącym się jeszcze z czasów rzymskich. Wybito je Weber 1969: 15–38; Ellmers 1994: 29–46). Its external w mennicy krzyżackiej w latach 1360–1365 (Bonde, Jen- structural components were analogous to those seen in sen 1995: 108). Ponadto wyniki analiz materiału użytego iconographic material of the period, hence the identification do budowy statku wykazały, że zbudowany został około of the type of ship represented by this wreck raised no doubts 1370–1380 roku, najprawdopodobniej w Gdańsku. Nie (Fig. 21). To this day, however, no other ship of this type has been found in as good a state of preservation (surviving 10 Jeszcze dość często w literaturze naukowej i popularnonauko- practically intact) as the Bremen Cog. wej spotyka się określenie tego urządzenia jako burtowe wiosło One of the earliest images of a Baltic cog comes from sterowe – faktycznie wiosło w funkcji steru burtowego dużej łodzi zatraciło swój charakter już w epoce brązu, co dobrze ob- the town seal of Elbląg dating from 1242. It is regarded razuje płetwa sterowa łodzi z Nydam, z około III wieku n.e. 39  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic Fig. 21. Cross-section of the Bremen Cog (after W. Lahn 1992). Il. 21. Przekrój poprzeczny kogi z Bremy (według W. Lahna 1992). as one of the most important representations of a single- wykluczają tego również specyficzne elementy konstruk- masted ship featuring a hinged rudder instead of a quarter cji, a zwłaszcza sposób wykonania dna i uszczelnień kadłu- rudder mounted on the ship’s starboard10. An innovation ba kogi z Vejby, wykazujące analogie do dawnego szkutnic- in shipbuilding of the day was the use of straight stem and twa nadwiślańskiego (Ossowski 2010). sternpost, which are clearly shown on this seal. A later seal of Koga była statkiem konstruowanym na niskiej, bel- Gdańsk, dating from 1299, depicts a cog featuring crenelated kowej stępce (kogi wcześniejsze, z początków XIII wieku, castles above the bow and stern. Further modifications to były również bezstępkowe), w końcach której mocowano the cog’s design, evidenced on the 14th-century seals of duże krzywulce, tak profilowane, że stanowiły w części Baltic towns such as Stralsund and Elbląg, exhibit many poziomej przedłużenie stępki, a następnie przechodziły similarities with the aforementioned Bremen Cog (Litwin pod rozwartym kątem w podstawy stew (il. 22). Dziob- 1975). These ships are characterised by straight, angled end- nica i tylnica były pochylone i składane z dwóch równo- posts and a castle at the stern of the hull. ległych elementów. Ich wewnętrzne belki osadzane były It can be assumed that the cog was the most popular we wpustach krzywulców (węzłówek) i do nich od boków type of cargo ship in Gdańsk in the first half of the mocowano klepki poszycia. Końce pasów poszycia, moco- 14th century. Cogs are depicted on the seals of several wane do boków wewnętrznych stew, były od przodu i tyłu Pomeranian towns, the greatest number of distinctive osłaniane zewnętrznymi, odpowiednio grubszymi stewa- technical features appearing on Elbląg’s seal of 1350. These mi. Dno kogi było płaskie, montowane z 3 do 6 szerokich features were recognised in the remains of the Bremen Cog klepek układanych na styk, niepołączonych bezpośrednio (Litwin 1975: 283–286). Further remains of vessels of this ze sobą, a tylko mocowanych drewnianymi kołkami do type, though much less well preserved, have been excavated denników. Natomiast burty kogi montowane były metodą in Holland, Sweden, Denmark, Poland, and more recently skorupową z klepek układanych na zakładkę i spajanych in Belgium. A particularly significant discovery was made gwoździami żelaznymi, których końce zaginano po stro- in 1976 off the northern coast of Zealand, Denmark, near nie wewnętrznej poszycia i ponownie wbijano w mate- the town of Vejby (Fig. 6). Only the bottom of this ship riał11. W większości wraków identyfikowanych jako kogi survived, but two coins were found in the mast hole, placed uszczelnienie pasów poszycia (również płaskiego dna) there for good luck in keeping with a tradition dating stanowiły pasma mchu, wciskane w specjalnie wykonane back to the Roman period. They were both struck at the podcięcia na krawędzi klepki nakładanej na poprzednią klepkę zmontowanego poszycia (il. 23). Uszczelnienie za- bezpieczano przed wysunięciem listwą mocowaną klam- 10 This device is still quite frequently referred to in both scientific rami, wbijanymi w obie klepki. Uszczelnienia takie wy- and popular literature as a side steering oar, when in fact side-mounted oars had already ceased to be used as steering mechanisms for large boats in the Bronze Age, as demonstrated 11 by the quarter rudder found with the Nydam Boats, dating Tak zmontowane było poszycie kog z Bremy, Nijkerk (Holan- from around the 3rd century AD. dia), Vejby i innych. 40  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem Fig. 22. Structure of the bow of the Bremen Cog (after W. Lahn 1992) – the double stem and fore section of the keel with a knee are highlighted. Il. 22. Konstrukcja partii dziobowej kogi z Bremy (według W. Lahna 1992) – zaznaczono dwa elementy stew i przednią część stępki z węzłówką. Teutonic mint in 1360–1365 (Bonde & Jensen 1995: 108). konywano zarówno po zewnętrznej, jak i po wewnętrznej Analysis of the ship’s timbers revealed that she had been stronie poszycia (Lahn 1992)12. built around 1370–1380, most probably in Gdańsk. The Płaskie dno uszczelniane mchem charakteryzowało specific design features of the Vejby Cog, in particular the jednostki śródlądowe stosowane nad Renem w pierwszych methods used in constructing the bottom and caulking the wiekach naszej ery (il. 24). W okresie wczesnego średnio- hull, also exhibit many similarities with ships produced at wiecza jednostki te modyfikowano na potrzeby rozwijają- that time in the Vistula region (Ossowski 2010). cej się żeglugi morskiej, co wymagało dostosowania kadłu- The cog was built on a low, beam keel (some earlier ba do innego środowiska wodnego, w którym występowała cogs dating from the beginning of the 13th century had krótka i wysoka fala. W tym celu zwężono szeroką partię no keel), to the ends of which large naturally curved dna i podwyższono rozchylone na zewnątrz burty, dalej timbers (knees) were attached. These were shaped so montowane z klepek spajanych na zakładkę, które wzmoc- that the horizontal portion formed an extension of the niono poprzecznie belkami mocowanymi powyżej linii keel, the vertical part rising at an obtuse angle to form wodnej13 (il. 25). the base of the end-posts (Fig. 22). The sloping stem and Wrak kogi z Bremy był pierwszym i jak dotąd jedynym, sternpost each consisted of two parallel components. The w którym zachował się niemal pełny zestaw belek dźwiga- outer beams were rebated into the knees and planking was jących klepki pokładu. Do czasu jego odkrycia i poznania attached to the sides. The ends of the strakes, affixed to sposób ułożenia pokładu w statku średniowiecznym pozo- the inner sides of the end-posts, were covered front and stawał w sferze domysłów. Ponieważ burty kadłuba kogi bu- back by suitably thicker outer end-posts. The cog had a flat dowane były metodą skorupową, usztywnienia poprzeczne bottom made up of three to six abutting planks which were wstawiano w miarę postępu prac. Nie łączono ich w ramę, not actually joined to one another, but were simply fixed a jedynie denniki i zestaw krzywulców stykały się ze sobą to the floor timbers with treenails. In contrast, the sides of w jednej pionowej płaszczyźnie. Ponadto tylko w kilku the cog were assembled shell-first and consisted of clinker- miejscach osadzano belki usztywnienia poprzecznego laid planks held together with iron nails, the ends of which w celu zwarcia skorupy kadłuba (aby uzyskać pożądaną were bent inwards and hammered into the inner face of szerokość) i osadzenia na nich oparć dla wzdłużnie biegną- the planking.11 In most of the shipwrecks identified as cogs cych belek pokładników. Klepki pokładu układano pomię- the caulking (including that of the vessel’s flat bottom) dzy pokładnikami prostopadle do osi symetrii kadłuba. consisted of strips of moss pressed into grooves made in the edge of the plank overlying the previous strip of assembled 12 planking (Fig. 23). The caulking was held in place with Uszczelnienia takie popularne były w śródlądowym szkutnic- twie nad polskimi rzekami – szerzej o tym Ossowski 2010. battens secured by sintels driven into both planks. Both 13 Nie były to rozwiązania stosowane wyłącznie. We wrakach rozpoznanych jako kogi niektóre z rozwiązań technicznych 11 This was how the planking was assembled in the cogs from mają niekiedy inną postać, podczas gdy część pozostałych po- Bremen, Nijkerk (Holland), Vejby and others. twierdza tego rodzaju obserwację. 41  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic Fig. 23. Example of the typical method Fig. 24. Cross-section of a shipwreck recovered from used in the medieval period for the lower reaches of the Rhine (Bockius 1999). caulking seams (Ossowski 2010). Il. 24. Przekrój poprzeczny wraka statku Il. 23. Przykład typowego w średniowieczu sposobu z dolnego biegu Renu (Bockius 1999). uszczelnienia pasów poszycia (Ossowski 2010). the outer and inner faces of the planking were caulked Wyposażenie techniczne kogi nie było zbyt bogate, (Lahn 1992)12. jednak oprócz poziomej wciągarki fału i kotwicy wrak kogi Inland watercraft used on the Rhine in the first centuries z Bremy uwidocznił kabestan – wciągarkę osadzoną piono- AD typically had a flat bottom caulked with moss (Fig. 24). wo w specjalnym łożu na pokładzie kasztelu rufowego. In the early medieval period these vessels were modified Trudno określić, kiedy w Gdańsku zaczęto budować to meet the needs of burgeoning maritime navigation, kogi. Mogło to być wcześniej niż wiemy z najstarszych źró- which meant that the hull had to be adapted to a different deł pisanych, z lat 1361 i 1363, informujących o budowie aquatic environment where short and high waves were statków w części miasta zwanej Lastadią (Łasztownią). encountered. To this end, the broadest section of the bottom Nazwa ta pierwotnie określała port, w którym – zgodnie was narrowed and the outward sloping sides were raised. z obowiązującymi zwyczajami – można było dokonywać Still clinker-built, the sides were reinforced with transverse napraw statków. Zapewne wykonywali je szkutnicy, a naj- beams mounted above the waterline (Fig. 25).13 starszy znany dokument wzmiankujący istnienie w Gdań- The Bremen Cog was the first, and to-date remains sku grupy cieśli okrętowych pochodzi z 1357 roku. Tech- the only, known example to survive with an almost nika budowy statków była sztuką pilnie strzeżoną przez complete set of tie beams supporting its deck planking. organizacje cechowe. Konstruowano je bez rysunków, Up until the time of its discovery and excavation, the polegając wyłącznie na pamięci i wyobraźni mistrza. Za- manner in which decks had been assembled in medieval trudniał on pomocników, głównie cieśli, do wykonywania ships remained a matter of conjecture. Because the sides odpowiednich elementów i do prac przy montażu kadłu- of the hull were built shell-first, transverse reinforcements ba. Dużo wysiłku wymagało również uzyskiwanie klepek, were fitted as work progressed. They were not joined które do przełomu XIV–XV wieku wytwarzano przez dar- together in a framework, only the floor timbers and set cie kłody – dopiero pod koniec XV wieku rozpowszechnia- of knees abutted one another in a single vertical plane. ło się cięcie piłami kłód na klepki. Additionally, transverse reinforcement beams were fitted Wraz z rozwojem produkcji okrętowej w II połowie in several places in order to consolidate the shell of the hull XIV wieku powstawały w Gdańsku cechy rzemieślników (and attainin the desired width) and mount supports on wytwarzających określone elementy wyposażenia statków. them for the longitudinally positioned tie beams. The deck Pierwsze informacje o warunkach uzyskania przez rze- planking was laid between the tie beams, at right angles to mieślników mistrzostwa w kuciu kotwic pochodzą z 1354 the hull’s centreline. roku. Później kotwicznikom przydzielono pod zasiedlenie The cog was not provided with much equipment; teren koło Łasztowni, przy bramie zwanej od tego czasu however, in addition to a halyard winch and anchor, Bramą Kotwiczników. Jako drudzy zrzeszyli się powroźni- the Bremen Cog also had a capstan – a winch mounted cy, wymieniani w 1377 roku w księdze miejskiej, w liczbie vertically in a special socket on the deck of the aftercastle. 30 osób. W 1385 roku mieli oni już stałą lokalizację torów powroźniczych. Zajmowały one obszar długości około 300 m i 160 m szerokości (Binerowski 1963: 60). 12 This type of caulking was common in ships built for inland W początkach XV wieku kogi budowano już bardzo navigation on Polish rivers – for further details see Ossowski rzadko (Możejko w niniejszym tomie). Można przypusz- 2010. czać, że na skutek rozwoju usług żeglugowych bractw to- 13 This was not the only design solution used. Alternative techniques have been recorded in some cogs, whilst others ruńskich, korzystających z nadanych miastu praw składu, confirm the observations made here. miejscowi szyprowie przejęli po 1365 roku spław towarów 42  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem It is difficult to determine when cogs were first built in Gdańsk. It may have been earlier than first attested by written records dating from 1361 and 1363, which tell of ships being built in that part of the city known as Lastadia (the name deriving from the Latin term lastadium, meaning lastage). The name originally referred to the port, where – in keeping with the practices of the day – ship repairs could be carried out. They were probably made by shipwrights, the earliest known document that mentions the existence of a group of a ship’s carpenters in Gdańsk dating from 1357. The secrets of shipbuilding techniques were closely guarded by guild organisations. They were built without any drawings, relying exclusively on the memory and imagination of the master shipwright, who employed assistants, mostly joiners, to make the necessary components and to assemble the a hull. Producing planks was also a labour-intensive process, as up until the turn of the 14th century they were made by splitting logs – it was not until the late 15th century that planks were cut from logs using saws. With the growth of warship construction in the latter half of the 14th century, guilds were set up in Gdańsk for craftsmen producing specific parts of a ship’s equipment. The earliest information about the criteria a craftsman had to meet to become a master anchor smith dates from 1354. Anchor smiths were later granted the right to settle lands near Lastadia, by the city gate which from then on became known as Brama Kotwiczników (Anchor Smiths’ Gate). The second group of craftsmen to form an association were the ropemakers, mentioned in the city chronicle of 1377 as numbering 30 individuals. By 1385 they had a permanent site for their ropewalks, which occupied an area of some b 300 m in length and 160 m in width (Binerowski 1963: 60). In the early 15th century cogs were very rarely built (see Możejko this volume). It is probable that the development of shipping services by fraternities in Toruń, making use of the staple rights awarded to that city in 1365, led to local shipmasters taking over the transportation of goods downriver from Toruń to Gdańsk and Elbląg after this date. In consequence, cogs owned by foreign merchants could no longer sail up the Vistula, and thus they became surplus to requirements as ships designed for inland navigation. In sea ports, such as Gdańsk, large heavy cargoes called for ships larger than a cog. These were the hulks, built on the North Sea and the Baltic, which began supplanting the cog by the late 14th century. IV. THE COPPER SHIP AS AN EXAMPLE c OF A MEDIEVAL HULK Fig. 25. Cross-beams seen in reconstruction models of medieval The origins of the hulk have not been clearly ships: a) the Copper Ship with beam heads protruding established, and expert opinions are divided on this through the planking (photo by B. Galus); b) a cog of 1350 with beam heads shielded by fairings; c) a medieval ship with subject. Basil Greenhill and several other authors based beam heads shielded fore and aft (photos by J. Litwin). their theoretical picture of the proto-hulk on the remains Il. 25. Belki usztywnienia poprzecznego na modelach of a 9th-century river craft (Fig. 26) discovered in Utrecht – próbach rekonstrukcji statków średniowiecznych: (McGrail 1981: 38–40; Ellmers 1984: 59–63; Greenhill a) Miedziowiec z głowicami belek wyprowadzonych poza 1988: 59–67; Hutchinson 1994: 10–15). In technical poszycie (fot. B. Galus); b) koga z 1350 roku z głowicami belek osłoniętych opływkami, c) statek średniowieczny terms, ships built to this design – resulting from the z głowicami belek osłoniętych z przodu i z tyłu (fot. J. Litwin). evolution of vessels extended by adding plank-built sides to a logboat – represented the next phase in the evolution 43  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic z tego miasta do Gdańska i Elbląga. W konsekwencji kogi obcych kupców nie mogły już żeglować w górę Wisły i jako statki dostosowane do pływania również po wodach śród- lądowych straciły swoje przeznaczenie. W portach mor- skich, takich jak Gdańsk, duże masy ładunków oczekiwały na odpowiednie, większe niż kogi statki. Były nimi budo- wane nad Morzem Północnym i Bałtykiem holki, wypiera- jące kogi już pod koniec XIV wieku. IV. MIEDZIOWIEC JAKO PRZYKŁAD ŚREDNIOWIECZNEGO HOLKA Geneza holka jako typu statku nie została jednoznacz- nie ustalona, zdania badaczy na ten temat są podzielone. Podstawą do opracowania teoretycznego obrazu prototy- Fig. 26. The 9th-century Utrecht Boat regarded by some pu konstrukcji holka według B. Greenhilla i kilku innych researchers as a prototype of the hulk (NMM Archive). autorów były pozostałości statku śródlądowego z IX wieku Il. 26. Łódź z IX wieku z Utrechtu, uważana przez niektórych (il. 26), którego wrak odkryto w Utrechcie (Ellmers 1984: badaczy za prototyp holka (fot. Archiwum NMM). 59–63; Greenhill 1988: 59–67; Hutchinson 1994: 10–15; McGrail 1981: 38–40). Pod względem technicznym tak budowane statki – będące następstwem rozwoju łodzi pod- wyższanej przez dodanie do dłubanki klepkowych burt – stanowiły fazę w całym rozwoju konstrukcji statku. Z taką teorią można się zgodzić, jednak poważne zastrzeżenia może budzić dalszy ciąg tego rodzaju wywodu, zakładają- cy, że holk – statek morski – był podobny do wyobrażonego na pieczęci miasta New Shoreham z 1295 roku (il. 27). Do- wodzić tego miała inskrypcja widoczna na otoku, głosząca: hoc hulci signo vocor os sic nomine digno, co w tłumacze- niu na angielski brzmi: „By this sign of a hulk I am called Mouth which is a worthy name” (Hutchinson 1994: 10). Ten najstarszy przekaz informujący o wyglądzie holka dał podstawę do określenia cech identyfikujących i charak- teryzujących taki typ statku (Ellmers 1994: 43–46; Friel 1995: 35–38; Heinsius 1986: 210–225; Hutchinson 1994: Fig. 27. The ship depicted on the town seal of New 10–15; Litwin 1989: 156–160; Litwin 1998: 94–95 i inni). Shoreham of 1295 is regarded by some researchers as an example of an early hulk (Ewe 1972). Z pewnymi cechami można też się zgodzić, z kilkoma jed- Il. 27. Statek na pieczęci z angielskiego miasta New nak nie. Trzeba tu stwierdzić, że przedstawienie to należy Shoreham z 1295 roku jest uważany przez niektórych traktować jako źródło mało wiarygodne, gdyż jest arty- badaczy za przykład wczesnego holka (Ewe 1972). styczną wizją takiego statku, a nie jego w pełni realistycz- nym przedstawieniem, co będzie dalej wykazane. of shipbuilding. Whilst this is a plausible theory, serious Wspomniany wrak statku z Utrechtu stanowi niewąt- doubts are raised by further aspects of this argument, pliwie cenne źródło typu archeologicznego, reprezentując which assumes that the hulk – a sea-going ship – was similar jednostkę śródlądową, której kształt kadłuba przypomi- to the vessel depicted on the town seal of New Shoreham na strąk fasoli lub banan14. Osobliwością w konstrukcji of 1295 (Fig. 27). This was supposed to be evidenced by jego kadłuba, oprócz monstrualnego, dłubankowego dna, the Latin inscription on the seal, which reads: hoc hulci był trzeci – relingowy pas poszycia burty, montowany na signo vocor os sic nomine digno, which translates as: ‘By zakładkę od wewnątrz kadłuba. Natomiast pieczęć z wy- this sign of a hulk I am called Mouth which is a worthy obrażeniem statku z New Shoreham uwidacznia faktycz- name’ (Hutchinson 1994: 10). This earliest, and only, nie poszycie układane na zakładkę do wewnątrz kadłuba, clue as to the appearance of a hulk provided the basis for co jednak może być również wynikiem pomyłki rytowni- defining the diagnostic and characteristic features of this ka tłoka pieczęci, będącej negatywem wizerunku, na któ- type of ship (Ellmers 1994: 43–46; Friel 1995: 35–38; rym poprawnie zaznaczył on układ klepek poszycia. Takie Heinsius 1986: 210–225; Hutchinson 1994: 10–15; Litwin omyłki zdarzały się średniowiecznym mistrzom, zwłasz- 1989: 156–160; Litwin 1998: 94–95 and others). Though cza nieobeznanym z tajnikami budowy statków, albo też certain features can be agreed upon, others cannot. It must be noted that this representation should not be treated as 14 Specyficzna forma sylwety statku z Utrechtu spowodowała po- a reliable source, as it is an artistic vision of this ship, and jawienie się terminu „banana shape”, nadawanego kadłubom not a realistic depiction, as will be shown below. o takim kształcie. 44  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem The earlier mentioned Utrecht shipwreck provides niepamiętającym, że wypukłe na tłoku poszycie będzie valuable archaeological evidence of a river craft with „wklęsłe” na wyciśniętej zeń pieczęci. W sumie przyto- a hull shaped somewhat like a bean pod or a banana14. czone w tamtych publikacjach argumenty, bez przykładu An idiosyncratic structural detail of the hull, apart from konkretnego zabytku archeologicznego o poszyciu na za- its huge, logboat base, was the presence of a third strake kładkę wewnętrzną, są niewystarczające do zaakceptowa- (a gunwale) – the planking being laid so that the strakes nia opisanej przez B. Greenhilla, hipotetycznej konstruk- overlapped on the hull’s outboard side. In contrast, the cji kadłuba statku typu holk15. Sylweta statku na pieczęci hulk depicted on the New Shoreham seal shows ‘reverse miasta New Shoreham, co podkreślało kilku badaczy, clinker’ planking, with the strakes overlapping on the charakteryzuje się też kształtem dna podobnym do dna inboard side of the hull, although this may equally be the statku z Utrechtu. Ten przekaz ukazany na pieczęci wska- result of a mistake on the part of the engraver who made zuje jednak na artystyczne, a nie faktograficzne potrakto- the seal matrix, which was a negative image of the drawing wanie wizerunku statku. Kształt dna niczym strąk fasoli on which the layout of the planking had been correctly – zwany w anglosaskim hulc lub holc (Greenhill, Morrison marked. Medieval master craftsmen occasionally made 1995: 250), przy uwzględnieniu znaczenia słowa hulc jako errors of this sort, especially if they were unfamiliar with „drążenie”, „wydrążenie” w dawnym języku anglosaskim the finer points of shipbuilding, or if they forgot that (Hutchinson 1994: 10), zdaje się być źródłem nazwy takie- planking produced in relief in the seal matrix would be go statku (Greenhill 2000: 6). Nie kwestionując tej opinii, ‘concave’ on the resultant seal imprint. Overall, without trzeba zwrócić uwagę, że łatwiej można było wkompono- any physical archaeological evidence of reverse clinker wać w część otoku pieczęci odpowiednio „wygięte” dno planking, the arguments outlined in the aforementioned statku (potwierdza to wiele nie tylko angielskich średnio- publications do not provide sufficient grounds for wiecznych pieczęci ukazujących statki) niż zaznaczyć pro- accepting Greenhill’s description of the hypothetical stą, poziomo biegnącą stępkę, chociaż i takie wyobrażenia construction of the hull of a hulk15. The bottom of the statków prezentowano na ówczesnych pieczęciach (Elbląg ship depicted on the New Shoreham seal is similar in 1242, Goleniów 1339 i 1354, Staveren 1246, Stralsund shape to that of the Utrecht Ship, as has been pointed 1265 i 1278 i inne). Zaokrąglone dno statku ukazane przy out by several researchers. However, the image depicted otoku pieczęci było popularną stylizacją w sztuce rytowni- on the seal suggests that it is an artist’s impression rather czej i dotyczy kilku znanych w epoce typów statków i łodzi than a realistic representation of a ship. The shape of the – z tego też powodu nie może być traktowane jako determi- base, resembling a bean pod – referred to in Anglo-Saxon nanta określająca cechy konstrukcyjne statku. English as a hulc or holc (Greenhill & Morrison 1995: 250), Nie można natomiast negować faktu, że modyfikowa- and bearing in mind that the word hulc can also be used to na dłubanka (czyli podwyższona klepkami łódź) w dużych mean ‘drilling’ or ‘hollowing out’ in Anglo-Saxon English częściach północnej Europy była prototypem statku. Jed- (Hutchinson 1994: 10) – appears to have given rise to the nak dłubanka jako „stępka” ze względów technicznych name for this type of ship (Greenhill 2000: 6). Whilst not i nawigacyjnych nie mogła być stępką tak dużych statków questioning this opinion, it must be said that it would have morskich, jakimi były holki. been easier to fit a suitably curved hull base next to the rim Rozważania nad wyglądem i cechami konstrukcyjnymi of a seal (as demonstrated by numerous medieval English kadłuba holka przedstawił B. Greenhill w innej swojej pra- and other seals featuring ships) than to depict a straight, cy, próbując interpretować przedstawienia statków na nie- horizontal keel, though representations of ships of this których dawnych obrazach (il. 28). Proponowane jednak sort also appear on seals of the same period (Elbląg 1242, przez tego badacza rekonstrukcje nie znalazły dotychczas Goleniów 1339 and 1354, Staveren 1246, Stralsund 1265 choćby najmniejszego potwierdzenia w znaleziskach ar- and 1278, and others). The ship’s rounded base depicted cheologicznych (Greenhill 2000). Poszukując wsparcia dla near the border of the seal was a popular stylistic device teorii B. Greenhilla, jego byli współpracownicy i uczniowie used by engravers, and it is noted in representations of podjęli przed kilkunastu laty wyprawy do południowych 15 14 The distinctive form of the Utrecht Ship led to the use of the Trzeba tu wspomnieć, że odnotowano w północnej Europie tyl- term ‘banana-shaped’ to define hulls of this shape. ko nieliczne przykłady zastosowania „wewnętrznej zakładki”, 15 It must be pointed out that very few examples of ‘reverse clinker’ rozpoznanej w niektórych fragmentach zabytków pochodzenia planking have been noted in northern Europe. It has been archeologicznego (McGrail 1999: 148–149), w tym możliwość identified in fragmentary archaeological remains (McGrail takiego – w ograniczonej skali – rozwiązania stwierdzono we 1999: 148–149), including a possible example (on a limited wraku statku z XIII wieku, odkrytym w 1920 roku w Elblągu scale) recognised in a 13th-century shipwreck discovered in (Ehrlich, Steegmann 1923: 152–163). Zdaniem tych badaczy Elbląg in 1920 (Ehrlich & Steegmann 1923: 152–163). Ehrlich górny (relingowy) pas poszycia mocowany był do niższego and Steegmann believe that the gunwale was attached to the na zakładkę od wewnątrz kadłuba. Przyczyną zastosowania strake below, overlapping it on the inboard side. The reason takiego rozwiązania mogło być dążenie budowniczego do za- for using this technique may have been the shipwright’s desire pewnienia dobrej stateczności kadłuba przy jednoczesnym to ensure the hull’s stability whilst maintaining its limited utrzymaniu jego ograniczonej szerokości, ważnej w żegludze width, which was vital for inland navigation. The shipwright śródlądowej. Konstruktor statku z Utrechtu po zamocowaniu who built the Utrecht Ship, having assembled a strake made of pasa poszycia z przepołowionej wzdłużnie kłody, wypukłością longitudinally split logs (rounded side facing outwards), had wyprowadzonej na zewnątrz, miał tylko jedną możliwość przy- only one option for attaching the sheer strake – from the inside. mocowania górnego pasa poszycia – od wewnątrz. 45  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic obszarów Indii i Bangladeszu, gdzie prowadzili badania nad budowanymi tam jeszcze łodziami i małymi statka- mi (Kentley, McGrail, Blue 1999; McGrail, Blue, Kentley, Palmer 2003). Głównym tematem ich zainteresowań, jak się można domyślać z opublikowanych już przez nich prac, było dokumentowanie i badanie w terenie wariantów kon- strukcji kadłubów podobnych do teoretycznego opisu śre- dniowiecznego statku typu holk. Opracowanie to – choć interesujące – nie może mieć zastosowania w rozważaniach na temat techniki budowy statków średniowiecznych. Trzeba tu dodać, że i B. Greenhill nie był chyba w pełni Fig. 28. A hulk, as interpreted by Basil Greenhill (1988). przekonany do głoszonych przez siebie wcześniej poglą- dów, skoro w ostatnim swoim opracowaniu o takim stat- Il. 28. Statek typu holk według interpretacji B. Greenhilla (1988). ku – „The Mysterious Hulc” – odniósł się także do innych several types of ship and boat of this period – hence it opinii na ten temat (Greenhill 2000). cannot be regarded as a key factor determining the ship’s Jak zatem mógł wyglądać holk – statek, który na prze- structural features. łomie XIV i XV wieku skutecznie wyparł płaskodenną, Nonetheless, it cannot be denied that modified logboats śródlądowego pochodzenia kogę? Nie można wykluczyć, (built up by the addition of plank sides) were the prototypes że rozpowszechniający się w XIV wieku holk był natural- of ships in many parts of northern Europe. However, for nym ogniwem w rozwoju morskiego statku w północnej technical and navigational reasons, a logboat could not be Europie. Jego poprzednikiem mógł być między innymi used as a ‘keel’ for sea-going ships as large as the hulk. skandynawskiego wzoru statek typu knarr i większy od Basil Greenhill presented his deliberations on the niego, mający już pokład nef, znany z ikonografii powsta- appearance and structural features of hulk hulls in another łej u północno-zachodnich wybrzeży Europy. W wyniku of his publications, in which he attempts to interpret powiększania takich, budowanych na teowej stępce łodzi representations of ships in historic paintings (Fig. 28). To i statków, powstał w początkach XIII wieku holk (Litwin this day, however, the reconstructions he hypothesized 1989 i 1995a). Wyobrażenia tego typu statku znamy z wie- have not been borne out to even the smallest degree by any lu ówczesnych ilustracji, w tym z wizerunków na angiel- archaeological discoveries (Greenhill 2000). Looking for skich monetach z XIV wieku o walorze 1 nobla i ½ nobla confirmation of Greenhill’s theory, his former colleagues (il. 8). Faktem też jest, że tego typu statek pod koniec XV and students undertook a voyage in recent years to wieku zastąpiony został przez bardziej udoskonaloną kara- southern India and Bangladesh, where they conducted kę, której wczesna sylweta przypominała profil holka. research into the boats and small ships still being built W obecnym stanie wiedzy na temat statków średnio- there (Kentley et al. 1999; McGrail et al. 2003). The main wiecznych z północnej Europy uznać należy, że rozwiąza- focus of their interest, as can be surmised from the work nie zagadki holka może przynieść tylko odkrycie dalszych they have published to-date, was to record and examine the wraków statków z IX–XIV wieku, które wzmocni lub też various hull structures similar to the theoretical definition osłabi zaprezentowane powyżej teorie. Niemniej jednak of a medieval hulk. This study – though interesting – dotychczas odkrywane wraki dużych, ponad 15-metrowej cannot be used in deliberations on the subject of medieval długości statków średniowiecznych, których poszycie w ca- shipbuilding techniques. It must be added that Greenhill łości było układane z klepek na zakładkę, mogą być iden- himself may not have been fully convinced of his earlier tyfikowane jako holki. Statkiem takim był Miedziowiec, published findings, as in his final publication on this który w początkach XV wieku wypłynął z Gdańska z pełną type of ship – The Mysterious Hulc – he also referred to ładownią, kryjącą klepki dębowe różnych rozmiarów, becz- alternative opinions on this topic (Greenhill 2000). ki ze smołą, woskiem, a nawet rudą żelaza oraz miedzią, What then might a hulk have looked like? It cannot transportowaną w formie owalnych płyt. Dziś trudno okre- be precluded that this ship, which was already growing ślić, jakie przyczyny spowodowały jeszcze w pobliżu portu in popularity in the 14th century and by its end had wybuch pożaru na tym statku. Stało się to wkrótce po jego successfully supplanted the flat-bottomed cog, was wyjściu w morze i nie ulega wątpliwości, że było powodem a natural link in the evolution of sea-going ships in jego zatonięcia. W jakich okolicznościach wybuchł ogień, northern Europe. Her forerunner may have been the który zniszczył statek? Być może zaprószył go roztargniony Scandinavian knarr and the larger nef, fitted with a deck, kucharz, gotując pierwszą strawę po wyjściu z portu, gdzie depicted in iconographic sources from the northwest coasts obowiązywał zakaz używania otwartego ognia na statkach? of Europe. The construction of larger vessels such as these, Nie można też wykluczyć, że ogień spowodował atak obce- built on a t-shaped keel, led to the emergence of the hulk in go okrętu. Faktem pozostaje zniszczenie statku, a rozgrza- the early 13th century (Litwin 1989; 1995a). There were na smoła, wylewając się z beczek, szczelnie okryła na ponad numerous contemporary representations of this type of pięć stuleci część znajdującego się na dnie kadłuba ładun- ship, including images on 14th-century English one noble ku, zabezpieczając go w ten sposób do czasu jego odkrycia. and half noble coins (Fig. 8). It is also true that this type of Badania i wydobycie wraka oznaczonego jako W-5 przez 46  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem ship was superseded in the late 15th century by the more Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku w 1975 roku było advanced carrack, whose early form was reminiscent in wielkim wydarzeniem w polskiej archeologii podwodnej. profile of the hulk. Spowodowało też upowszechnienie w świecie tego faktu, Given what is currently known about the medieval zwłaszcza że zróżnicowany ładunek „gdańskiego holka” ships of northern Europe, it must be admitted that the nie miał i nie ma do dziś sobie równego wśród innych, wy- riddle of the hulk will only be solved by the discovery of dobytych z wielu wraków statków średniowiecznych, bada- further shipwrecks dating from the 9th–14th centuries, nych i eksplorowanych w ostatnich latach. which will either reinforce or undermine the theories Statek, popularnie zwany Miedziowcem, miał zdecy- outlined above. Nevertheless, the large medieval ships dowanie inną konstrukcję dna niż jest uznana jako cha- discovered to-date which are over 15 m long and whose rakterystyczna dla kogi. Właśnie to spowodowało, że po planking was entirely clinker-built can be identified as naukowej analizie zabytek został zidentyfikowany jako hulks. One such example is the Copper Ship, which set holk (Litwin 1980, 1985). sail from Gdańsk in the early 15th century with a cargo Kadłub holka miał poszycie w całości zakładkowe, hold full of oak boards of various sizes, as well as barrels a mocno wyniesiona do góry dziobnica była najczęściej za- of tar, wax, and even iron ore and oval ingots of copper. okrąglona. Tylnica była prosta i lekko pochylona. Ocalałe Today it is difficult to determine what it was that caused fragmenty Miedziowca uniemożliwiają jego pełną rekon- a fire to break out aboard the ship not far from the port. strukcję, jednak zachowana partia rufowa, charakteryzu- The incident happened shortly after she had entered the jąca się w części poniżej linii wodnej ostrym wejściem kle- sea, and there is no doubt that this is what caused her to pek poszycia we wpusty tylnicy, znajduje analogię między sink. Under what circumstances did this fire break out? innymi w plastycznym wyobrażeniu statku ukazanego na Perhaps it was started by an absent-minded cook preparing pieczęci Elbląga z 1424 roku, interpretowanego przez ba- the first meal after leaving port, where it was forbidden daczy jako holk. to light open fires aboard ships. It is also possible that the Statki tego typu budowano w całości techniką skoru- fire was caused by the attack of a foreign warship. The fact pową, prowadząc klepki od rufy ku dziobowi. Podobnie remains that the ship was destroyed, and the molten tar jak w kogach, dziobnica i tylnica były dwuelementowe, which spilt from the barrels in the hold coated part of the a ich zewnętrzna belka przy połączeniu ze stewą we- cargo at the bottom of the hull, thus protecting it for over wnętrzną, do której mocowano klepki poszycia, osłaniała 500 years until the time of its discovery. Designated the swą szerokością krawędzie klepek. Takie rozwiązanie uka- W-5 wreck, its excavation and recovery by the National zały wraki statków z XIV i XV wieku. Natomiast nie moż- Maritime Museum in Gdańsk in 1975 was a major event na wykluczyć, że pewna część statków średniowiecznych in Polish underwater archaeology. This news also spread nie miała zewnętrznej belki dziobnicy i dlatego w celu worldwide, particularly as the varied cargo of the ‘Gdańsk wzmocnienia poszycia stosowano „liny stewowe”, co uka- hulk’ had no equal (and to this day still has none) among zuje seria monet waloru nobla z XIV i XV stulecia, przypo- the cargoes recovered from numerous other medieval mniana przez B. Greenhilla (Greenhill 2000: 8), a także shipwrecks excavated and studied in recent years. niektóre pieczęcie angielskie, takie jak pieczęć Edwarda, The bottom of this vessel, more commonly known as Admirała Anglii z 1391 roku czy admiralicji z XVI wieku the Copper Ship, was built in a very different manner to (Ewe 1972: 219 i 112). Tym samym można przypuszczać, that deemed typical of the cog. It was this that led to her że angielskie holki mogły być w dużym stopniu budowa- being identified as a hulk (Litwin 1980, 1985). ne bez zewnętrznej belki dziobnicy, bo i na wielu innych The hull planking of hulks was entirely clinker-laid, pieczęciach miast angielskich trudno się takiego elemen- and the very high stem was usually rounded. The stern- tu dopatrzyć, podczas gdy pieczęcie miast holenderskich post was straight and slightly raked. The surviving parts i nadbałtyckich mają bardzo wyraźnie zaznaczoną dziob- of the Copper Ship do not allow for a full reconstruction of nicę na wyobrażeniach statków, zapewne holków (na this vessel; however, the extant stern, which is distinctive przykład: pieczęć Amsterdamu z 1400, Elbląga z 1424, for the acute angle at which the planking is rabbeted into Gdańska z 1400). Analogie do takich rozwiązań uwidacz- the stern-post in the section below the waterline, is similar niają obrazy z epoki. to that of the ship depicted on the town seal of Elbląg of Poszycie holków, jak wykazują to zabytki pochodzenia 1424, interpreted by researchers as a hulk. archeologicznego, wykonywano z dartej na klepki dębiny, Ships of this type were built shell-first, the planking a ich szwy uszczelniano najczęściej pasmami sierści zwie- being laid starting from the stern and proceeding towards rzęcej i zbijano nitami. Zdarzało się, że niektóre wiąza- the bow. Like the cog, the stem and stern-post were two- nia klepek uszczelniano mchem. Nie stosowano, tak jak piece structures, the width of the outer post concealing w kodze, uszczelniania poszycia od zewnątrz kadłuba. the edges of the planks at the point where it was joined Ponieważ ich kadłuby nie miały trwale powiązanych ze to the inner post. This structural design is noted in 14th- sobą usztywnień poprzecznych, a więc i pokładników, ich and 15th-century shipwrecks. However, it cannot be funkcję pełniły pośrednio belki usztywnienia poprzeczne- ruled out that some medieval ships did not have an outer go. Pozostawiano je powyżej linii wodnej, a ich głowice wy- stem, „liny stewowe” being used instead to reinforce the biegały na zewnątrz, wiążąc uformowane przez szkutnika planking – a feature which, as Greenhill pointed out, is poszycie. W źródłach ikonograficznych rozpoznać można 47  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic kilka wariantów zakończeń belek usztywnienia poprzecz- nego, a o tym, że głowice zastosowane w Miedziowcu nie odznaczały się trwałością, świadczy ich stan zachowania (wskutek naprężeń w ściąganych nimi klepkach poszycia zdarzało się odrywanie wzdłuż warstw przyrostu drewna zewnętrznych części głowic) (il. 29). Pokład, podobnie jak w kodze, układano w poprzek, we wgłębieniach wzdłużnie biegnących belek-pokładników, opartych bezpośrednio lub pośrednio na belkach usztywnienia poprzecznego. Za- stosowanie wgłębień w górnych krawędziach belek pokład- nikowych umożliwiło wyjmowanie desek pokładu – w taki sposób zapewniano dogodny dostęp do ładowni. W sylwetach widocznych w przedstawieniach ikono- graficznych statków określanych jako holki wyróżnia się Fig. 29. Typical damage to the heads of kasztel lub pomost wsparty na dziobnicy, górujący nad ni- cross-beams (photo by J. Litwin). skim, osadzonym niejako w kadłubie kasztelem rufowym. Il. 29. Typowe uszkodzenia głowic belek usztywnienia poprzecznego (fot. J. Litwin). Często obie te nadbudowy obwiedzione są krenelażem. Takie też szczegóły rozpoznajemy nawet na omawianej już depicted on a series one-noble coins of the 14th and 15th wcześniej pieczęci New Shoreham. Uwidacznia ona kasz- centuries (Greenhill 2000: 8), and on several English seals, tel dziobowy z kotwicą, który jest wyższy od rufowego, co such as the 1391 seal of Edward, Earl of Rutland and Cork, zwykle widać na statkach innych niż kogi, ale kolejnym Admiral of England, or the 16th-century Admiralty seal artystycznie potraktowanym elementem w wyobrażeniu (Ewe 1972: 219 and 112). Thus it can be assumed that tego statku jest wpasowanie przez rytownika płetwy ste- many English hulks may have been built without an outer rowej pod tylny kasztel i zamknięcie kompozycji łukowo stem, as this is not a feature which is readily recognisable wyprofilowaną tylnicą. Ten właśnie element stanowi do- in images of ships seen on English town seals, whereas pełnienie przedstawionych powyżej uwag na temat nikłej the ships (probably hulks) depicted on Dutch and Baltic wiarygodności tego przekazu ikonograficznego, który jest city seals have clearly marked stems (e.g. the 1400 seal of bardziej dziełem artystycznym niż odwzorowaniem auten- Amsterdam, the 1424 seal of Elbląg and the 1400 seal of tycznego statku typu holk. Gdańsk). Analogous structural features can also be seen in Wiedza na temat statków identyfikowanych jako holk paintings of the period. jest systematycznie wzbogacana dzięki odkryciom wraków Archaeological discoveries demonstrate that hulk statków budowanych podobnie jak Miedziowiec. Takimi planking was made of split oak, and the seams were usually są wrak badany u wybrzeży Francji Aber Wrac’h, wrak caulked with strips of animal hair held in place by rivets. z Newport (Walia) czy też wstępnie rozpoznane wraki du- In some cases moss was used to caulk the seams. Unlike the żych statków ze Skaftö (Szwecja) i Stavanger (Norwegia). cog, caulking was not applied from the outside of the hull. Szczególnie ciekawe informacje o technice budowy ka- As the hull’s transverse stiffening elements, including the dłuba zawierają pozostałości dużego statku, oznaczonego tie beams, were not permanently attached to one another, U 34, odkopane na polderze w pobliżu Lelystad w Holandii their role was indirectly taken by cross-beams. These were (il. 30). Zabytek ten wykazał nieznane wcześniej rozwią- positioned above the waterline. Several types of transverse zanie w konstrukcji dna, które stanowi przemienne stoso- beam ends are recognisable in iconographic sources, and wanie żelaznych nitów i drewnianych kołków spajających the fact that those used in the Copper Ship were not podwodną część zakładkowego poszycia. Połączenie to durable is evidenced by their state of preservation (stresses odznacza się regularnością, gdyż po każdych trzech kolej- in the planking which they held together led to the outer no wbitych kołkach pojawia się nit. Trudno tu rozprawiać portions of the beam heads shearing along the grain of the o miejscu budowy tego statku – być może jednak powstał timber) (Fig. 29). As in cogs, the deck was laid across the on nad Bałtykiem, gdzie technika kołkowania poszycia vessel, slotting into recesses in the longitudinal tie-beams, miała zastosowanie jeszcze w XIV wieku (Kubacka, Przy- resting directly or indirectly on the transverse stiffening bytek 1999). Faktem mogącym wskazywać na prawdopodo- beams. Having recesses in the upper faces of the tie-beams bieństwo takiej interpretacji jest zapis w kronice Gdańska, made it possible to remove the deck planks – thus ensuring informujący w 1488 roku o tym, że mieszczanin gdański easy access to the hold. holenderskiego pochodzenia budował zimą na plaży, na Ships depicted in iconographic representations północ od Gdańska, koło wsi Oksywie, w małej wiosce identified as hulks are characterised by a castle or platform Gdingen, statek o stępce mającej 36 łokci (20,5 m) długości supported by the stem, towering above a low aftercastle (Hirsch 1855: 54). Kadłub jego był tak duży, że ściągnięto seemingly located within the hull. These two structures go na wodę dwoma szkutami i odholowano do Gdańska, are often crenelated. This type of feature is discernible gdzie stanął przy Bramie Chlebnickiej tylko z fokmasz- on the ship modelled on the seal of New Shoreham. It tem. Zatem grotmaszt i bezanmaszt ustawiono dopiero shows a forecastle with anchor, positioned higher than the w Gdańsku. 48  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem Fig. 30. Cross-section of the U-34 shipwreck (Netherlands), deemed to be a hulk (Overmeer 2007). Il. 30. Przekrój poprzeczny odkrytego w Holandii wraka statku typu holk, oznaczonego U-34 (Overmeer 2007). aftercastle (which is usually seen in ships other than cogs), Podobnymi metodami jak kogi i holki budowano nad and yet further artistic licence has been taken in depicting Bałtykiem mniejsze typy statków. Na przykład prom uży- a steering paddle below the aftercastle and completing the wany w żegludze przybrzeżnej jako lichtuga miał – jak to composition with a curved stern-post. This adds further uwidaczniają wraki z Falsterbo – płaskie dno (Blomquist weight to the previously made observations about the 1950; Ellmers 1984: 316–317; Ossowski, Krąpiec, Nilsson dubious credibility of this image, which is more a work of 2003: 167–184). Inne typy, jak krejer, szmaka, ligurna art than a realistic representation of an authentic hulk. i bordyna były dużymi, budowanymi na zakładkę łodzia- Our knowledge of ships identified as hulks is gradually mi i statkami. Pozostałościami po takich właśnie statkach expanding thanks to the discovery of shipwrecks of similar są wraki odkryte w Kalmarze i Falsterbo (Akerlund 1951). construction to the Copper Ship. These include the Aber Wiedza o nich jest przydatna w badaniach szkutnictwa Wrac’h wreck in France, the Newport Ship (Wales), and okresu średniowiecza. the recently examined large shipwrecks in Skaftö (Sweden) Kogi i holki do około połowy XV wieku napędzano jed- and Stavanger (Norway). The remains of a large vessel nym prostokątnym żaglem, stawianym na wysokim masz- referred to as the U-34 wreck, excavated in a polder near cie, u wierzchołka którego montowano bocianie gniazdo – Lelystad, in the Netherlands, has yielded some particularly platformę do obserwacji horyzontu, a także (wraz z zabudo- interesting information about hull construction waniami kaszteli) do celów militarnych. W drugiej połowie techniques (Fig. 30). It has revealed some previously XV wieku holki nosiły już dwa, a następnie także trzy masz- unknown approaches to bottom construction, consisting ty (il. 31). Nowością było zastosowanie na tylnym maszcie of the alternate use of iron rivets and wooden pegs to clamp żagla trójkątnego – łacińskiego, zapożyczonego od statków the underwater portion of the clinker-laid planking. The śródziemnomorskich. Na zmiany w technice budowy stat- combination is used in a regular sequence of three pegs ków morskich i pojawianie się ich nowych typów lokalnej followed by a rivet. Where this ship was built remains open budowy wpływ miały również obce wzory. Takimi były ka- to debate – however, it may have been built on the Baltic, raki – trójmasztowce z zachodniej Europy, które w drugiej where planking was still being pegged in the 14th century połowie XV wieku wpływały na Bałtyk z ładunkami soli (Kubacka & Przybytek 1999). A fact which might point to z portów Zatoki Biskajskiej. Zdarzały się jej rekordowe do- the likelihood of such an explanation appears in an entry stawy, na przykład w 1498 roku odnotowano w Gdańsku aż dating from 1488 in the Gdańsk chronicle, which records in 106 statków przybyłych z 1739 łasztami soli, co stanowiło that in the winter, on a beach to the north of Gdańsk, near aż 79 procent ładunków dostarczonych wówczas do tego the village of Oksywie, in the hamlet of Gdingen, a Gdańsk portu (Samsonowicz 1982: 145). Karaki miały kadłuby resident of Dutch origin built a ship with a keel measuring montowane metodą szkieletową i odznaczały się poszyciem 36 ells (20.5 m) in length (Hirsch 1855: 54). Her hull was układanym na styk. Rozwiązanie takie stosowano w por- so large that she had to be taken down to the water by two tugalskich karawelach i innych typach statków z południa skutas and towed to Gdańsk, where she moored alongside Europy. Niemniej właśnie karaki zwano „kravel”, choć te the Brama Chlebnicka city gate with only her foremast in statki zdecydowanie różniły się od portugalskich karawel. 49  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic place. The mainmast and mizzenmast were only erected once the ship had reached Gdańsk. Similar methods to those for buildings cogs and hulks were also used in the Baltic region for building smaller types of ship. For example, the prams used as lighters in coastal navigation had a flat bottom – as demonstrated by the Falsterbo wrecks (Blomquist 1950; Ellmers 1984: 316–317; Ossowski et al. 2003: 167–184). Other types, such as the crayer, the smack, the liburnian and byrding were large, clinker-built boats and ships. These vessel types are represented among the wrecks discovered at Kalmar and Falsterbo (Akerlund 1951), which have provided a useful contribution to research into medieval shipbuilding. Up until the mid-15th century, cogs and hulks were propelled by a single rectangular sail raised on a tall mast topped by a crow’s nest – a platform used as a lookout point and also (along with the fore- and aftercastles) for military purposes. In the latter half of the 15th century hulks were equipped with two, and later, three masts (Fig. 31). An innovation was the use of a triangular sail known as a lateen, borrowed from Mediterranean ships. Changes in the techniques used for building sea ships and the appearance of new locally produced types were also inspired by foreign designs. These included the carrack – a three-masted ship from western Europe, which brought consignments of salt from ports in the Bay of Biscay to the Baltic in the latter half of the 15th century. Record shipments were noted, for example in 1498 when Fig. 31. Two-masted hulk depicted in a painting from the church in Sątopy (NMM Archive). a total of 106 ships entered Gdańsk carrying 1739 lasts of Il. 31. Dwumasztowy holk na kwaterze obrazu salt, accounting for 79 per cent of all cargoes delivered to z kościoła w Sątopach (fot. Archiwum NMM). the port (Samsonowicz 1982: 145). Carracks were built frame-first and had carvel-laid planking. This was also the construction method used for Portuguese caravels and Technika budowy karaki – szkieletowa, a nie skorupowa – other types of ship from southern Europe. Nevertheless, nie była znana nad Bałtykiem do końca XV wieku. Jedną carracks were referred to as ‘kravels’, though they differed z pierwszych dogodnych możliwości bliższego zapoznania markedly from the Portuguese caravel. The technique się z taką konstrukcją mieli szkutnicy gdańscy, kiedy „kara- used for building carracks (frame-first rather than shell- welowej” budowy, monstrualny na owe czasy „Pierre de La first) was unknown in the Baltic region until the late 15th Rochelle” po wyładowaniu soli w 1462 roku został uszko- century. One of the first opportunities to take a closer look dzony przez pożar i porzucony przez jego francuskiego wła- at such a structure was presented to the shipwrights of ściciela w gdańskim porcie (Możejko 2011). Statek ten na- Gdańsk when the carvel-built Pierre de La Rochelle – a truly stępnie przejęło miasto i przywróciło po remoncie w 1470 vast vessel for the period – arrived at the port of Gdańsk in roku do służby pod nazwą „Peter von Danzig” (il. 32). 1462. Having unloaded her cargo of salt, she was damaged Nazywany był często „wielką karawelą”, a uzbrojony w ar- by fire and abandoned at the port by her French owner tylerię, już jako korsarski, skierowany został do zwalczania (Możejko 2011). The ship was subsequently appropriated żeglugi angielskiej podczas toczonej wówczas wojny Hanzy by the city and, having been overhauled, returned to z Anglią (Binerowski, Gierszewski 1972). service in 1470 under the name Peter von Danzig (Fig. 32). Fakt remontowania tego statku w Gdańsku miał zda- Often referred to as a ‘great caravel’, and now armed with niem niektórych historyków spowodować przełom w miej- artillery, she was sent as a privateer vessel to fight English scowym budownictwie okrętowym, gdyż naprawiający jego naval forces in the then ongoing war between the Hansa kadłub cieśle mogli poznać tajniki sposobu budowy niezna- and England (Binerowski & Gierszewski 1972). ną tam techniką, polegającą na układaniu poszycia na styk. Some historians believe that the fact this ship was Od tego właśnie czasu miały dokonać się zmiany w tech- repaired in Gdańsk marked a turning point in local nice budowy kadłubów: zaniechano stosowania poszycia shipbuilding, as the carpenters who worked on her hull were zakładkowego (klinkerowego) na rzecz układanego na styk able to learn the details of a new construction technique (nazywanego poszyciem karawelowym). Nie wydaje się to in which planks were laid edge-to-edge. It was from this przekonywającym argumentem. Samo oglądanie, a nawet moment onwards that changes were to be introduced in remontowanie kadłuba, zbudowanego nieznaną wtedy na hull construction: the clinker technique of overlapping północy Europy techniką szkieletową, było zapewne niewy- 50 Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem Fig. 32. Hypothetical reconstruction of the carrack Peter von Danzig, formulated by Otto Lienau (model by J. Litwin and a team of model-makers, photo by E. Meksiak). Il. 32. Próba rekonstrukcji karaki „Peter von Danzig”, opracowana przez O. Lienaua (wyk. J. Litwin z zespołem, fot. E. Meksiak). Fig. 33. Carracks of the late 15th century depicted on an altarpiece by Hans Memling (from the collections of the Alte Pinakothek, Munich). Il. 33. Karaki z końca XV wieku przedstawił na jednym ze swych ołtarzy H. Memling (w zbiorach Alte Pinakothek w Monachium). 51  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic planks being abandoned in favour of flush-laid carvel starczające, aby potrafiono od razu, bez znajomości całego planking. This seems an unconvincing argument. Simply procesu technicznego, zbudować od podstaw nowy statek examining, or even repairing, a hull built using the frame- (il. 33). Niemniej jednak poszukiwano sposobu na budo- first technique, which was unknown in northern Europe at wę statków o poszyciu na styk, stosując metody mieszane. the time, is unlikely to have enabled anyone to build a new Poświadczają to źródła, w tym ikonograficzne, z innych ship from scratch without having a working knowledge of ośrodków okrętownictwa północnej Europy. Małe statki, the entire technological process (Fig. 33). Nonetheless, jak bordyny i łodzie rybackie, nadal budowano w Gdań- attempts were made to find a way of building ships with sku układając poszycie na zakładkę. Na stronach kroniki carvel planking using mixed methods. This is evidenced Weinreicha znajdujemy też potwierdzenie dla powyżej by historical sources, including iconographic ones, from przedstawionego wywodu. Otóż w 1488 roku gdańszcza- other centres of shipbuilding in northern Europe. Small nin Brosien Mellin położył stępkę pod karawelę o długości ships, such as byrdings and fishing boats, were still built in 55 stóp (15,7 m). Długość pokładu tego statku wynosiła 23 Gdańsk using the clinker technique. Caspar Weinreich’s sążnie (39,3 m), a szerokość 22 łokcie (12,5 m). Jego kadłub chronicle provides confirmation of the situation outlined odznaczał się poszyciem karawelowym układanym od naj- above. In 1488, Brosien Mellin, a resident of Gdańsk, laid niższych nadwodnych klepek poszycia. Zatem podwodna, a keel for a caravel that was 55 feet (15.7 m) long. The deck najtrudniejsza do uformowania część kadłuba zbudowana of this vessel was 23 fathoms (39.3 m) long, and 22 ells była techniką tradycyjną, skorupową na zakładkę. Należy (12.5 m) wide. The hull was carvel-built from the waterline tu też stwierdzić, że zmiana techniki wykonywania kadłu- upwards. Meanwhile, its underwater section, which was bów ze skorupowej na szkieletową nie przebiegła natych- the most difficult to shape, was built using the traditional miast i jeszcze w XVII wieku w stoczniach północnoeuro- clinker technique. It should also be noted that the change pejskich były stosowane metody pośrednie. Polegały one from shell-first to frame-first hull construction did not na częściowym formowaniu skorupy kadłuba o poszyciu na take place immediately, and hybrid methods were still styk. Następnie ustawienie kilku ram wręgowych ułatwiało being used in the shipyards of northern Europe in the 17th nadawanie kadłubowi właściwych linii. century. These involved partially shaping the shell of the Budowa statków w XV wieku w Gdańsku udokumen- hull using carvel-laid planking and then setting up several towana została w kronice Kaspra Weinreicha, dzięki któ- main frames to help define the lines of the the hull. rej wiemy, że w drugiej połowie XV wieku konstruowano Shipbuilding in 15th-century Gdańsk features in the w tym mieście oraz w okolicy statki o ładowności nawet chronicle of Caspar Weinreich, which records that in the 200 łasztów. latter half of the 15th century, ships with a capacity of up W produkcji okrętowej były w Gdańsku okresy pomyśl- to 200 lasts were being built in and around the city. ne, jak też i wyjątkowo krytyczne. Takim był właśnie rok Shipbuilding in Gdańsk experienced periods of success 1485, w którym zbudowano na Lastadii tylko jeden 60-łasz- as well as severe crisis. The latter was witnessed in 1485, towy statek na sprzedaż, i jak pisał Weinreich: „nikt nie when only a single 60-last ship was built for sale at the pamiętał, aby kiedykolwiek Lastadia była tak pusta”. Łasz- Lastadia shipyard, and, as Weinreich observed: “no-one townia nie była jedynym miejscem budowy statków przez could remember Lastadia ever having been so empty”. mieszkańców Gdańska. Dokumentują to zapisy w przyta- Lastadia was not the only place where ships were built in czanej kronice, jak na przykład z 1486 roku, kiedy to spły- Gdańsk. This is attested by further entries in Weinreich’s nął Wisłą do Gdańska zbudowany koło Zantyru (Gdańska chronicle: for example, in 1486 a ship that had been built Głowa) statek, mający w stępce 50 łokci (28,5 m). Budowa near Zantyr (Gdańska Głowa), with a keel measuring 50 poza Łasztownią miała swoje zalety. Wiązała się zapewne ells (28.5 m), sailed down the Vistula to Gdańsk. Building z łatwiejszym pozyskaniem surowca, niższymi kosztami a vessel at shipyards other than Lastadia had its advantages. robocizny i transportu materiałów, a także nie była obło- Raw materials were probably more easily available, labour żona zakazem Hanzy, zabraniającym konstruowania stat- and material transport costs were lower, and Hanseatic ków dla obcych. Nie było ona rzadkością, co dokumentują restrictions forbidding the construction of ships for zapisy wspomnianej kroniki (Hirsch 1855: 40). foreigners did not apply. Entries in the aforementioned Ze źródeł archiwalnych wynika, że Łasztownia gdań- chronicle show that such projects were not a rarity (Hirsch ska musiała być w XV wieku znacznie obciążona produk- 1855: 40). cją (chociaż można było tam jednocześnie budować do 12 Archival sources reveal that Gdańsk’s Lastadia shipyard kadłubów), skoro zbudowano w innym miejscu – na Bra- was experiencing significant production pressures in the bancji – pochyły pomost do wyciągania statków na brzeg 15th century (despite the fact that up to 12 hulls could be celem dokonywania ich remontów. Wydaje się też, że roz- built there at any one time), hence an inclined quay was budowa nowej stoczni stanowiła konieczność, wynikającą built at another site – Brabank – for removing ships from ze wzrostu rozmiarów budowanych podówczas statków. the water in order to carry out repairs. It also appears that Holowanie ich w głąb portu było już, z uwagi na duży ruch the new shipyard had to be expanded to accommodate the w porcie, bardzo trudne. increasingly larger ships being built at that time. Towing Podane powyżej przykłady wskazują na to, że techni- them into the heart of the port was already very difficult ka budowy statków, stosowana w miastach pomorskich, due to heavy traffic within the port. już w XIV wieku zatraciła swój słowiański charakter. Stało 52  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem Fig. 34. The carrack Struse of Dawske, built for Henry VIII in Gdańsk in the early 16th century, seen in an illustration from the Pepys Library’s collection, Cambridge. Il. 34. Zbudowana dla Henryka VIII w Gdańsku, w początkach XVI wieku, karaka „Struse of Dawske” na rycinie ze zbiorów The Pepys Library w Cambridge. The examples cited above indicate that by the 14th się to za przyczyną dominującej podówczas Hanzy, która century the shipbuilding techniques used in Pomeranian opierała swą politykę żeglugową na kupiectwie przybyłym towns were no longer those of Slavic origin. This came about z miast niemieckich, głównie z Lubeki. W rezultacie ośrod- because of the contemporary dominance of the Hansa, ki szkutnictwa w Gdańsku i Elblągu stopniowo odchodziły which based its maritime policy on trade with German od tradycyjnych technik i wzorów budowanych statków. cities, principally Lübeck. As a result, the shipyards in Nawet w czasach silniejszych powiązań Gdańska Gdańsk and Elbląg gradually moved away from traditional z Hanzą zakaz budowy statków dla kupców z miast niena- techniques and ship designs. leżących do Hanzy nie był zawsze i powszechnie respek- Even at the time when the links between Gdańsk and towany, często go lekceważono. To w Gdańsku powstały the Hansa were at their strongest, the ban on building między innymi karaki dla króla Anglii, Henryka VIII: ships for merchants from towns that were not members w 1544 r. „Struse of Dawske” (il. 34) i w 1545 „Morian of the League was not always widely respected, and was von Danzig” oraz statek dla armatora z Wenecji, o znacz- often ignored. Ships built in Gdańsk included carracks for nych rozmiarach, który podczas wyprowadzania z portu King Henry VIII of England (in 1544 Struse of Dawske and w 1581 r. osiadł na mieliźnie i chyba dlatego fakt ten odno- in 1545 Morian von Danzig) (Fig. 34), and a large vessel towano w kronice (Bogucka 1962; Binerowski 1963: 100). for a shipowner from Venice, which ran aground in 1581 Budowa w XVI wieku i później dużych, skomplikowa- whilst being manoeuvred out of port – a fact that most nych pod względem konstrukcyjnym statków wymagała likely led to this event being recorded in the chronicle pracy już profesjonalnych szkutników, którzy także napły- (Bogucka 1962; Binerowski 1963: 100). wali do Gdańska. The construction of large, structurally complex ships in the 16th century and later periods, required the skills of professional shipwrights, who also came to settle in Gdańsk. 53  Jerzy Litwin Medieval Gdańsk – centre of shipbuilding and maritime trade on the Baltic REFERENCES | LITERATURA Åkerlund, H., 1951, Fartygsfynden i den forna hamnen i Kalmar. Ellmers, D., 1994, The Cog as Cargo Carrier. In: R. Gardiner Uppsala. (Ed.), Cogs, Caravels and Galleons, 29–46. London. Åkerlund, H., 1952, Skeppsfyndet vid Falsterbo 1932. Sjöhistorisk Ewe, H., 1972, Schiffe auf Siegeln. Rostock. Ärsbok. Filipowiak, W., 1988, Początki żeglugi słowiańskiej u ujścia Odry. Bately, J., 2009, Wulfstan’s voyage and his description of Estland: In: G. Labuda, S. Tabaczyński (Eds), Studia nad etnogenezą the text and the language of the text. In: A. Englert, A. Słowian i kulturą Europy wczesnośredniowiecznej, 2, 28–46. Trakadas (Eds), Wulfstan’s Voyage. The Baltic Sea region in Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. the early Viking Age as seen from shipboard, Maritime Culture Friel, I., 1995, The Good Ship. British Museum Press, London. of the North, 2, 14–28. Roskilde. Greenhill, B., 1988, Evolution of the Wooden Ship. London. Belasus, M., 2012, Connecting maritime Landscapes. Early modern Greenhill, B., 2000, The Mysterious Hulc. The Mariner’s Mirror, news from two former “Baltic cog”. Abstracts from 13th 86: 8–9. International Symposium on Boat and Ship Archaeology, 46. Greenhill, B., Morrison, J., 1995, The Archaeology of Boats and Amsterdam. Ships. Conway Maritime Press, London. Biermann, F., 2003, Schmerke i Mittenwalde – nowe dane do Heinsius, P., 1986, Das Schiff der hansischen Frühzeit. Weimar. absolutnej chronologii wczesnosłowiańskiego osadnictwa na Hirsch, Th., 1858, Danzigs Handels-und Gewerbsgeschichte unter obszarze północno-wschodnich Niemiec. In: M. Dulinicz der Herrschaft des Deutschen Ordens. Leipzig. (Ed.), Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, Hocker, F., Daly, A., 2006, Early Cogs, Jutland boatbuilders and 101–108. Lublin-Warszawa. the connection between East and West before AD 1250. In: Binerowski, Z., 1963, Gdański przemysł okrętowy od XVII do L. Blue, F. Hocker, A. Englert (Eds), Connected by the Sea, początku XIX wieku. Gdańsk. Oxford, 187–194. Binerowski, Z., Gierszewski S., 1972, Rzemieślnicza produkcja Hommerberg, C., 1956, Falsterbobåtens miljö. Sjöhistorisk Ärsbok. drewnianych żaglowców od XIV do połowy XIX stulecia. Hutchinson, G., 1994, Medieval Ships and Shipping. London. In: E. Cieślak (Ed.), Historia budownictwa okrętowego na Indruszewski, G., Englert, A., Jensen, H., Gülland, T., 1999, Wybrzeżu Gdańskim, 71–213. Gdańsk. Biały Koń – rejs próbny pierwszej repliki wraku Ralswiek 2. Biskup, M., 1978, Pod panowaniem krzyżackim – od 1308 r. do Materiały Zachodniopomorskie, 44, 177–180. 1454 r. In: E. Cieślak (Ed.), Historia Gdańska, 1, 338–617. Jażdżewski, K., 1961, Gdańsk wczesnośredniowieczny w świetle wy- Biskup, M., Labuda, G., 1988, Dzieje zakonu krzyżackiego w Pru- kopalisk. Gdańsk. sach. Gospodarka – Społeczeństwo – Państwo – Ideologia. Kentley, E., McGrail, S., Blue, L., 1999, Further notes on patia Gdańsk. fishing boats in the Bay of Bengal. South Asian Studies. 15, Blomquist, R., 1950, Falsterbohus. Kulturens Årsbok, 142–181. 151–158. Bockius, R.,1999, Antike Prahme. Monumentale Zeugnisse Krąpiec, M., Ossowski, W., 2003, Badania dendrochronologiczne keltisch-römischer Binnenschiffahrt aus dem 2. Jh v. Chr. Bis niektórych zabytków szkutnictwa średniowiecznego z Pomo- ins 3. Jh. N. Chr. Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentral- rza Wschodniego. In: H. Paner, M. Fudziński (Eds), XIII Sesja museums Mainz, 47, 439–493. Pomorzoznawcza, II, 271–292. Gdańsk. Bogucka, M., 1962, Gdańsk jako ośrodek produkcyjny w XIV–XVII Kubacka, P., 2001, Znaleziska średniowiecznych łodzi klepko- wieku. Warszawa. wych znad jeziora Łebsko. Materiały Zachodniopomorskie, 46, Bonde, N., Jensen, J. S., 1995, The dating of hanseatic cog- 235–278. find in Denmark. What coins and tree rings can reveal in Kubacka, P., Przybytek, M., 1999, Wrakowisko z XIV wieku. Zna- maritime archeology? In: O. Olsen, J. Skamby, F. Rieck (Eds), lezisko z Mielna nad jeziorem Jamno. Materiały Zachodniopo- Shipshape. Essays for Ole Crumlin-Pedersen on occasion of his morskie, 44, 203–222. 60th anniversary, 103–121. Roskilde. Lahn, W., 1992, Die Kogge von Bremen, Bauteile und Bauablauf. Christensen, E., A., 1996, Treenails. In: Maritime Archaeology Schriften des Deutschen Schiffahrtsmuseums, 30, Kabel Ver- Newsletter from Roskilde, 7, 20–21. Roskilde. lag, Hamburg. Crumlin-Pedersen, O., 1981, Viking shipbuilding and seamanship. Leciejewicz, J., 1989, Słowianie Zachodni. Z dziejów tworzenia się In: H. Bekker-Nielsen (Ed.), Proceedings of the Eighth Viking średniowiecznej Europy. Wrocław. Congress, 24–31 August 1977, Århus, 271–286. Odense. Lepszy K., 1947, Dzieje floty polskiej. Gdańsk-Bydgoszcz-Szczecin. Crumlin-Pedersen, O., 1997, Viking-Age Ships and Shipbuilding Lienau, O., 1934, Die Bootsfunde von Danzig-Ohra aus der in Hedeby/Haithabu and Schleswig. Ships and Boats of the Wikingerzeit. Quellen und Darstellungen zur Geschichte North, 2. Schleswig & Roskilde. Westpreussens, 17. Danzig. Crumlin-Pedersen, O., 2009, Boats and ships of the Balic Sea Litwin, J., 1975, Koga elbląska z 1350 r. w świetle znaleziska in the 9th and 10th centuries: the archaeological and bremeńskiego. Budownictwo Okrętowe, 1975, 7, 283–286. iconographic evidence. In : A. Englert, A. Trakadas (Eds), Litwin, J., 1977, „Miedziowiec” – interesujący zabytek dawnej Wulfstan’s Voyage. The Baltic Sea region in the early Viking techniki okrętowej. Budownictwo Okrętowe, 4, 134–139. Age as seen from shipboard, Maritime Culture of the North, 2, Litwin, J., 1980, „The copper wreck”. The wreck of a medieval 235–256. Roskilde. ship raised by the Central Maritime Museum in Gdańsk. Crumlin-Pedersen, O., 2010, Archaeology and the Sea in International Journal of Nautical Archaeology, 9, 217–225. Scandinavia and Britain. Roskilde. Litwin, J., 1985, The Copper Ship of Gdansk Bay: recent Crumlin-Pedersen, O., Olsen, O., (Eds), 2002, The Skuldelev discoveries from the wreck, cargo and site. In: J. Haarmann, Ships I. Topography, Archaeology, History, Conservation and J. Bracker (Eds.), 5th International Congress of Maritime Display. Ships and Boats of the North, 4.1. Roskilde. Museums Proceedings, 1984, 42–49. Hamburg. Dollinger, P., 1975, Dzieje Hanzy. Gdańsk. Litwin, J. 1989, Some Remarks Concerning Medieval Ship Dudszus, A., Hendriot, E., 1986, Dictionary of ship types: ships, Construction. In: Ch. Villain-Gandossi, S. Busuttil, P. Adam, boats, and rafts under oar and sail. Conway Maritime Press, Medieval Ship and the Birth of Technological Societies, 151–173. London. Malta. Ehrlich, B., Steegmann, E., 1923, Der Fund eines alten Flussschiffes Litwin, J., 1995a, Boats, Cogs, Holks and other Medieval Ship bei Elbing. Elbinger Jahrbuch, H., 152–163. Types in the South of the Baltic. In: C.O. Cederlund (Ed.), Ellmers, D., 1984, Punt, barge, or pram – is there one tradition or Medieval Ship Archaeology SMAR – Stockholm Marine several? In: S. McGrail (Ed.), Aspects of Maritime Archaeology Archaeology Reports, 1, 19–25. Stockholm. and Ethnography, 153–173. London. Litwin, J., 1995b, Polskie szkutnictwo ludowe XX wieku. Gdańsk. 54  Jerzy Litwin Gdańsk – średniowieczne centrum okrętownictwa i handlu morskiego nad Bałtykiem Litwin, J., 1998, Medieval Baltic Ships – Traditions and Piskorska, H., 1956, Organizacja władz i kancelarii miasta Torunia Constructional Aspects. In: P. Beck (Ed.), L’innovation do 1793 r. Toruń. Technique au Moyen Age, Actes du VI-e Congress International Plezia, M., 1952, Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów d’Archeologie Medievale, 88–97. Paris. Słowian, I. Poznań–Kraków. Litwin, J., 2007, Slav Boatbuilding Centres on the Southern Baltic Pohl-Weber, R., 1969, Fund und Bergung der Bremer Kogge. Die Shore (8th–13th century). In: F. Biermann, T. Kersting (Eds), Bremer Hanse-Kogge, 15–38. Bremen. Siedlung, Kommunikation und Wirtschaft im westslawischen Salemke, G., 1974, Das Bodenschalenboot von Danzig. Das Raum, 91–105, Langenweissbach. Logbuch, 10: 3, 76–78. McGrail, S., 1981, The Ship. Rafts, Boats and Ships from Prehistoric Samsonowicz, H., 1982, Rozkwit Gdańska po włączeniu do Times to the Medieval Era. London. Rzeczypospolitej (1454–1570). In: E. Cieślak (Ed.), Historia McGrail, S., 1999, The Reverse-Clinker Boats from Bangladesh Gdańska, II, 43–171. Gdańsk. and their Planking Pattern. South Asian Studies, 15, 119–150. Smolarek, P., 1963, Dawne Żaglowce. Gdańsk. McGrail, S., Blue, L., Kentley, E., Palmer, C., 2003, Boats of South Smolarek, P., 1969, Studia nad szkutnictwem Pomorza Gdańskiego Asia. London, New York. X–XIII wieku. Gdańsk. Misiuk, Z., 2013, Wstępne wyniki badań archeologicznych pro- Smolarek, P., 1981, Types of Vistula Ships in the 17th and 18th wadzonych na obszarze protomiasta gdańskiego pomiędzy Centuries. Transport Museums, 85–115. dzisiejszymi ulicami Tartaczną i Panieńską w Gdańsku w la- Stępień, W., 1984, Archaeological Excavations in Puck Harbour, tach 2008–2010. In: H. Paner, M. Fudziński (Eds), XVII Sesja Gdansk District, Poland. The International Journal of Pomorzoznawcza, II, 337-370., II, 337–370. Nautical Archaeology and Underwater Exploration, 13/4, Możejko, B., 2011, „Peter von Danzig” Dzieje wielkiej karaweli 311–321. London. 1462–1475. Gdańsk. Tacyt, 1957, Dzieła. I–II, tłumaczył Seweryn Hammer. Warszawa. Ossowski, W., 2010: Przemiany w szkutnictwie rzecznym w Polsce. Tandecki, J., 1999, Rozkwit toruńskiego ośrodka handlowego Studium archeologiczne. Prace Centralnego Muzeum Mor- i produkcyjnego w latach 1350–1411. In: M. Biskup (Ed.), Hi- skiego w Gdańsku, Seria B, t. 1. Gdańsk. storia Torunia, 1, 167–214. Ossowski, W., Krąpiec, M., Nilsson, M., 2003, Średniowieczne Vana, Z., 1993, Świat dawnych Słowian. Praga. wraki z półwyspu Falsterbo (Szwecja). Przegląd Archeologicz- Zbierski, A., 1964, Port gdański na tle miasta w X–XIII wieku. ny, 51, 167–184. Gdańsk. Overmeer, A.B.M., 2007, Searching for the missing link? Zbierski, A., 1978, Gdańsk w okresie panowania królów polskich A research on clinker built ships in the 15th and 16th i książąt pomorskich (od IX w. do XIII w.). In: E. Cieślak (Ed.), centuries. SOJA-bundel 2006, 63–72, Amsterdam. Historia Gdańska, I. Gdańsk. Pieradzka, K., 1953, Walki Słowian na Bałtyku w X–XII wieku. Warszawa. 55  Beata Możejko Department of Medieval Polish History and Auxiliary Studies, University of Gdańsk Zakład Historii Średniowiecza Polski i Nauk Pomocniczych Historii, Uniwersytet Gdański SHIPPING AND MARITIME TRADE IN GDAŃSK AT THE TURN OF THE 14TH CENTURY: THE MARITIME AND COMMERCIAL BACKGROUND OF THE SINKING OF THE COPPER SHIP IN 1408 ŻEGLUGA I HANDEL MORSKI GDAŃSKA NA PRZEŁOMIE XIV I XV WIEKU. MORSKIE I HANDLOWE TŁO KATASTROFY MIEDZIOWCA W 1408 ROKU The hulk known as the Copper Ship went down in Interesujący nas statek typu holk zatonął w 1408 roku. 1408. This text aims to provide an overview of shipping and Poniższy tekst stanowi próbę zarysowania sytuacji żeglugi maritime trade in Gdańsk during the period preceding this i handlu morskiego Gdańska w okresie poprzedzającym to event, focusing on the late 14th and early 15th centuries. wydarzenie, koncentrując się na końcówce XIV i począt- Since 1308 Eastern Pomerania had been under the kach XV wieku. rule of the Teutonic Order. In Gdańsk, the authority Od 1308 r. władza zwierzchnia nad Pomorzem Gdań- of the Order was represented by the Danziger Komtur skim należała do zakonu krzyżackiego. Dla Gdańska (Commander of Gdańsk), who lived with his garrison and zwierzchność ta była reprezentowana przez komtura retinue in the castle at the edge of the city. In the early 15th gdańskiego, rezydującego wraz z załogą i otoczeniem na century, Gdańsk was made up of the following districts: położonym obok miasta zamku. Gdańsk w początkach XV the Main Town, the Old and Young Town, and Osiek. It wieku stanowiły następujące organizmy miejskie: Głów- was the first of these which played the principal role in ne Miasto, Stare i Młode Miasto oraz Osiek, przy czym the organisation of shipping and maritime trade (Biskup wiodąca rola, tak pod względem organizacji żeglugi, jak 1985a; Śliwiński 2003; Możejko et al. 2006). i prowadzenia handlu morskiego, przypadała pierwszemu Thus, at the beginning of the 15th century, decisions z nich (Biskup 1985a; Śliwiński 2003; Możejko, Śliwiński, relating to maritime policy and the maintenance of trade Kaczor 2006). contacts with particular states or cities were made by two O prowadzonej polityce morskiej, utrzymywaniu kon- administrative centres in Gdańsk: local authorities (mayors, taktów handlowych z danymi państwami czy miastami councillors and aldermen – of the Main Town in particular) decydowały więc w Gdańsku w początkach XV wieku dwa and the Teutonic Order (the grand master, represented in this ośrodki, a mianowicie władze samorządowe: burmistrzo- instance by the Danziger Komtur. It has to be remembered wie, rajcy i ławnicy miejscy, zwłaszcza Głównego Miasta that the Teutonic Order conducted long-distance trade oraz zakon krzyżacki: wielki mistrz, tu reprezentowany (hence, maritime trade) through officials responsible for przez komtura gdańskiego. Nie można zapominać, iż za- economic affairs, namely the Großschäfferi of Marienburg kon krzyżacki prowadził handel dalekosiężny (a więc tak- and Königsberg, and through their representatives (Lieger) że morski) za pośrednictwem urzędników odpowiedzial- and clerks (Diener) (Małowist 1948; Sarnowsky 1993; Czaja nych za sprawy gospodarcze, czyli szafarzy malborskiego 1999). Finally, the economic decisions made by medieval i królewieckiego, a w praktyce przez ich wysłanników-ko- Gdańsk were also influenced by the German Hansa, which, misantów (niem. Lieger) i sług (niem. Diener) (Małowist depending on political circumstances, dictated the terms of 1948; Sarnowsky 1993; Czaja 1999). Wreszcie wpływ na long-distance trade, both in the Baltic and the North Sea decyzje gospodarcze średniowiecznych gdańszczan miała regions (Dollinger 1997). Hanza niemiecka, która w zależności od sytuacji politycz- Gdańsk became a member of the Hansa in the latter nej dyktowała warunki prowadzenia handlu dalekosiężne- half of the 14th century, representatives of the city taking go, zarówno na obszarze akwenu Morza Bałtyckiego, jak part in the Hanseatic general assembly of 1361 and envoys i Morza Północnego (Dollinger 1997). from Gdańsk regularly participating in meetings of the Przynależność Gdańska do Hanzy datuje się od II poło- Hanseatic League from 1377 onwards. Up to 1409 Gdańsk wy XIV wieku, w 1361 r. reprezentanci miasta byli obecni had sent envoys to 30 assemblies, Toruń, in comparison, na zjeździe ogólnohanzeatyckim. Wyliczono, iż do 1409 r. sending 40 (Biskup 1985b: 430). In keeping with Gdańsk wysłał posłów na 30 zjazdów, dla porównania resolutions made at these meetings, from 1361 a customs w tym samym czasie Toruń na 40 (Biskup 1985b: 430). duty paid in pounds was levied at Hanseatic ports, in Zgodnie z uchwałami tych zjazdów, od 1361 r. w portach 57  Beata Możejko The maritime and commercial background of the sinking of the Copper Ship in 1408 essence both on imports and exports, and was calculated hanzeatyckich pobierano cło funtowe, zasadniczo od wwo- based on the value of goods; it amounted to 1/144 of their żonych i wywożonych towarów, obliczane wedle wartości value (Grulkowski 2010: 150; Jenks 2012). In time this towarów i płacone w funtach; wynosiło 1/144 wartości to- became a bone of contention between Gdańsk’s local waru (Grulkowski 2010: 150; Jenks 2012), z czasem stało authorities and the Teutonic commander. The Hansa się ono przedmiotem sporów między władzami samorządo- tried not only to control shipping routes and influence wymi Gdańska a zwierzchnikiem krzyżackim. Hanza sta- trade regulations, but also to introduce safety measures rała się nie tylko regulować kierunki żeglugi czy wpływać protecting ships and their crews from the elements. As na reglamentację handlu, ale także dbać o bezpieczeństwo, a consequence, in 1403 it became mandatory to suspend chroniąc statki i załogi przed warunkami atmosferycz- shipping on the Baltic for the period between 11 November nymi. Jednym z przejawów tej troski było wprowadzenie and 22 February. Ships entering a Hanseatic port after 11 w 1403 r. nakazu przerwy żeglugi na Bałtyku w okresie od November had to provide a certificate confirming that they 11 listopada do 22 lutego. Statki wchodzące do portu han- had set off on their return journey prior to that date. The zeatyckiego po 11 listopada musiały przedstawić świadec- penalty incurred for breaking this rule was confiscation two, iż podróż powrotną rozpoczęły przed tą datą. Za zła- of the ship and her load. Only ships with a load capacity manie tych zasad przewidywano kary – konfiskatę statku of less than 30 lasts and ships arriving from, or sailing i ładunku. Wyjątek stanowiły statki o ładowności nieprze- to, Norway were exempt (Matysik 1951; Cieślak 1951; kraczającej 30 łasztów oraz statki przybywające z Norwegii Dollinger 1997: 137–138). These restrictions, naturally, lub tam się udające (Matysik 1950; Cieślak 1951; Dollinger were not popular, and in 1425 Prussian cities obtained 1997: 137–138). Takie obostrzenia wywoływały oczywiście permission for winter shipping between Lübeck, Denmark niezadowolenie i w 1425 r. miasta pruskie uzyskały zezwo- and Rügen. Another idea for safety provisions, this time lenie na żeglugę zimową między Lubeką, Danią i Rugią. guarding against pirates (more of whom, later), was the Innym pomysłem na zapewnienie bezpieczeństwa, tym ra- introduction of a recommendation in the 1390s stipulating zem przed piratami (o których jeszcze poniżej), było wpro- that the Oresund strait be navigated in convoys – each wadzenie w latach 90. XIV wieku zalecenia, by Sund prze- group numbering several ships (Dollinger 1997: 138). The chodzić w konwojach – grupami liczącymi kilka statków early 15th century also saw the introduction in Gdańsk of (Dollinger 1997: 138). Początek XV wieku dla Gdańska a code of maritime law based on a collection of customary to także okres upowszechniania się i wprowadzania w ży- laws known as the Olèron Scrolls (Dollinger 1997: 139; cie kodeksu prawa morskiego, opierającego się na zbiorze Matysik 1966). prawa zwyczajowego – Zwojach z Olèron (Dollinger 1997: By the turn of the 14th century Gdańsk was already 139; Matysik 1961). a significant participant in maritime traffic, both on the Na przełomie XIV i XV wieku Gdańsk był już zna- Baltic and the North Sea. Ships were built at the city’s czącym uczestnikiem komunikacji na morzu, zarówno shipyard – Lastadia (Możejko 2005: 167). Thus far no Bałtyckim, jak i Północnym. W mieście działała stocz- detailed research has been conducted into the costs of nia – Lastadia, w której budowano statki (Możejko 2005: shipbuilding in early 15th-century Gdańsk; this is due to 167). Jak dotąd brak szerszych badań nad kosztami budo- the absence of accounting records which could provide wy statków w Gdańsku w początkach XV wieku; dzieje się information about the breakdown of costs for building tak ze względu na brak źródeł rachunkowych, które infor- a ship during this period (i.e. the sums spent on specific mowałyby o kosztach cząstkowych (czyli o wydatkach na structural parts, carpentry work, caulking, masts, sails poszczególne części statku, prace ciesielskie, uszczelniają- and anchors). Likewise, no such accounts survive for the ce, takielunek czy kotwice) dla tego czasu. Zresztą uwagę latter half of the 15th century. There are, however, several o braku takich źródeł można powtórzyć i dla II połowy XV records which give examples of the overall costs involved wieku. Dysponujemy jednak przykładowymi danymi cało- in building a ship in Gdańsk in the early 15th century, as ściowych kosztów budowy statków w Gdańsku, dla począt- illustrated in Table 1. ków XV wieku, co ilustruje tabela 1. As seen in Table 1, the Knights of the Teutonic Order Jak wynika z poniższej tabeli, w 1402 r. zbudowano were shareholders in three new hulks built in Gdańsk in w Gdańsku trzy nowe holki, których współudziałowca- 1402; costs ranged from 200 grzywnas for a 100-last ship, mi był Zakon; koszty wahały się od 200 grzywien (za to 460 grzywnas for a 90-last ship, and 800 grzywnas 100-łasztowy statek), przez 460 grzywien (za 90-łasztowy for a 140-last ship (Link & Sarnowsky 2008: 43). By statek), po 800 grzywien (za 140-łasztowy statek) (Link, comparison, the construction of a 120-last hulk in 1404 Sarnowsky 2008: 43). Dla porównania, budowa 120-łasz- cost 700 grzywnas (Link & Sarnowsky 2008: 43). On each towego holka w 1404 r. kosztowała 700 grzywien (Link, occasion, some shares in the ship were retained by the Sarnowsky 2008: 43). Za każdym razem część udziałów Teutonic Order (Brämer 1922; Samsonowicz 1968: 187). w statku pozostawała w rękach Zakonu (Brämer 1922; C. Sattler’s findings show that in the early 15th century Samsonowicz 1968: 187). Z ustaleń C. Sattlera wynika, the Großschäffer of Marienburg held shares in ships. In iż w początkach XV wieku udziały w statkach miał wielki 1404 this official was the owner of a hulk and shareholder szafarz malborski. W 1404 r. urzędnik ten był właścicielem of seven other vessels of this type (½, ¾, ⅞, ¼, and ⅔ holka oraz udziałowcem w 7 innych (½, ¾, ⅞, ¼, ⅔) stat- shares), as well as being owner of two barges, shareholder kach tego typu, nadto właścicielem 2 szkut, udziałowcem 58  Beata Możejko Morskie i handlowe tło katastrofy Miedziowca w 1408 roku Type/capacity in lasts Built Commanded by Cost Shares Value of Order’s shares Hulk/90 lasts 1402/ new Hannos vom Hamme 460 grzywnas ½ – Teutonic Order 100 grzywnas Hulk/140 lasts 1402/new Hannus Ronenfelt 800 grzywnas ¼ – Hannus 600 grzywnas Hulk/100 lasts 1402/new Petir Scherpynk 200 grzywnas Full shares – Order – Hulk/120 lasts 1403/new Lambert Prusze 700 grzywnas ⅛ shares – Lambert 400 grzywnas Hulk/100 lasts 1403/new Wernher Dankow 572 grzywnas ¼ shares – Order 100 grzywnas Koga/150 lasts 1403/new Anris Hosanghe 800 grzywnas Full shares – Order Hulk/130 lasts 1402/new Eggert Schoff 800 grzywnas ⅜ – Order; ⅛ – Eggert 300 grzywnas Hulk/115 lasts 1408 Gert Herdewig 600 grzywnas ¼ shares –Order 150 Table 1. Shipbuilding in Gdańsk in the early 15th century – overall costs (based on: Link & Sarnowsky 2008). Typ/łaszty Zbudowany Prowadzony przez Koszty Udziały Wartość udziału Zakonu Holk/90 łasztów 1402/ nowy Hannos vom Hamme 460 grzywien ½ do Zakonu 100 grzywien Holk/140 łasztów 1402/nowy Hannus Ronenfelt 800 grzywien ¼ udziałów ma Hannus 600 grzywien Holk/100 łasztów 1402/nowy Petir Scherpynk 200 grzywien Pełen udział Zakonu – Holk/120 łasztów 1403/nowy Lambert Prusze 700 grzywien ⅛ udziałów ma Lambert 400 grzywien Holk/100 łasztów 1403/nowy Wernher Dankow 572 grzywny ¼ do Zakonu 100 grzywien Koga/150 łasztów 1403/nowa Anris Hosanghe 800 grzywien Pełen udział Zakonu Holk/130 łasztów 1402/nowy Eggert Schoff 800 grzywien ⅜ Zakon ⅛ Eggert 300 grzywien Holk/115 łasztów 1408 Gert Herdewig 600 grzywien ¼ Zakon 150 Tabela 1. Budowa statków w Gdańsku na początku XV wieku – koszty całościowe (oprac. na podstawie: Link, Sarnowsky 2008). of two crayers (½ and ⅜ shares), and being involved in the ½ jednego i ⅜ drugiego krejera, zaś 3 inne holki były budo- building of three further hulks (Sattler 1887, XIII, XIV). wane z jego współudziałem (Sattler 1887, XIII, XIV). The fundamental assumption made in this study of Dla naszych badań nad wrakiem Miedziowca (jak pa- the Copper Ship (the load-capacity of which has been miętamy, jego ładowność została ustalona na około 86–114 calculated as around 86–114 lasts, Żrodowski in this łasztów, patrz Żrodowski w niniejszym tomie) istotne jest volume) is that the cost of building a hulk in Gdańsk at the przypuszczenie, iż koszt budowy statku typu holk wahał beginning of the 15th century fluctuated between 200 and się w Gdańsku w początkach XV wieku pomiędzy 200 800 grzywnas, depending on its size. Another important a 800 grzywnami, w zależności od wielkości. Ważne tak- supposition is that, in keeping with the practices prevalent że, iż zgodnie z ówczesną praktyką interesujący nas statek at that time, the Copper Ship is very likely to have had miał z dużą dozą prawdopodobieństwa kilku właścicieli several co-owners (shareholders). Taking into account the (współudziałowców). Biorąc pod uwagę informacje o fi- information available about the Teutonic Order’s financial nansowym udziale zakonu krzyżackiego w budowie hol- involvement in the construction of hulks built in Gdańsk, ków w Gdańsku, nie można odrzucić przypuszczenia, iż it is possible that one of these shareholders may have been jednym z udziałowców Miedziowca mógł być szafarz mal- the Großschäffer of Marienburg or Königsberg. borski lub królewiecki. A separate matter is that of the ship’s name. Hanseatic Osobną kwestią pozostaje imię interesującego nas stat- written records show that many sailing vessels (including ku. Jak wynika ze źródeł hanzeatyckich, wiele jednostek hulks) of the early 15th century bore the name ‘servant (w tym też holków) nosiło w tym czasie, w początkach XV of Mary’ – spelt variously as Marieknecht or Marieknyght. wieku, imię „sługa Marii” – Marieknecht (Marieknyght). One example of this comes from an English document of Jako przykład może służyć informacja ze źródeł angiel- 24 February 1407, recording the arrest of the following skich, z 24 lutego 1407 r., o aresztowaniu następujących Hanseatic ships: the hulk Marieknyght, captained by Johann hanzeatyckich statków: holka Marieknyght prowadzonego Somer, the crayer Marienknyght, under Captain Johann przez kapitana Johanna Somera, krajera Marienknyght pod Stuve, the ship Marienknyght, skippered by H. Bernsson, kapitanem Johannem Stuve, statku Marienknyght prowa- and the crayer Marienknyght with her captain, Eberhard dzonego przez H. Bernssona i krajera Marienknyght z kapi- Kenehorst. Three further hulks of the same name were tanem Eberhardem Kenehorstem. Identyczne imię nosiły commanded by Claus Holewater, Tideman van de Hanc, and trzy kolejne holki, prowadzone przez Clausa Holewatera, John Runne. The other vessels detained were a cog named Tidemana van de Hanc i Johna Runne. Pozostałe za- Cristopher, captained by Lange Ludekyn, the hulk Juliane, trzymane jednostki to koga Cristopher pod kapitanem under Captain Mattheus Ludekynsen, the crayer Cristiopher Langem Ludekynem, holk Juliane prowadzony przez ka- with her captain, Johann Swart, and the ship Sein Espirt, pitana Mattheusa Ludekynsena, krajer Cristiopher z ka- 59  Beata Możejko The maritime and commercial background of the sinking of the Copper Ship in 1408 whose captain was Johann Luning (Kunze 1891, no. 301). pitanem Johannem Swartem oraz statek Sein Espirt, któ- The recurring use of the name Marieknyght/Marienknecht rego kapitanem był Johann Luning (Kunze 1891, nr 301). for ships during the period under discussion makes it very Powtarzająca się w badanym przez nas okresie nazwa stat- difficult to differentiate between specific vessels in written ku Marieknyght, Marienknecht w poważny sposób utrudnia sources of the same, or similar, date. Where recorded, the rozróżnienie konkretnej jednostki w źródłach pisanych name and surname of the captain can be useful in making o tej samej lub bardzo zbliżonej chronologii. Pomocą dla these distinctions. Given the popularity of the name ‘servant rozróżnienia może być imię i nazwisko kapitana, o ile zo- of Mary’ it cannot be precluded that this was also what the stało ono odnotowane w źródle. Przy takiej popularności hulk discussed herein had been called. w tym czasie imienia „sługa Marii” nie możemy wyklu- We do not know exactly how large the crews of these czyć, iż w ten sposób określany był nasz holk. ships were. Although intended for use as trading vessels, Nie wiemy dokładnie, jak liczne były załogi takich, the threat posed by piracy could not be overlooked, z założenia handlowych statków. Handlowy charakter nie hence the presence of solitary cannons and protective zwalniał od zabezpieczeń przed piratami, stąd obecność armour on board. The crew probably numbered less na pokładzie pojedynczych dział i uzbrojenia ochronnego than 20 individuals; other than the captain, its members (pancerze). Załoga mogła liczyć kilkanaście osób, obok ka- undoubtedly included a helmsman, boatswain, cook, pitana stanowili ją z pewnością sternik, bosman, kucharz, and mariners (Hirsch 1858: 265). Whether any of the marynarze (Hirsch 1858: 265). Pozostaje też kwestią crew survived the sinking of the Copper Ship remains an otwartą, czy z katastrofy Miedziowca ocalał ktokolwiek unresolved issue. z załogi. * * Before examining records of disasters at sea in the early Zanim zajmiemy się przekazami o katastrofach, do 15th century, we must briefly turn our attention to the jakich dochodziło w czasie morskiej żeglugi w począt- power struggle over the island of Gotland (1398–1408), kach XV wieku, nieco uwagi trzeba poświęcić wojnie go- as this also had an impact on Gdańsk’s shipping history. tlandzkiej, 1398–1408, wpłynęła ona bowiem też na dzieje This conflict was triggered by the situation off the coast żeglugi gdańskiej. Przyczyną była sytuacja w pobliżu Go- of Gotland. Hanseatic ships, including ones from Gdańsk tlandii. Statki hanzeatyckie, w tym gdańskie, zwłaszcza (in particular those transporting foodstuffs), were being przewożące żywność, były atakowane przez działających attacked by a group of pirates known as the Victual w pobliżu Gotlandii piratów – tzw. braci witalijskich. Brothers, who operated in the waters around Gotland. W związku z tym Gdańsk wraz z innymi miastami pruski- This led to Gdańsk and other Prussian cities joining mi przyłączył się do hanzeatyckiej kontrakcji, czyli orga- a Hanseatic punitive fleet made up of so-called ‘peace nizacji floty, złożonej z tzw. statków pokoju (Friedeschiff), ships’ (Friedeschiffen), sending out a contingent of twelve wystawiając swój kontyngent, liczący 12 statków, z około ships with a crew of around 400. Gdańsk’s Main Town 400-osobową załogą. Gdańskie Główne Miasto dostar- provided a total of 140 armed men for the Prussian fleet czyło na potrzeby tej pruskiej floty aż 140 zbrojnych oraz and paid a tax of 1300 grzywnas. A campaign launched uiściło podatek w wysokości 1300 grzywien. Wynikiem in 1396 in the region of Gotland by these twelve vessels akcji tych 12 jednostek, przeprowadzonej w 1396 r. w re- together with six ships from Lübeck, resulted in the jonie Gotlandii wspólnie z 6 statkami lubeckimi, było po- seizure of two ships in the service of Queen Margaret I of chwycenie 2 statków w służbie królowej duńskiej Małgo- Denmark (who reigned from 1375–1412). Deemed to be rzaty (panowała w latach 1375–1412). Uznani za wrogów enemies, the Danish crews were sentenced in Visby and put członkowie załóg zostali skazani w Visby i straceni decyzją to death by order of the Gdańsk commanders, despite the gdańskich dowódców, mimo sprzeciwu Lubeczan traktu- protestations of the Lübeckers, who regarded the Danes as jących Duńczyków jako sprzymierzeńców (Simson 1913: their allies (Simson 1913: 99; Biskup 1985b: 433, see also 99; Biskup 1985b: 433; zob. też Benninghoven 1964: 425; Benninghoven 1964: 425; for more on the activities of the o działaniach braci witalijskich Bracker 2005: 57–85; Ell- Victual Brothers see Bracker 2005: 57–85; Ellmers 2005: mers 2005: 153–168; Holbach 2005: 131–151; Puhle 2005: 153–168; Holbach 2005: 131–151; Puhle 2005: 15–22; 15–22; Rohmann 2007: 77–119). Rohmann 2007: 77–119). Sytuacja w tym rejonie była tym bardziej skompliko- The situation in this region was all the more complicated wana, iż doszło wówczas do rywalizacji politycznej o tron due to the ongoing political rivalry in the fight for the szwedzki pomiędzy królową duńską Małgorzatą a Albrech- Swedish throne between Queen Margaret of Denmark tem III Meklemburskim, popieranym przez Hanzę. Do and Albrecht III of Mecklenburg, the latter of whom was konfliktu wokół Gotlandii, gdzie też przeniosła się rywali- supported by the Hanseatic League. The conflict regarding zacja wspomnianych władców, włączył się zakon krzyżac- Gotland, to which the rivalry of the aforementioned ki. Pierwsza wyprawa Zakonu na Gotlandię miała miejsce monarchs extended, was joined by the Teutonic Order. w początkach 1398 r., wielki mistrz Konrad von Jungin- The Order’s first expedition to this island took place in gen wezwał m.in. Gdańsk do dostarczenia 140 zbrojnych early 1398, Grand Master Konrad von Jungingen calling on (na ogólną liczbę 400 zbrojnych z miast pruskich Zakon Gdańsk to supply 140 armed troops (of a total number of miał ich dostarczyć 1400). Flota Zakonu liczyła 10 dużych 60  Beata Możejko Morskie i handlowe tło katastrofy Miedziowca w 1408 roku 400 from towns in Prussia; the Order was to supply 1400). jednostek (według M. Biskupa były to kogi) i 30 małych The Order’s fleet consisted of 10 large vessels (according to statków. Miano wyruszyć z Gdańska, zadaniem miast pru- M. Biskup they were cogs) and 30 small ships. They were skich było wystawienie 4 dużych statków i 12 małych. We- to set sail from Gdańsk. The Prussian towns were tasked dług historiografii, siły pruskie liczyły 4000 osób i 84 stat- with providing 4 large ships and 12 small ones. According ki. Działania wojenne były prowadzone od wiosny 1398 r. to the historiography, the Prussian forces numbered 4000 i już w początkach kwietnia Meklemburczycy (i bracia wi- men and 84 ships. Hostilities began in the spring of 1398, talijscy) przekazali wyspę siłom krzyżackim. 25 kwietnia and by the beginning of April the Mecklenburgers (and 1398 r. siły Zakonu powróciły do portu gdańskiego, a Bał- the Victual Brothers) had already surrendered the island tyk w tym rejonie patrolowały dwa statki pokoju, dowo- to Teutonic forces. On 25 April 1398, the Order’s troops dzone z ramienia Zakonu przez rajcę gdańskiego Albrech- returned to the port of Gdańsk, and this part of the Baltic ta Hechta mianowanego admirałem (Koppmann 1877 was patrolled by two peace ships commanded on behalf of nr 476; Biskup 1985b: 434). Królowa Małgorzata zaczęła the Order by the Gdańsk councillor, Albrecht Hecht, who wówczas zgłaszać pretensje do Gotlandii, którym sprze- was appointed admiral (Koppmann 1877 no. 476; Biskup ciwiał się Zakon twierdząc, że może oddać wyspę jedynie 1985b: 434). Queen Margaret then began to lay claim to Albrechtowi, i to za zwrotem kosztów wyprawy. W 1403 r. Gotland, but her claims were rejected by the Order, who duńska władczyni podjęła działania zbrojne, zajmując wy- asserted that they could only return the island to Albrecht spę, jednak bez Visby. Odpowiedzią strony krzyżackiej III, and then only on condition that he reimbursed their było wysłanie w początkach 1404 r. wojsk na Gotlandię. expedition costs. In 1403 the Danish queen undertook an Gdańsk dostarczył na wyprawę 126 zbrojnych. Ponadto armed offensive, seizing the island, though without Visby. każde miasto musiało dostarczyć po jednym dużym stat- The Teutonic Knights responded by sending an army to ku (i kilku mniejszych), miejscem koncentracji floty był Gotland in early 1404. Gdańsk provided 126 armed men ponownie Gdańsk. Po pierwszych klęskach na Gotlandii for this mission. In addition, every city had to contribute wielki mistrz wysłał w kwietniu (23) kolejną flotę i zbroj- one large ship (and several smaller ones). Once again, the nych, którzy dotarli do Visby 7 maja 1404 r. W trakcie tej fleet was to assemble in Gdańsk. After initial defeats in ekspedycji zatonął jeden z gdańskich statków. Przed 16 Gotland, the grand master dispatched a further fleet and maja flota pruska stoczyła w porcie Kalmar bitwę z flotą troops in April (23), arriving in Visby on 7 May 1404. One duńską, zatrzymując 150–160 statków i paląc 1/3 z nich. of the ships from Gdańsk sank during this expedition. Prior 16 maja 1404 r. zdobyto i spalono zamek Slite. W czerw- to 16 May, the Prussian fleet had fought a battle in the port cu 1404 r. zostały zdobyte i spalone dwa zamki duńskie of Kalmar with the Danish fleet, seizing 150–160 ships and w południowej części Gotlandii. 1 lipca 1404 r. królowa burning one-third of them. On 16 May 1404, Slite Castle Małgorzata zawarła rozejm z wielkim mistrzem, zaś 12 lip- was captured and set alight. In June 1404 two Danish ca tego roku flota pruska powróciła do Gdańska. Dopiero castles in the south of Gotland were captured and burnt w 1408 r. Krzyżacy, szykując się do wojny z Polską i Litwą, down. On 1 July 1404, Queen Margaret settled a truce with oddali za odszkodowaniem wyspę Duńczykom. Finaliza- the grand master, and on 12 July of that year the Prussian cja układu nastąpiła w 1409 r. (Koppmann 1880 nr 544, fleet returned to Gdańsk. It was not until 1408, when the 545; Benninghoven 1964: 456, 462, 474; Biskup 1985b: Teutonic Order was preparing for battle against Poland and 435; Biskup, Labuda 1988: 362; Rohmann 2007; Puhle Lithuania, that they returned the island to Denmark in 2012). Gdy w latach 1404–1407 zakon krzyżacki organizo- exchange for compensation. This agreement was finalised wał rejzy (wyprawy) na Żmudź, Gdańsk był zobowiązany in 1409 (Koppmann 1880 no. 544, 545; Benninghoven do dostarczenia statków, były to jednak jednostki rzeczne 1964: 456, 462, 474, Biskup 1985b: 435; Biskup, Labuda (Radoch 2014: 138). 1988: 362; Rohmann 2007; Puhle 2012). Katastrofa Miedziowca przypadała zatem na okres During 1404–1407, the Teutonic Order launched względnego uspokojenia sytuacji na Bałtyku, przynajmniej a series of raids on Samogitia, for which Gdańsk was w rejonie Gotlandii. Kwerenda źródłowa, tak w materia- obliged to provide ships; however, these were river-going łach archiwalnych (AP Gdańsk), jak i w wydawnictwach vessels (Radoch 2014: 138). źródłowych (Koppmann 1877, 1880; Kunze 1899) nie Thus, the sinking of the Copper Ship took place at przyniosła informacji, które dałyby szansę na identyfika- a time of relative peace on the Baltic, at least in the Gotland cję Miedziowca z konkretną jednostką i wyjaśnienie oko- region. A survey of historical records, encompassing both liczności zatonięcia. Większość zachowanego materiału archival materials (from the Gdańsk State Archive) and źródłowego dotyczącego żeglugi początków XV wieku jest published sources (the Hanserecesse and the Hansische opublikowana w całości lub pod postacią regestów – stresz- Urkundenbuch), did not reveal any information which czeń dokumentów i listów. Dla interesującego nas czasu could help identify the Copper Ship with a specific zachowane skargi pojedynczych szyprów lub kupców na- vessel and shed light on the circumstances in which she leżą mimo wszystko do rzadkości. Większość materiału was lost. Most of the extant sources pertaining to early źródłowego dotyczy bowiem spraw międzynarodowych, 15th-century shipping have been published in full or negocjacji hanzeatyckich, zjazdów pruskich, koresponden- in the form of special registers providing summaries of cji między władcami (wielki mistrz a królowie Francji, An- documents and letters. For the period in question, there glii itd.). Prowadzone badania archeologiczne (archeologia 61  Beata Możejko The maritime and commercial background of the sinking of the Copper Ship in 1408 are few extant records of complaints made by individual podwodna) i odnalezione w ich wyniku wraki ujawniają shipmasters and merchants. Most of the source materials jednak, jak niebezpiecznym żywiołem mogło być morze concern international issues, Hanseatic negotiations, w średniowieczu (ostatnio o morskich katastrofach, dość Prussian assemblies, and correspondence between heads of ogólnie: Fouquet, Zeilinger 2011). state (the Teutonic grand master and the kings of France, Mimo zgłoszonych uwag zgromadzony materiał ze źró- England, etc.). Underwater archaeological excavations deł pisanych pozwala jednak na nieco bardziej szczegółowe and the shipwrecks which they bring to light do, however, przybliżenie sytuacji morskiej gdańskich kupców i żegla- demonstrate how dangerous medieval seas could be (for rzy w początkach XV wieku. Sytuację tę ilustrują poniższe, a recent general study of maritime disasters see Fouquet & często jednostkowe historie. Zeilinger 2011). Bardzo interesującymi danymi dysponujemy dla II po- Despite these limitations, the information collated from łowy XIV wieku – chodzi mianowicie o kogę z Prus, która written records does, nonetheless, provide a somewhat zatonęła w pobliżu Helsingborgu około św. Michała (29 more detailed picture of the maritime situation faced by września) w 1377 r. Jej historia, zwłaszcza wypadku i póź- Gdańsk’s merchants and mariners in the early 15th century. niejszych poszukiwań wiezionego towaru, konkretnie suk- This situation is illustrated by the following, often isolated, na, jest dość dobrze oświetlona w źródłach, a także zna- incidents. na literaturze przedmiotu (Bonde, Jensen 1995: 103–121; There is a very interesting account from the latter half Suchodolski 2012: 449–463). Nie wchodząc w szczegóły, of the 14th century – it concerns a Prussian cog which was przypomnijmy tylko najważniejsze jej ustalenia. Feralna stricken off the coast of Helsingborg around St Michael’s koga miała należeć do Christiana Rudigera (Rodinghera) Day (29 September) in 1377. This story, in particular the z Gdańska. Statek płynął z Flandrii i wiózł na swym po- ship’s loss and the later search for the cargo of broadcloth kładzie towar, oprócz sukna także migdały i ryż, należący she was carrying, is relatively well documented in the do kilkunastu kupców z Torunia i z Gdańska, a zatonął sources published in the Hanserecesse (HR) and Hansische w pobliżu Helsingborgu (obecnie miasto w Szwecji). Spora Urkundenbuch (HU), as well as being recounted in the część wiezionego ładunku, głównie sukna, została wydo- literature on this subject (Bonde, Jensen 1995: 103–121; byta staraniem dowódcy twierdzy Helsingborg, stolnika Suchodolski 2012: 449–464). Without going into detail, let królewskiego Henniga Podebuska i po negocjacjach zwró- us recall the most salient facts. The doomed cog belonged cona mieszczanom toruńskim. Kolejną partię ładunku to Christian Rudiger (Rodingher) of Gdańsk. She had set wydobyto miesiąc po katastrofie, w październiku 1377 r., sail from Flanders laden with goods (including almonds w wyniku 8-dniowych poszukiwań prowadzonych przez and rice as well as broadcloth) belonging to a dozen-or- mieszczan ze Stralsundu. Przez kolejne lata poszkodowani so merchants from Toruń and Gdańsk. She came to grief domagali się odszkodowania za przejęte przez znalazców near Helsingborg (now a town in Sweden). A considerable towary, szukając wsparcia u królowej Danii Małgorza- quantity of cargo, mostly broadcloth, was salvaged thanks ty i wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego (Suchodol- to the efforts of the commander of the Helsingborg ski 2012: 456). W 1976 r. dokonano odkrycia kogi przy fortress, Henning Podebusk, and, following negotiations, miejscowości Vejby w północnej części duńskiej wyspy was returned to the burghers of Toruń. Another portion Zelandii, położonej z kolei właśnie w pobliżu Helsingbor- of the cargo was recovered a month after the disaster, in gu. Duńscy archeolodzy przy współpracy z historykami October 1377, after an eight-day search carried out by the uznali, iż być może znaleziona jednostka była identyczna citizens of Stralsund. In the ensuing years, the aggrieved ze wspomnianym wyżej gdańskim statkiem zaginionym merchants demanded compensation for the goods which w 1377 r. (Bonde, Jensen 1995: 117–118). Jest to zatem had been kept by their finders, turning to Queen Margaret przykład, kiedy nawet w źródłach z II połowy XIV wieku of Denmark and the grand master of the Teutonic Order to udało się odnaleźć stosunkowo szczegółowe informacje support their claim (Suchodolski 2012: 456). In 1976 a cog o katastrofie statku i powiązać je z konkretnym wrakiem. was discovered off the coast of Vejby at the north end of Poszukując analogii do katastrofy gdańskiego Mie- the Danish island of Zealand, which lies near Helsingborg. dziowca, ale wskazując też na rosnącą rolę holków w trans- Danish archaeologists working together with historians porcie hanzeatyckich towarów, można wspomnieć o in- have concluded that this sunken vessel may have been the nym gdańskim statku, właśnie tego typu, prowadzonym very same Gdańsk ship that was lost in 1377 (Bonde & przez gdańszczanina Lubrechta van der Beke. Statek za- Jensen 1995: 117–118). Thus, we have an example of how, tonął u wybrzeży Danii 31 marca 1387 r. Kapitan i załoga even in sources dating from latter half of the 14th century, uratowali się, zaś część ładunku, należącego do kupców it is possible to find relatively detailed information about gdańskich i toruńskich, głównie sukna, została wyrzucona a maritime disaster and connect it to a specific shipwreck. na duński brzeg. Zdeponowany w pobliskim kościele to- Searching for an analogy to the sinking of the Gdańsk war stał się przedmiotem dochodzenia i sporu gdańszczan Copper Ship, and wishing to illustrate the increasing role z Duńczykami w związku z prawem brzegowym (Kop- played by hulks in the transportation of Hanseatic goods, pmann 1877 nr 185; Ahnsehl 1961: 66–70; Selzer 2000: it is worth mentioning another ship of this type from 319–326). Gdańsk, captained by the Gdańsk townsman Lubrecht van Skargi w opisanych wyżej sporach – Christiana Rudige- der Beke. His ship went down off the coast of Denmark on ra oraz Lubrechta van der Beke – znalazły się wśród punk- 62  Beata Możejko Morskie i handlowe tło katastrofy Miedziowca w 1408 roku 31 March 1387. The captain and crew survived, whilst part tów instrukcji miast pruskich dla ich posłów na hanzeatyc- of the cargo, mostly broadcloth, belonging to merchants kie negocjacje z królową Danii Małgorzatą w 1394 roku, from Gdańsk and Toruń, was washed up on the Danish w celu uzyskania odszkodowania za stracone u wybrzeży shore. Having been deposited in a local church, these Danii towary (Koppmann 1877 nr 185, por. nr 236). goods became the subject of an investigation and a dispute Informacje o ponoszonych stratach były często bardzo between Gdańsk and Denmark over the right of shipwreck ogólne. Na przełomie XIV i XV wieku mieszczanin gdański (Koppmann 1877 nr 185; Ahnsehl 1961: 66–70; Selzer Heinrich Cervaes poniósł spore (choć bliżej nieokreślone) 2000: 319–326). straty, prowadząc handel morski z Haarlemem. Niestety, Complaints stemming from these disputes – made by dane pochodzą z enigmatycznej relacji posłów z miast pru- Christian Rudiger and Lubrecht van der Beke – were listed skich na zjeździe w Malborku, piszących o pomoc do rad among the instructions to Prussian city delegates for their Haarlemu i Utrechtu (Koppmann 1877 nr 610). W 1401 Hanseatic negotiations with Queen Margaret of Denmark zatonął nowy holk, prowadzony przez szypra Stephana in 1394, in order to gain compensation for the goods lost Hovemanna z Gdańska (Sattler 1887: 268–269), płyną- on the Danish coast (Koppmann 1877 no. 185, cf. no. 236). cy „us der Balge”, w połowie należący do Zakonu (wkład Information about the losses incurred are often szafarza królewieckiego wynosił 300 grzywien). Ta dwu- very vague. At the turn of the 14th century a burgher of zdaniowa relacja nie ujawnia jednak żadnych szczegółów Gdańsk, Heinrich Cervaes, suffered considerable (though wypadku. unspecified) losses in his maritime trade transactions with Gdańszczanie, podobnie jak i inni średniowieczni Haarlem. Unfortunately, this information comes from żeglarze, narażeni byli na ataki piratów, zwłaszcza wspo- the enigmatic report penned by Prussian city delegates mnianych braci witalijskich. 17 lipca 1400 r. na zjeździe attending an assembly in Malbork, who wrote requesting stanów w Malborku rada miasta Gdańska zgłosiła skargi assistance from the councils of Haarlem and Utrecht dotyczące takich właśnie napadów; przez działania pira- (Koppmann 1877 no. 610). In 1401 a new hulk under the tów utracony został duży statek z żywnością. Nie określo- command of the shipmaster Stephan Hovemann of Gdańsk no jednak dokładniej, o jaki duży statek chodziło – kogę sank (Sattler 1887: 268–269); sailing “us der Balge”, it was czy holk (Koppmann 1877 nr 614, paragraf 4). Niekiedy half owned by the Teutonic Order (the Großschäffer of natomiast towary gdańszczan były zatrzymywane nie Königsberg had paid a contribution of 300 grzywnas). The przez piratów, lecz przez mieszczan z innych miast. W cza- two sentences recording these facts give no further details sie zjazdu stanów pruskich w Malborku 1 września 1401 r. of this accident at sea. dwaj mieszczanie gdańscy, Arndt Rogge i Hans Krukeman, Gdańsk’s mariners, like all other medieval seafarers, skarżyli się na kupców z Bergen, że odebrali im wiezione were vulnerable to attacks by pirates, in particular the morzem towary (Koppmann 1880 nr 31: 1; nr 57: 3). Victual Brothers. On 17 July 1400, at a state assembly Gdańscy szyprowie płynący w początkach XV wie- held in Malbork, Gdańsk’s city council lodged a complaint ku w okolice Anglii musieli się liczyć z tym, że mogą być about these raids; pirate activities had resulted in the loss zatrzymani lub zaatakowani przez Anglików. W maju of a large ship carrying foodstuffs. No further details were 1402 r. flota prowadzona przez lorda Greya of Codnore given about exactly what sort of large ship this was – a cog zaatakowała 4 hanzeatyckie statki. Przez kolejne lata an- or a hulk (Koppmann, no. 614, paragraph 4). On some gielscy piraci regularnie atakowali hanzeatów, odbierając occasions, goods belonging to Gdańsk merchants were im statki (Lloyd 1991: 112, 113; Jenks 2012: 52; Pitcaithly captured, not by pirates, but by citizens of other towns. 2012: 135). 20 maja 1403 r. król Anglii Henryk IV pisał do During an assembly of Prussian states held in Malbork on wielkiego mistrza Konrada von Jungingen o zatrzymaniu 1 September 1401, two burghers of Gdańsk, Arndt Rogge (aresztowaniu) w okolicach Calais szypra Egberta Schoofa and Hans Krukeman, complained that goods which they z Gdańska i innych osób z Prus (Koppmann 1880: 90, nr were having shipped were seized by merchants from Bergen 130). Z kolei w 1403 r. gdańscy szyprowie, Tideman Bu- (Koppmann 1880 no. 31: 1; no. 57: 3). rowe, Tiedemann Dordewant i Eggert Schoff, płynąc z ła- Gdańsk shipmasters sailing to England in the early 15th dunkiem soli i innymi towarami, zostali napadnięci przez century had to be wary of potential arrest or attacks by the Anglików, którzy zaatakowali ich między Calais a Norwell English. In May 1402 a fleet commanded by Lord Grey of (Hirsch 1858: 83). Codnore attacked four Hanseatic ships. In the following Wśród poszkodowanych przez morskich piratów byli years English pirates regularly attacked members of the także Krzyżacy. 15 lipca 1404 r. wielki mistrz Konrad von Hansa, taking their ships from them (Lloyd 1991: 112, 113; Jungingen pisał do króla Francji Karola VI z prośbą, by Jo- Jenks 2012: 52; Pitcaithly 2012: 135). On 20 May 1403 the hanowi Ronfeltowi, słudze wielkiego szafarza Johana Tir- King of England, Henry IV, wrote to Grand Master Konrad garda, oddano należący do Zakonu statek, odebrany wraz von Jungingen about the arrest in the vicinity of Calais of the z towarami przez stronę francuską (Koppmann 1880 nr shipmaster Egbert Schoof of Gdańsk and other individuals 201). Zatrzymania statku mieli dokonać panowie z Breta- from Prussia (Koppmann 1880: 90, no. 130). Later, in 1403, nii do spółki z admirałem Kastylii przy La Rochelle (Sat- the Gdańsk shipmasters Tideman Burowe, Tiedemann tler 1887: XIV). Dordewant and Eggert Schoff, sailing with a consignment Do nieco lepiej oświetlonych w źródle należy sprawa Johanna Halewatera, kapitana statku Maria z Gdańska, 63  Beata Możejko The maritime and commercial background of the sinking of the Copper Ship in 1408 of salt and other commodities, were attacked by the English który w 1404 roku płynął do Lizbony. Statek był wyposa- between Calais and Norwell (Hirsch 1858: 83). żony w działa (bombardos), a dla 37 osób (czy tyle liczyła The Teutonic Knights also fell victim to piracy. On załoga?) były dostępne pancerze i uzbrojenie (Koppmann 15 July 1404, Grand Master Konrad von Jungingen wrote 1880 nr 439). Mimo takiego zabezpieczenia, 15 sierpnia to the King of France, Charles VI, requesting that Johan 1404 r. (Hirsch 1858: 84) Maria została napadnięta u wy- Ronfelt, servant of the Großschäffer Johann Tirgard, be brzeży Hiszpanii przez Anglików z Plymouth i Dartmo- given back a ship belonging to the Order, which had been uth, prowadzonych przez pirata Henry’ego Paya. Wśród seized, together with goods, by the French (Koppmann napastników wymieniano także Willemusa Gadelyngna, 1880 no. 201). The ship had been seized in La Rochelle by kapitana Bargeee de Barstapill oraz Edwardusa Hake’a, a gentleman from Brittany together with the Admiral of Johannesa Covishama, Thomasa Odynera, Henricusa Mil- Castile (Sattler 1887: XIV). lera i Johannesa Barabana, magistri certarum bargearum A rather more detailed source account is given of an z Plymouth. Henry Pay poprowadził pryz z towarami do incident involving Johan Halewater, captain of a ship Lizbony, gdzie sprzedał towary, a statkiem popłynął do named Maria from Gdańsk, who had set sail for Lisbon Dartmouth, gdzie zatrzymał (chyba) kapitana. Poszko- in 1404. The ship was provided with cannon (bombards) dowani kupcy musieli uciekać się do pomocy króla An- as well as armour and weapons for 37 people (could this glii Henryka IV. Straty Johanna Halewatera oszacowano have been the number of crew?) (Koppmann 1880, no. na 3000 franków. Dopiero około 1406 r. król Henryk IV 439). Despite these safeguards, on 15 August 1404 (Hirsch zwrócił się w tej sprawie do wicehrabiego Devonu i urzęd- 1858: 84) Maria was attacked off the coast of Spain by an ników Dartmouth, polecając im ułatwienie poszkodowa- English contingent from Plymouth and Dartmouth, led by nemu kapitanowi odzyskania statku (Koppmann 1880 nr the pirate Henry Pay. Also mentioned among the attackers 437). Wkrótce przyniosło to pożądane skutki – 12 czerwca was Willemus Gadelyngn, Captain Bargeee de Barstapill, 1406 r. Johann Corpra, „Ballif zu Dartmouth”, potwier- Edwardus Hake, Johannes Covisham, Thomas Odyner, dzał uwolnienie Johana Halwerta i jego statku, la Marie Henricus Miller and Johannes Baraban, magistri certarum (Koppmann 1880 nr 438; Hirsch 1858: 83–84; o porcie bargearum of Plymouth. Henry Pay led the captured vessel w Dartmouth zob. M. Kowaleski 2008: 465–488 – wspo- and her cargo to Lisbon, where he sold off the goods and mina też o piracie Johanie Hawleyu, który za akcje został sailed the ship on to Dartmouth, where he arrested her osadzony w Tower na 6 tygodni, co nie przeszkadzało mu captain (probably). The aggrieved merchants had to appeal być burmistrzem i członkiem parlamentu w Dartmouth). to the King of England, Henry IV, for help. The losses Latem (?) 1405 r. doszło do zatrzymania 100-łasztowe- incurred by Johan Halewater were estimated at 3000 francs. go statku, należącego do pruskich kupców (w tym chyba It was not until 1406 that King Henry IV addressed the gdańszczan), płynącego do Holandii, Zelandii, a docelowo Viscount of Devon and officials in Dartmouth regarding do Flandrii (Koppmann 1880 nr 303). Na statku wiezione this matter, instructing them to help the wronged captain było zboże oraz klepki. W lutym 1406 r. w Gdańsku miał reclaim his ship (Koppmann 1880 no. 437). This quickly miejsce zjazd stanów (miast pruskich: Torunia, Elbląga, brought about the desired effect – on 12 June 1406, Johann Braniewa, Królewca i Gdańska). Przedmiotem obrad były Corpr, “Ballif zu Dartmouth”, confirmed the release of między innymi straty poniesione przez kupców płynących Johan Halwert and his ship, la Marie (Koppmann 1880 do Flandrii, zgłoszono też skargę dotyczącą znanego nam no. 438; Hirsch 1858: 83–84; for more about the port of 100-łasztowca (Koppmann 1880 nr 302, paragraf 18). Dartmouth see M. Kowaleski 2008: 465–488 – mention 26 grudnia 1405 r. królowa Danii Małgorzata pisała is also made of the pirate Johan Hawley, who was sent to do Gdańska o statkach gdańskich (?) uszkodzonych lub the Tower for six weeks for his actions, which, however, did zatrzymanych w okolicy Norwegii (Koppmann 1880 nr not stop him from being mayor and member of parliament 284). Jeszcze pod koniec 1404 r. doszło (u wybrzeży Danii) for Dartmouth). The summer(?) of 1405 saw the seizure of do katastrofy morskiej, w wyniku której gdańscy szypro- a 100-last ship belonging to Prussian merchants (possibly wie Lambrecht Jungs i Johann von der Heyde stracili swoje including ones from Gdańsk) on a course to Holland, statki, im samym udało się jednak uratować. W sprawie Zealand, and ultimately Flanders (Koppmann 1880 no. zwrotu wyrzuconych na duński brzeg dóbr, należących 303). The ship was carrying grain and planks. In February do nich obu, miasta pruskie zwracały się do królowej Mał- 1406 an assembly of Prussian towns (Toruń, Elbląg, gorzaty 5 lutego 1406 r. (Koppmann 1880 nr 298, nr 309; Braniewo, Königsberg and Gdańsk) took place in Gdańsk. Długokęcki 1998:20). Among the subjects discussed at this meeting were the losses W 1408 roku hanzeaci i szafarz malborski utracili sta- incurred by merchants sailing to Flanders; this included tek u wybrzeży północnej Francji, a w 1409 i 1410 kolejne a complaint being lodged about the aforementioned 100- jednostki, odebrane im przez Normanów (Sattler 1887: last vessel (Koppmann 1880 no. 302, paragraph 18). XIV, 96). On 26 December 1405 Queen Margaret of Denmark Na podstawie wyżej przywołanych informacji można wrote to Gdańsk about ships from this city(?) which had stwierdzić, iż o wypadkach i katastrofach morskich w po- been damaged or seized near Norway (Koppmann 1880 czątkach XV wieku pisano wówczas, gdy w grę wchodziły: no. 284). A maritime disaster (off the coast of Denmark) a) napady piratów, b) warunki pogodowe, c) uszkodzenie which occurred before the end of 1404 resulted in the statku. Dana katastrofa morska miała szansę zaistnieć 64  Beata Możejko Morskie i handlowe tło katastrofy Miedziowca w 1408 roku Gdańsk shipmasters Lambrecht Jungs and Johann von der w źródłach z początku XV stulecia wówczas, gdy ocalała Heyde losing their ships, though they themselves survived. załoga, ale co ważniejsze – gdy morze wyrzuciło na brzeg Goods belonging to both men were washed up on the wieziony towar. Wówczas zarówno załoga (zwłaszcza Danish shore, and the Prussian towns appealed to Queen kapitan), jak i właściciele towarów, kontrahenci i kup- Margaret on 5 February 1406 regarding their return cy upominali się o zwrot wyrzuconych i zdeponowanych (Koppmann 1880 no. 298, no. 309; Długokęcki 1998:20). przez znalazców towarów, zwłaszcza gdy były oznakowane In 1408 Hanseats and the Großschäffer of Marienburg gmerkami. lost a ship off the coast of northern France, and in 1409 Jeśli zatem o katastrofie Miedziowca brak śladów and 1410 further vessels were seized from them by the w źródłach pisanych, to możemy mieć do czynienia z sytu- Normans (Sattler 1887: XIV, 96). acją, gdy towar skutecznie zaległ na dnie. Nie można tak- Based on the information presented above, it appears że zapominać, iż nie dysponujemy dla tego czasu komple- that accidents and disasters at sea in the early 15th century tem źródeł, a fakt, że zachowała się adnotacja o zatonięciu were recorded in those cases which involved: a) pirate raids, statku (jeśli nie było dochodzenia o towary), to często b) bad weather, c) ship damage. A given disaster was likely przypadek. Przykładowo informację o zatonięciu nowego to appear in early 15th-century written sources if the crew statku typu holk, którego kapitanem był gdańszczanin survived and, more importantly, if her cargo was washed Stephan Hoveman, odnotowano w źródłach krzyżackich ashore. This meant that the crew (particularly the captain), w 1401 r., niestety – szerzej tego nie komentując (Sattler the cargo’s owners, as well as clients and merchants would 1887: 268, 39). all make claims for the return of shipwrecked goods Źródeł do dziejów gdańskiej żeglugi morskiej przybywa retrieved and placed in storage by the finders, especially if dopiero pod koniec pierwszego dziesięciolecia XV wieku these goods were stamped with merchants’ marks. (por. obok wspomnianych źródeł – Koppmann 1877, 1880; Thus, if there is no trace in written records of the Sattler 1887 oraz Kunze 1899, także Księga cła funtowego disaster which befell the Copper Ship, it may be that her – Jenks 1992: XXVII, Tab. 6, gdzie znajduje się zestawienie cargo remained firmly at the bottom of the sea. It must rejsów statków w latach 1409/1411, wymienionych w księ- also be remembered that records are incomplete for this dze cła, ale identyfikowanych też w innych źródłach). Nie- period, and that the mention of a ship’s sinking (where no kiedy takie źródła wspominają o katastrofach sprzed lat, claims were made for her cargo) was often a chance matter. niestety milczą o Miedziowcu. Nie oznacza to jednak, że For example, a reference is made to the sinking of a new nie da się powiązać przesłanek źródłowych i wskazać na hulk, whose captain was Stephan Hoveman of Gdańsk, osoby związane z tym statkiem. Pomocne okazało się ze- in Teutonic sources dating from 1401; sadly, no further stawienie informacji pozyskanych dzięki badaniom arche- comment is made (Sattler 1887: 268, 39) . ologicznym (klepki beczek z gmerkami) z przekazem źró- Records of Gdańsk’s maritime shipping history do not deł pisanych, o czym szerzej jeszcze poniżej. appear in greater numbers until the end of the first decade Zanim zajmiemy się próbą identyfikacji osób powią- of the 1400s (other than the aforementioned sources – zanych z Miedziowcem, nieco uwagi trzeba poświęcić HR, HU and Sattler – see also the Danziger Pfundzollbuch ładunkowi wiezionemu przez statek. Jak wiadomo, prze- [Jenks 1992: XXVII, Tab. 6] for a list of sea voyages wożono na nim przede wszystkim miedź. Do Gdańska made in 1409/1411 and noted in this toll book, but also miedź docierała, w obchodzącym nas czasie, na ogół – za identified in other sources). Sometimes these sources refer pośrednictwem Krakowa i Torunia – z Królestwa Węgier, to earlier maritime disasters but unfortunately, no mention a ściśle rzecz ujmując, z kopalń na Spiszu. Zdaniem bada- is made of the Copper Ship. This does not mean, however, czy, największy rozwój kopalń miedzi na Spiszu przypadał that connections cannot be made to the record entries and na czasy andegaweńskie, czyli XIV wiek. Kopalnie wspo- that individuals linked to this vessel cannot be identified. mnianego surowca ulokowane były w dwóch ośrodkach. Collating data obtained from excavation (barrel staves Pierwszy obejmował miejscowości: Gelnica, Smolnik, Ru- with merchants’ marks) with information from written dabánya, Jelszawa, Telkibánya, Różniany i Nowa Wieś Spi- sources proved useful in this respect and will be discussed ska. Drugi stanowił związek 7 miast, którymi były: Krem- in greater detail further on. nica, Bańska Szczawnica, Bańska Bystrzyca, Libeta, Baka, Before attempting to identify individuals associated Bélabánya i Ujbánya (Pieradzka, 1936: 190–192). Jednym with the Copper Ship, a little must be said about her cargo. z głównych ośrodków handlu, m.in. miedzią, były Koszyce We know that the principal commodity she was carrying (Halaga 1975: 96; Vlachovic 1977). was copper. At that time, copper usually came to Gdańsk W 1306 r. Kraków otrzymał od księcia Władysława – via Krakow and Toruń – from the Kingdom of Hungary, Łokietka prawo składu na miedź, wobec czego Węgrzy and more specifically, from mines in the Szepes district. zmuszeni byli ją sprzedawać w tym mieście (Starzyński Researchers believe that the copper mines of Szepes 2010a: 40–41). Krakowscy kupcy przejęli handel miedzią, reached the peak of their development during the reign of udając się z jego ładunkami do Flandrii. Znane jest zezna- the Angevin kings, hence in the 14th century. These mines nie kupca krakowskiego Mikołaja z Cieszyna, składane were concentrated in two centres. The first encompassed w procesie polsko-krzyżackim w 1339 r. Wedle jego słów the towns of Gelnica, Smolnik, Rudabánya, Jelšava, w 1309 r. został zatrzymany przez Krzyżaków w okolicy Telkibánya, Rožnava and Spišská Nová Ves. The second Świecia, gdy wracał swoim statkiem z towarami z Flandrii 65  Beata Możejko The maritime and commercial background of the sinking of the Copper Ship in 1408 comprised seven towns: Kremnica, Banská Štiavnica, (Zakrzewski 1890: 384; Starzyński 2010b: 51; Starzyński Banská Bystrica, Libeta, Baka, Bélabánya and Ujbánya 2011: 334–335). W wyniku zajęcia Gdańska i Pomorza (Pieradzka, 1936: 190–192). One of the main trading Gdańskiego przez Krzyżaków (1308–1309) krakowianie centres, dealing in commodities including copper, was musieli zatrzymywać się w Toruniu, skąd towar był wiezio- Košice (Halaga 1975: 96; Vlachovic 1977). ny do Gdańska, a dalej statkami do Brugii. Pod koniec XIV In 1306 Kraków was granted the right to store copper by i w początkach XV wieku do Koszyc, między innymi po Prince Władysław Łokietek, which meant that Hungarians miedź, docierali też kupcy z Prus (Halaga 1975: 168). Z ko- were forced to sell their copper in this city (Starzyński lei do Prus miał jeździć Jacob Stojanov z Koszyc, pośredni- 2010a: 40–41). Krakow merchants took over the copper cząc tam m.in. w sprawach lewoczanina Jana Teusewlada. trade, shipping consignments of it to Flanders. We know of Ten ostatni miał wysłać do Torunia w 1401 r. towar wart the testimony provided by the Krakow merchant, Mikołaj 1800 czerwonych złotych (Halaga 1975: 117). of Cieszyn, in a Polish-Teutonic court case of 1339. He W 1392 r. wielki mistrz Konrad von Wallenrod inter- stated that in 1309 he had been detained by the Teutonic weniował w Krakowie w sprawie toruńskiego kupca, spro- Knights near Świecie on a return journey made in his own wadzającego z Węgier miedź i żelazo. Z kolei w 1398 r. ship, bringing goods from Flanders (Zakrzewski 1890: wielki mistrz Konrad von Jungingen wstawiał się za to- 384; Starzyński 2010b: 51; Starzyński 2011: 334–335). As ruńskimi kupcami, wiozącymi miedź z Węgier do Krako- a result of the Teutonic occupation of Gdańsk and Eastern wa. Wielki mistrz interweniował też w sprawie Hartwiga Pomerania (1308–1309), Krakovians had to stop in Toruń, Hitfelda, kupca z Torunia, który zaopatrzył się w miedź na from whence their goods were transported to Gdańsk, and Węgrzech, po czym ładunek zatrzymano (aresztowano) thence by ship to Bruges. In the late 14th and early 15th w Krakowie (Halaga 1975: 69; Irsigler 1979: 21). centuries merchants from Prussia also made journeys to Wymiana handlowa pomiędzy Krakowem a Toruniem Košice for copper, among other things (Halaga 1975: 168). (miastami o różnej wówczas przynależności terytorialno- Transactions also took place in the opposite direction: we -politycznej) narażona była zatem na różne trudności, wy- know, for example, that Jacob Stojanov of Košice travelled nikające z napięć politycznych pomiędzy zakonem krzy- to Prussia, to act as broker for Jan Teusewlad, a citizen of żackim a Polską, a także ze względu na często odmien- Levoča who had sent goods valued at 1800 red zlotys to ne interesy gospodarcze. Największy spór rozpoczął się Toruń in 1401 (Halaga 1975: 117). w 1403 r., kiedy Toruń wprowadził prawo składu, odcina- In 1392 Grand Master Konrad von Wallenrod jąc tym samym Kraków od handlu z Flandrią – zresztą kra- intervened in Krakow on behalf of a Toruń merchant kowskie prawo identycznie uniemożliwiało torunianom who was importing copper and iron from Hungary. Later, bezpośrednie docieranie do rynków węgierskich. W od- in 1398, Grand Master Konrad von Jungingen gave his powiedzi w Krakowie skonfiskowano towary torunian support to merchants from Toruń transporting copper from o wartości 24 tysięcy grzywien. Negocjacje prowadzone Hungary to Krakow. The grand master also interceded in pomiędzy Krakowem a Toruniem w latach 1403–1408 nie the case of Hartwig Hitfeld, a merchant of Toruń who had przynosiły większych rezultatów. Dopiero we wrześniu bought a consignment of copper in Hungary, only to have it 1409 r. ustalono, iż zgodnie z wolą króla polskiego Włady- appropriated (seized) in Krakow (Halaga 1975: 69; Irsigler sława Jagiełły kupcy toruńscy mieli w Krakowie swobodnie 1979: 21). sprzedawać i kupować towary, o ile kupcy polscy w Prusach Trade between Krakow and Toruń (cities which będą mieli zagwarantowane dawne prawa (Irsigler 1979: belonged to different territorial and political units at the 15–34; Starzyński 2010b: 160–161). Kolejną niesprzyjają- time) was, therefore, fraught with various difficulties cą okolicznością dla handlu krakowsko-toruńskiego była arising from political tensions between the Teutonic niewątpliwie wielka wojna, toczona w latach 1409–1411 Order and Poland, and from often conflicting economic pomiędzy Polską a Zakonem. Tę skomplikowaną sytuację interests. The greatest dispute began in 1403, when Toruń wykorzystywali zapewne kupcy z Wrocławia (miasta pod- introduced storage rights, thus cutting off Krakow from ległego wówczas władcom niemieckim), utrzymujący kon- trade with Flanders – in point of fact, Krakovian law takty z Prusami i dostarczający także tam miedź z węgier- likewise prevented the citizens of Toruń from directly skich kopalń (Kopiński 2005: 113–114; Myśliwski 2009: accessing Hungarian markets. In response, goods owned 177). Mieszczanie wrocławscy kupowali miejsce na statku by Toruń merchants, worth 24,000 grzywnas, were do przewozu importowanych towarów, podobnie jak to confiscated in Krakow. Negotiations between Krakow czynili kupcy krakowscy. Przykładowo Lorencz Karren- and Toruń in 1403–1408 had little effect. It was not until mecher z Wrocławia współpracował, jak wynika ze źródeł, September 1409 that it was agreed that, in accordance z Heinrichem Beckerem z Torunia i Johannem Beckerem with the wishes of the King of Poland, Władysław Jagiełło, z Gdańska, sprowadzając flandryjskie sukno (Kopiński Torun’s merchants were to be allowed to buy and sell 2005: 201). goods freely in Krakow, as long as Polish merchants were Jak już wspomniano, odbiorcą miedzi była Flandria, guaranteed their earlier rights in Prussia (Irsigler 1979: a zwłaszcza Brugia, jedno z ważniejszych centrów han- 15–34; Starzyński 2010b: 160–161). Another event dlowych średniowiecznej Europy. W interesującym nas which had an adverse effect on trade between Krakow okresie przełomu XIV i XV wieku w mieście powstawała and Toruń was the Great War fought between Poland and sieć powiązań handlowych, łącząca kupców Europy Za- 66  Beata Możejko Morskie i handlowe tło katastrofy Miedziowca w 1408 roku the Teutonic Order from 1409 to 1411. This complicated chodniej i hanzeatów. W II połowie XIV wieku Brugia, situation was exploited by merchants from Wrocław (a city w wyniku skomplikowanych przeobrażeń politycznych, under German rule at that time), who maintained contacts przeszła spod władzy hrabiów pod władzę Filipa Śmiałego, with Prussia, supplying it with copper from Hungarian księcia Burgundii (Murray 2011). Jak zauważyli badacze, mines (Kopiński 2005: 113–114, Myśliwski 2009: 177). w XIV i początkach XV wieku miasto to było już centrum The burghers of Wrocław purchased space aboard ships for międzynarodowej bankowości. Działały tu wówczas różne the transportation of imports, as did Krakow’s merchants. kompanie handlowe, zwłaszcza włoskie, których kupcy For example, records show that Lorencz Karrenmecher of i bankierzy reprezentowali takie ośrodki, jak Wenecja, Flo- Wrocław cooperated with Heinrich Becker of Toruń and rencja lub Lukka. Najsilniejsze związki kredytowe łączyły Johann Becker of Gdańsk in importing Flemish broadcloth Brugię z Anglią (Murray 2011: 246–251). Do interesujące- (Kopiński 2005: 201). go nas miasta docierali też kupcy z Półwyspu Iberyjskiego As mentioned earlier, copper was shipped to Flanders, (Murray 2011: 257). Źródła z połowy XIV wieku wskazują in particular Bruges, which was one of the most important na rosnącą aktywność hanzeatów w kontaktach z Brugią, commercial centres in medieval Europe. At the turn of przykładem jest choćby rodzina Veckinchusen (Lesnikov the 14th century, a network of trade links was emerging 1973; Murray 2011: 259). Także pruskie miasta należące in Bruges, connecting merchants from Western Europe do Hanzy brały udział w handlu z tym miastem (Murray with those from the Hansa. In the latter half of the 14th 2011: 261). Uwaga ta dotyczy również kupców z Torunia century, a series of complex political changes led to rule i Gdańska (Magdański 1935: 134; Biskup 1985d: 401–402). of Bruges passing from the counts of Flanders to Philip W latach 60. XIV wieku miedź pochodząca ze Słowa- the Bold, Duke of Burgundy (Murray 2011). As scholars cji była eksportowana do Flandrii przez mieszczan toruń- have observed, in the 14th and early 15th centuries this skich Hermana i Jana von Allen oraz Lymborga a Lo. Także city was already an international banking centre. Various w latach 80. i 90. kupcy z Torunia byli aktywni w Brugii trading companies operated there at the time, in particular (Halaga 1975; Oliński 2011: 7–21). Obecność w tym mie- Italian ones whose merchants and bankers represented ście kupców z Prus poświadczają spisy celne (Dierck i inni centres such as Venice, Florence and Lucca. The strongest 1999), ale także rachunki szafarzy, zwłaszcza szafarza kró- credit unions linked Bruges and England (Murray 2011: lewieckiego (Sattler 1887). 246–251). Merchants from the Iberian Peninsula also Istotną rolę w końcu XIV wieku w pośrednictwie journeyed to Bruges (Murray 2011: 257). Mid-14th- handlowym odgrywał pruski kupiec Johann Pilge, Lieger, century sources point to the increase in contacts between przedstawiciel wielkiego szafarza królewieckiego w Brugii the Hansa and Bruges, as illustrated by the Veckinchusen w latach 1392–1399 (Sattler 1887; Renken 1937: 73–74; family (Lesnikov 1973; Murray 2011: 259). Prussian towns Maschke 1970: 69–103, tab. 9 i 10, a ostatnio szeroko belonging to the Hanseatic League also took part in trade Franzke 2012: 1–59), dla naszych badań jedna z kluczo- with Bruges (Murray 2011: 261). The same was true of wych postaci. O nim samym niewiele wiadomo, ze źródeł merchants from Toruń and Gdańsk (Magdański 1935: 134; wynika, że miał żonę oraz brata Herberta Pilge, działają- Biskup 1985b: 401–402) cego w Gdańsku sługę Dienera, wielkiego szafarza króle- In the 1360s copper from Slovakia was exported to wieckiego (Franzke 2012: 4–5). Latem 1391 r. Johann Pilge Flanders by the Toruń townsmen Herman and Jan von został Liegerem wielkiego szafarza Waltera von Nedirhove, Allen, and Lymborg a Lo. Merchants from Toruń were also najpierw służąc w Dordrechcie, a od 1392 r. w Brugii, gdzie active in Bruges in the 1380s and 1390s (Halaga 1975; za służbę otrzymywał od 25 do 30 funtów rocznie. Pod ko- Oliński 2011: 7–21). The presence of Prussian merchants niec służby w Brugii w 1399 r. wielki szafarz królewiecki, in this city is attested by pound toll lists (see Dierck et al. Konrad von Muren, nazywał go swoim sługą. Po raz ostat- 1999), and by the accounts of the Großschäfferi, in particular ni Johann Pilge został wymieniony w Gdańsku w 1410 r. those of the Großschäffer of Königsberg (Sattler 1887). (Lesnikov, Stark 2013; Franzke 2012: 1–59). Jako przed- An important role in trade negotiations of the late stawiciel wielkiego szafarza królewieckiego Johann Pilge 14th century was played by the Prussian merchant sprzedawał na rachunek krzyżackiego urzędnika zboże, Johann Pilge, Lieger, representative of the Großschäffer skóry, futra, wosk, ale także różnego rodzaju metale, w tym of Königsberg in Bruges from 1392 to 1399 (Sattler 1887; właśnie miedź. Wysyłał zaś sukno, przyprawy, korzenie, Renken 1937: 73–74; Maschke 1970: 69–103, tabs. 9–10; cukier oraz egzotyczne dla hanzeatyckiego rynku owoce, and more recently Franzke 2012: 1–59). Pilge is one of jak figi. Na potrzeby rozliczeń z szafarzem Johann Pilge the key characters in this analysis. Little is known of the prowadził w latach 1391–1399 księgę rachunkową (pu- man himself; written sources reveal that he had a wife blikowana przez Sattlera 1887, omówiona ostatnio przez and a brother, Herbert Pilge, who worked in Gdańsk as Franzke 2012). Jej pierwsza karta została opatrzona gmer- a servant (Dienera) to the Großschäffer of Königsberg kiem, wyobrażającym połuzaćwieczony krzyż (Maschke, (Franzke 2012: 4–5). In the summer of 1391 Johann Pilge 1970, Tab. 8 i 9, Franzke 2012). Dla nas jest to kluczowa became Lieger of the Großschäffer Walter von Nedirhove, informacja, identyczny znak widnieje bowiem na jednej serving first in Dordrecht, and from 1392 in Bruges, where z beczek odnalezionych na Miedziowcu (il. 1). Biorąc za- he received 25 to 30 pounds per annum for his services. tem pod uwagę identyczność znaków, chronologię wyda- Towards the end of his time spent working in Bruges, in rzeń, jak i fakt, iż Johann Pilge handlował w Brugii mie- 67  Beata Możejko The maritime and commercial background of the sinking of the Copper Ship in 1408 1399 the Großschäffer of Königsberg, Konrad von Muren, referred to him as his servant. The last mention of Johann Pilge was made in Gdańsk in 1410 (Lesnikov & Stark 2013; Franzke 2012: 1–59). As representative of the Großschäffer of Königsberg, Johann Pilge sold grain, leather, furs, wax and various types of metal, including copper, on behalf of his Teutonic employer. Thus, he shipped consignments of broadcloth, herbs, spices, sugar and fruits that were exotic for the Hanseatic market, such as figs. To clear his transactions with the Großschäffer, Johann Pilge kept a book of accounts from 1391 to 1399 (published in Sattler 1887 and recently discussed in Franzke 2012). Its first page was stamped with a merchant’s mark depicting a cross pattée fitchée (Maschke, 1970, Tabs. 8–9, Franzke 2012). The crucial piece of information here is that an identical mark appears on one of the barrels recovered from the Copper Wreck (Fig. 1). Bearing in mind the identical marks, the chronology of these events, and the fact that Johann Pilge shipped copper to Bruges (and even, according to Renke, sold some of it for his own benefit), we can conclude with some certainty that the doomed Fig. 1. A – merchant’s mark from Johann Pilge’s accounts book, B – merchant’s mark on the head of a barrel recovered Copper Ship was also carrying his goods, and that the from the Copper Wreck (CMM/HŻ/2554). merchant’s mark on the barrel can be linked to him. On Il. 1. A – gmerk z księgi rachunkowej Johanna Pilge finishing his service as Lieger, Johann Pilge continued to (1391–1399), B – gmerk wyżłobiony na denku beczki practise long-distance sea trade, on his own account and z żelazem, nr inwentarza CMM/HŻ/2554. – as already mentioned – in 1410 he made an appearance in Gdańsk. C.A. Franzke has also indicated who Johann dzią (a nawet, jak chciał Renke, sprzedawał jakąś jej część Pilge’s commercial partners were when he served as Lieger na swój użytek), możemy przyjąć niemal z pewnością, że to the Großschäffer of Königsberg. Unfortunately, none of na feralnym Miedziowcu był wieziony również jego towar the other extant marks on barrels from the Copper Wreck i że to z nim trzeba łączyć widniejący na beczce znak wła- correspond to those of Johann Pilge’s trade partners, as snościowy. Johann Pilge po zakończeniu służby jako Lieger listed by C.A. Franzke. Nevertheless, we can presume that prowadził dalej handel dalekomorski, już na swój użytek other owners of goods aboard this ship may also have been i – jak była mowa – w 1410 r. widzimy go jeszcze w Gdań- from Gdańsk. The possibility that some of the cargo may sku. Wspomniana wyżej C. A. Franzke wskazała też na have belonged to individuals from Toruń was suggested, partnerów handlowych Johanna Pilge z czasów, gdy był according to Edward Śledź, by several marks which he Liegerem wielkiego szafarza królewieckiego. Niestety, inne identified as belonging to merchants who traded from znaki, zachowane na beczkach z Miedziowca, nie pokry- that city in the late 14th century: von Brugge (Brucke), wają się ze znakami partnerów handlowych Johanna Pilge, Bertram Ludenscheyde, Herman Ludenscheyde and wyliczonych przez C.A. Franzke. W każdym razie można Rostfan Ludenscheyde (Śledź, 1979: 362, also a merchant’s domniemywać, iż także inni właściciele towarów wiezio- mark attributed to H. and D. Warendorf, 1370, of Lübeck). nych na Miedziowcu mogli pochodzić z Gdańska. Z kolei Comparing drawings of the mark identified by Śledź as that na toruńskich właścicieli części towaru miało zdaniem of Bertram Ludenscheyde with the mark of this merchant Edwarda Śledzia wskazywać kilka gmerków, zidentyfiko- as recorded in historic sources does not corroborate Śledź’s wanych przez niego jako należące do działających w końcu identification (cf. Śledź, 1979: 363 and AP Gdańsk, 300 XIV wieku w Toruniu kupców: von Brugge (Brucke), Ber- R Bb 52). A critical approach also seems appropriate in trama Ludenscheyde, Hermana Ludenscheyde czy Rostfa- the identification of two merchants’ marks found on na Ludenscheyde (Śledź, 1979: 362, też gmerk przypisany barrels recovered from the Copper Ship with marks used H. i D. Warendorf, 1370 z Lubeki). Konfrontacja rysunków by merchants active in the latter half of the 15th century, gmerku określonego przez E. Śledzia jako znak Bertrama such as Jan Theudenkus, or in the 16th century Henryk Ludenscheyde, z gmerkiem tego kupca w źródle, każe tę Scheddel, as they are very unlikely to have been associated identyfikację odrzucić (por. Śledź, 1979: 363 a AP Gdańsk, 68  Beata Możejko Morskie i handlowe tło katastrofy Miedziowca w 1408 roku with the Copper Ship, which sank around the year 1408 300 R Bb 52). Należy także chyba krytycznie podejść do (cf. Śledź, 1979: 363, nos. 13 and 15). utożsamiania dwóch gmerków z beczek z Miedziowca Whilst not discounting the possibility that the cargo’s z gmerkami używanymi przez osoby działające w II po- owners may have been from Krakow, Toruń or even Lübeck, łowie XV wieku, jak Jan Theudenkus, czy w XVI w., jak let us now pinpoint several townsmen of Gdańsk who sold Henryk Scheddel, bo raczej nie miały one nic wspólnego goods to Bruges, among them copper. z obchodzącym nas statkiem, zatopionym około 1408 r. Information about Gdańsk’s commercial contacts with (por. Śledź 1979: 363, nr 13 i nr 15). Bruges between 1360 and 1390 is provided by Bruges’ pound Nie wykluczając oczywiście możliwości pochodzenia toll lists for this period, which state the names of around właścicieli ładunku z Krakowa, Torunia lub nawet Lubeki, 1020 Hanseats, though without giving any further details chcemy w tym miejscu wskazać kilku gdańszczan zajmu- about where they were from. We know simply that they jących się między innymi handlem z Brugią, w tym także were merchants who paid excise duties in Bruges on wine, or miedzią. Metakzise – excise duties on beer. The previously mentioned Informacji na temat kontaktów handlowych gdańsz- Prosopographischer Katalog has been made accessible czan z Brugią w latach 1360–1390 r. dostarczają brugijskie to a wider audience thanks to the edition published by zestawienia (listy) celne, obejmujące ten właśnie okres Klaus Krüger (1992). Some of the Hanseatic individuals i wymieniające nazwiska około 1020 hanzeatów, nie po- mentioned in these toll lists have been identified more dając jednak bliższych danych o ich pochodzeniu. Wia- precisely through the prosopographical research carried domo jedynie, iż byli to kupcy płacący w Brugii akcyzę za out by the team of Ingo Dierck, Sonja Dünnebeil and Renée wino lub tzw. Metakzise, czyli akcyzę za piwo. Stosunkowo Roßner (1999). The catalogue of names put together by this niedawno wspominane źródło zostało udostępnione szer- team encompasses 397 entries, although the researchers szemu kręgowi odbiorców dzięki edycji autorstwa Klausa themselves concede that the number of people positively Krügera (1992). Dokładniejszą identyfikację części z wy- identified, or deemed to correspond to those mentioned mienionych w tych listach celnych osób (hanzeatów) za- in the pound toll lists, is much smaller, as the biographies wdzięczamy prozopograficznym poszukiwaniom zespo- of several (sometimes ten or more) individuals of the same łu: Ingo Dierck, Sonja Dünnebeil, Renée Roßner (1999). name and surname were often recorded under a single Zestawiony przez nich katalog nazwisk obejmuje łącznie entry number (the identification of around 150 persons is 397 numerów, przy czym sami badacze zauważyli, iż fak- not entirely certain). By and large, there are still over 600 tycznie osób pewnie zidentyfikowanych czy też uznanych individuals about whom no greater details are known. z tożsamymi z tymi z list celnych jest dużo mniej, gdyż pod Nonetheless, the Prosopographischer Katalog represents an jednym numerem umieszczane były niekiedy biogramy kil- invaluable aid to further analysis of contacts between, for ku (a nawet kilkunastu) osób, noszących identyczne imię example, Gdańsk and Flanders during this period. Many of i nazwisko (około 150 osób zidentyfikowano niezbyt pew- the merchants identified were still active at the turn of the nie). W sumie w dalszym ciągu nic bliższego nie wiadomo 14th century, and even in the 1420s. o ponad 600 osobach. Mimo to wskazany katalog prozo- In this search for any potential links or analogies to pograficzny stanowi nieoceniony przewodnik do dalszych the Copper Ship, it is the townsmen of Gdańsk who are badań nad kontaktami np. gdańszczan z Flandrią w tym of interest to us among those names noted in historical czasie. Wiele ze zidentyfikowanych osób działało jeszcze sources and in the aforementioned catalogue. Naturally, na przełomie XIV i XV wieku, a nawet do lat 20. XV wieku. it cannot be concluded with all certainty that the ship in Dla naszych poszukiwań i ustalania ewentualnych question was commanded by an individual/individuals związków lub analogii z Miedziowcem interesującymi po- from Gdańsk; however, given the background context of staciami notowanymi we wspomnianych źródłach i przy- this period it seems likely that it was indeed merchants from bliżonymi przez wspomniany katalog są gdańszczanie. Gdańsk who may have acted as brokers in the shipping of Oczywiście nie możemy z całą pewnością stwierdzić, iż copper and other goods to Flanders. From this perspective, obchodzący nas statek był prowadzony przez gdańszcza- the Gdańsk citizen Gerhardt Brandt (active in 1378–1389) nina/gdańszczan, jednak w kontekście ówczesnych realiów is an interesting character. He traded with England, being wydaje się, iż to właśnie gdańszczanie mogli pośredniczyć listed in the pound tolls of that country, and maintained w wysyłce miedzi i innych towarów do Flandrii. Z tego contacts with Flanders. Before June 1389, Philip II the punktu widzenia interesującą postacią wydaje się gdańsz- Bold, Duke of Burgundy, commissioned the construction czanin Gerhardt Brandt (działał w latach 1378–1389), któ- in Gdańsk of a ship named Marienknecht, using Gerhardt ry prowadził handel z Anglią i był wymieniany w tamtej- Brandt as his agent. After Brandt’s death, the ship was szych listach celnych, utrzymywał także kontakty z Flan- taken over from the Gdańsk shipyard by the Großschäffer of drią. Przed czerwcem 1389 r. książę Burgundii Filip II the Teutonic Order, prompting Philip to contact the grand Śmiały zlecił za pośrednictwem Gerharda Brandta budowę master. He, in turn, made assurances in June 1389, that the statku Marienknecht w Gdańsku. Po śmierci Brandta statek Order was attending to the ship’s completion. By 16 August został przejęty z gdańskiej stoczni przez szafarza Zakonu, 1389 the grand master had issued a safe conduct pass for wówczas książę Filip zwrócił się do wielkiego mistrza. Ten the ship’s passage to Zwin, where she was to be tested by z kolei zapewniał w czerwcu 1389 r., iż Zakon troszczy się the Duke (Dierck et al. 1999, no. 53,1). o ukończenie statku. Już 16 sierpnia 1389 r. wielki mistrz 69  Beata Możejko The maritime and commercial background of the sinking of the Copper Ship in 1408 Another very interesting character is the Gdańsk wystawił glejt na podróż statku do Zwin, gdzie miał być merchant Johann vom Bruche (1377/78–1413), who – as wypróbowany przez księcia (Dierck i inni 1999, nr 53,1). has been established – was involved in trade with England Bardzo ciekawą postacią był inny gdańszczanin, Jo- from 1377/78 to 1411. In the earlier-related incident of hann vom Bruche (1377/78–1413), trudniący się – jak usta- 1387, he was one of the injured parties, his goods having lono – handlem z Anglią w latach 1377/78–1411. W znanej been consigned aboard Lubrecht van der Beke’s ship; nam sprawie z 1387 r. znalazł się wśród poszkodowanych, he lost two cases of broadcloth, and, like the others, wiozących towary na statku Lubrechta van der Beke, stracił petitioned Queen Margaret of Denmark for compensation. dwie paki sukna i domagał się, podobnie jak inni, odszko- In May 1391, whilst on his way to Flanders, he was arrested dowania od królowej Danii, Małgorzaty. W maju 1391 r., in Norwich in reprisal for debts accrued by his trade kiedy kierował się do Flandrii, został pojmany w Norwich associate, Hermann Couste. He was released from prison w ramach represji za długi swojego kompana handlowego thanks to the sureties provided by Hanseatic merchants Hermanna Couste. Dzięki poręczeniu ze strony hanze- (Dierck et al. 1999: 80–81, nr 66,1). Between 1408 and atyckich kupców został uwolniony z więzienia (Dierck 1413 he attempted to gain compensation for the Gdańsk i inni 1999: 80–81, nr 66,1). Pomiędzy 1408 a 1413 rokiem merchant Johann Dordewant. Johann vom Bruche himself miał starać się o odszkodowanie dla gdańszczanina Johan- fell victim to pirates who raided his ship Marienknecht in na Dordewanta. Sam Johann vom Bruche padł ofiarą pi- October 1410 whilst he was waiting for a favourable wind ratów, którzy napadli i obrabowali w październiku 1410 r. off the coast of Brittany. Prompted by this incident, he jego statek Marienknecht, kiedy oczekiwał na pomyślny petitioned the King of England, Henry IV, for a letter of wiatr przy wybrzeżach bretońskich. W związku z tą spra- marque (which he was granted). He shipped rye, meat, wą zwrócił się o list kaperski (który otrzymał) do króla An- leather and wax to Flanders via Dordrecht. He worked in glii Henryka IV. Do Flandrii woził przez Dordrecht żyto, partnership with Heinrich Rathus; both of them owned mięso, skóry i wosk. Pozostawał w spółce z Heinrichem properties in Bruges (Dierck et al. 1999: 80–81, no. 66,1). Rathusem, byli też właścicielami nieruchomości w Brugii Another interesting character is Eberhard Dotbroke (Dierck i inni 1999: 80–81, nr 66,1). (1384–1404), who was engaged in trade with Western Kolejną interesującą postacią jest Eberhard Dotbroke Europe. Tellingly, in 1404 he returned 60 grzywnas to the (1384–1404), który prowadził handel z Europą Zachod- Großschäffer of Königsberg. It appears that he also traded nią; co istotne, w 1404 r. zwrócił 60 grzywien szafarzowi in copper (Dierck et al. 1999: 161, no. 125, 1). Another krzyżackiemu w Królewcu. Wydaje się, iż handlował rów- person connected with commerce in Gdańsk was Hittfeld nież miedzią (Dierck i inni 1999: 161, nr 125, 1). Związany (Hetvelt). Born in this city between 1330 and 1335, he died z gdańskim handlem był Hittfeld (Hetvelt), urodzony po- there in 1405. The son of Ambrosius Hittfeld he was an między 1330 a 1335 r. w Gdańsku, zm. 1405 w tym mieście, elder of the Hanseatic kontor in Bruges (as representative jego ojcem był Ambrosius Hittfeld, starszy kantoru hanze- of merchants from Prussia and Westphalia), alderman atyckiego w Brugii (jako przedstawiciel kupców prusko- (1368–1374), councillor (1375), judge (1379), and mayor of -westfalskich), ławnik 1368–1374, rajca 1375, sędzia 1379, Gdańsk (1391–1405). He conducted financial operations in burmistrz gdański 1391–1405. Prowadził operacje finanso- Bruges. Around 1379–1381 he entered into an agreement, we w Brugii. Około 1379–1381 zawarł umowę, przejmując assuming the payment of pound tolls on behalf of the cloth opłatę cła palowego za handlującego suknem Johanna He- trader Johann Heket (Dierck et al. 1999: 211–213). It is also keta (Dierck i inni 1999: 211–213). Warto też wymienić worth mentioning Lambret Mach of Gdańsk (1357–1404), gdańszczanina Lambreta Macha (1357–1404), figurujące- who features in historical sources as the individual who lost go w źródłach jako ten, który u wybrzeży Flandrii stracił a hulk valued at 290 Lübeck marks, together with goods przez normańskich piratów holk o wartości 290 grzywien belonging to the Großschäffer of Marienburg, to Norman lubeckich wraz z towarami należącymi do wielkiego szafa- pirates off the Flemish coast (Dierck et al. 1999: 289). rza malborskiego (Dierck i inni 1999: 289). The examples cited above point to Gdańsk’s contacts Wymienione wyżej przypadki wskazują na kontakty with Flanders; as has already been mentioned, copper and gdańszczan z Flandrią; jak już była mowa, w tym kierun- other goods were also shipped to Flanders by citizens of ku wozili także miedź i inne towary mieszczanie z Torunia Toruń and Krakow. The latter was home to the merchant i z Krakowa. Z tego ostatniego miasta pochodził kupiec and broker Heinrich Smet, who made a commercial i pośrednik Heinrich Smet, który w 1402 r. odbył podróż expedition to Bruges in 1402, exporting copper (among handlową do Brugii, wioząc przez Toruń i Gdańsk m.in. other things) via Toruń and Gdańsk. Surviving accounts miedź. Z tej podróży zachowały się rachunki, pozwalają- of this voyage give an insight into the course which such ce odtworzyć, jak przebiegało takie przedsięwzięcie (Pa- a venture took (Pawiński 1872: 58–73, Starzyński 2010b: wiński 1872: 58–73, Starzyński 2010b: 160; Bartoszewicz 160; Bartoszewicz 2013: 241–242). Heinrich Smet’s case 2013: 241–242). Przypadek Heinricha Smeta dobrze ilu- provides a good illustration of the trans-state commercial struje ówczesne ponadpaństwowe powiązania handlowe links of this period (Biskup, 1985: 401). On the trip to (Biskup, 1985: 401). We wspomnianej podróży był m.in. Bruges Smet represented his uncle, Johannes Slepkogil przedstawicielem swego wuja, znanego urzędnika krakow- (Slepkugil) the Elder – a well-known clerk of Krakow, who skiego, kolejno ławnika i rajcy, zmarłego w 1412 r. Johan- went on to become an alderman and councillor before his nesa Slepkogila (Slepkugila) starszego (Starzyński 2010b: 70  Beata Możejko Morskie i handlowe tło katastrofy Miedziowca w 1408 roku death in 1412 (Starzyński 2010b: 247, 157; Bartoszewicz 247, 157; Bartoszewicz 2013: 242). Tego ostatniego łączyły 2013: 242). Slepkogil was associated in some way with jakieś powiązania z kupcami z Kolonii, jak się można do- merchants from Cologne who, it can be assumed, also had myślać, mającymi także swoich przedstawicieli w Brugii. their representatives in Bruges. Heinrich Smet also worked Heinrich Smet współdziałał też ze swym innym wujem, in tandem with another of his uncles, Maciej Arnsberg – Maciejem Arnsbergiem, krakowskim ławnikiem w 1397 an alderman of Krakow in 1397 and 1402, and councillor i 1402 r., rajcą w 1405, zm. przed 19 lutego 1410 (Starzyń- in 1405 – who died prior to 19 February 1410 (Starzyński ski 2010b: indeks). Utrzymywał też kontakty z kupca- 2010b: index). He also maintained contacts with merchants mi z Torunia, jak choćby z Johanem Huppe, chyba iden- from Toruń, such as Johan Huppe, who is probably tycznym z Johannem Hoppe (Hoppen, Hueppe, Huppe), synonymous with Johann Hoppe (Hoppen, Hueppe, kupcem i szyprem, pochodzącym z Torunia, działającym Huppe), a merchant and shipmaster from Toruń, active in w latach 1383/1384–1430. W latach 80. XIV wieku statek the period from 1383/1384 to 1430. In the 1380s Johann Johanna Hoppe Marienknecht został aresztowany w Bosto- Hoppe’s ship Marienknecht was arrested in Boston. In nie. Johann Hoppe pośredniczył też w 1399 r. w wysyłce 1399 Johann Hoppe acted as broker in the export of goods towarów spółki krakowskich Morsztynów, handlujących belonging to the Morsztyn family company of Krakow, między Gdańskiem a Krakowem (Dierck i inni 1999: 312– trading between Gdańsk and Krakow (Dierck et al. 1999: 314, punkt 253, 1). 312–314, point 253, 1) Jak już wspomniano, przedmiotem handlu Heinricha As mentioned earlier, Heinrich Smet traded in copper Smeta była importowana z Węgier miedź. Skądinąd wia- imported from Hungary. We know from other sources domo, iż transport miedzi z Węgier odbywał się Popradem, that copper was shipped from Hungary along the rivers dalej Dunajcem do Wisły, do Krakowa (Pieradzka 1936: Poprad and Dunajec to the Vistula, thus reaching Krakow 190–192; Kutrzeba 2009: 179). Dalej główna droga wiodła (Pieradzka 1936: 190–192; Kutrzeba 2009: 179). From na Miechów i Kurzelów, przy Przedborzu miała przekra- there the principal route led to Miechów and Kurzelów, czać Pilicę, skąd przez Piotrków, Łęczycę, Przedecz kie- crossing the River Pilica near Przedbórz before continuing rowała się do Torunia, a stamtąd już Wisłą docierano do on via Piotrków, Łęczyca, and Przedecz towards Toruń, Gdańska (Kutrzeba 2009: 179). and from thence down the Vistula to Gdańsk (Kutrzeba Opierając się na wspomnianych rachunkach Heinricha 2009: 179). Smeta można stwierdzić, iż miedź przywożona z węgier- Heinrich Smet’s accounts indicate that the copper skich kopalń do Krakowa była tam ważona, a w 1402 r. jej brought from Hungary’s copper mines to Krakow was cetnar (czyli 112 funtów, inaczej 8 kamieni – ponad 50 kg) weighed on arrival, and in 1402 one hundredweight (i.e. kosztował 2 grzywny (krakowskie, czyli po 48 groszy), 112 lb, or 8 st – over 50 kg) of it cost 2 Krakow grzywnas (each w Gdańsku zaś wyceniona została na 2 grzywny i 22 skoj- worth 48 grossi); in Gdańsk it was valued at 2 grzywnas and ce. Kolejne dane o cenie tego surowca w Gdańsku pochodzą 22 skojecs. Further information about the price of this raw już z lat 50. XV wieku i ze względu na czynniki inflacyjne material in Gdańsk is not available until the 1450s, and due nie mogą stanowić materiału porównawczego. Wiadomo, to inflation cannot be used for comparison. We know that że jeszcze pod koniec lat 80. XIV wieku w Gdańsku ceny in the late 1380s the price in Gdańsk of one hundredweight cetnara miedzi kształtowały się od 3 do 5 grzywien i 6 skoj- of copper fluctuated between 3 and 5 grzywnas and 6 skojecs ców – w zależności od gatunku (Hirsch 1858: 258; Pieradz- – depending on its quality (Hirsch 1858: 258; Pieradzka ka 1936: 195). W sumie w 1402 r. Heinrich Smet wiózł 107 1936: 195). In total, in 1402 Heinrich Smet exported 107 cetnarów miedzi, czyli, jak przeliczono w rachunku, 3 i 1/3 hundredweight of copper or, as calculated from his accounts, łasztu. Innymi towarami wiezionymi w 1402 r. przez na- three-and-a-third lasts. Other goods transported in 1402 by szego krakowskiego kupca były wosk, pochodzący z Lwowa this Krakow merchant included wax from Lviv and animal oraz skórki zwierzęce z Węgier. Heinrich Smet otrzymał hides from Hungary. Heinrich Smet received a bar of silver od swego zleceniodawcy sztabkę srebra o wartości ponad worth over 23 grzywnas from his client. Whilst in Bruges 23 grzywien, miał też zrealizować w Brugii weksle u part- he was to cash promissory notes through his partners from nerów z Kolonii. Wiózł też monety różnego obiegu: 15 Cologne and, in addition, he had with him coins of various francuskich koron, 1 franka francuskiego, 1 nobla angiel- currencies: 15 French crowns, 1 French franc, and 1 English skiego (Pawiński 1872: 63–67). noble (Pawiński 1872: 63–67). Heinrich Smet wyruszył z Krakowa 16 marca, a 25 Heinrich Smet set off from Krakow on 16 March, and by marca widzimy go w Toruniu, gdzie wieziona przez nie- 25 March he was present in Toruń, where his cargo of copper go miedź została przeładowana do beczek (tu akurat 25) was transferred into barrels (25 of them), and taken aboard i przeniesiona na statek. Chodziło zapewne o jednostkę ship, probably a river vessel (for more on Toruń inland rzeczną (o toruńskich statkach rzecznych, zob. Ossow- watercraft see Ossowski 2010: 77–80). From Toruń the ski 2010: 77–80). Z Torunia transport odbywał się aż do freight was taken straight to Gdańsk, where it was loaded Gdańska, gdzie nastąpiło załadowanie na statek morski, onto a sea-going vessel (probably a hulk), the expedition’s zapewne holk, celem wyprawy była zaś Brugia, czy raczej final destination being Bruges, or rather its port in Sluis. port tego miasta w Sluis. Z rachunku wynika, iż Heinrich The accounts reveal that on 5 May 1402 Heinrich arrived 5 maja 1402 przybył do Flandrii, do Sluis. Tempo podró- at Sluis, Flanders. The speed of a journey between Flanders ży między Flandrią a miastami pruskimi mogło być bar- 71  Beata Możejko The maritime and commercial background of the sinking of the Copper Ship in 1408 and the towns of Prussia could vary greatly, as suggested dzo różne, jak wskazują choćby ustalenia S. Jenksa (2012: by S. Jenks’s findings (2012: XXVII–XXVIII, Tab. 6) based XXVII–XXVIII, Tab. 6), chodzi mianowicie o przekazy on records referring to how swiftly one could travel from źródłowe dotyczące tempa podróży pomiędzy Flandrią Flanders to towns in Prussia (including Gdańsk). Jenks a miastami pruskimi (w tym Gdańskiem). Za Jenksem cites the following examples: a hulk (of 150-last capacity) można podać przykładowo, iż holk (150-łasztowy), pro- commanded by the shipmaster Werner Grolle, set sail from wadzony przez szypra Wernera Grolle, 7 maja 1409 r. Gdańsk on 7 May 1409 and had already reached Sluis by 19 wyruszył z Gdańska i już 19 maja był w Sluis (Jenks 2012: May (Jenks 2012: XXVII, Tab. 6), whilst another ship, under XXVII, Tab. 6), z kolei jednak statek prowadzony przez Jo- the command of Johan Wulleff, left Sluis on 26 March 1409, hana Wulleffa opuścił Sluis 26 marca 1409 r., a do Gdań- and did not arrive in Gdańsk until 14 May 1409 (longer ska przybył dopiero 14 maja 1409 (takie dłuższe podróże voyages of this sort are also noted for other ships of this też w wypadku innych statków z tego czasu – na przykład period – for example, in the cases of Gert von Ummen and Gerta von Ummena, Johana von Phingestena). Johan von Phingesten). Z zachowanego rachunku Heinricha Smeta wyni- Heinrich Smet’s accounts show that he returned safely ka, iż szczęśliwie powrócił do Krakowa. W 1404 r. został to Krakow. In 1404 he was elected a member of Krakow’s wybrany członkiem rady krakowskiej, w 1405 był na Wę- council; in 1405 he travelled to Hungary as representative grzech jako przedstawiciel spółki handlującej suknem, zaś of a cloth trading company, and in 1409 he was the judicial w 1409 r. był pełnomocnikiem sądowym Mikołaja Kozłow- representative of Mikołaj Kozłowski, later rector of the skiego, późniejszego rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego Jagiellonian University (Starzyński 2010b: 270–271; (Starzyński 2010b: 270–271; Bartoszewicz 2013: 242). Nie Bartoszewicz 2013: 242). There are, however, no known znamy jednak przesłanek źródłowych, by łączyć Heinricha historical references which would link Heinrich Smet with Smeta z katastrofą Miedziowca. the final journey of the Copper Ship. * * Reasumując, na tym etapie badań można stwierdzić, iż In summary, at this stage of research it can be concluded znane nam źródła nie odnotowują katastrofy Miedziowca. that the written sources known to us do not record the Przez analogię, dzięki zachowanym i przeanalizowanym sinking of the Copper Ship. Through the use of analogies źródłom można stwierdzić jednak, iż zazwyczaj statek (tu and the analysis of extant sources we can, however, conclude typu holk) miał kilku udziałowców, podobnie także towar that ships (in this case a hulk) generally had several należał do kilku, a nawet kilkunastu właścicieli. W przy- shareholders, and, likewise, cargoes usually belonged to padku Miedziowca większą liczbę właścicieli ładunku po- multiple owners. In the case of the Copper Ship, the fact świadcza liczba gmerków, a mogli oni pochodzić z Gdań- that her cargo was the property of many individuals is ska, ale także z Torunia i z Krakowa. Nie można (bez do- evidenced by the number of extant merchants’ marks. These statecznego rozpoznania gmerków) wykluczyć też wśród owners may have been from Gdańsk (e.g. Johann Pilge), właścicieli ładunku Miedziowca przedstawicieli Lubeki. but also from Toruń and Krakow. It cannot be precluded (without detailed identification of the merchants’ marks) that representatives from Lübeck were not also among the proprietors of the cargo aboard the Copper Ship. ARCHIVAL SOURCES | ŹRÓDŁA ARCHIWALNE AP – Archiwum Państwowe w Gdańsku – 300 D- listy i korespondencja z Gdańskiem – XIV–XVI w. PRINTED SOURCES | ŹRÓDŁA DRUKOWANE Jens, S., (Ed.), 2012, Das Danziger Pfundzollbuch von 1409 und Zakrzewski, I., (Ed.), 1890, Lites ac res gestae, I., Poznań. 1411, Quellen und Darstellungen zur Hansischen Gechichte, Pawiński, A., (Ed.), 1872, Notatki kupca krakowskiego w podróży 63. do Flandryi z r. 1401–1402, Biblioteka Warszawska, 3, 58–73. Koppmann, K., (Ed.), 1877, Hanserecesse, IV (1256–1430), Link, Ch., Sarnowsky, J., (Eds), 2008, Schuldbücher und Leipzig. Rechnung der Großschäffer und Lieger des Deutschen Koppmann, K., (Ed.), 1880, Hanserecesse, V (1256–1430), Ordens in Preussen, Bd. 3. Großschäfferei Marienburg, Köln Leipzig. – Weimar – Wien. Kunze, K., (Ed.), 1899, Hansische Urkundenbuch, Bd. 5, 1392– Sattler, C., (Ed.), 1887, Handelsrechnungen des Deutschen 1414, Leipzig. Ordens, Leipzig. Kunze, K., (Ed.), 1891, Hanseakten aus England 1275–1412, Halle a. d. Saale. 72  Beata Możejko Morskie i handlowe tło katastrofy Miedziowca w 1408 roku REFERENCES | LITERATURA Ahnsehl, K. O., 1961, Thorns Seehandel und Kaufmannschaft um Jenks, S., 2012, Einleitung. Das Danziger Pfundzollbuch von 1409 1370, Marburg. und 1411, Quellen und Darstellungen zur hansischen Geschichte, Bartoszewicz, A., 2013, Piśmienność mieszczańska w późnośrednio- 63, XI–LV. wiecznej Polsce, Warszawa. Kopiński, K., 2005, Gospodarcze i społeczne kontakty Torunia z Wro- Benninghoven, F., 1964, Die Gotland feldzüge des Deutschen Or- cławiem w późnym średniowieczu, Toruń. dens 1398–1408, Zeitschrift für Ostforschung, 13, 456–473. Kowaleski, M., 2008, Shipping and Carrying Trade in Medieval Biskup, M., 1985a, Kształtowanie się miejskiego zespołu osad- Dartmouth. In: M. L. Heckmann, J. Röhrkasten (Eds.), Von niczego. In: E. Cieślak (Ed.), Historia Gdańska, I, 339–363, Nowgorod bis London. Studien zu Handel, Wirtschaft und Ge- Gdańsk. sellschaft im mittelalterlichen Europa. Festschrift für Stuart Jenks Biskup, M., 1985b, Rola Gdańska w Związku Miast Hanzeatyc- zum 60. Geburstag, Nova Mediaevalia 4, 465–488, Göttingen. kich. In: E. Cieślak (Ed.), Historia Gdańska, I, 428–436, Kutrzeba, S., 1973, Finanse i handel średniowiecznego Krakowa, Gdańsk. Kraków (reprint). Biskup, M., 1985c, Gdańsk a zakon krzyżacki na przełomie XIV– Krüger, K., 1992, Die Brügger Steuerlisten 1360–1390. In: W. XV wieku. In: E. Cieślak (Ed.), Historia Gdańska, I, 437–445, Paravicini (Ed.) Hansekaufleute in Brügge, 1, Kieler Werk- Gdańsk. stücke, D 2, Frankfurt am Main – Bern. Biskup, M., 1985d, Handel. In: E. Cieślak (Ed.), Historia Gdańska, Lesnikov, M. P., 1973, Die Handelbücher des hansischeschen I, 401–403, Gdańsk. Kaufmannes Veckinchusen, Berlin. Biskup, M., Labuda, G., 1988, Dzieje zakonu krzyżackiego w Pru- Lesnikov, M. P., Stark, W. (Eds.), 2013, Die Handelsbücher des sach, Gospodarka - Społeczeństwo - Państwo - Ideologia, Gdańsk. Hildebrand Veckinchusen. Kontorbücher und übrige Manuale, Bonde, N., Jensen, J. S., 1995, The dating of a hansaetic cog- find in Quellen und Darstellungen zur Hansischen Geschichte, Köln Denmark. What coins and tree rings can reveal in maritime ar- - Weimar - Wien. chaeology? In: O. Olsen, J. Skamby, F. Rieck (Eds.), Shipshape. Link, Ch., Sarnowsky J., 2008, Schuldbücher und Rechnung der Essays for Ole Crumlin-Pedersen on occasion of his 60th anniver- Großschäffer und Lieger des Deutschen Ordens in Preussen, Bd. sary, 103–121, Roskilde. 3. Großschäfferei Marienburg, Quellen und Darstellungen zur Bracker, J., 2005, Klaus Störterbeker – nur einer von ihnen. Ge- hansischen Geschichte, n.F., 59 Köln. schichte der Vitalianbrüder. In: W. Ehbrecht (Ed.), Störter- Lloyd, T. H., 1991, England and the German Hanse 1157–1611. beker – 600 Jahre nach seinem Tod, Hansische Studien, XV, A study of their trade and commercial diplomacy, Cambridge. 57–85, Trier. Magdański, M., 1935, Handel Torunia na morzu w wiekach śred- Brämer, Ch., 1922, Die Entwicklung der Danziger Reederei im nich, Roczniki Historyczne, 11, 5–32 . Mittelalter, Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins, Małowist, M., 1948, Polityka gospodarcza zakonu krzyżackiego 61, 33–95. w XV wieku, Pamiętniki VII Powszechnego Zjazdu Historyków Cieślak, E., 1951, Z zagadnień historii prawa morskiego na Bał- Polskich we Wrocławiu 19–22 września 1948, 51–69. tyku i na Morzu Północnym. Przerwa w żegludze morskiej Matysik, S., 1950, Zagadnienia zimowej przeprawy w bałtyckiej w okresie późnej jesieni i zimy według postanowień Związku żegludze Hanzy w XIV i XV wieku, Zapiski Towarzystwa Na- Hanzeatyckiego z XIV i XV w., Przegląd Zachodni, 7, 85–99. ukowego w Toruniu, 16:4, 119–128. Czaja, R., 1999, Miasta pruskie a zakon krzyżacki. Studia nad sto- Matysik, S., 1961, Wstęp. In: G. Janik (Ed.), Najstarszy tekst prawa sunkami między miastem a władzą terytorialną w późnym śre- morskiego w Gdańsku, Gdańsk. dniowieczu, Toruń. Maschke, E., 1970, Die Schäffer und Lieger des Deutschen Ordens Dierck, I., Dünnebeil, S., Rößner, R., 1999, Prosopographischer in Preußen. In: U. Arnold (Ed.), Domus Hospitalis Theutonico- Katalog zu den Brügger Steuerlisten (1360–1390). In: W. rum. Europäische Verbindungslinien der Deutschordensgeschichte, Paravicini, H. Wernicke (Eds.), Hansekaufleute in Brügge, 3, Gesammelte Aufsätze aus den Jahren 1931–1963, Quellen und Kieler Werkstücke Reihe D 11, Frankfurt a. M., Bern. Studien zur Gechichte des Deutschen Ordens, 10, 69–103, Długokęcki, W., 1998, Gdańsk wobec prawa nadbrzeżnego w XIV Bonn. i pierwszej połowie XV wieku. In: Gdańsk średniowieczny Możejko, B., 2005, Z dziejów floty gdańskiej. In: B. Śliwiński w świetle najnowszych badań archeologicznych i historycz- (Ed.), Komturzy, rajcy, żupani. Studia z dziejów średniowiecza, nych, Gdańsk, 16–25. 11, 165–199, Malbork. Dollinger, Ph., 1997, Dzieje Hanzy XII–XVII w., Warszawa. Możejko, B., Śliwiński, B., Kaczor, D., 2006, Zarys dziejów klasz- Ellmers, D., 2005, Die Schiff der Hanse und der Seeräuber um toru dominikańskiego w Gdańsku od średniowiecza do czasów 1400. In: W. Ehbrecht (Ed.), Störterbeker – 600 Jahre nach nowożytnych (1126/1127–1835), Archeologia Gdańska, I, seinem Tod, Hansische Studien, XV, 153–168, Trier. 137–214. Fouquet, G., Zeilinger, G., 2001, Katastrophen im Spätmittelalter, Murray, J. M., 2011, Brugia, kolebka kapitalizmu 1280–1390, Darmstadt 2011. Warszawa. Franzke, C. A., 2012, Die persönlichen Handelrechnungen des Myśliwski, G., 2009, Wrocław w przestrzeni gospodarczej Europy preussischen Kaufmanns Johannes Plige (1391–1399), Han- (XIII–XV wiek). Centrum czy peryferie?, Wrocław. sische Geschichtsblätter, 130, 1–59. Oliński, P., 2001, Przedstawiciele kupiectwa toruńskiego w Brugii Grulkowski, M., 2010, Cło funtowe a działalność kancelarii Głów- w latach 1360–1390, Zapiski Historyczne, 66:1, 7–21. nego Miasta Gdańska w XIV–XV w., Roczniki dziejów społeczno- Ossowski, W., 2010, Przemiany w szkutnictwie rzecznym w Polsce. gospodarczych, 70, 147–173. Studium archeologiczne, Prace Centralnego Muzeum Morskie- Halaga, O. A., 1975, Košice – Balt. Vỳroba a obchod v styku go w Gdańsku, Seria B, t. 1, Gdańsk. vỳchodoslovenskỳch miest s Pruskom (1275–1526), Košice. Pawiński, A., 1872, Notatki kupca krakowskiego w podróży do Hirsch, Th., 1858, Danzigs Handels-und Gewerbsgeschichte unter Flandryi z r. 1401–1402. Biblioteka Warszawska 3, 58–73. der Herrschaft des Deutschen Ordens, Leipzig. Pieradzka, K., 1936. Trzy wieki stosunków handlowych pomiędzy Holbach, R., 2005, Hanse und Seereaub. Wirtschaftlische Aspek- Gdańskiem a Węgrami, Rocznik Gdański, 9/10, 191–197. te. In: W. Ehbrecht (Ed.), Störterbeker – 600 Jahre nach sei- Pitcaithly, M., 2012, Piracy and Anglo-Hanseatic Relations, 1385– nem Tod, Hansische Studien, XV, 131–151, Trier. 1420. In: R. Gorski (Ed.), Roles of the sea in medieval England, Irsigler, F., 1979, Hansischer Kupferhandel im 15. und in der ers- 125–145, Woodbridge. ten Hälfte des 16. Jahrhunderts, Hansische Geschichtsblätter, Puhle, M., 2005, Die Vitalienbrüder – Söldner, Seeräuber. In: W. 97, 15–34. Ehbrecht (Ed.), Störterbeker – 600 Jahre nach seinem Tod, Jenks, S., 1992, England, die Hanse und Preussen. Handel und Dip- Hansische Studien, XV, 15–22, Trier. lomatie 1377–1474, II, Diplomatie, Wien. 73  Beata Możejko The maritime and commercial background of the sinking of the Copper Ship in 1408 Puhle, M., 2012, Die Vitalienbrüder. Klaus Störtebeker und die Simson, P., 1913, Geschichte der Stadt Danzig, 1, Danzig. Seeräuber der Hansezeit, Frankfurt – New York, NY. Starzyński, M., 2010a, Civitas nostra Cracoviensis. Szkic do po- Radoch, M., 2014, Jak ziemie pruskie zobowiązane były przygoto- lityki miejskiej Kazimierza Wielkiego. In: M. Jeglarz (Ed.), wać się do wyprawy na Żmudź (w świetle zachowanych zarzą- Kazimierz Wielki, historia i tradycja, Rocznik Niepołomicki, dzeń wielkich mistrzów Konrada i Ulryka von Jungingen). In: II, 40–41. I. Janicka, A. Kołodziejczyk, R. Kubicki, M. Radocha (Eds.), Starzyński, M., 2010b, Krakowska rada miejska w średniowieczu, Litwa i jej sąsiedzi w relacjach wzajemnych, Olsztyn – Gdańsk, Kraków. 135–160. Starzyński, M., 2011, Patrycjat krakowski w aktach Kamery Papie- Renken, F., 1937, Der Handel Königsberger Grossschäfferei des skiej z XIV wieku (Ze studiów nad udziałem kupiectwa kra- Detschen Ordens mit Flanderen, Weimar. kowskiego w międzynarodowym transferze finansów). In: Z. Rohmann, G., 2007, Der Kaperfahrer Johann Störtebeker aus Noga (Ed.), Elita władzy miasta Krakowa i jej związki z miasta- Danzig. Beobachtungen zur Geschichte der „Vitalienbrüder”, mi Europy w średniowieczu i epoce nowożytnej (do połowy XVII Hansische Geschichtsblätter 125, 77–119. wieku). Zbiór studiów, 333–378, Kraków. Samsonowicz, H., 1962, Struktura gdańskiego handlu w pierwszej Suchodolski, S., 2012, Numizmatyka średniowiecza, Warszawa. połowie XV wieku, Przegląd Historyczny, 55: 4, 695–715. Śledź, E., 1979, Merki kupieckie na towarach z Miedziowca, Kwar- Samsonowicz, H., 1968, Późne średniowiecze miast nadbałtyckich, talnik Historii Kultury Materialnej, 27:1, 353–364. Warszawa. Śliwiński, B., 2003, Pomorze Wschodnie w okresie rządów księcia Sarnowsky, J., 1993, Die Wirtschaftsführung des Deutschen Ordens in polskiego Władysława Łokietka w latach 1306–1309, Gdańsk. Preussen (1382–1454), Köln - Weimar - Wien. Vlachovic, J., 1977, Die Kupfererzeugung und der Kupfrhandel in Selzer, S., 2000, Prosopographie eines Schiffsunglücks. der Slowakei vom Ende des 15. Bis zur Mitte des 17. Jahrhun- Schadenslisten preußischer Flandernhändler als Parallelüber- derts. In: H. Kellenbenz (Ed.), Schwerpunkte der Kupferpro- lieferung zur Brügger Steuerliste. In: N. Jörn, W. Paravicini, H. duktion und des Kupferhandles in Europa 1500–1650, Kölner Wernicke (Eds.): Hansekaufleute in Brügge, Teil 4: Beiträge Kolloquien zur Internationalen Sozial- und Wirtschaftsge- der Internationalen Tagung in Brügge April 1996, Kieler Werk- schichte, 3, 148–171. stücke D 13, 319–326, Frankfurt am Main. 74  EXCAVATION AND CONSERVATION BADANIA WYKOPALISKOWE I KONSERWACJA 75  Waldemar Ossowski National Maritime Museum in Gdańsk Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku THE COPPER SHIP EXCAVATIONS BADANIA MIEDZIOWCA 1. INTRODUCTION 1. WSTĘP The Copper Ship excavations, carried out from 1969 to Badania Miedziowca z lat 1969–1981 były szeroko i wy- 1981, have been widely and exhaustively recounted both czerpująco opisywane, zarówno w publikacjach nauko- in academic and mainstream publications by Professor wych, jak i popularnonaukowych, przez inicjatora i kie- Przemysław Smolarek, who instigated and led this project rownika tych badań – prof. dr. hab. Przemysława Smolarka (Fig. 1). Huge public interest in the discovery was reflected (il. 1). Z kolei ogromne zainteresowanie opinii publicznej by the appearance of numerous reports in the daily press. znalazło swoje odzwierciedlenie w licznych doniesieniach The most detailed account of archaeological work on the prasy codziennej. Najbardziej szczegółowe informacje na shipwreck comes from the scrupulously kept Site Logbook temat przebiegu prac na wraku zawierają systematycznie for Wreck W-5, consisting of four volumes of handwritten wykonywane zapiski w Dzienniku Badań Wraka W-5, notes covering the period from 14 May 1971 to 30 July który tworzą cztery tomy ręcznie sporządzanych notatek, 1981. These records were made by Maritime Museum obejmujących okres od 14 maja 1971 do 30 lipca 1981 roku. staff who assisted either Prof. Smolarek during his direct Autorami ich są pracownicy Muzeum Morskiego, asystu- involvement with the excavations, or the individuals whom jący P. Smolarkowi w trakcie jego bezpośredniego udziału he appointed as site directors in his absence. w badaniach lub wyznaczone przez niego osoby, które kie- Records held at the National Maritime Museum rowały pracami w razie jego nieobecności. Archive in Gdańsk are an invaluable source of information Nieocenionym źródłem do zapoznania się z postępami on the progress of work carried out over four decades ago. prac sprzed czterech dekad są także dokumenty znajdują- These documents, which include correspondence of the ce się w Archiwum Zakładowym Narodowego Muzeum period, provide an insight into some of the project details Morskiego w Gdańsku, gdzie zachowała się m.in. kore- that, for various reasons, were never mentioned in official spondencja z interesującego nas okresu. Dokumenty te po- reports. They reveal the enormous energy, determination, zwalają na dopowiedzenie niektórych szczegółów całego enthusiasm and goodwill of the many individuals and przedsięwzięcia, o których z różnych przyczyn nie wspo- institutions that participated in this pioneering venture. minano w oficjalnych doniesieniach. Ich lektura uwidacz- The results of investigations conducted after 1981, and nia wielką energię, determinację, entuzjazm i życzliwość as yet unpublished, including results from the most recent wielu osób i instytucji zaangażowanych w to pionierskie fieldwork at the shipwreck site, carried out in 2011–2012, przedsięwzięcie. require separate consideration. Osobnego omówienia wymagają również niepubliko- wane dotąd badania prowadzone po 1981 roku, w tym wy- 2. THE BEGINNINGS OF MARITIME niki ostatnich prac terenowych, prowadzonych w miejscu ARCHAEOLOGY IN POLAND zatonięcia Miedziowca w latach 2011–2012. By the 1960s, various underwater archaeology work had been carried out in Poland, though this was limited 2. POCZĄTKI ARCHEOLOGII MORSKIEJ W POLSCE to sporadic investigations in lakes and rivers, and in the Do lat 60. XX wieku w Polsce podejmowano różne pra- Szczecin Lagoon, and did not include any strategically ce w zakresie archeologii podwodnej, które nie miały cha- implemented, long-term projects. rakteru konsekwentnie realizowanego, długofalowego pro- The idea of starting systematic underwater exploration gramu badawczego, a ograniczały się do sporadycznych ak- in Poland’s maritime waters was originally postulated by cji na jeziorach i rzekach lub też w Zalewie Szczecińskim. the then director of the Maritime Museum, Przemysław Postulat rozpoczęcia systematycznych prac i poszuki- Smolarek, at the First National Maritime Museum wań podwodnych w polskich akwenach morskich zgłosił Conference held in Gdańsk on 24–25 November 1965 po raz pierwszy ówczesny dyrektor Muzeum Morskiego (Smolarek 1966: 33). This suggestion arose primarily Przemysław Smolarek na I Ogólnopolskiej Konferencji 77  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations Muzealnictwa Morskiego, zorganizowanej w Gdańsku w dniach 24–25 listopada 1965 roku (Smolarek 1969: 33). Propozycja ta wynikała przede wszystkim z potrzeby stwo- rzenia zbiorów muzealnych, stanowiących podstawę dzia- łalności ekspozycyjnej, oświatowej i badawczej utworzonej pięć lat wcześniej w Gdańsku nowej placówki muzealnic- twa morskiego, którą kierował. Ponieważ w trakcie II wojny światowej legły w gruzach dzielnice staromiejskie najwięk- szych ośrodków portowych, takich jak Elbląg, Gdańsk, Ko- łobrzeg czy Szczecin, nie wspominając o wielu innych miej- scowościach pomorskich, wraz z nimi przepadły zarówno kolekcje, jak i trudne do oszacowania ilości przedmiotów zabytkowych z zakresu żeglugi, budownictwa okrętowe- go, rybołówstwa czy sztuki marynistycznej. Wobec znisz- czenia dawnych kolekcji historyczno-morskich, doznane straty można by w pewnym sensie zrekompensować po- przez planowe, szeroko zakrojone badania terenowe. Jedną z dróg prowadzących do tego celu miały być również po- szukiwania podwodne w Bałtyku. Eksploracja, nawet tylko częściowa, niektórych wraków mogłaby zapewne nie tylko w znakomity sposób zastąpić niektóre partie dawnych zbio- rów, ale i wzbogacić nas w nabytki nieprzeciętnej klasy – pi- sał Smolarek (1969). Niezaprzeczalny pozostaje fakt, że ówczesny dyrektor Muzeum Morskiego w Gdańsku był głównym orędowni- kiem rozwijania długofalowych badań podwodnych w pol- skich obszarach morskich, czego dał wyraz w licznych pu- blikacjach, z tego okresu oraz późniejszych. Trzeba nato- miast nadmienić, że właśnie w tamtych latach miały miej- Fig. 1. Professor Przemysław Smolarek (30 June 1925 – 18 June 1991, Gdańsk), first Director of the Maritime sce największe osiągnięcia z zakresu archeologii morskiej Museum in Gdańsk, organiser and leader of the w innych krajach europejskich, które zapewne doskonale Copper Ship excavations (photo by L. Nowicz). znał i które prawdopodobnie stanowiły dla niego główne Il. 1. Prof. dr hab. Przemysław Smolarek (30 VI 1925 źródło inspiracji do zgłaszanych na forum krajowym pro- – 18 VI 1991 Gdańsk), pierwszy dyrektor Muzeum Morskiego w Gdańsku, organizator i kierownik pozycji. To właśnie na początek lat 60. XX wieku przypada badań wraka Miedziowca (fot. L. Nowicz). gwałtowny rozwój tej nowej dziedziny i szereg spektaku- larnych odkryć. W 1961 roku w Sztokholmie po 333 latach from the need to create a museum collection that would zalegania na dnie został wydobyty królewski galeon „Vasa”, form the basis for exhibitions, educational activities and który postanowiono zakonserwować w całości i ekspono- research work at the new Maritime Museum founded wać. Niedaleko miejscowości Skuldelev, znajdującej się nad five years earlier, of which Smolarek was director. During fiordem prowadzącym do dawnej stolicy Danii – Roskilde, World War II, the country’s largest ports, such as Elbląg, w latach 1959–1962 odsłonięto i przebadano pięć wraków Gdańsk, Kołobrzeg and Szczecin, not to mention many łodzi i statków skandynawskich z XI wieku. Wreszcie other Pomeranian towns, had been reduced to ruins, w Bremie w 1962 roku wydobyto z Wezery bardzo dobrze resulting in the loss of collections and innumerable items zachowany wrak statku typu koga z XIV wieku. Badania of maritime art, as well as sailing, shipbuilding and fishing wspomnianych jednostek spotkały się z ogromnym zainte- heritage. This destruction of historic maritime collections resowaniem opinii publicznej, co wpłynęło na decyzję o ich could, in a certain sense, be redressed by planned, large- wydobyciu, podjęciu bardzo kosztownych i długotrwałych scale excavations. The means of attaining this goal were to zabiegów konserwatorskich oraz późniejszej ekspozycji. include underwater archaeological surveys carried out in Wspomniane badania archeologiczne stały się także zaląż- the Baltic. The exploration, even if only partial, of certain kiem nowych placówek muzealnych, niezbędnych do reali- shipwrecks would probably not only be an excellent way of zacji tych prac. Nie mogło to naturalnie ujść uwadze dyrek- replacing parts of historic collections, but also of providing tora nowo powstałej, tworzonej od podstaw instytucji, jaką us with new acquisitions of exceptional calibre – wrote było Muzeum Morskie w Gdańsku, tym bardziej, że z Ole Smolarek (1966). Crumlinem-Pedersenem, badaczem wraków ze Skuldelev The undeniable fact remains that the then director of i pierwszym dyrektorem Muzeum Statków Wikińskich the Maritime Museum in Gdańsk was the main advocate of w Roskilde, był on w bardzo zażyłych stosunkach. pursuing long-term underwater archaeological projects in Poddana dyskusji uczestników wspomnianej konferen- Polish maritime waters, which he wrote about in numerous cji w Gdańsku propozycja rozpoczęcia badań podwodnych 78  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca publications, both at the time and later. It should, however, nie zyskała jednak wówczas aprobaty; uznano ją za mało be noted that it was exactly during this period that the realną. Być może zabrakło głównego argumentu w postaci greatest achievements in maritime archaeology were being zlokalizowanego w polskich obszarach morskich, interesu- made in other European countries; Smolarek was no doubt jącego z muzealnego punktu widzenia wraku. Brakowało well aware of them, and they probably provided the main także szerszego rozpoznania podwodnego dziedzictwa source of inspiration for the proposals he put forward in archeologicznego, jakie mogły skrywać wody Bałtyku oraz Poland. It was in the early 1960s that rapid developments osób, które takie prace mogłyby wykonać. Dlatego też were made in this new discipline, accompanied by a series działania P. Smolarka koncentrowały się w kolejnych kilku of spectacular discoveries. In Stockholm in 1961, having latach na studiach archiwalnych, mających na celu zebra- lain submerged for 333 years, the royal galleon Vasa was nie informacji o awariach i katastrofach statków w rejonie raised from the seabed, and the decision was taken to Zatoki Gdańskiej. W wielu późniejszych publikacjach preserve the ship in her entirety and exhibit her. Near the wspomina on o przygotowaniu liczącego ponad 100 pozy- village of Skuldelev, in the fjord leading to Roskilde – one- cji rejestru katastrof, który niestety nie został nigdy zapre- time capital of Denmark – the remains of five 11th-century zentowany przez niego w całości. Jedynie w kolejnych pu- Scandinavian ships were discovered and recorded in 1959– blikacjach, relacjonując przebieg prowadzonych w latach 1962. Finally, in Bremen in 1962 the very well-preserved 70. prac podwodnych, przywoływał on od czasu do czasu remains of a 14th-century type of ship known as a cog przykłady katastrof morskich, jakie miały miejsce w prze- were recovered from the River Weser. These discoveries szłości w rejonie od Rozewia do wejścia do dawnego portu generated enormous public interest, which influenced the gdańskiego, wzmiankowanych w dokumentach Archiwum decision to raise these shipwrecks, carry out very expensive Państwowego w Gdańsku. and lengthy conservation measures on them and ultimately Zachowane w archiwum NMM dokumenty wskazują, put them on display. The archaeological work which że w tym okresie zaczęto gromadzić zgłoszenia i meldun- this entailed led to the creation of new museum facilities ki o odkryciach wraków. Pozyskiwano je od rybaków, od essential to the success of this undertaking. Naturally, this pracowników Polskiego Ratownictwa Okrętowego (PRO) did not go unnoticed by the director of the newly founded – przedsiębiorstwa zajmującego się wówczas usuwaniem Maritime Museum in Gdańsk, all the more so given that przeszkód nawigacyjnych z dna morskiego i wydobywa- he was on very good terms with Ole Crumlin-Pedersen, niem wraków oraz od Urzędu Morskiego w Gdyni – orga- who excavated the Skuldelev shipwrecks and was the first nu morskiej administracji państwowej. Każdemu zgłoszo- director of the Viking Ship Museum in Roskilde. nemu obiektowi nadawano kolejne oznaczenie: W-1, W-2 The idea of starting underwater exploration discussed itd., a udostępnioną przez wspomniane instytucje doku- by participants of the aforementioned Gdańsk conference mentację składano do odpowiednich teczek w archiwum did not meet with their approval; it was considered muzealnym. an unrealistic prospect. Perhaps the main flaw in this Do 1969 roku zebrane zostały informacje o czterech proposal was the absence in Polish maritime waters of obiektach. W pierwszej teczce dotyczącej wraka W-1 a historic shipwreck that would have been of interest to the znajdziemy raporty z 1960 roku o odkryciu przez ekipę museum world. No assessment had been made at that time nurkową PRO ze statku „Smok” pozostałości żaglowca of the archaeological heritage potentially concealed by the z XIX wieku, zalegającego na głębokości 52 m, z którego Baltic, nor of the people who could have executed the tasks zachowała się część podwodna kadłuba obita blachą mie- involved in an underwater archaeological project. It was for dzianą. Latem 1965 roku wpłynęła informacja o odkryciu this reason that Smolarek’s work over the next few years w Zatoce Gdańskiej na wysokości Orłowa, na głębokości focused on archival studies aimed at gleaning information 17–18 metrów żaglowca z XIX wieku, który został oznaczo- about ship accidents and disasters at sea in the Gulf of ny jako W-2 Porcelanowiec. Odkrycia tego dokonała jed- Gdańsk. In many later publications he recalled compiling nostka PRO „Czapla” w trakcie poszukiwań resztek łodzi a list of over 100 such events, which unfortunately he never podwodnej. Z wraka wydobyto kotwice, windę kotwiczną presented anywhere in full. In successive publications, oraz części steru, a także komplet naczyń ceramicznych. recounting the course of work carried out in the 1970s, he Kolejnym wrakiem w tworzonym rejestrze (W-3) są pozo- occasionally referred to incidences of maritime disasters stałości niewielkiego statku do żeglugi przybrzeżnej „He- that had taken place within an area extending from lena”, zbudowanego w 1872 roku w Rewie i zatopionego Rozewie to the entrance of Gdańsk’s former port, and w 1945 niedaleko Osłonina wskutek działań wojennych. which were mentioned in documents held at the State Latem 1969 roku pod kierownictwem Muzeum Morskiego Archive in Gdańsk. płetwonurkowie Jacht Klubu Morskiego w Gdyni wykonali Documents housed in the National Maritime Museum pierwsze oględziny wraka, szkic dokumentacyjny oraz wy- (NMM) archive show that it was at this time that reports dobyli z niego kilka przedmiotów. Ostatni obiekt, W-4, to began to accumulate about shipwreck discoveries. szkuner gaflowy „Zawisza Czarny”, należący do Związku Information was provided by fishermen, the staff of Polskie Harcerstwa Polskiego, który w 1949 roku został zatopiony Ratownictwo Okrętowe (PRO) – a ship salvage enterprise na wodach Zatoki Puckiej. involved in the recovery of shipwrecks and the removal Przytoczone dane wskazują, że do 1969 roku P. Smola- of obstacles to navigation from the seabed, and from rek nie był w posiadaniu informacji o obiektach archeolo- 79  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations THE COPPER SHIP MIEDZIOWIEC Fig. 2. The Copper Ship wreck site marked on a contemporary bathymetric chart produced by the Marine Surveys Department, Gdynia Maritime Office. Il. 2. Miejsce zalegania wraka Miedziowca zaznaczone na współczesnej mapie batymetrycznej, wykonanej przez Zespół Pomiarów Morskich Urzędu Morskiego w Gdyni. 80  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca the Maritime Office in Gdynia – the national maritime gicznych, których ranga mogłaby przekonać szerszą opinię administration authority. Each discovery was allotted publiczną oraz organy nadzorujące działalność Muzeum a sequential number (W-1, W-2, etc.) and the reports Morskiego o konieczności rozpoczęcia systematycznych submitted by these institutions were put on file in the prac podwodnych. Wykonane jednak zostały pierwsze, museum archive. ważne i znaczące kroki potwierdzające, że takich odkryć By 1969 information had been amassed about four należy się spodziewać w niedalekiej przyszłości. shipwrecks. The first file, on wreck W-1, contains reports dating from 1960 about the discovery, made by a team of 3. ODKRYCIE WRAKA PRO divers working from the SS Smok, of a 19th-century Punktem zwrotnym w rozwoju archeologii morskiej sailing ship: the extant underwater section of her copper- w Polsce okazały się plany inwestycyjne powiększenia clad hull was found at a depth of 52 m. In the summer of portu morskiego Gdańsk poprzez budowę zlokalizowane- 1965, notification was received of the discovery of a 19th- go bezpośrednio nad Zatoką Gdańską Portu Północnego. century sailing ship lying at a depth of 17–18 m in the W związku z tym przedsięwzięciem zaplanowano m.in. Gulf of Gdańsk, off the coast of Orłowo. It was designated wykonanie trałowania w celu wykrycia i usunięcia ewentu- shipwreck W-2 and dubbed Porcelanowiec (the Porcelain alnych przeszkód nawigacyjnych w rejonie przedpola por- Wreck). This discovery was made by the PRO vessel Czapla tu gdańskiego, toru wodnego oraz rejonu kotwicowiska. whilst searching for the remains of a submarine. An anchor, Zadanie to miały wykonać jednostki Gdańskiego Urzędu a windlass and part of the ship’s rudder were recovered, Morskiego, które przystąpiły do prac l6 czerwca 1969 roku. as was a set of ceramic tableware. The next entry in the W akcji uczestniczył również statek Polskiego Ratownic- register (W-3) related to the remains of a small coastal twa Okrętowego „Bryza”, z pokładu którego – w przypad- sailing vessel – Helena, built in 1872 in Rewa and sunk by ku natrafienia na przeszkodę – na dno schodził nurek, military action in 1945 near Osłonino. In the summer of dokonując oględzin. Obiekty mogące stanowić przeszkody 1969, under the direction of the Maritime Museum, scuba nawigacyjne były od razu usuwane. Roboty te zostały za- divers from the Maritime Yacht Club in Gdynia carried out kończone 4 listopada 1969 roku. W ich trakcie natrafiono an initial inspection of this wreck, drafting a sketch plan na dwa wraki, które należą do grupy najważniejszych od- and retrieving several items from it. The last shipwreck, kryć archeologicznych, jakich dokonano dotychczas w pol- W-4, was the gaff schooner Zawisza Czarny, owned by skich obszarach morskich. the Polish Scouting Association, which went down in the Więcej informacji mamy o okolicznościach odkrycia waters of Puck Bay in 1949. drugiego wraku, oznaczonego jako W-6, który od po- The cited details show that up until 1969 Smolarek czątku wzbudzał duże zainteresowanie opinii publicznej. had no information about any archaeological remains Został on odkryty 20 października w trakcie trałowania of sufficient significance to convince the public and the przez jednostki „Hydrograf 10” i „Hydrograf 11”. Pierwsze supervisory authorities of the Maritime Museum of the oględziny wskazywały, że znaleziono wypełnione kamie- need to instigate systematic underwater investigations. niami balastowymi fragmenty części dennej drewnianego The first important steps confirming that such discoveries okrętu, z rozrzuconymi wokół licznymi lufami armatnimi. could be expected in the not-too-distant future had, Bardzo wcześnie zaczęto wysuwać przypuszczenia, które however, already been taken. w pełni potwierdziły się w toku późniejszych prac, że są to pozostałości szwedzkiego okrętu „Solen”, który zatonął 3. DISCOVERY OF THE SHIPWRECK podczas bitwy pod Oliwą w 1627 roku (Smolarek 1970). Plans to enlarge Gdańsk’s seaport by building the Wcześniej jednak, jeszcze latem 1969 roku, w odle- Northern Port on the Gulf of Gdańsk proved to be the głości kilku kabli od wraka W-6, w czasie wspomnianych turning point in the development of maritime archaeology trałowań hydrograficznych odkryto inny wrak, oznaczony in Poland. Trawling in order to detect and remove any jako W-5. Według dzisiejszych pomiarów zalegał on na po- potential obstructions impeding navigation in the port zycji 54° 27’ 47, 267’’ N i 18° 42’ 29, 796’’ E, w odległości approaches, its fairway and anchorage area was one of the 6,5 km w kierunku NNE od główek dzisiejszego wejścia do tasks planned in conjunction with this expansion project. portu gdańskiego (il. 2). It was to be performed by vessels from the Maritime Office, W tym przypadku rozpoznanie wartości zabytkowej work commencing on 16 June 1969. It was an operation znaleziska i przekazanie informacji o jego odkryciu do or- that was also to involve Bryza – a PRO vessel carrying ganów administracji morskiej oraz do muzeum zajęło wiele scuba divers who, in the event of an obstacle being located, miesięcy. Obecnie dysponujemy drukowaną relacją Anto- would descend to the seabed to carry out an inspection. niego Dębskiego, bezpośredniego świadka odkrycia, którą Any objects that may have hindered navigation were warto w tym miejscu przytoczyć w większych fragmentach, immediately cleared. The operation was completed on 4 gdyż dobrze ukazuje atmosferę i rzeczywistość prowadzo- November 1969. It brought to light two shipwrecks that are nych wówczas prac nurkowych (Dębski 2000: 193–197). among the most important archaeological discoveries ever Całkowicie inną przygodę przeżyłem, również z Bogda- made in Polish maritime waters. nem Bełdowskim, na Zatoce Gdańskiej. […] Często byłem Further details are available about the circumstances na pokładzie „Bryzy” jako inspektor i nurek jednocześnie. surrounding the discovery of the second of these wrecks Przy jednym z kontrolnych zejść pod wodę, raptem... Bogdan 81  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations (W-6), which from the very beginning excited considerable przez telefon oznajmił, że znalazł szczątki starego, drewnia- public interest. It was discovered on 20 October during nego statku. trawling work carried out by the vessels Hydrograf 10 and – Antek! Zejdź pod wodę, to sam zobaczysz. Widoczne są Hydrograf 11. On first inspection, it appeared that parts of resztki kadłuba i jakieś kupy ładunku na środku – oznajmił. the bottom section of a wooden warship filled with ballast Byłem ubrany w lekki skafander, i nie trwało kilka mi- stones had been found, with numerous cannon barrels nut, gdy znalazłem się na dnie, obok Bogdana. Przywoływał scattered around them. It was very quickly suspected that mnie gestami lewej ręki, a w prawej trzymał ciężki nurko- these were the remains of the Swedish warship Solen, which wy nóż. […] Wskazał mi nożem miejsce, w które poprzed- had been lost during the Battle of Oliva in 1627 (Smolarek nio dziobnął, ale ja dalej nic nie widziałem ciekawego, tym 1970). These suspicions were fully confirmed during the bardziej, że po uderzeniu nożem wzniosła się mała chmur- course of further investigations. ka mułu. Wreszcie Bogdan wręczył mi swój nóż i na migi Earlier, however, in the summer of 1969, several cable pokazał, abym sam spróbował oczyścić kawałek czegoś, co lengths from wreck W-6, another shipwreck (W-5) had wystawało z kupki. Od razu poczułem pod nożem, że to me- been discovered during the previously mentioned trawling tal o dziwnym kształcie. Skrobiąc dalej nożem dostrzegłem operation. Its location has been recorded as 54° 27’ 47.267’’ w końcu żółty metaliczny błysk, podobny do… Nie, to chyba N / 18° 42’ 29.796’’ E, 6.5 km north-northeast of the niemożliwe – pomyślałem. present-day entrance to the Port of Gdańsk (Fig. 2). Bogdan odciągnął mnie trochę na bok, odebrał mi nóż In this particular case, assessing the historical value of i napisał nim w mule dużymi literami: TO JEST ZŁOTO. this discovery and reporting it to the national maritime Następnie palcem pokazał mi, że mam być cicho i że wycho- administration and to the museum took many months. dzimy na powierzchnię. The account of events published by Antoni Dębski, an Na pokładzie „Bryzy” załoga jak zwykle wypytywała co eyewitness to the discovery, is worth citing at greater jest na dnie i jak wygląda. Na pewien czas uwierzyłem, że length, as it gives a good idea of the atmosphere and reality znaleźliśmy złoto, które jest pozostałością po jakimś wielkim of the diving work carried out at that time (Dębski 2000: skarbie stopionym w czasie pożaru statku kilkaset lat temu. 193–197). Pytania załogi zbywaliśmy z Bogdanem, że to niby nic cie- I experienced an entirely different adventure, also with kawego, ale jeszcze trzeba dokładnie sprawdzić. Bogdan Bełdowski, in the Gulf of Gdańsk. […] I was often – Wygląda na to że znaleźliśmy balast denny statku ża- aboard the Bryza as an inspection diver. During one of the glowego i resztki kadłuba – stwierdził Bogdan. – Na stępce underwater inspections suddenly... Bogdan announced over leżą cztery sterty kamieni. the phone that he’d found the remains of an old wooden ship. W rozmowie – tylko z Bogdanem – ustaliliśmy, że skarbu – Antek! Get down here and see for yourself. There are nie da się ukryć przed innymi i wiadomość o znalezisku roz- visible hull remnants with piles of cargo in the middle – he niesie się błyskawicznie. proclaimed. – Wszystko zostanie skonfiskowane i jeszcze będą kłopoty I was wearing a lightweight diving suit, and it was only – stwierdziłem. a matter of minutes before I found myself on the seabed next Z błyszczącymi oczami z podniecenia Bogdan zapropo- to Bogdan. He waved me over with his left hand, a heavy nował, abym zszedł na trap z torbą i wydobył trochę dla nas. diving knife clasped in his right. […] He pointed with the – Powiemy załodze, że idziesz zbierać jakieś tam próbki, knife to the place that he’d previously been jabbing at, but a potem odbiorę torbę od ciebie przy trapie. I could see nothing of any interest, not least because the Zszedłem na dno z torbą, młotkiem i nożem. Zaczynając thrust of the knife had raised a small cloud of silt. Finally, od szczytu jednego z czterech pagórków, próbowałem naj- Bogdan handed me his knife and gestured to me to try and pierw ręcznie wyciągnąć kawał stopionego skarbu. Udało clean part of whatever it was that was protruding from the mi się to dosyć łatwo. Wyrwałem spod mułu i piachu coś pile. I could immediately feel that there was an oddly shaped w rodzaju okrągłego placka, pieczonego na gorącej blasze, metal object beneath the knife blade. Scraping away further o średnicy około pięćdziesięciu centymetrów, grubości około I finally noticed a yellow metallic glint, reminiscent of… No, trzech centymetrów. Powierzchnia krążka była bardzo po- surely not – I thought. rowata, wkazująca na to, że pierwotnie ten błyszczący żół- Bogdan pulled me aside and took the knife from me, tym kolorem metal roztopiony został na bardzo nierównym using it to write in capital letters in the silt: podłożu. Utwierdziło mnie to jedynie w przekonaniu, że to IT’S GOLD. Then, gesturing with his finger, he signalled jednak złoto, roztopione w czasie pożaru statku z różnych that I was to keep quiet and that we should return to the mniejszych przedmiotów, które topiąc się przybrały postać surface. krążka o dziwnie bąblowatej powierzchni. Podniecenie moje Aboard the Bryza the crew, as usual, asked what lay wzrastało, a wybujała wyobraźnia malowała różne pomysły at the bottom and what it looked like. For a while I was i beztroską przyszłość, w której stać mnie będzie na wszystko. convinced that we’d found gold from the remains of some vast – Najpierw trzeba wydobyć tylko mały kawałeczek pla- treasure that had melted in a ship fire several hundred years stra – myślałem – i w miarę dokładnie go zbadać. Następnie ago. Bogdan and I dismissed the crew’s questions, saying trzeba szyprowi „Bryzy” zamącić w głowie tak, aby źle za- that it didn’t seem to be anything interesting, but it would pisał pozycję wraku, co da czas na dalszą penetrację z pry- need closer scrutiny. watnej łodzi. 82  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca – It looks like we’ve found the bottom ballast of a sailing Targany przez podobne myśli i narastającą emocję, odła- ship and the remains of a hull – said Bogdan. – There are małem kawałek wyrwanego plastra za pomocą młotka i nur- four heaps of stones lying on the keel. kowego noża, używając jako kowadła wystający z dna głaz. Talking it over – solely with Bogdan – we agreed that it Włożyłem go do torby, przykrywając kawałkami zgniłego would be impossible to conceal the treasure from the others, drewna i kilkoma kamieniami wielkości pięści. Ciężko pracu- and that news of the discovery would spread like wildfire. jąc płetwami oderwałem się od dna, płynąc w stronę widocz- – They’ll confiscate the lot and there’ll be trouble to boot nego tuż pod powierzchnią trapu nurkowego. Na pokładzie – I exclaimed. stał Bogdan w wejściu na trap, zasłaniając wszystkim swoim His eyes gleaming with excitement, Bogdan suggested ciałem dostęp do mnie, a właściwie do mojej wypełnionej that I climb down the diving ladder with a bag and retrieve torby, którą mu natychmiast podałem. Po wejściu na pokład some for ourselves. udawałem zmęczonego i znudzonego. Zdejmując skafander – We’ll tell the crew that you’re going down to take zauważyłem, że Bogdan stopniowo opróżnia torbę, z uwagą samples of some sort, and then I’ll take the bag from you by zaglądając do jej środka, zanim wydobył kawałek drewna the ladder. lub kamień. Niektórzy z załogi przyglądali się temu, ale I descended with a bag, a hammer and a knife. Starting bez specjalnego zainteresowania. Jedynie bosman obmywał from the top of one of the four mounds, I tried at first to niektóre kamienie i przyglądał się im z zainteresowaniem. remove a piece of the melted treasure by hand, which W pewnym momencie wykrzyknął z entuzjazmem, trzyma- I managed quite easily. From beneath the silt and sand jąc jeden z kamieni na dłoni: I removed something resembling a round flatbread cooked – Panowie! Jak Boga kocham!... To jest kamienna kula on a hotplate; it was around 50 cm in diameter and about armatnia. Widać wyraźnie ślady obróbki na dwóch kłach, 3 cm thick. Its surface was very porous, indicating that the jakby w tokarni, a przy tym jest prawie idealnie kulista. shiny, yellow metal had originally lain on something very Po tym stwierdzeniu, prawie cała załoga otoczyła bos- uneven when it melted. This only confirmed my belief that it mana kołem, podziwiając kamienny pocisk armatni z przed was indeed gold made up of various smaller objects that had kilkuset lat. melted down during a fire aboard ship, subsequently taking – Bosman! Jedna dla mnie na pamiątkę – krzyknąłem. on the form of a circular slab with a strangely bubbly surface. To odkrycie zaintrygowało wszystkich na pokładzie na My excitement grew as my vivid imagination conjured up tyle, że Bogdan mógł spokojnie opróżnić torbę i schować inte- numerous images and the prospect of a carefree future in resujący nas kawałek metalu. W kabinie nurkowej, zaraz po which nothing would be beyond my means. przebraniu się, rozpoczęliśmy wstępne badania wydobytego – To begin with, all we need to do is recover a small z dna metalu. W świetle neonówki, po zarysowaniu nożem, piece of the slab – I thought to myself – and have it analysed metal lśnił fantastycznym żółtopomarańczowym kolorem. as thoroughly as possible. Then we’ll have to confuse the Nie ulegało wątpliwości, że wrak jest stary, co potwierdzały skipper of the Bryza into recording the shipwreck’s position kamienne kule armatnie i że przebył pożar, co potwierdza- inaccurately, which will give us time for further exploration ły szczątki drewna z wyraźnymi zwęgleniami. Zwróciłem using a private vessel. uwagę na wyraźną zielonkawą patynę pokrywającą metal Gripped by such thoughts and escalating emotions, w miejscach oczyszczonych z mułu i smaru przypominają- I broke off a piece of the extracted slab with the help of cego smołę. a hammer and diving knife, using a boulder protruding from – Widocznie stopiło się sporo mosiężnych lub miedzia- the seabed as an anvil. Having put the detached fragment nych części skarbu – stwierdził Bogdan. – Trzeba wydobyć in my bag, I covered it with bits of rotten wood and several tego więcej i małe kawałeczki dać do analizy. W tym na fist-sized stones. Working hard with my diving fins I pushed pewno jest duża zawartość złota. away from the bottom, swimming up towards the diving Podzielałem opinie Bogdana. Wszystko wskazywało na ladder, visible just beneath the surface. Bogdan stood at the to, że wrak jest bardzo stary i na potwierdzenie naszych top of the ladder, using his body to block everyone else’s access przypuszczeń należy go jeszcze dokładnie przeszukać. Być to me, or rather to my filled-up bag, which I immediately może uda się znaleźć nie stopiony kawałek złota w postaci handed over to him. Once on board I feigned tiredness and jakiegoś naszyjnika, lub coś w tym rodzaju. boredom. Removing my diving suit I noticed that Bogdan – Zaraz po podwieczorku idę do wody – stwierdził Bog- was gradually emptying the bag, carefully peering inside, dan – nazbieram co się da, podczepię do linki, a następnie before removing a piece of wood or a stone. Some of the crew przeniosę kotwicę przynajmniej o dwieście metrów. Jak się looked on, but with no great interest. Only the boatswain nadmucham w ciężkim sprzęcie, to poderwę kotwicę bez tru- washed some of the stones, carefully examining them. All du. Nie waży więcej jak pięćdziesiąt kilo. Zdryfuje nas, że aż of a sudden he cried out enthusiastically, holding one of the miło i nikt tego nie zauważy. stones in his hand: Tak też się stało. Przed rozpoczęciem dryfu zdążyłem – Gentlemen! I swear to God!... This is a stone cannonball. zrobić swoje namiary i określić własną pozycję. Byłem hob- You can clearly see marks that seem to have been left by two bystą w nawigacji, toteż moja pozycja była znacznie dokład- centres of a turning lathe, besides which it’s almost perfectly niejsza od wpisanej do dziennika przez szypra o całe dwa- spherical. dzieścia sekund na wschód. W tej sytuacji nie trzeba było przenosić kotwicy. Nie mogłem jednak poinformować o tym 83  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations After this pronouncement, nearly all of the crew Bogdana przez telefon nurkowy ze zrozumiałych względów. surrounded the boatswain in a circle, admiring the several- Po upływie około godziny od zejścia Bogdana na dno za- hundred-year-old cannonball. uważyłem, że moje namiary się zmieniają i wyraźnie niesie – Boatswain! One for me as a souvenir – I called out. nas z wiatrem. Nikt tego nie zauważył z załogi, co napełniło This discovery captured the attention of everyone on mnie wesołością. board sufficiently to allow Bogdan to comfortably empty the W końcu Bogdan zameldował przez telefon i oświadczył, bag and hide the piece of metal that had caught our interest. że wychodzi na powierzchnię. Przed swoim wyjściem kazał Once in the diver’s cabin, having quickly changed out of our wyciągnąć torbę umocowaną do linki. Po wydobyciu jej na diving suits, we began to examine the metal I’d prised from pokład „Bryzy” stwierdziliśmy, że wypełniona jest samymi the seabed. Viewed under a neon light, when scratched with kamiennymi kulami. W końcu był to też skarb, tylko że nie a knife the metal glinted an incredible yellow-orange. There zdawaliśmy sobie wówczas sprawy z jego wartości. was no doubt that the shipwreck was old, as confirmed by Po zakończeniu prac pod wodą tego dnia zwróciłem się the stone cannonballs, and that it had suffered a fire, which do szypra, aby określił dodatkowo naszą pozycję, tłumacząc was evident from the charring visible on the timber remains. to tym, że moje wyliczenia pozycji z namiarów różnią się od I noticed that the metal was covered with a distinct greenish zapisu w dzienniku okrętowym. Szyper uśmiechnął się lekce- patina where it had been cleaned of silt and a tar-like grease. ważąco, ale ponowił namiary przed wyciągnięciem kotwicy. – It looks like lots of brass or copper pieces of the treasure Po pewnym czasie, koniecznym do wykreślenia pozycji – tro- must have melted – said Bogdan. – We need to bring up more chę zdenerwowany – oświadczył: of this and have some small fragments of it analysed. It’s – Wiatr trochę stężał, inspektorze, i popuściła kotwica bound to have a high gold content. na piaszczystym dnie. Mam poprzednią pozycję. Nie będzie I agreed with Bogdan. Everything pointed to the fact that kłopotu ze znalezieniem wraku następnego dnia. Powziąłem the shipwreck was very old, and to confirm our suspicions pewne podejrzenie i dlatego powiedziałem do szypra: we’d need to carry out a more thorough search of it. Maybe – Pozycja w dzienniku różni się od mojej o prawie pół we’d manage to find a piece of unmolten gold in the form of mili, ale biorę to na karb mojego braku doświadczenia. a necklace or something of the sort. – Pół mili, mówisz pan?... A w jakim kierunku? – Immediately after tea I’m going back in the water – – Na północ, panie skiper. Wyraźnie na północ. Spraw- Bogdan declared – I’ll collect what I can and attach it to the dzałem trzy razy – odpowiedziałem kłamiąc, i czekałem na rope; then I’ll move the anchor at least two hundred metres. reakcję szypra. Widziałem wyraźnie, jak po moim ostatnim If I inflate myself in my heavy diving gear I’ll easily manage zdaniu jaśnieje mu w oczach. to lift the anchor. It doesn’t weigh more than fifty kilos. We’ll – Nie martw się pan inspektorze – dodał już z wyraźnym drift away like nobody’s business and no one will notice. uśmiechem świadczącym o jego samozadowoleniu. – Oprócz And so it happened. Before we started to drift I managed dziennika mam jeszcze swoje prywatne zapiski z namiarów to take some readings and determine our position for myself. – zakończył. Navigation was a hobby of mine, so the position I calculated Zrozumiałem od razu, że szyper celowo wpisał do dzien- was much more accurate than that noted by the skipper in nika trochę inną pozycję. Nie dziwiło mnie to w końcu, jako the logbook: a whole twenty seconds further east. This being że wraki zawsze owiane były mgiełką tajemnicy i krążyły the case, there was no need to move the anchor; however, o nich legendy wśród załóg Ratownictwa Morskiego, i nie I couldn’t pass this information on to Bogdan over the dive tylko. Jeszcze tego samego wieczoru, po powrocie do portu telephone for obvious reasons. About an hour after Bogdan w Gdyni, byliśmy z Bogdanem u znajomego jubilera. Nie had gone down to the bottom I noticed that my readings znalazł w naszym tajemniczym metalu ani krzty złota. Ana- were changing and we were clearly being carried along by liza wykazała, że dostarczony przez nas kawałek metalu to the wind. None of the crew noticed, which filled me with glee. zwykła miedź, ale za to wysokoprocentowa i bez zanieczysz- At last Bogdan called in on the telephone and announced czeń. Mieliśmy jednak nadzieję, że złoto jeszcze znajdziemy that he was returning to the surface. He told me to remove i może jeszcze jakieś drogie kamienie. the bag attached to the rope before he came out of the water. Następnego dnia pogoda utrzymywała się przy sta- Having brought it aboard the Bryza, we found that it nie morza 2 stopnie B. Wyszliśmy normalnie „Bryzą” na was filled exclusively with stone cannonballs. In the end it pozycję. Byłem ciekaw, czy szyper znajdzie wrak bez spe- transpired that this was also a treasure, though at the time cjalnych kłopotów. Znalazł wrak za pierwszym podejściem. we had no idea of its value. Kiedy sonda rozpoczęła rysowanie wzniesienia na dnie, With our underwater tasks completed, that same day ponad dwumetrowej wysokości wzgórek, rzuciliśmy pławkę I asked the skipper to take his bearings again to determine i następnie ustawiliśmy statek na kotwicy. Bogdan, jak zwy- our position, as by my calculations our position was different kle, pierwszy poszedł pod wodę. Okazało się, że jego wysiłek to that recorded in the ship’s log. The skipper gave a derisory z poprzedniego dnia związany z podnoszeniem kotwicy nie smile, but repeated the process of determining our position przyniósł rezultatu. Szyper był dobrym fachowcem w swo- before weighing anchor. After enough time had elapsed for im zawodzie i chciał wyraźnie zachować odrobinę tajemnicy him to chart our position –somewhat irritated – he declared: o wraku dla siebie. Nie zmienił zapisu w dzienniku odnośnie – The wind’s picked up a bit, and loosened the anchor’s pozycji, pomimo że wyraźnie się różniła od rzeczywistej. Kie- hold on the sand at the bottom. I’ve got our previous position. dy robiłem namiary, zapytał mnie z wyraźną ironią w głosie: 84  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca There’ll be no problem in finding the wreck tomorrow. My – W jakim kierunku wyszła panu pozycja dzisiaj w sto- suspicions were now aroused, so I said to the skipper: sunku do wczorajszej? – The position in the logbook differs from mine by almost – Dzisiaj wyszło mi pół mili na południe – odparłem half a mile, but I put that down to my lack of experience. z uśmiechem. – Jak jeszcze poćwiczę ze dwa lata, to może – Half a mile, you say?... In which direction? będzie tak samo jak u pana – dodałem, nie wyprowadzając – North, Skip. Distinctly north. I checked it three times – go z błędnej opinii o moich możliwościach nawigacyjnych. I lied, and waited for the skipper’s reaction. I clearly saw his Obaj mieliśmy tę samą cząstkę tajemnicy, z tym tylko, że eyes light up after my last sentence. ja wiedziałem co on wie, a on nie wiedział, że ja też wiem. – Not to worry, Inspector – he added with a smile which Tego dnia rozpoczęliśmy wydobywanie plastrów miedzi clearly revealed that he was pleased with himself. – I’ve got w koszach na powierzchnię. Wzbudzały oczywiście zaintere- my own private notes of the bearings in addition to those in sowanie załogi i – powiadomionej radiowo – dyrekcji PRO. the log – he concluded. Od tego dnia wrak statku nazwano „Miedziowiec” i tak już I realised at once that the skipper had deliberately pozostało do dzisiejszych czasów. recorded a slightly different position in the logbook. This Prace wydobywcze, związane z plastrami miedzi, trwały didn’t surprise me as, after all, shipwrecks were always kilka dni. Było tego kilka ton, i po okresie sensacji i różnych shrouded in an air of mystery, and legends about them were analiz miedź trafiła na złom, ponieważ przedsiębiorstwa do- rife among Maritime Rescue crews, and others besides. That stawały premię za odstawiony złom, a szczególnie za koloro- same evening, on returning to the port of Gdynia, Bogdan wy. Dopiero po długim okresie czasu puknięto się w głowy. and I visited a jeweller friend. He found not a scintilla of Okazało się, że znaleziona przez „Bryzę” miedź była lana gold in our mysterious metal. His analysis revealed that the celowo w plastry, łatwe do ręcznego załadunku i pochodziła piece of metal we’d recovered was ordinary copper, though z Węgier sprzed kilkuset lat. Miała więc dużą wartość muze- it was high-grade and had no impurities. Nonetheless, we alną, jako rzadki eksponat. remained hopeful that we’d still find gold and maybe also [...] Z tej przygody i zetknięcia się z odległą przeszłością some precious stones. pozostały mi kamienne kule oraz kawałek miedzianego pla- The following day conditions at sea remained rated at 2 stra. Kule oddałem w późniejszym czasie do Muzeum Mor- on the Beaufort scale . We set sail as usual aboard the Bryza, skiego, natomiast kawałek miedzianego krążka mam do dziś. heading for our position. I was curious to see whether the Według relacji Lecha Nowicza, późniejszego wielolet- skipper would have any difficulties in locating the shipwreck. niego kierownika badań podwodnych, informacja o cen- He found it at the first attempt. When the echo-sounder nym ładunku trafiła do Muzeum Morskiego dość przy- started tracing the outline of a mound rising over two metres padkowo – poprzez zaprzyjaźnionego z dyrektorem Smo- above the seabed, we cast a buoy overboard and then dropped larkiem Andrzeja Benesza, działacza żeglarskiego i posła anchor. Bogdan, as ever, was the first to enter the water. na Sejm, właściciela jachtu motorowego „Esperanto”, It turned out that his work in shifting the anchor the day który natrafił na złomowcu na ładunek miedzi wydobyty before had not had the desired effect. The skipper was good przez PRO. Przemysław Smolarek natychmiast udał się at his job and had evidently wanted to keep a little of the w to miejsce wraz Józefem Skonką i zaczęli przekonywać shipwreck’s mystery to himself. He hadn’t changed the entry prowadzącego skład, że skorodowane płyty nie stanowią in the logbook regarding the wreck’s position, despite the fact wartościowego surowca i najlepiej będzie je przekazać do that it clearly differed from the true location. As I was taking muzeum (Nowicz 2011). Od tego momentu podjęto też my bearings he asked me with a distinct note of irony in his oficjalne działania zmierzające do przejęcia ładunku oraz voice: objęcia ochroną odkrytego wraka. Świadectwem tego są – What direction do you make our position today in różne pisma z tego okresu, jakie zachowały się w archiwum relation to yesterday’s? zakładowym NMM. – Today I make it half a mile to the south – I replied with Zadanie nie było proste, o czym świadczy fakt, że ofi- a smile. – Another two years’ practice and my reckoning cjalne zgłoszenie wysłane przez PRO o „wydobyciu w trak- might come out the same as yours – I added, not wishing to cie prac trałowych w Zatoce Gdańskiej w miesiącach czer- disabuse him of his mistaken opinion about my navigation wiec – lipiec 1969 roku z wraka starego żaglowca stopu skills. We both had the same piece of the mystery, except that miedzi o różnych kształtach i wadze” trafiło do organów I knew what he knew, but he didn’t know that I knew too. administracji morskiej dopiero 7 marca 1970 roku. 18 mar- That day we started bringing the copper slabs to the ca 1970 roku Gdański Urząd Morski wydał decyzję o tym surface in baskets. Naturally, they aroused the interest of znalezisku, orzekając, że „zostało ono zakwalifikowane do the crew and that of the PRO management, who had been kategorii dóbr o znaczeniu zabytkowym i przekazuje w ca- notified by radio. From that day the shipwreck was dubbed łości wydobyte mienie nieodpłatnie na rzecz muzeum”. the ‘Copper Ship’, and the name has stuck to this day. Ostatecznie 25 kwietnia 1970 roku do zbiorów muzeum The operation to lift the copper slabs lasted several trafiły 124 wlewki miedzi o różnych wymiarach i łącznej days. There were several tons of them and after a period of wadze ok. 950 kg. Zostały one wpisane do inwentarza mu- sensationalism and various analyses, the copper was finally zealnego pod numerem 567. sold off as scrap because companies received bonuses for Niestety, nie udało się ostatecznie wyjaśnić, jaka supplying scrap metal, especially if it was of the non-ferrous łączna ilość ładunku miedzi została wydobyta w trakcie 85  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations pierwszych prac eksploracyjnych. Jeszcze rok po przeka- zaniu wspomnianej partii ładunku wysłano do PRO pismo z prośbą o przekazanie kopii atestu nurkowego dotyczą- cego tego wraku oraz o szczegółowe wyjaśnienia na temat wydobytych z niego w 1969 roku przedmiotów. W archi- wum NMM brak dokumentów, które wskazywałyby, że prośba ta została spełniona. Z relacji Antoniego Dębskiego wynika, że bardzo czę- sto wydobywane zabytkowe przedmioty, głównie wlewki miedzi, stawały się swoistą pamiątką w prywatnych zbio- rach osób, które nurkowały na wraku w 1969 roku. Do po- siadania tego typu obiektów przyznało się później jeszcze kilka osób, które nurkowały na Miedziowcu w latach 1971– 1976. Stąd też widać, że ładunek, jaki ostatecznie trafił do muzeum, został uszczuplony w trakcie pierwszych prac eksploracyjnych i trudno dzisiaj ocenić, w jak znacznym stopniu (il. 3). 4. BADANIA WRAKA W LATACH 1971–1973 W 1970 roku główne wysiłki badawcze ówczesnego Muzeum Morskiego skupiły się na badaniach wraka W-6, tak więc pierwsze rozpoznanie wraka W-5 przeprowadzo- no dopiero w maju 1971 roku przy okazji badań „Solena”. Przybrały on formę trzech jednodniowych wypłynięć z Gdańska (w dniach 14, 20 i 28 maja), do których wyko- rzystano jednostkę GUM-u „Hydrograf 2”. Uczestniczyła Fig. 3. Scuba diver Jerzy Wasilkowski shows off the copper w nich grupa czterech zmieniających się płetwonurków cargo removed from the wreck during the 1973 excavation Morskiego Klubu Podwodnego „Neptun” LOK: L. Nowicz, campaign. Other participants have similar photographs, and this J. Wojdyła, K. Mielczarek i C. Bogusławski, asystenci mu- is an image which has often been reproduced in many earlier zealni: M. Węgrocka i B. Olszewska oraz kierujący całością publications about the Copper Ship (photo by L. Nowicz). P. Smolarek. Il. 3. Płetwonurek Jerzy Wasilkowski pokazuje na pokładzie Po oznaczeniu bojkami przypuszczalnej pozycji zalega- ładunek miedzi wydobyty z wraka w trakcie badań w 1973 roku. Podobne zdjęcia mają też inni uczestnicy nia wrak został szybko zlokalizowany przy wykorzystaniu badań, a motyw ten był powielany w wielu wcześniejszych echosondy. Według zapisów na echogramie głębokość nad opracowaniach dotyczących Miedziowca (fot. L. Nowicz). wrakiem wynosiła 13,7 m, a głębokość dna w tym miej- scu 14,5 m (il. 4). Wówczas to zanotowano błędnie pozy- variety. It was only long after the event that we slapped our cję wraku jako 54° 27’ 94” N i 18° 42’ 65” E (zamiast 54° collective foreheads. It transpired that the copper discovered 27,94’ N i 18° 42,65’ E), często podawaną w późniejszych by the Bryza had intentionally been cast in slabs for easy opracowaniach. manual loading, and had been imported from Hungary W trakcie trzech dni nurkowych wykonano pomiary, several hundred years earlier. Hence it would have been of sporządzono pierwsze podwodne szkice, podjęto próbę considerable museum value as a rare exhibit. wykonania fotografii oraz odsłonięcia ładunku. Pierwsze [...] What I was left with to remind me of this adventure nurkowania ujawniły, że wrak przedstawia się jako owalna and my brush with the distant past were some stone balls bryła o nieregularnych kształtach, miejscami przysypana and a piece of copper slab. At a later date I donated the nalotem piasku bądź pokryta omułkami, zalegająca na kie- cannonballs to the Maritime Museum, but to this day I still runku 160°–340°, o długości ok. 16 m, szerokości około 6 have a piece of copper disc. m i od 0,20 do 1,30 m wysokości. Przy jednej z krawędzi ze- According to Lech Nowicz, later long-serving head of wnętrznych widoczny był fragment konstrukcji burty, zło- underwater excavations, news of this valuable cargo reached żony z połamanych wręgów i ledwie dostrzegalnego pasa the Maritime Museum quite by chance – through a friend of poszycia. W kilku innych punktach, na obwodzie bryły, Director Przemysław Smolarek’s: Andrzej Benesz, an active stwierdzono pojedyncze elementy konstrukcyjne statku member of the sailing community, a member of parliament, drewnianego. Powierzchnię bryły kryjącej wrak stanowiła and owner of the motor yacht Esperanto, who came upon twarda, jednolita warstwa zlepów, która była mieszaniną a consignment of copper recovered by the PRO at a scrap ładunku, m.in. smoły drzewnej, produktów korozji ładun- merchant’s yard. Smolarek immediately made his way to ku elementów żelaznych oraz piasku morskiego i okruchów the yard, together with Józef Skonka, and started trying to mineralnych. Ta gruba warstwa stanowiła rodzaj powłoki convince its owner that the corroded slabs were not valuable konserwującej wnętrze wraka. Była na tyle twarda, że pró- raw materials and that it would be best to hand them over by jej usunięcia przy pomocy szpachelek, łopatek i łomów 86  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca to the museum (Nowicz 2011). It was at this point that official measures were taken to try and secure the cargo and c protect the shipwreck, as attested by various documents of the time which survive in the NMM archive. This was no simple task, highlighted by the fact that the PRO’s official declaration about “the recovery of copper alloy of various shapes and weight from the wreck of an old b wooden sailing ship during a trawling operation carried a out in the Gulf of Gdańsk in June – July 1969” did not reach the maritime administration until 7 March 1970. On 18 March 1970, the Maritime Office issued a decision about the shipwreck, ruling that “it has been classified as a historically significant property and is to be entrusted in its entirety and free of charge to the museum”. Ultimately, on 25 April 1970, 124 copper ingots of various sizes, jointly weighing around 950 kg, joined the museum collection. They were recorded in the museum catalogue under entry number 567. Unfortunately, exactly how much of the copper cargo had been removed during the initial exploratory work was never established. One year after the aforementioned portion of the cargo had been given to the museum, a letter was sent to the PRO requesting a copy of the diver’s report about the shipwreck and detailed explanations about the items which were recovered from it in 1969. There are no records in the NMM archive to suggest that a reply was Fig. 4. The shipwreck as recorded by the echo- ever received. sounder on Hydrograf 2 on 14 May 1971, It would appear from Antoni Dębski’s account that a – seabed, b – wreck, c – sea surface. the artefacts recovered, mostly copper ingots, very often Il. 4. Zapis wraka na echosondzie „Hydrografa 2” became mementos in the private collections of divers who sporządzony 14 maja 1971 roku: a – dno Zatoki, had examined the wreck in 1969. Several other people who b – wrak, c – powierzchnia morza. had dived on this wreck in 1971–1976 also later admitted to having similar items in their possession. Thus, it is evident okazały się zadaniem bardzo trudnym. Mimo tego w kilku that the cargo which eventually came to the museum had miejscach udało się odsłonić wystające z warstw zlepów been pared down during the first exploratory operations, fragmenty drewnianych beczek. W bryle tkwiły też liczne though to what degree it is now difficult to gauge (Fig. 3). owalne wlewki miedzi. Pierwszy trzydniowy rekonesans, poza rozpoznaniem 4. EXCAVATIONS IN 1971–1973 kształtu i ogólnego charakteru wraku, potwierdził, że In 1970 the Maritime Museum’s principal fieldwork mógł on być szczątkiem drewnianego statku towarowego. efforts focused on the excavation of shipwreck W-6, hence Jednocześnie skonstatowano, że ewentualne badania by- the first assessment of wreck W-5 was not carried out until łyby trudne ze względu na niebezpieczeństwo zagrażające May 1971 during the course of work on Solen. ze strony przepływających statków. Wrak zalegał bowiem This task took the form of three one-day sorties from w pobliżu toru podejściowego do portu, do którego zawija- Gdańsk (on 14, 20 and 28 May) aboard Hydrograf 2 – ło w owym czasie, często przepływając nad wrakiem, na- a vessel owned by the Maritime Office. Taking part were wet kilka tysięcy statków rocznie. Niemniej jednak stwier- an interchanging group of four scuba divers from the dzone ślady ładunku w postaci miedzi i beczek zachęcały “Neptun” Maritime Underwater Club of the National do dokładniejszego poznania obiektu. Defence League: L. Nowicz, J. Wojdyła, K. Mielczarek and Takiemu celowi służyły prace przeprowadzone przez C. Bogusławski; two museum curators: M. Węgrocka and muzeum w kolejnych dwóch sezonach, w 1972 i 1973 roku. B. Olszewska; and the campaign director: P. Smolarek. Miały one charakter kilkunastodniowych akcji prowadzo- Having marked its probable position with buoys, nych ze statków użyczonych przez GUM, przy udziale pra- the wreck site was quickly located using echo-sounding cujących społecznie płetwonurków z trójmiejskich klubów equipment. The echogram indicated that the depth above nurkowych. Niestety, ze względu na niesprzyjające warun- the wreck amounted to 13.7 m, the seabed lying at a depth ki atmosferyczne na Bałtyku prace były często przerywane. of 14.5 m (Fig. 4). It was then that the shipwreck’s location W momencie odkrycia Miedziowca w Polsce nie było was erroneously recorded as 54° 27’ 94” N /18° 42’ 65” E archeologa z wykształceniem akademickim, który byłby (instead of 54° 27.94’ N / 18° 42.65’ E), this position often w stanie pokierować i wykonywać podwodne badania ar- being cited in later publications. cheologiczne w morzu. P. Smolarek, historyk z wykształ- 87  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations During three days of diving, measurements were taken, cenia, dysponował oczywiście wiedzą na temat archeologii preliminary underwater sketches were drawn, and attempts podwodnej, opartą na zebranej literaturze zagranicznej were made to take some photographs and to excavate part i budowaną na podstawie własnych kontaktów zagranicz- of the cargo. The first dives revealed that the shipwreck nych. Zgłaszali się do niego chętni płetwonurkowie – oso- presented itself as a roughly oval mass, some parts of it by różnych profesji, które wyrażały chęć pracy na rzecz buried beneath a deposit of sand or covered with mussels; muzeum w swoim wolnym czasie. Wspólnym wysiłkiem it was aligned 160°–340°, and measured approximately zaczęto więc wprowadzać coraz efektywniejsze metody 16 m long, around 6 m wide and 0.20–1.30 m high. At one dokumentacji oraz eksploracji wraków. Liczne dyskusje of the outer edges of this mound, part of one of the vessel’s oraz próby testowania nowych rozwiązań były widocz- sides, made up of broken frames and a barely discernible ne w każdym sezonie badań W-5. Dyrektor Smolarek był section of planking, could be seen. Individual structural niezwykle zainteresowany postępem badań podwodnych components of the wooden ship were also noted at several i często przebywał na pokładzie jednostek, z których pro- other points around the circumference of the wreck. The wadzono nurkowania. Relacje nurków i płetwonurków nie surface of the mound encasing the wreck consisted of wystarczyły mu jednak i któregoś dnia sam zanurkował na a hard, homogeneous layer representing an amalgam of the Miedziowcu w skafandrze nurka klasycznego z pokładu vessel’s jumbled cargo (which included pine tar), corrosion jednostki Marynarki Wojennej (Nowicz 2010: 262). products emanating from the iron elements of the cargo, Należy tutaj podkreślić, że od samego początku prac sea sand and mineral debris. This thick layer formed a kind podwodnych starano się wprowadzać najnowocześniejsze of protective coating that had preserved the shipwreck’s metody badań i dokumentacji, dostępne w danym mo- interior. It was so hard that attempting to remove it using mencie, a standardem wykonywanych od początku prac trowels, spatulas and crowbars proved to be a very difficult podwodnych był obowiązek sporządzenia dokumentacji exercise. Nevertheless, a few months later sections of rysunkowej i fotograficznej przed wykonaniem jakichkol- wooden barrel protruding from this shell had successfully wiek działań wydobywczych. been exposed. Numerous oval copper ingots were also W roku 1972 łącznie przepracowano na wraku efek- present within the wreck mound. tywnie 13 dni, w okresie od 28 sierpnia do 17 grudnia. Pra- The initial three-day reconnaissance, other than ce zmierzały do sporządzenia dokładniejszej dokumentacji determining the shape and general nature of the rysunkowej i fotograficznej oraz bardziej szczegółowego shipwreck, confirmed that it could represent the remains rozpoznania wraka poprzez wykonanie sondaży wewnątrz of a wooden cargo vessel. It also demonstrated that any kadłuba. Od 28 lipca do 9 września prace wykonywała archaeological work would be difficult to execute in view z udostępnionego przez GUM „Kontrolera 1” i „Kontrole- of the threat posed by passing ships, as the wreck lay near ra 9” sekcja archeologiczna Morskiego Klubu Podwodnego the approach channel to the port, which was used at that „Neptun” LOK, kierowana przez inż. Zbigniewa Toma- time by up to several thousand ships per year, often passing szewskiego, w skład której wchodzili: kmdr por. Józef Rem- directly above the wreck site. Despite this, the discovery of bisz, Andrzej Zbyra, mgr inż. Włodzimierz Kowalewski, a cargo of copper and barrels made it tempting to explore Andrzej Buczkowski, Zdzisław Balcerak oraz lekarz Zbi- the wreck in greater detail. gniew Tomaszunas. Prace z ramienia muzeum nadzorował This was the aim of the work carried out by the archeolog mgr Wiesław Stępień. Maritime Museum over the next two seasons: 1972 and Przystępując do sporządzenia rysunku wraka, próbo- 1973. These operations, each lasting between 10 and 20 wano posłużyć się metodą triangulacyjną, była ona jednak days, were conducted using vessels loaned by the Maritime (w tym przypadku) zbyt pracochłonna i nie zdała egza- Office, with the help of scuba diver volunteers from Tri-City minu. Zastosowano więc wypróbowaną wcześniej na W-6 diving clubs. Regrettably, adverse weather conditions on metodę z ramą pomiarową, modyfikując ją do sytuacji, the Baltic meant that this work was frequently interrupted. jaka miała miejsce na Miedziowcu. Początkowo pierwsze At the time of the Copper Ship’s discovery, there were no rysunki pod wodą wykonywano na białym płótnie nacią- academically qualified archaeologists in Poland who would gniętym na drewnianą rysownicę, które to rozwiązanie have been capable of directing and carrying out underwater w praktyce było bardzo niewygodne. W NMM zachowało excavations at sea. Smolarek, a trained historian, had się kilka takich płócien z dokumentacją W-6 wykonaną na a knowledge of underwater archaeology that was based on płótnie. Lech Nowicz zaproponował wykorzystanie białej foreign literature and had been built up thanks to his own płyty winidurowej, na której wyrzynano skalę, zazwyczaj contacts abroad. He was contacted by eager scuba divers 1:20, przenoszoną następnie na kalkę techniczną i papier – people of various professions who declared that they milimetrowy (il. 5). were willing to work for the benefit of the museum in their Wzdłuż boków wraka wbito w grunt co 2 m punkty spare time. So began a joint effort to introduce increasingly reperowe, a przeciągnięta między nimi linka utworzyła effective methods of shipwreck recording and excavation. prostokąt o wymiarach 14 x 6 m. Rama ta, spoziomowa- Numerous discussions and attempts to test new procedures na, stała się punktem wyjścia dla sporządzenia rysunku were evident in each season of work on the W-5 wreck. warstwicowego, a później – wykonania rzutów wnętrza Smolarek was particularly interested in the progress of the wraka. Do tego celu wykorzystywano miernicę o boku underwater excavation and was frequently present aboard 2 m, zaopatrzoną w suwnicę pomiarową i „wózek”. Do 88  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca Fig. 5. A scuba diver records the contents of grid squares BC–B1C1, 1975 (photo by L. Nowicz). Il. 5. Płetwonurek rysujący pod wodą zabytki w kwadracie BC–B1C1, rok 1975 (fot. L. Nowicz). the support vessels from which diving took place. However, narysowania rzutów poziomych służyła kratownica skrę- the reports of the divers and scuba divers were not enough cona z elementów metalowych rur i z tworzyw sztucznych, for him, and one day he dived down to the Copper Ship o wymiarach 2 x 2 m, wyskalowana co 20 cm. Ruchome himself, wearing a classic diving suit, from aboard a Polish wsporniki (nogi) umożliwiały jej poziomowanie. Kratow- Navy vessel (Nowicz 2010, p. 262). nicę ustawiano kolejno w pasach wyznaczonych przez lin- From the very beginning of the underwater ki ramy podstawowej, z którą była niwelowana. Rysunki archaeological work, every effort was made to apply the wykonywano w skali 1:20. most modern research and recording methods available W trakcie tych robót przede wszystkim rozrysowano at the time, and it was standard practice to compile an pierwszy plan warstwicowy, wykonano przekroje wzdłuż- obligatory drawn and photographic record before any ne i poprzeczne obiektu, fotografie oraz szczegółowy ob- excavating took place. rys całości (il. 6). Kontynuując próby zbadania elemen- In 1972 a total of 13 days’ work was carried out on tów skrajnych wraka, stwierdzono obecność od strony the shipwreck, between 28 August and 17 December. południowo-zachodniej krawędzi w postaci długiej klepki These efforts focused on producing more detailed site poszycia, która od strony południowej kończyła się przy drawings and photographs, and on making a more masywnym elemencie konstrukcyjnym, zalegającym sko- thorough assessment of the wreck by examining its hull śnie i dalej niewidocznym pod warstwą zlepów. Od strony using trial trenches. Work was carried out from 28 July to północno-wschodniej bryły odkryto fragmenty 4 klepek 9 September by the archaeology section of the National poszycia burty, ułożone na zakład, a także wystające wręgi Defence League’s “Neptun” Underwater Maritime Club odsłonięte wzdłuż krawędzi bryły. using the vessels Kontroler 1 and Kontroler 9, loaned by the Przy pomocy prądownicy napędzanej pompą wodną Maritime Office. The section was led by Engineer Zbigniew zaczęto odsłaniać zagrzebane w piasku pozostałości ka- Tomaszewski, and those taking part were: Commander dłuba oraz ładunku. Od 6 września pojawia się pierwszy Józef Rembisz, Andrzej Zbyra, Włodzimierz Kowalewski, zapis w Polowej Księdze Wpływu Muzealiów (t. I–III), Andrzej Buczkowski, Zdzisław Balcerak and Zbigniew w której odnotowywano numer polowy, kod miejsca lo- Tomaszunas, medical doctor. Archaeological supervision kalizacji, opis oraz rysunek lub fotografię. Wydobywane was carried out on behalf of the museum by Wiesław zabytki były numerowane wg schematu: W-5/XXX/7X, Stępień. gdzie W-5 stanowi numer wraka, XXX – kolejny numer 89  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations I II III IV B C D E F α β O J I H G VIII VII VI V Fig. 6. One of the first maps of the wreck site, made in 1972 by Z. Balcerzak, J. Rembisz, Z. Tomaszewski and A. Zbyra. Il. 6. Jeden z pierwszych planów, wykonany w 1972 roku przez Z. Balcerzaka, J. Rembisza, Z. Tomaszewskiego i A. Zbyrę. Attempts were made to plot the shipwreck using w księdze wpływu, a 7X – rok pozyskania. Wiele obiek- triangulation; however (in this case), this technique tów zostało wydobytych w postaci scalonej wraz z innymi, proved too labour intensive and was not pursued. Thus, wewnątrz dużych brył. Bryłom tym przypisywano kolejne the grid frame method that had earlier been tested on numery, a znalezionym w nich przedmiotom, po oddziele- wreck W-6 was adopted, modifying it to best suit the niu, nadawano dodatkowy numer, zapisywany na samym circumstances of the Copper Ship site. Initially, drawings końcu, np. W-5/XXX/75/1, W-32/XXX/75/2 itd. Po za- were made underwater on white canvas stretched across kończeniu procesu konserwacji zabytki były przekazywa- a wooden drawing board, which in practice proved to be ne do poszczególnych działów muzeum, gdzie dostawały very cumbersome. Several of these canvases with drawings muzealne numery inwentarzowe zgodne z numeracją po- of the W-6 wreck are still held at the NMM. It was Lech szczególnych działów. Numery te zawierają skrót nazwy Nowicz who suggested using sheets of white PVC on which działu, i tak zapis: CMM/BO/XXXX oznacza, że zabytek a scale was etched (usually 1:20), and then transferring the znajduje się w Dziale Historii Budownictwa Okrętowego, drawings onto tracing paper and graph paper (Fig. 5). CMM/HŻ/XXXX – w Dziale Historii Żeglugi, a CMM/ Stakes were driven into the seabed at 2-m intervals along SM/XXX – w Dziale Sztuki Marynistycznej. Dodatkowe the edges of the shipwreck, the string stretched around them oznaczenie NW wskazuje, że zabytek został wpisany do forming a 14 x 6 m rectangle. This levelled frame provided rejestru pomocniczego zabytków nikłej wartości. Zabytki, the starting point for producing a contour drawing, and – których proces konserwacji do tej pory się nie zakończył, later – for drafting plans of the wreck interior. To this end nadal pozostają oznaczone tylko numerem polowym. a horizontally mounted 2-m-long measuring staff with a Od 1 października prace na wraku koncentrowały się sliding crossbar was used. Plans were drawn with the aid na sporządzaniu dokumentacji fotograficznej. Zdjęcia wy- of a 2 x 2 m grid frame divided into 20 cm squares which konywał Lech Nowicz z grupą zmieniających się płetwo- was made from metal pipe parts and plastic components nurków (Z. Tomaszewski, K. Mielczarek, Z. Jarocki) z po- and was fitted with adjustable supports (legs) to allow for kładu jachtu motorowego „Esperanto”. its levelling. The grid was positioned within tracts defined W listopadzie do prac w morzu korzystano z użyczo- by the lines of the rectangular frame, with which it was nego statku-bazy nurkowej m.v. „Czapla”, należącego do levelled. Drawings were drawn at 1:20 scale. PRO. Kontynuowano wykonywanie dokumentacji foto- The first contour map of the site was the principal result graficznej, podjęto również próbę eksploracji warstwy zle- of this work; longitudinal and transverse cross-sections of pów z wykorzystaniem eżektora powietrznego o średnicy the wreck were also recorded, photographs were taken and 200 mm, w który była wyposażona wspomniana jednost- a detailed outline of the whole wreck was drawn (Fig. 6). ka. Działania te miały na celu sprawdzenie, jak głęboko Continuing attempts to examine the peripheral parts of the w dnie zalegają pozostałości kadłuba i ładunku. W bada- wreck, a long plank was noted at its southwest edge. The niach poza Lechem Nowiczem i płetwonurkami z „Neptu- plank terminated to the south next to a massive structural na” (Z. Tomaszewski, K Mielczarek, A. Redlarski, A. Bu- component lying at an angle, the remainder of it concealed kowski, W. Ramach, J. Wicki, J. Kaim) brali udział nurko- beneath the layer of concreted remains. To the northeast wie zawodowi PRO: Adam Długosz oraz F. Łaszczyk (il. 7). 90  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca of the main body of the wreck, pieces of four overlapping strake planks from the ship’s side were found, extending into frames uncovered along the edge of the wreck. A pump-powered water jet was used to begin uncovering the remains of the hull and cargo buried in the sand. On 6 September the first entry appears in the site finds register known as the Polowa Księga Wpływów Muzealiów (vols. I– III), which features a site record number, a find location code, a description and a drawing or photograph. The recovered finds were numbered using the following format: W-5/XXX/7X, where W-5 denotes the wreck number, XXX – the consecutive number in the finds register, and 7X – the year of acquisition. Many of the recovered items were fused with large lumps of other material from the wreck. These lumps were ascribed successive find numbers, and any artefacts found within them, once separated, were allocated an extra number added at the end of the main find number (e.g. W-5/XXX/75/1, W-32/XXX/75/2, etc.). Once conservation of these artefacts had been completed they were passed on to the individual museum departments, Fig. 7. Work aboard Czapla in 1972. A. Długosz tells P. Smolarek where they were ascribed museum accession numbers how work is progressing, whilst W. Stępień records their appropriate for the particular department. These numbers conversation on a tape recorder (photo by L. Nowicz). include an abbreviation of the department name, hence Il. 7. Scena z prac na pokładzie „Czapli” w 1972 r. the entry: CMM/BO/XXXX denotes that the artefact is A. Długosz relacjonuje P. Smolarkowi postępy prac, co dokumentuje W. Stępień, nagrywając wypowiedź stored in the History of Shipbuilding Department, CMM/ na taśmę magnetofonową (fot. L. Nowicz). HŻ/XXXX – the History of Inland Shipping Department, and CMM/SM/XXX – the Maritime Art Department. The addition of the abbreviation NW indicates that the artefact was entered in the supplementary register for artefacts of negligible value. Those artefacts for which conservation treatment has not yet been completed are still identified solely by their site record number. From 1 October work at the wreck site focused on compiling a photographic record. Photographs were taken by Lech Nowicz with a group of alternating scuba divers (Z. Tomaszewski, K. Mielczarek and Z. Jarocki) working from the motorboat Esperanto. In November the floating dive base MV Czapla, loaned by the PRO, was used for work at sea. Photographic recording of the site was continued and an attempt was made to examine the concreted layers using a 200-mm- diameter airlift with which the MV Czapla was equipped. The aim of this operation was to determine how deeply buried the remains of the hull and cargo were. Other Fig. 8. A scuba diver works on the Copper Ship using an airlift (photo by L. Nowicz). than Lech Nowicz and scuba divers from the “Neptun” Il. 8. Płetwonurek pracuje z eżektorem powietrznym club (Z. Tomaszewski, K Mielczarek, A. Redlarski, A. na Miedziowcu (fot. L. Nowicz). Bukowski, W. Ramach, J. Wicki and J. Kaim), Adam Długosz and F. Łaszczyk – professional divers from the PRO – also took part in this work (Fig. 7). Gdy udało się wreszcie zdjąć warstwę zewnętrzną, płe- Having finally managed to remove the outer layer, the twonurkowie ugrzęźli w lepkiej smole, która wypełniała divers became mired in a sticky tar that filled the entire cały wrak. W czasie pracy eżektorem smoła bezustannie shipwreck. When using the airlift, this tar continually i dokładnie zalepiała ssawę z głowicy eżektora. Odtąd aż and completely blocked its suction nozzle. From that point do końca robót był to jeden z poważniejszych problemów, onwards this became one of the major problems faced jakie wystąpiły podczas prowadzonych na stanowisku ba- during excavation (Fig. 8). dań (il. 8). The material removed using the airlift was brought up Urobek eżektora był wyprowadzany na pokład, do me- on board to a metal basket where W. Stępień was working. talowego kosza, przy którym pracował W. Stępień. 91  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations Fig. 9. Plan of the wreck remains recorded in 1973; note the exposed cargo of barrels in squares C and D. Il. 9. Plan pozostałości wraka wykonany w 1973 roku, uwagę zwraca odsłonięty ładunek beczek w kwadracie C i D. In grid square D31, next to the inner face of the ship’s W kwadracie D31, tuż przy burcie, ale już po stronie side, there was an area where the layer of concretions wewnętrznej, natrafiono na miejsce, w którym warstwa was thin. After a long and laborious process, this layer zlepów była cienka. Po długich i bardzo żmudnych zabie- was carefully removed across an area of several square gach udało się delikatnie ją zdjąć na przestrzeni kilku me- metres. Three well-preserved barrels were the first objects trów kwadratowych. Pod warstwą tą ukazały się najpierw, to emerge from beneath this layer. They were found lined tuż przy burcie, trzy dobrze zachowane beczki. Leżały one up against the ship’s side, reaching a hefty unidentified wzdłuż burty, dochodząc do niezidentyfikowanej podów- timber beam. Beneath this row of barrels was another one, czas masywnej belki. Pod tym rzędem beczek zalegał na- of which four were initially visible. Alongside these barrels, stępny, który – na odsłoniętym wtedy odcinku – składał się at the same level but further to the northwest, were two z czterech beczek. Obok niego, na tym samym poziomie, more rows, each consisting of four barrels. This layout and w kierunku północno-zachodnim, zalegały dwa dalsze rzę- the wedges between the barrels showed that they were still dy, każdy złożony również z czterech beczek. Układ ten in their original stowing positions. Two of the barrels were oraz tkwiące między beczkami kliny dowodziły, że spoczy- retrieved – both were empty. They measured around 80 cm wały one w swym oryginalnym zasztauowaniu. Dwie z tych in height and had a head diameter of approximately 42 cm. beczek wydobyto – były puste. Ich wymiary wynosiły: wy- Each one was made from 12 staves of 12–13 cm in width sokość około 80 cm, średnica denka około 42 cm. Wyko- and 1.5 cm thick, and was bound with wooden hoops. nane były z 12 klepek, szerokości 12–13 cm i grubości 1,5 Marks resembling a letter ‘M’ or ‘W’ were carved into the cm, związanych drewnianymi obejmami. Na denkach za- barrel heads. By the end of the 1972 excavation season, uważono wyryte znaki podobne do litery „M” lub „W”. Pod several complete barrels had been brought to the surface koniec sezonu badawczego 1972 roku wydobyto wreszcie along with barrel components, a copper ingot and samples na powierzchnię kilka całych beczek oraz ich fragmenty, of various substances taken for analysis. wlewkę miedzi i próbki różnych substancji do analiz. In 1973 work resumed along the same principles, being W 1973 roku kontynuowano badania na podobnych za- carried out by scuba divers from the “Neptun” club as sadach. Prace prowadzili płetwonurkowie klubu „Neptun” part of summer training camps led by Engineer Zbigniew w ramach szkoleniowych obozów letnich, kierowanych Tomaszewski (J. Wasilkowski, S. Otto, W. Staroniewicz, przez inż. Zbigniewa Tomaszewskiego (J. Wasilkowski, S. A. Zbyra, J. Rembisz, M. Kostra, Z. Jarocki, W. Sobolak, Otto, W. Staroniewicz, A. Zbyra, J. Rembisz, M. Kostra, K. Dutkiewicz, T. Bogdański, R. Sucholewski, A. Z. Jarocki, W. Sobolak, K. Dutkiewicz, T. Bogdański, Borzyszkowski, S. Sompolski, R. Nowicz, Z. Światowski, R. Sucholewski, A. Borzyszkowski, S. Sompolski, M. Jarocki, M. Tomaszewski and W. Wołosiak). Vessels on R. Nowicz, Z. Światowski, M. Jarocki, M. Tomaszewski, loan from the Maritime Office were used once again, as was W. Wołosiak). W dalszym ciągu korzystano z użyczonych the private yacht of A. Benesz and a vessel belonging to the jednostek GUM-u, prywatnego jachtu posła A. Benesza National Defence League. Lech Nowicz was responsible oraz jednostek LOK-u. Za dokumentację fotograficzną 1 1 A new site grid with differently numbered grid squares was set W każdym sezonie badawczym na wraku montowano nową siat- up during each excavation season. In order to standardise this kę pomiarową, której oznaczenia zmieniały się. W celu ujednoli- system the locations referred to throughout this publication are cenia tego systemu lokalizacje we wszystkich tekstach niniejszej cited in relation to the grid which was laid out in 1975, when pracy są przedstawione w stosunku do siatki, którą wytyczono the majority of the cargo was recovered. w 1975 roku, kiedy wydobyto największą część ładunku. 92  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca for photographic recording. Wiesław Stępień and Józef odpowiedzialny był Lech Nowicz. Pracami z ramienia Kuszewski directed this work on behalf of the museum. muzeum kierowali mgr Wiesław Stępień oraz mgr Józef During the period from 11 June to 22 October a total of Kuszewski. Łącznie w okresie od 11 czerwca do 22 paź- 14 days’ work was carried out at sea. In addition to further dziernika przepracowano na morzu efektywnie 14 dni. site recording (drawings and photographs) the portion of Poza uzupełnieniem dokumentacji rysunkowej i fotogra- the wreck within grid squares C and D was also excavated ficznej, eksplorowano rejon wraka w kwadratach C i D using a pump-powered water jet (Fig. 9). z wykorzystaniem strumienia wody z pompy (il. 9). The site finds register for 1973 has no entries for W polowej księdze wpływów muzealiów za rok 1973 any items brought to the surface, as on this occasion the nie odnotowano żadnego przedmiotu wydobytego na po- lifting of any artefacts from the seabed had to be agreed wierzchnię, gdyż ewentualne podniesienie zabytków z dna in advance to fit in with the capacities and schedules of musiało być tym razem uprzednio uzgodnione z możliwo- the conservation units collaborating on this project (those ściami i wolnymi terminami tych pracowni konserwator- of the Museum of Archaeology and Ethnography in Łódź skich, z którymi współpracowano (Muzeum Archeologicz- and the National Museum in Poznań). Thus, the barrels ne i Etnograficzne w Łodzi, Muzeum Narodowe w Pozna- and other artefacts removed from the shipwreck were niu). Stąd też podnoszone z wraka beczki i przedmioty za- temporarily set aside beyond the wreck site and stored bytkowe były chwilowo umieszczane poza obrębem wraka there on the seabed. i tam składowane na morskim dnie. At the same time, preliminary conservation measures W tym samym czasie pierwsza część z przekazanych were being carried out on the first of the recovered przez PRO wlewek oraz wydobyte beczki zostały wstępnie copper ingots and barrels received from the PRO. Shortly zakonserwowane. Wkrótce potem trafiły one na sale eks- afterwards they were put on display at the National pozycyjne Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku Maritime Museum in Gdańsk and in temporary oraz na wystawy czasowe organizowane za granicą. Beczki exhibitions abroad. The barrels and copper featured in the i miedź pokazano na międzynarodowej wystawie „Hanza international exhibition Hansa in Europe, held in Cologne w Europie” w Kolonii w dniach 8.06–8.09.1973 roku oraz from 8 June to 8 September 1973, and in the History of na wystawie „Dzieje żeglugi polskiej” w Malmö jesienią Polish Seafaring exhibition held in Malmö in the autumn of tegoż roku. Wydobywane partie ładunku oraz badania that year. The recovered items of cargo and the underwater podwodne Miedziowca zaczęły wywoływać coraz większe excavation of the Copper Ship was beginning to attract zainteresowanie, zarówno w kraju, jak i za granicą. ever greater interest, both at home and abroad. 5. BADANIA RATOWNICZE WRAKA 5. RESCUE EXCAVATIONS FROM 1974 TO 1981 W LATACH 1974–1981 In 1974 significant changes were introduced in the Rok 1974 przyniósł szereg istotnych zmian w do- existing programme of the W-5 shipwreck excavations. The tychczasowym programie badań wraka W-5. W związku opening of the Northern Port saw new anchorage being z otwarciem Portu Północnego na redzie portu gdańskiego delimited within the roadstead of the Port of Gdańsk. The wytyczono nowe kotwicowiska. Miejsce zalegania Mie- site where the wreck lay happened to be in the middle of dziowca znalazło się w części środkowej nowo wyznaczone- the newly designated anchorage for tankers. Such large go kotwicowiska dla zbiornikowców. Te dużych rozmiarów vessels casting huge anchors while awaiting entrance to the statki, rzucające tu swoje potężne kotwice w oczekiwaniu port, posed a very real threat of destruction to the Copper na wejście do portu, stwarzały realną groźbę zniszczenia Ship’s hull and cargo. kadłuba i ładunku. It became clear very quickly that these fears were not Bardzo szybko okazało się, że obawy te nie są bezpod- unfounded. The first dives on the wreck in 1974 were stawne. Pierwsze nurkowania na wraku w sezonie 1974 made on 14 August by K. Mielczarek and J. Wasilkowski roku wykonali 14 sierpnia K. Mielczarek i J. Wasilkowski when, working in conjunction with the Maritime Office, przy okazji umiejscowienia wspólnie z Urzędem Morskim they marked the site with a wreck buoy. They found that pławy wrakowej. Stwierdzili oni, że wrak został mocno the shipwreck mound had been badly damaged, some uszkodzony, niektóre bryły zostały pokruszone, zaś ele- parts of it had been crushed, and the vessel’s structural menty konstrukcyjne i ładunek drewna porozrzucane i roz- components and cargo of timber had been scattered. The wleczone. Zaobserwowane ślady świadczyły wymownie, że evidence observed pointed to the fact that this damage had zniszczenia te zostały uczynione przez kotwicę i łańcuch been inflicted by the anchor and chain of one of the ships któregoś ze statków cumujących w tym miejscu. Wspo- mooring at this location. This new set of circumstances mniane nowe okoliczności wpłynęły na decyzję o koniecz- prompted the decision to abandon systematic long-term ności rezygnacji z systematycznych długofalowych badań excavation in favour of starting a rescue archaeology na rzecz rozpoczęcia prac o charakterze ratowniczym. operation. Od 20 sierpnia rozpoczęto więc kolejny etap prac na By 20 August the next phase of work at this site had wraku, którego celem miało być – poza uporządkowaniem begun, its aim – other than to clear up the damage – being zniszczeń – ponowne rozpoznanie jego stanu zachowa- to reassess the wreck’s state of preservation, this time with nia, tym razem jednak pod kątem określenia metod jego a view to determining methods for its lifting. wydobycia. 93  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations Fig. 11. The first members of the Maritime Museum’s permanent team of divers: Ryszard Sucholewski (left) and Zbigniew Jarocki (photo by L. Nowicz). Il. 11. Pierwsi członkowie stałej ekipy nurkowej Muzeum Morskiego: od lewej Ryszard Sucholewski i Zbigniew Jarocki (fot. L. Nowicz). Możliwości prowadzenia badań podwodnych ulegały z roku na rok znacznemu polepszeniu dzięki osobistemu zaangażowaniu P. Smolarka i konsekwentnie realizowanej wizji zmian w kierowanej przez niego instytucji. 7 paź- Fig. 10. Lech Nowicz during the survey dziernika 1972 roku Muzeum Morskie otrzymało status in 2011 (photo by W. Ossowski). i nazwę Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku, Il. 10. Lech Nowicz podczas badań a w kolejnych latach stopniowo wzrastał potencjał organi- w 2011 roku (fot. W. Ossowski). zacyjny tej placówki2. Zaczęto tworzyć własną ekipę badawczą, złożoną z płe- The capacity for conducting underwater exploration twonurków zatrudnionych w utworzonym Dziale Badań was improving significantly with each passing year thanks i Poszukiwań Podwodnych. Znaleźli się tutaj doświadczeni to the personal involvement of Przemysław Smolarek płetwonurkowie, którzy już od jesieni 1969 roku współpra- and his resolute implementation of the changes he had cowali przy badaniach w swoim czasie wolnym. Kierowni- envisioned for the museum in his charge. On 7 October kiem prac podwodnych został Lech Nowicz (il. 10), zatrud- 1972, the Maritime Museum in Gdańsk was awarded the niony w muzeum od 16 czerwca 1973 roku. 1 października status and name of Polish Maritime Museum in Gdańsk, tego samego roku na etacie nurka, marynarza i specjalisty and as the years went by so this institution’s organisational ds. technicznych zaczął pracować Zbigniew Jarocki (il. 11). capabilities steadily grew2. W tym pionierskim okresie większości niezbędnego Steps were taken to assemble an in-house excavation oprzyrządowania do archeologicznych prac podwodnych team, consisting of scuba divers employed in the newly nie można było zakupić w Polsce. W tej sytuacji ujawnił się formed Underwater Survey and Excavation Department. w pełni wyjątkowy zmysł techniczny i talenty manualne They included experienced divers who, in their spare time, Lecha Nowicza, który braki w wyposażeniu specjalistycz- had already been participating in the work on the Copper nym wypełniał samodzielnie projektowanym i własnoręcz- Ship since the autumn of 1969. Lech Nowicz was appointed nie wykonywanym sprzętem. Przygotował we własnym za- head of underwater operations, taking up his post at the kresie obudowy do aparatów fotograficznych, akwaplany museum on 16 June 1973 (Fig. 10). On 1 October of that do prowadzenia poszukiwań podwodnych, wykonywał same year Zbigniew Jarocki was employed as a diver, urządzenia do sporządzania dokumentacji rysunkowej, mariner and technical specialist (Fig. 11). balony wydobywcze, z płatów pianki kleił skafandry do During this pioneering period, most of the equipment nurkowania itp. required for underwater archaeology was unavailable in 2 Zarządzeniem z dnia 10 grudnia 2013 r. Minister Kultury 2 In December 2013 the name was again changed to the National i Dziedzictwa Narodowego zadecydował o zmianie nazwy in- Maritime Museum in Gdańsk stytucji na Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku. 94  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca Poland. This situation brought to the fore the exceptional technical flair and manual skills of Lech Nowicz, whose remedy for this lack of specialist equipment was to singlehandedly design and make his own. He built camera housings and aquaplanes for conducting underwater surveys, made lifting balloons and devices for site recording, and pieced together diving suits from foam sheets. In late 1973 and early 1974 further progress was made and facilities for carrying out underwater archaeological work were improved. Above all, the museum acquired its own ship for underwater investigations: a much used B-12 type fishing vessel that had previously belonged to the “Koga” Fishing and Fishing Services Enterprise, and was given the name Modra Woda. This was a large vessel (L 24 m, B 6.4 m, D 2.6 m, three-cylinder 200–225 HP Völund engine, maximum speed 9 knots), equipped with nine cabin berths, a kitchen, a mess room and a sizeable cargo hold that served as accommodation for larger groups of scuba divers. From this moment onwards it was possible to plan Fig. 12. Wodnik – the National Maritime Museum’s underwater campaigns at more favourable times, and second support vessel for carrying out systematic conduct them using the museum’s own full-time team of underwater surveys in the Baltic (photo by L. Nowicz). divers, assisted by volunteers. In 1975 the well-worn Modra Il. 12. Wodnik – drugi statek Narodowego Muzeum Morskiego przeznaczony do prowadzenia systematycznych Woda was replaced by another vessel: Michał Siedlecki badań podwodnych na Bałtyku (fot. L. Nowicz). II. This former research vessel of the Maritime Fishing Institute was a somewhat more modern B-25 type trawler of similar size, and was renamed Wodnik (Fig. 12). Na przełomie 1973 i 1974 roku nastąpił dalszy wzrost Both vessels were large enough to allow for several-day oraz polepszenie zaplecza do prowadzenia prac podwod- operations in the Gulf of Gdańsk. They were fitted with nych. Przede wszystkim muzeum uzyskało własny statek pumps and air compressors which enabled the use of water do badań podwodnych. Był to wysłużony superkuter ry- jets and airlifts to efficiently clear sand and silt from objects backi typu B-12, należący uprzednio do Przedsiębiorstwa buried in underwater contexts. They were also equipped Połowów i Usług Rybackich „Koga”, który został nazwany with booms allowing artefacts to be lifted onto the deck. „Modra Woda”. Była to jednostka o sporych rozmiarach In spite of this, there were numerous problems to tackle, (L-24 m, B-6,4, T-2,6, silnik Völund, 3 cylindry, 200–225 such as assembling a professional crew of mariners for the KM, prędkość 9 węzłów), wyposażona w 9 miejsc do spania ship. Ultimately, diver acquaintances with the necessary w kabinach, kuchnię, mesę i ładownię, która pełniła funk- authorisation filled these posts as volunteers, whilst Lech cję sypialni dla większych grup płetwonurków (il. 12). Nowicz took on the role of skipper. Od tej pory możliwe było zaplanowanie dogodniej- During this period Gdańsk’s municipal authorities szych terminów badań prowadzonych przez własną, eta- allocated the Brama Żuławska city gate as a premises for tową ekipę płetwonurków, wspomaganych przez wolon- the museum to set up a conservation unit specialising tariuszy. W 1975 roku wysłużona „Modra Woda” została in the treatment of artefacts recovered from aquatic zastąpiona przez inną jednostkę: dawny statek badawczy environments. In 1974 modification work within this MIR-u „Michał Siedlecki II”, nieco nowocześniejszy kuter building was completed, and the furnishing of the typu B-25 o podobnych rozmiarach, którego nazwę zmie- conservation laboratory began; the first conservator was niono na „Wodnik” (il. 12). also hired – Maria Dyrka MSc, a graduate of the Department Obydwie jednostki były na tyle duże, że umożliwiały of Chemistry, Gdańsk University of Technology. Thus, kilkudniowe operowanie na wodach Zatoki Gdańskiej. the foundations had been laid for conducting in-house Zamontowano na nich pompy i sprężarki umożliwiające conservation of artefacts recovered from the sea. efektywne odsłanianie zasypanych piaskiem i pokrytych All of these changes meant that the National Maritime mułem obiektów podwodnych z wykorzystaniem prądow- Museum was becoming increasingly capable of carrying nicy lub eżektora powietrznego. Miały na wyposażeniu out large-scale operations to lift and conserve historic bomy pozwalające na wydobywanie zabytków na pokład. remains discovered at sea. Mimo to borykano się z wieloma problemami, jak choćby Thanks to the goodwill of the Maritime Office, the ze skompletowaniem zawodowej załogi marynarzy na sta- Copper Ship site was marked with a special wreck buoy tek. W tej sytuacji obsadę zapewniali, pracując społecznie, fitted with a light, prohibiting vessels from dropping zaprzyjaźnieni płetwonurkowie posiadający odpowiednie anchor in the vicinity. This ban was also announced in uprawnienia, zaś funkcję szypra pełnił Lech Nowicz. official Notices to Mariners. 95  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations W tym samym okresie władze Gdańska przydzieliły muzeum Bramę Żuławską na zorganizowanie pracow- ni konserwatorskiej, specjalizującej się w zabezpieczaniu przedmiotów wydobywanych ze środowiska wodnego. W 1974 roku prace adaptacyjne w tym budynku zostały zakończone, pracownię zaczęto wyposażać, zaangażowa- no też pierwszego konserwatora, którym była absolwentka Wydziału Chemicznego Politechniki Gdańskiej, mgr inż. Maria Dyrka. Tym samym stworzono podstawy do samo- dzielnej konserwacji zabytków wydobywanych z morza. Wszystkie te zmiany powodowały, że Narodowe Mu- zeum Morskie stawało się instytucją mogącą realizować Fig. 13. Stern post (T) of the Copper Ship lying duże akcje wydobywania z morza i zabezpieczania obiek- in situ with timber knee (WZŁ), garboard plank tów zabytkowych. (KL) and keel (S) (photo by L. Nowicz). Dzięki życzliwości Gdańskiego Urzędu Morskiego Il. 13. Tylnica (T) Miedziowca in situ z węzłówką (WZŁ), przystępkową klepką poszycia (KL) miejsce zalegania wraka oznakowano specjalną pławą oraz stępką (S) (fot. L. Nowicz). świetlną, zakazującą rzucania kotwic w tym rejonie. Za- kaz ten został również ogłoszony w urzędowych „Wiado- Efforts to raise the wreck began with an assessment mościach Żeglarskich”. of whether its structure was strong enough to withstand Prace zmierzające do wydobycia wraka rozpoczęto od lifting. However, as long as the thick layer of concretions ustaleń, czy jego konstrukcja jest wystarczająco wytrzy- remained caked onto the wreck it was impossible to mała, aby można było go podnieść. Dopóki jednak bryłę determine what portion of the ship had survived on the pokrywała gruba warstwa zlepów, nie sposób było stwier- seabed and in what condition. Excavation in the area where dzić, jaka część statku zachowała się na dnie i w jakim jest cracks had appeared as a result of damage inflicted by an stanie. Eksploracja w miejscu spękań, powstałych wskutek anchor revealed the presence of stowed barrels beneath zniszczeń dokonanych przez kotwicę pokazała, że pod the concretions. It was then that the first barrel containing warstwą zlepów znajdują się beczki stanowiące ładunek. iron nuggets was retrieved. Attempts to move and raise the Wydobyto wtedy po raz pierwszy beczkę zawierającą brył- entire wreck ended in failure. ki żelaza. Próby ruszenia i wydobycia całości zakończyły A stout timber component was uncovered in grid się niepowodzeniem. squares B1–B2; its distinctive shape and the presence of Odsłonięto masywny element drewniany z kwadratu rabbets made it clear that this was one of the vessel’s end- B1–B2, którego charakterystyczny kształt i naciosy pozwo- posts. As a result, the projecting plank earlier observed on liły bez trudu zidentyfikować go jako stewę. Tym samym the west side could be identified as the garboard strake. wystającą klepkę zauważoną wcześniej od strony zachod- Removing sand from beneath this timber revealed that the niej można było określić jako przystępkowy pas poszycia. keel was buried further below, lying in line with the base of Podkop pod tym elementem ujawnił, że głębiej w piasku the wreck mound, on its southwest side. An airlift was used znajdowała się stępka. Zalegała ona zatem wzdłuż podsta- to clean the entire length of the keel, which measured over wy bryły od strony południowo-zachodniej. Za pomocą 16 m. Thus it became evident that the ship’s stern was on the eżektora odsłonięto ją na całej długości ponad 16 m. Tym southeast side, the bow lay to the northwest and the timber samym stało się jasne, że rufa statku znajduje się po stronie found in grid squares B1–B2 was the stern post (Fig. 13). południowo-wschodniej, dziób zalega w kierunku północ- The distribution of these structural components no-zachodnim, a stewa znaleziona w kwadratach B1–B2 indicated that the remains on the seabed were those of the jest tylnicą (il. 13). stern end of the ship’s starboard side. To determine whether Układ wszystkich elementów konstrukcyjnych wska- any other parts of the hull had survived, trial trenches were zywał w tym momencie, że zachowana na dnie partia wra- excavated around the wreck using an airlift. This, however, ka jest rufową częścią prawej burty statku. Aby ustalić, czy revealed only isolated structural components and items of nie zachowały się jeszcze inne części kadłuba, wykonano cargo, and no other significant portion of the ship’s side wkopy sondażowe eżektorem wokół wraka. Poza pojedyn- was found. A number of small areas were also examined czymi elementami konstrukcyjnymi lub zabytkami pocho- beneath the wreck, but this likewise revealed no other dzącymi z ładunku nie natrafiono jednak na żadną więk- parts of the hull. szą partię burty. Wykonano również niewielkie podkopy Efforts were still being made to employ the most pod wrak, które także nie ujawniły nowych partii kadłuba. modern underwater working methods available in Poland. W dalszym ciągu próbowano wykorzystywać do badań In September and October 1974, at the Museum’s request, najnowsze metody prac dostępne w Polsce. We wrześniu Hydrobudowa II loaned her bathyscaphe to assess how i październiku 1974 r. na prośbę muzeum Hydrobudowa useful this submersible might be for further archaeological II użyczyła swego batyskafu dla określenia przydatności work. The bathyscaphe Meduza I was built in 1967 on the tej kabiny w dalszych badaniach. Batyskaf „Meduza I” po- initiative of members of the Gdańsk-based “Posejdon” wstał w roku 1967 z inicjatywy członków gdańskiego klubu 96  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca club as a habitat – an underwater hut which can be lived „Posejdon” jako habitat – domek podwodny do długotrwa- in for extended periods. This was the Polish response to łego przebywania pod wodą. Była to polska odpowiedź na experiments introduced in 1962 by Jacques Cousteau. It eksperymenty rozpoczęte w roku 1962 przez J. Cousteau. was designed by Antoni Dębski and Aleksander Lassaud Zaprojektowana przez Antoniego Dębskiego i Aleksan- and built at the Paris Commune Shipyard in Gdynia. In dra Lassauda, zbudowana została w Stoczni im. Komuny 1970 Meduza was taken over by the “Hydrobudowa” Water Paryskiej w Gdyni. W roku 1970 „Meduza” została prze- Engineering Research and Development Centre; it was jęta przez Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Budownictwa rebuilt and served as a submersible from 1972, fulfilling Wodno-Inżynieryjnego „Hydrobudowa”, przebudowana the role of a diving bell and a decompression chamber i od roku 1972 służyła jako podwodna kabina, spełniają- for geological work on the seabed, mostly linked to the ca funkcje dzwonu nurkowego i kabiny dekompresyjnej do construction of the Northern Port. During excavation prac geologicznych na dnie morza, głównie przy budowie of the Copper Ship, methods for recording the diving Portu Północnego. W trakcie badań Miedziowca próbowa- operation with the help of cable television were tested no przy użyciu „Meduzy” metod dokumentacji prac nur- using Meduza, as was recording the wreck on videotape. It kowych z wykorzystaniem telewizji kablowej oraz sporzą- was hoped that these materials would prove useful during dzania na taśmie magnetowidowej dokumentacji wraka. winter discussions and expert consultations on the subject Metody te zamierzano wykorzystać w okresie zimowych of formulating a strategy for lifting the wreck. dyskusji i konsultacji z wybranymi specjalistami w sprawie Data garnered about the hull’s state of preservation ustalenia koncepcji podniesienia wraka. allowed work to begin at the turn of 1974 on a detailed plan Uzyskane dane na temat stanu zachowania kadłuba for raising the Copper Ship. Preparations encompassed pozwoliły przystąpić na przełomie 1974 i 1975 roku do devising a technical and organisational plan for this salvage sporządzenia szczegółowego planu wydobycia Miedziow- operation and a scientific procedure for recovering and ca. Przygotowania obejmowały opracowanie planu tech- preserving the shipwreck. Previously published reports nicznego i organizacyjnego akcji oraz koncepcji naukowej from Przemysław Smolarek’s work (1979a), indicate wydobycia i zabezpieczenia wraka. Z lektury wcześniej that plans for raising the Copper Ship were drafted and opublikowanych sprawozdań z badań P. Smolarka (1979) discussed in early 1975. Extant archival documents reveal wynikałoby, że koncepcja wydobycia została przygotowa- that in the winter and spring, the NMM Directorate held na i przedyskutowana na początku 1975 roku. Zachowane a series of in-depth talks with various companies, offices dokumenty archiwalne wskazują, że zimą i wiosną dyrek- and authorities in order to attract help and support for this cja NMM prowadziła szereg intensywnych rozmów z róż- project. However, it was not until June that Smolarek’s nymi przedsiębiorstwami, urzędami i władzami w celu zy- efforts began to deliver tangible results. The Ministry skania pomocy i poparcia dla swojego zamierzenia. Jednak of Foreign Trade and Maritime Affairs authorised the dopiero w czerwcu starania P. Smolarka zaczęły przynosić Maritime Office to finance the raising of the wreck. On konkretne efekty. Ministerstwo Handlu Zagranicznego 1 July 1975 this office formally commissioned the PRO i Gospodarki Morskiej upoważniło GUM do sfinansowa- to salvage the Copper Ship and to submit their project nia kosztów wydobycia wraka. Urząd ten oficjalnie w dniu proposal for this operation by 30 July. 1 lipca 1975 roku zlecił PRO wydobycie wraka oraz przesła- This proposal, devised by Master Mariner Witold nie do 30 lipca tegoż roku projektu koncepcji wydobycia. Poinc and experts in underwater engineering work from Projekt ten, sporządzony przez kpt. ż.w. Witolda Po- the PRO, survives among the NMM’s archival documents inca oraz ekspertów z zakresu techniki robot podwod- (CMM/AAP/4278). It records that the above-water weight nych z Polskiego Ratownictwa Okrętowego, zachował się of the wreck and its cargo was estimated at over 80 tons. w materiałach archiwalnych NMM (CMM/AAP/4278). The plan was to tunnel under the wreck in order to pass Oszacowano w nim ciężar wraka z ładunkiem nad wodą slings beneath the hull, and then to lift it out of the water na ponad 80 ton. Planowane prace zakładały podkopanie and bring it to rest on a pontoon using specially designed się pod wrak i przełożenie pasów nośnych pod kadłubem equipment and two floating cranes. It was foreseen that this oraz wydobycie i złożenie na pontonie przy wykorzystaniu task would take a total of 22 working days to complete, the specjalnie zaprojektowanego oprzyrządowania oraz dwóch estimated cost of the entire undertaking being calculated dźwigów pływających. Łącznie czas pracy określano na 22 at 1,168,000 zlotys. Work was to begin in August 1975. dni robocze, a koszt przedsięwzięcia w całości szacowano In order to finalise the details of how this operation na 1 168 000 złotych. Zakładano rozpoczęcie prac w sierp- was to proceed, a meeting was held on 18 August at the niu 1975 roku. Maritime Office between representatives of the maritime W celu ostatecznego ustalenia metody postępowania administration, maritime rescue services, the Board zorganizowano 18 sierpnia w siedzibie Gdańskiego Urzędu of Museums and Historical Preservation and museum Morskiego spotkanie pomiędzy przedstawicielami admini- professionals, including archaeological consultants: Prof. stracji morskiej, ratownictwa morskiego oraz Zarządu Mu- Andrzej Nadolski of the Institute of the History of Material zeów i Ochrony Zabytków a muzeologami, w tym konsul- Culture, Polish Academy of Sciences, Łódź and Prof. tantami archeologicznymi: prof. dr. Andrzejem Nadolskim Kazimierz Żurowski of Nicolaus Copernicus University, z IHKM PAN w Łodzi oraz prof. dr. Kazimierzem Żurow- Toruń. skim z Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. 97  4 3 2 98 1 Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations 0 J I H G F E D C B A Fig. 14. Plan of the hull remains and cargo drawn in July 1975 by L. Nowicz. Il. 14. Plan pozostałości kadłuba i ładunku, wykonany w lipcu 1975 roku przez L. Nowicza.  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca The author has been unable to access any documents summarising the results of these deliberations, but it can be assumed that the costs of the planned salvage procedure were deemed to be excessive. Hence, several days later, on 22 August 1975, Przemysław Smolarek turned to the Polish Navy Command requesting that they carry out the entire operation. Thanks to the personal interest in this mission taken by Admiral Ludwik Janczyszyn, it was decided that the wreck would be raised by the Polish Navy’s maritime rescue service as part of their training exercises. A group of experts from the Polish Navy ultimately devised their own version of the project to salvage the wreck. Also nearing completion at this time was the task of Fig. 15. Method used for producing a contour map of preparing a site for the recovered wreck, where recording the cargo in 1975 – after A. Kola & G. Wilke 1983. work could be carried out, the cargo could be removed, the Il. 15. Metoda wykonania planu wysokościowego ładunku hull dismantled and preliminary conservation measures stosowana w 1975 roku – wg A. Koli i G. Wilke, 1983. be taken. To this end a metal barge, 30 m long and 9 m wide, had been moored on the River Motława opposite Autor nie dotarł do dokumentu, który podsumował the Great Crane, where the Maritime Museum had its wyniki tych rozmów, ale możemy przypuszczać, że koszt headquarters. Used car tyres and sandbags were placed projektowanej operacji uznano za zbyt wysoki. Dlatego on the barge to create a bed on which to rest the salvaged kilka dni później, 22 sierpnia 1975 roku P. Smolarek zwró- hull. A lightweight roof made of metal poles covered with cił się do Dowództwa Marynarki Wojennej z prośbą o wy- canvas was built, an electricity supply was laid on, and konanie całości prac. Dzięki osobistemu zainteresowaniu a system of hoses and sprinklers was installed to maintain admirała Ludwika Janczyszyna zapadła decyzja, że wrak appropriate moisture levels for the recovered ship remains. podniesiony zostanie przez służbę ratownictwa morskiego Modra Woda was moored alongside to provide amenity Marynarki Wojennej w ramach zajęć ćwiczebnych. Grupa rooms for those working aboard the barge. Essential specjalistów Marynarki Wojennej opracowała ostatecznie preparations were made at the Conservation Laboratory własną wersję projektu wydobycia wraka. in the Brama Żuławska gate, and agreements were reached W tym czasie dobiegały już końca podjęte wcześniej sta- regarding collaboration with other conservation units in rania, zmierzające do przygotowania miejsca planowanego Łódź, Poznań and Warsaw. The museum also employed złożenia wydobytego wraka, gdzie miano wykonać prace do- additional staff to complete the necessary recording and kumentacyjne, zdjęcie ładunku, demontaż wraka i pierwsze conservation work within a short space of time. zabiegi konserwatorskie. W tym celu na Motławie naprzeciw Preparatory work under water began on 18 June 1975. Żurawia, gdzie mieściła się siedziba muzeum, zacumowano The main task was to record the wreck’s existing state of metalową barkę o długości 30 m i szerokości 9 m. Na barce preservation and ready it for being brought to the surface przygotowano zapas zużytych opon samochodowych i wor- (Fig. 14). It was also planned to remove any loose-lying ków wypełnionych piaskiem, które miały tworzyć rodzaj ło- cargo and other artefacts in the vicinity. The underwater żyska dla zabytku. Wykonano zadaszenie w postaci lekkiej archaeological work, of which Lech Nowicz was director, konstrukcji z rur metalowych pokrytych brezentem, dopro- used Wodnik as its diving base. wadzono przewody elektryczne oraz zainstalowano system During this period efforts were made to increase the węży i spryskiwaczy dla utrzymania wydobywanych obiek- number of full-time archaeologists in the Underwater tów we właściwej wilgotności. Przycumowana obok „Modra Survey and Excavation Department. Joining Wiesław Woda” pełnić miała funkcję pomieszczeń socjalnych dla eki- Stępień, on 1 August, Andrzej Bojarowski was taken on py pracującej na barce. Wykonane zostały niezbędne przygo- as a curator, henceforth meticulously recording entries in towania w Pracowni Konserwatorskiej w Bramie Żuławskiej, the site log and the finds register. The museum also gained porozumiano się też w sprawie współpracy z pracowniami a new member of support staff – on 15 September Ryszard konserwatorskimi w Łodzi, Poznaniu i w Warszawie. Załoga Sucholewski took up the post of scuba diver and mariner. muzealna została uzupełniona o szereg dodatkowych osób, Nevertheless, experienced archaeologists from other niezbędnych do wykonania w krótkim czasie czynności do- institutions were also additionally employed to carry out kumentacyjnych i konserwatorskich. survey and recording tasks. Przygotowawcze badania podwodne rozpoczęto 18 In the first part of that season, which lasted until July czerwca 1975 roku. Główne zadanie polegało na wyko- 1974, the excavation and recording work was directed by naniu rysunków dokumentacyjnych aktualnego stanu archaeologists from the Institute of Archaeology, Nicolaus zachowania i przygotowaniu wraka do wyciągnięcia na Copernicus University, Toruń: Gerard Wilke, and Andrzej powierzchnię (il. 14). Planowano również wydobycie zale- Kola with his wife Wiesława Matuszewska-Kola. In addition gających wokół luźnych partii ładunku i zabytków. Prace to the four-man ship’s crew, the expedition was also joined podwodne, których kierownikiem był Lech Nowicz, wyko- by between 10 and 20 alternating volunteer scuba divers. nywano z „Wodnika”. 99  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations Fig. 16a. Elevation measurements of extant clusters of cargo and transverse cross-sections drawn in July 1975. Il. 16a. Pomiary wysokościowe zachowanych brył ładunku oraz przekroje poprzeczne wykonane w lipcu 1975 roku. Fig. 16b. Elevation plan of the W-5 Wreck drawn in July 1975 – after A. Kola & G. Wilke 1983. Il. 16b. Plan wysokościowy wraku wykonany w lipcu 1975 r. – wg A. Koli i G. Wilke, 1983. During this campaign a contour map of the site was W omawianym okresie starano się wzmocnić obsadę made, work on creating a site plan at 1:20 scale began, areas etatową archeologów Działu Badań i Poszukiwań Podwod- around the wreck were excavated, and the wreck’s timbers nych. Obok Wiesława Stępnia od 1 sierpnia zatrudniono were cleaned using an airlift. A levelling staff and tripods jako asystenta Andrzeja Bojarowskiego, który odtąd do- were used in making the detailed contour map (Fig. 15). konywał skrupulatnie zapisów w Dzienniku Badań oraz Starting from the grid line at the southeast end, having Polowej Księdze Wpływów Muzealiów. Powiększono tak- levelled the staff, readings were taken every 20 cm along że grupę pracowników technicznych – od 15 września na this stretch, 30 elevation measurements being recorded in etacie płetwonurka i marynarza zaczął pracę Ryszard Su- total. The tripods and staff were then moved on to the next cholewski. Mimo tego do wykonania prac pomiarowych section in 50 cm increments, before again levelling the i dokumentacyjnych zatrudniono jeszcze dodatkowo do- staff and taking further readings. These were later checked świadczonych archeologów z innych instytucji. using a grid frame (Fig. 16). The recording methods and W pierwszym okresie, który trwał do połowy lipca results were described in detail in a report written by the 1974 roku, bezpośrednio badaniami archeologicznymi archaeologists who were in charge of this task (Kola & kierowali archeolodzy z Instytutu Archeologii Uniwersy- Wilke 1983). tetu Mikołaja Kopernika w Toruniu: Gerard Wilke oraz 100 101 Waldemar Ossowski Badania Miedziowca Fig. 17. Plan of hull remains (August 1975), drawn by L. Nowicz. Il. 17. Plan spoczywających na wraku pozostałości kadłuba (stan na sierpień 1975 roku), wykonany przez L. Nowicza.  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations From 15 July to 31 August 1975 work on the wreck was Andrzej Kola wraz z żoną Wiesławą Matuszewską-Kola. carried out principally by scuba divers from the “Wrak” Skład ekspedycji poza czteroosobową załogą statku uzu- Academic Underwater Explorers Club from Warsaw, under pełniali zmieniający się płetwonurkowie-wolontariusze the direction of archaeologist Zdzisław Skrok and NMM w liczbie od kilku do kilkunastu osób. staff member Adam Koperkiewicz. Examination of the area W ramach tych prac wykonano plan wysokościowy immediately around the wreck was continued, an airlift (warstwicowy), rozpoczęto sporządzanie całościowego pla- being used to excavate the hull structure in the vicinity nu w skali 1:20, penetrację wokół wraka, oczyszczano rów- of the keel and stern post. Further progress was also made nież konstrukcję wraka przy użyciu eżektora. Do wykona- on creating a general site plan. Once the entire surface had nia szczegółowego rysunku warstwicowego wykorzystano been cleaned with an airlift, any loose, solitary structural stojaki i łatę (il. 15). Rozpoczynając od linii kończącej bok components and other objects were allotted inventory południowo-wschodni, po spoziomowaniu łaty, wykonano numbers from the finds register, after which – having been na tym odcinku co 20 cm łącznie 30 pomiarów wysokości. plotted on the site plan – they were successively removed Następnie przesuwano stojaki i łatę co 50 cm na kolejne od- and taken to the barge (Fig. 17). cinki, poziomując łatę i zdejmując pomiary wysokości. Były Steps were also taken to lift en masse the smaller one później kontrolowane przy pomocy kratownicy (il. 16). clumps of material overlying the cargo. Removal of the Metody i wyniki dokumentacji zostały szczegółowo przed- layer of concretions from the first cluster in grid squares stawione w opracowaniu przygotowanym przez archeolo- E3–D4 and the crack in the concreted outer shell made gów kierujących tymi pracami (Kola, Wilke 1983). it much easier to separate the individual clumps and part Od 15 lipca do 31 sierpnia 1975 roku prace badawcze them from the hull structure. These clumps, appropriately na wraku wykonywali głównie płetwonurkowie z Akade- tagged, were placed in a large sisal bag laid out next to the mickiego Klubu Turystyki Podwodnej „Wrak” z Warszawy wreck, which was then raised onto Wodnik’s deck using pod kierownictwem archeologa mgr. Zdzisława Skroka the on-board derrick, and later taken to the project base oraz pracownika NMM Adama Koperkiewicza. Konty- on the Motława. There they were examined, dismantled, nuowano rozpoznanie bezpośredniej okolicy wraka, od- drawn and photographed before being transferred to the słanianie z wykorzystaniem eżektora konstrukcji kadłuba Conservation Laboratory. This approach was incomparably w rejonie stępki i tylnicy oraz sporządzanie planu ogólne- less time and labour intensive than removing the caked-on go. Po oczyszczeniu całej powierzchni eżektorem wszyst- concretions and examining the clusters of material under kie luźne, pojedyncze elementy konstrukcyjne i przedmio- water. This method was used for recovering all artefacts ty zostały opatrzone numerami inwentarzowymi polowej and smaller concreted clusters of moderate weight. księgi wpływu muzealiów, a następnie – po naniesieniu ich During the course of material being removed and the na plan ogólny – były sukcesywnie podnoszone i przewo- hull structure being cleaned, it became evident as the żone na barkę (il. 17). planking was exposed that the keel and stern post were W tym okresie przystąpiono do podnoszenia w ca- only loosely attached to the vessel’s side, which was itself łości mniejszych brył kryjących ładunek. Dzięki zdjęciu cracked both lengthways and widthways. This damage had warstwy zlepów z pierwszej bryły w kwadratach E3–D4 probably been incurred at the time of the ship’s sinking, i pęknięciu skorupy, rozdzielenie poszczególnych brył when she went down stern first, coming to rest on the i odłączenie ich od podłoża konstrukcji nie nastręczało już seabed on her starboard. It became clear that it would be tak dużych trudności. Bryły te, odpowiednio oznakowane, impossible to raise these sections together in one piece. przenoszono do dużej siatki sizalowej rozłożonej obok wra- Hence it was decided to take the safer option of lifting the ka, którą następnie wydobywano bomem na pokład „Wod- wreck’s individual components separately. nika”, a potem przewożono do bazy na Motławie. Tu były On 16 September, with the main part of the hull one badane, rozbierane, rysowane, fotografowane, a na- structure and the heaviest concreted matter still lying on stępnie przekazywane do Pracowni Konserwatorskiej. Ten the seabed, maritime rescue units from the Polish Navy tryb postępowania był nieporównanie mniej czasochłonny joined the salvage effort. Commander Jerzy Jaciński was i pracochłonny niż zdejmowanie twardych zlepów i ba- responsible for the operation’s technical management, danie brył pod wodą. W ten sposób wydobyto wszystkie whilst directing work at the wreck site from the deck of przedmioty zabytkowe i bryły o mniejszym ciężarze. rescue ship R-21 was Lieutenant Stanisław Gniłka. The W trakcie podejmowania brył i czyszczenia konstruk- derricks of this vessel, which had a far greater hoisting cji, w miarę odsłaniania poszycia okazało się, że stępka capacity than the one on Wodnik, were used to remove the i tylnica są tylko luźno związane z burtą, zaś sama burta largest concreted masses and other remnants of the cargo. jest pęknięta wzdłużnie i poprzecznie. Przypuszczalnie Before this took place, the Polish Navy divers, equipped nastąpiło to w czasie katastrofy, gdy statek poszedł na dno with classic diving suits, used powerful water jets and z przechyłem na rufę i opadł na prawą burtę. Stało się ja- crowbars to prise these features loose, allowing slings to be sne, że niemożliwe będzie wydobycie wszystkich tych ele- placed beneath them. mentów łącznie. Zdecydowano się więc na bezpieczniejsze, The salvage operation began from the prow end with osobne podnoszenie poszczególnych fragmentów wraka. the removal on 18 September of mass W5/374/75, which 16 września w sytuacji, gdy na dnie pozostała główna measured approximately 2.1 x 1.5 m and occupied grid część konstrukcji kadłuba i najcięższe bryły z ładunkiem, 102  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca Fig. 18. The Polish Navy salvages a concreted mass of cargo (W-5/374/75) (photo by L. Nowicz). Il. 18. Wydobycie przez Marynarkę Wojenną bryły ładunku nr inw. W-5/374/75 (fot. L. Nowicz). Fig. 19. Part of the starboard (W-5/377/75) is salvaged by the Polish Navy (photo by L. Nowicz). Il. 19. Wydobycie przez Marynarkę Wojenna fragmentu prawej burty nr inw. W-5/377/75 (fot. L. Nowicz). 103  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations Fig. 20. Salvaged cargo mass W5/376/75 (photo by L. Nowicz). Il. 20. Wydobyta bryła ładunku W5/376/75 (fot. L. Nowicz). squares E,F, E1–F1 (Fig. 18). That same day also saw the do pracy przystąpiły jednostki ratownictwa morskiego Ma- removal of a large section of the starboard amidships (W- rynarki Wojennej. Kierownictwo techniczne sprawował 5/377/75), c. 7 m long and 2.5 m wide, which still retained kmdr por. mar. inż. Jerzy Jaciński, a roboty na stanowisku a cargo of wainscot (Fig. 19). This part of the vessel prowadził z pokładu okrętu ratowniczego R-21 kpt. mar. comprised 6 strakes, 18 frames and two broad ceiling planks. Stanisław Gniłka. Bomy okrętu R-21, o znacznie większym Having cleaned the entire structure, it was intentionally udźwigu niż „Wodnika”, posłużyły do wydobycia najwięk- deposited in the Motława, close to the barge, and was not szych brył oraz innych pozostałości ładunku. retrieved from this location until 26 November 1996, after Przed wydobyciem nurkowie MW, wyposażeni w ska- which it was taken to the Conservation Laboratory. This is fandry klasyczne, podmywali bryły prądownicą o silnym currently the largest section of the ship’s starboard which strumieniu wody lub podważali łomami w taki sposób, aby survives intact and is on display at the museum. było możliwe podłożenie pod nie stropów. Another large portion of cargo (W5/376/75), primarily Wydobywanie rozpoczęto od strony części dziobo- consisting of barrels, was also recovered on 18 September wej. 18 września została wydobyta bryła oznaczona jako from an area between the aforementioned structure and W5/374/75, o wymiarach około 2,1 x 1,5 m, zalegająca the keel (Fig. 20). w rejonie kwadratów E, F, E1–F1 (il. 18). Tego samego dnia On the next day a further portion of cargo (W- podniesiono duży fragment prawej burty z rejonu śródo- 5/378/75), measuring 1.6 x 1.2 x 0.7 m and also made up of kręcia, oznaczony jako W-5/377/75, o długości ok. 7 me- barrels, was brought aboard the Polish Navy’s rescue ship trów i szerokości 2,5 metra, na którym zachował się jeszcze having been removed from grid squares FG–F1G1. This ładunek wańczosu (il. 19). Element ten tworzyło 6 pasów was followed by a small cluster (W5-375/75) in DE–D1E1, poszycia, 18 wręg oraz dwie szerokie potnice. Po oczysz- which measured 1.9 x 0.9 m and was found to contain czeniu całej konstrukcji został on celowo zatopiony w Mo- barrels and bundles of iron (Fig. 21). A similar feature tławie niedaleko barki, skąd wydobyto go dopiero 26 listo- (W-5/373/75) comprising iron bundles, recorded in grid pada 1996 roku i przewieziono do Pracowni Konserwacji. squares C1D1C2D2 was the last item salvaged that day. W chwili obecnej jest to największy fragment burty zacho- The largest part of the hull structure (W5/460/75), wany w całości i eksponowany na salach wystawowych. namely the upper stern end of the starboard, approximately W tym samym dniu z rejonu pomiędzy elementem opi- 7 m long and 4 m wide, remained on the seabed. It sanym wyżej a stępką wydobyto jeszcze kolejną, większą consisted of 18 frames, originally reinforced by 11 strakes. partię ładunku (W5/376/75), składającą się przede wszyst- Six broad ceiling planks and two sockets for a transverse kim z kilkunastu beczek (il. 20). reinforcement timber survived inside the structure. 104  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca Fig. 21. Grid placed over cargo mass W5/375/75 for detailed drawing (photo by L. Nowicz). Il. 21. Siatka kratownicy rozciągnięta nad bryłą ładunku W5/375/75 w celu wykonania dokładnego rysunku (fot. L. Nowicz). Fig. 22. Frames and lifting slings prior to the salvage of the main section of the Copper Ship (photo by L. Nowicz). Il. 22. Wręgi oraz stropy przed wydobyciem zasadniczej części konstrukcyjnej Miedziowca (fot. L. Nowicz). 105  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations Fig. 23. The principal structural section of hull, complete with a concreted mass of cargo, salvaged by the Polish Navy on 17 October 1975 (photo by L. Nowicz). Il. 23. Moment wydobycia przez Marynarkę Wojenną w dniu 17 października 1975 roku zasadniczej części konstrukcyjnej kadłuba wraz ze znajdującą się na niej bryłą ładunku (fot. L. Nowicz). Evidence of fire damage was clearly visible across the whole Dzień później na pokładzie okrętu ratowniczego Mary- of the starboard’s upper surface. This part of the hull was narki Wojennej znalazła się część ładunku (W-5/378/75) half-filled with cargo in the form of barrels laden with zalegająca w kwadracie FG–F1G1, o wymiarach 1,6 x 1,2, x iron and a bundle of iron, the entire mass being labelled 0,7 m, również z beczkami. Następnie wydobyto niewielką W-5/459/75. bryłę (W5-375/75) o wymiarach 1,9 na 0,9 m, spoczywają- In order to recover this largest section, the Polish Navy cą w rejonie DE–D1E1, w której stwierdzono obecność be- divers began tunnelling beneath it at right angles to the czek i wiązek żelaza (il. 21), a na koniec podobny element keel. Initially, a 220-mm-diameter airlift was used for this (W-5/373/75) złożony z wiązek żelaza, zalegający w kwa- task, before employing a 50-mm low-pressure hand jet to dracie C1D1C2D2. flush out sand and extend the tunnel. Once the tunnel was Na dnie pozostała teraz największa część konstruk- complete, a steel cable was used to guide a 30–35 cm-wide cji, oznaczona numerem W5/460/75, czyli górna, rufowa lifting sling with a capacity of 50 tons beneath the wreck. część burty o długości ok. 7 m i szerokości 4 m. Element The same procedure was repeated to fit further lifting ten składał się z 18 wręgów, pierwotnie wzmacniających slings. When this work was over, Lech Nowicz took a series 11 pasów poszycia. Od strony wewnętrznej zachowało się of underwater photographs recording the condition of the 6 szerokich potnic oraz dwa otwory na belkę usztywnienia ship immediately prior to its removal (Fig. 22). poprzecznego. Na całej górnej powierzchni burty występo- The first salvage attempt, planned for 15 October, wały wyraźne ślady ognia. Ta część konstrukcji wypełnio- was called off because of adverse weather conditions. na była do połowy ładunkiem w postaci beczek z żelazem Efforts were resumed two days later. The Gdańsk Harbour oraz wiązek żelaza oznaczonych jako bryła W-5/459/75. Master’s Office issued orders that ships entering or leaving W celu wydobycia tego największego fragmentu nur- the port had to maintain a sufficiently safe distance from kowie klasyczni Marynarki Wojennej przystąpili do wy- the wreck site to avoid creating even the smallest waves konania pod nim podkopów, poprzecznych w stosunku that might affect the floating crane operating above it. The do położenia stępki. Początkowo wykorzystywali eżektor floating crane was towed into position by tug H-19 (both o średnicy 220 mm, następnie do podkopów wprowadzono vessels were owned by the Polish Navy). pracującą pod ciśnieniem płuczkę o średnicy 50 mm, która, The exact sequence of events that followed was recorded rozpłukując piasek, przedłużała podkop. Po przebiciu pod in the Site Log by Andrzej Bojarowski. The crane hook was wrakiem tunelu łączącego oba podkopy przeciągnięto pod lowered into the water at 2.14 pm. A Polish Navy diver dnem wraka za pomocą prowadnicy (liny stalowej) pas no- at the bottom attached the lifting sling to this hook, and śny, szerokości 30–35 cm. Nośność stropu wynosiła 50 ton. having checked the entire rigging equipment, at 3.40 pm W ten sam sposób wykonano kolejne podkopy, zakładając the crane was set in motion. At 4.15 pm the hook emerged pasy nośne. Na zakończenie tych robót Lech Nowicz wy- 106  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca Fig. 24. The shipwreck’s structural remains lie on the barge whilst P. Smolarek and G. Wilke discuss the details of recording them (photo by L. Nowicz). Il. 24. Widok na pozostałości konstrukcji złożone na barce, przy której P. Smolarek i G. Wilke omawiają szczegóły dokumentacji (fot. L. Nowicz). from the water, followed by the ship remains complete konał jeszcze serię zdjęć podwodnych, ilustrujących stan with cargo – successfully negotiating the critical moment obiektu tuż przed jego podniesieniem (il. 22). of breaking the surface of the water (Fig. 23). At 4.40 pm Pierwsza próba podniesienia, planowana na 15 paź- the operation came to an end and the wreck was grounded dziernika, została odwołana ze względu na niekorzystne on the deck of the floating crane. The timber structure of warunki pogodowe. Do akcji przystąpiono ponownie dwa the starboard was safely stowed, and the crane was slowly dni później. Holownik H-19 przyholował na miejsce akcji led in convoy by other Polish Navy vessels to Gdańsk. dźwig pływający (obie jednostki należały do Marynarki Not all aspects of the salvage operation were entirely Wojennej). Kapitanat Portu Gdańsk zarządził, aby stat- successful – a fact not mentioned in any documents, but ki wchodzące lub wychodzące omijały nasze stanowisko which is evidenced in surviving film footage and eyewitness w odległości niezagrażającej najmniejszym falowaniem accounts. The starboard section was positioned at an acute dźwigowi pływającemu, pracującemu nad wrakiem. angle as it was being raised, and on breaking the surface of Dokładny przebieg operacji został odnotowany the water various parts of the cargo started to break away w Dzienniku Badań przez Andrzeja Bojarowskiego. Hak from it and fall back down to the seabed. At around 7 pm dźwigu opuszczono do wody o godz. 14.14. Znajdujący się the crane pontoon docked at the Westerplatte quayside. na dnie nurek MW założył na ów hak strop, a po przepro- On the morning of 18 October the crane lifted the wreck wadzeniu kontroli całego oprzyrządowania, o godz. 15.40 onto a towed barge that promptly set off in the direction of dźwig rozpoczął swą pracę. O godz. 16.15 wynurzył się na the Motława. At 2.30 pm the barge arrived at the quayside powierzchnię hak, następnie zaś cała bryła kadłuba i ła- outside the Great Crane. dunku – przechodząc szczęśliwie krytyczny punkt przeła- Over the coming days the recovered cargo started mania lustra wody (il. 23). O godz. 16.40 operacja została being dismantled and recording work was carried out (Fig. zakończona, a wrak znalazł się na pomoście dźwigu. Kon- 24). The salvaged structural elements of the vessel were strukcja drewniana burty została bezpiecznie złożona, recorded under the supervision of Jerzy Litwin, then Head dźwig konwojowany przez jednostki MW ruszył powoli do of the History of Shipbuilding Department. In the first Gdańska. days of November, with the help of boat builders from the Operacja wydobywcza nie we wszystkich szczegółach Joseph Conrad-Korzeniowski Yacht Yard, most of these przebiegła pomyślnie, o czym nie wspomniano w żadnym elements were stripped down to their component parts dokumencie, ale czego świadectwem są zachowane mate- (Fig. 25). Individual components were numbered, tied riały filmowe oraz relacje świadków. Wydobywany frag- together with ropes and deposited in the Motława, where ment burty podczas podnoszenia znajdował się w pozycji they awaited conservation. pod ostrym kątem do pionu i po przekroczeniu lustra wody 107  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations zaczęły się od niego odrywać i spadać z powrotem na dno różne partie ładunku. Wieczorem około godz. 19 ponton zacumował przy nabrzeżu Westerplatte. 18 października rano dźwig przeniósł wrak na przyholowaną tu barkę, która ruszyła niezwłocznie w kierunku Motławy. O godz. 14.30 barka zacumowała przy nabrzeżu naprzeciwko Żurawia. W następnych dniach rozpoczęto demontaż wydo- bytych elementów ładunku oraz prace dokumentacyjne (il. 24). Pod nadzorem Jerzego Litwina, ówczesnego kie- rownika Działu Historii Budownictwa Okrętowego, przy- stąpiono do dokumentacji wydobytych elementów kon- strukcyjnych. W pierwszych dniach listopada większość z nich została rozłożona na elementy składowe przy po- mocy szkutników ze Stoczni Jachtowej im. J. Conrada Ko- rzeniowskiego (il. 25). Poszczególne elementy zostały po- numerowane, powiązane linami i zatopione w Motławie, gdzie czekały na podjęcie zabiegów konserwatorskich. W trakcie rozbierania kadłuba oraz ładunku odkry- to szereg zabytków ruchomych, które zostały wpisane do Fig. 25. The recovered starboard is księgi polowej pod numerem W/5/461/75. disassembled (photo by L. Nowicz). Nie zawsze współpraca pomiędzy instytucjami prze- Il. 25. Demontaż wydobytej konstrukcji burty (fot. L. Nowicz). biegała bezproblemowo. Przykładem może być wydarzenie z 23 października, kiedy to okręt R-21 wydobył i przywiózł Whilst dismantling the hull and cargo a number of pod barkę stępkę, mającą ponad 16 m długości, a także ele- other finds came to light, which were recorded in the finds menty usztywnienia poprzecznego, co wzbudziło znaczną register as W/5/461/75. konsternację, ponieważ akcja ta nie była wcześniej ustalo- Collaboration between different institutions did not na z przedstawicielami muzeum. Ostatecznie stępka zosta- always run smoothly. One example of this was an incident ła złożona w Motławie, gdzie znajdowała się do 1987 roku which took place on 23 October, when rescue ship R-21 (il. 26). recovered and brought to the barge the Copper Ship’s Gdy minął okres najbardziej intensywnych prac doku- keel, measuring over 16 m long, and other components of mentacyjnych, płetwonurkowie muzeum z pokładu „Wod- her transverse reinforcement, thus arousing considerable nika” wraz z nurkami z jednostek Marynarki Wojennej do- consternation, as this operation had not been agreed on konali przeglądu stanowiska na Zatoce, podnosząc część in advance with anyone from the museum. Ultimately, the pozostałych elementów. Prace te potrwały do 20 listopada keel was deposited in the Motława, where it remained until 1975 roku. 1987 (Fig. 26). Do badań w miejscu zalegania wraka powrócono Once the most intensive recording campaign had been w roku 1976. Stojąca w pobliżu boja uległa zniszczeniu completed, scuba divers from the museum, working from i zatopieniu na skutek kolizji z którymś z wchodzących do aboard Wodnik, together with divers from Polish Navy portu gdańskiego statków, co sprawiło trudności z określe- vessels, carried out an inspection of the wreck site in the niem położenia stanowiska W-5. Ostatecznie w lipcu przy- Gulf of Gdańsk, removing some of the remaining elements. stąpiono do wydobywania pozostałych na dnie fragmen- This operation continued until 20 November 1975. tów kadłuba i ładunku, a także siatki pomiarowej, pozosta- Work at the wreck site was resumed in 1976. The buoy wionej w poprzednim roku. 25 lipca 1976 roku wydobyto deployed nearby had been damaged and sunk following a elementy konstrukcyjne skrajnej, rufowej części dennej collision with a ship entering the Port of Gdańsk, which (W-5/484/76), składające się z 6 pasów poszycia, 9 den- made it difficult to locate the position where the W-5 lay. ników oraz jednej potnicy (il. 27), a także duży fragment Finally, the recovery of those parts of the hull and cargo (W-5/485/76), składający się z sześciu klepek poszycia ze- which still remained on the seabed got underway in July, wnętrznego oraz siedmiu wręgów, będących pozostałością with the survey grid left behind during the previous year dolnej części burty partii śródokręcia (il. 28). Elementy te also being removed. On 25 July 1976 the salvaged parts zostały zadokumentowane, zinwentaryzowane i przekaza- included structural components of the stern end of the ne do Pracowni Konserwacji. Ostatnie prace podwodne na ship’s bottom (W-5/484/76), consisting of six strakes, W-5 wykonano 11 sierpnia 1976 roku i od tej pory przez nine floor timbers and one ceiling plank (Fig. 27), as well pięć następnych lat główna aktywność badawcza muzeum as a large section (W-5/485/76) comprising six strakes of koncentrowała się na badaniach podwodnych wraka W-6 outer planking and seven frames representing the remains „Solen”. of the lower portion of the starboard amidships (Fig. 28). Latem 1981 roku postanowiono wykonać ostatnie oglę- These parts were documented, registered and transferred dziny stanowiska, jednak z powodu braku boi dużą trud- to the Conservation Laboratory. The last underwater tasks ność sprawiła jego lokalizacja. Początkowano próbowano 108  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca Fig. 26. The keel is transferred to a barge from the deck of a Polish Navy warship using her loading equipment (photo by L. Nowicz). Il. 26. Stępka przenoszona na barkę z okrętu Marynarki Wojennej przy wykorzystaniu jego urządzeń przeładunkowych (fot. L. Nowicz). Fig. 27. Stern floor timbers at the bottom of the Gulf of Fig. 28. Part of the lower portion of the starboard Gdańsk prior to salvage in 1976 (photo by L. Nowicz). amidships (W-5/485/76) lies on a barge after its Il. 27. Rufowe denniki na dnie Zatoki przed recovery from the seabed (photo by L. Nowicz). wydobyciem w 1976 roku (fot. L. Nowicz). Il. 28. Fragment konstrukcji dolnej części burty partii śródokręcia (W-5/485/76) po wydobyciu i złożeniu na barce (fot. L. Nowicz). carried out on the W-5 took place on 11 August 1976; for odnaleźć to miejsce przy pomocy akwaplanu, nurkując the next five years the museum’s principal underwater w rejonie pozycji geograficznej określonej 9 lat wcześniej. operations focused on the survey and excavation of the Próby te okazały się bezowocne. Postanowiono skorygować W-6 shipwreck – Solen. lokalizację, wykorzystując namiary na stałe punkty brze- In the summer of 1981 it was decided to carry gowe, uzyskane od kapitana M. Miszczaka z Bazy Ozna- out a final site inspection; however, in the absence of kowania Nawigacyjnego UM. Pomiary kątowe sekstantem a marking buoy the site proved difficult to locate. The pomiędzy wieżami kościołów w Gdańsku Nowym Porcie first efforts to pinpoint it involved the use of an aquaplane i Brzeźnie miały wynosić 23 stopnie i 18 minut, a pomię- and diving in the vicinity of the geographical position dzy wieżą kościoła w Brzeźnie i dachem Zakładu Balne- recorded nine years earlier. These attempts proved futile. ologii w Sopocie 37 stopni i 55 minut. Przy wykorzystaniu It was decided to re-establish the position using sightings tej metody 8 lipca udało się zlokalizować miejsce zalegania on coastal landmarks taken by Captain M. Miszczak of wraka. W kolejnych dniach pracowano nad wydobyciem the Maritime Office’s Navigational Aid Station. Sightings części ładunku wciąż jeszcze znajdujących się na dnie. taken with a sextant between the spires of the churches in W większości tworzyły je bryły, które w dużej ilości przy- Gdańsk’s Nowy Port and Brzeźno districts gave a reading padków okazały się fragmentami warstwy zlepów zmie- of 23 degrees and 18 minutes, and between the church szanych ze smołą. Wśród nich znaleziono kilka leżących 109  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations spire in Brzeźno and the roof of the Balneology Institute luźno wlewek miedzi, beczek z żelazem oraz wiązek żelaza in Sopot – 37 degrees and 55 minutes. Using this method, stanowiących elementy ładunku z bryły W5/460/75, które on 8 July the wreck site was successfully located. Over the opadły na dno w trakcie akcji wydobywczej 17 październi- following days efforts were made to recover those parts of ka 1975 roku. the cargo still lying on the seabed. For the most part these 30 lipca 1981 roku, po dokładnym spenetrowaniu całe- consisted of material clusters, a large proportion of which go stanowiska i wydobyciu wszystkich odkrytych pozosta- proved to consist of concretions intermixed with tar. łości na pokład „Wodnika” uznano, że cały ładunek został Amidst these were several loose-lying copper ingots, and odnaleziony, i że badania tego wraka można uznać w spo- barrels filled with iron and bundles of iron that had come sób ostateczny za zakończone. from the cargo contained within mass W5/460/75, which Równolegle poza pracami terenowymi wykonywano had fallen back into the sea during the salvage operation konserwację mniejszych zabytków. W latach 1976–1978 held on 17 October 1975. zlecono przeprowadzenie szeregu analiz chemiczno- On 30 July 1981, having thoroughly examined the technicznych ładunku oraz wydobytych elementów kon- entire site and removed all of the discovered remains, strukcyjnych, a wynikało to z konieczności precyzyjnego taking them aboard Wodnik, it was adjudged that the whole przygotowania programu konserwatorskiego (Pompowski cargo had been retrieved and that the excavation of the 1976, Juchniewicz, Bogdanowicz 1981). wreck could now be considered complete. Przystąpiono także do analizy zebranego materiału Conservation of recovered artefacts had been taking i publikowania pierwszych opracowań naukowych. Do place in parallel to the underwater exploration. Prompted końca lat 70. ukazały się drukiem doniesienia o odkryciu, by the need to prepare a detailed conservation programme, badaniach i wydobyciu wraka (Smolarek 1970a, 1970b, between 1976 and 1978 the Maritime Museum 1972, 1974, 1974/75, 1976a, 1976b, 1979, 1983; Stępień, commissioned a series of chemical and technological Smolarek 1975) oraz wstępne opracowania na temat kon- analyses to be carried out on the cargo and salvaged strukcji statku (Litwin 1979), ładunku drewna (Hey- structural components (Pompowski 1976, Juchniewicz, manowski 1979) i merków kupieckich odnotowanych Bogdanowicz 1981). na ładunku (Śledź 1979). Wykonano także serię analiz Studies of material assemblages were also undertaken metodą radiowęglową, w wyniku których najbardziej and the first scientific papers were published. By the late prawdopodobną datę zbudowania statku wyznaczono na 1970s reports on the discovery, excavation and raising ostatnią dekadę XIV wieku, a najbardziej prawdopodob- of the wreck had appeared in print (Smolarek 1970a, ną datę jego zatonięcia na trzecią dekadę XV wieku (Paz- 1970b, 1972, 1974, 1974/75, 1976a, 1976b, 1979, 1983; dur i inni 1979). Stępień, Smolarek 1975), as had preliminary studies on W latach 80. ubiegłego wieku wstępne ustalenia zosta- the ship’s structure (Litwin 1979), her cargo of timber ły zaprezentowane w periodykach i na konferencjach za- (Heymanowski 1979) and on the merchant’s marks noted granicznych (np. Litwin 1980, 1985; Smolarek 1983) i jed- on the cargo (Śledź 1979). Radiocarbon analyses were also nocześnie pojawiły się w wielu opracowaniach popularno- carried out, the results indicating that the ship had most naukowych w Polsce (np. Śledź 1986). Dalej prowadzone probably been built in the 1390s, and had most probably były szeroko zakrojone prace związane z konserwacją wy- sunk in the 1430s (Pazdur et al. 1979). dobytych przedmiotów oraz elementów konstrukcyjnych In the 1980s, preliminary findings were presented in (np. Dyrka 1984). foreign periodicals and at conferences abroad (e.g. Litwin 1980; 1985, Smolarek 1985), as well as being reported 6. BADANIA WRAKA W LATACH 2009–2012 in numerous publications in Poland aimed at a general Plany wydania zapowiadanej dużej publikacji mono- readership (e.g. Śledź 1986). Wide-ranging tasks associated graficznej zahamowała nagła śmierć Przemysława Smolar- with the conservation of the salvaged small finds and the ka w 1991 roku. ship’s timbers also continued (e.g. Dyrka 1984). W latach 90. główne prace nad Miedziowcem związane były przede wszystkim z konserwacją kolejnych elementów 6. EXCAVATIONS IN 2009–2012 konstrukcyjnych. Konserwacja tych dużych gabarytowo Earlier announced plans to publish a major monographic fragmentów miała potrwać jeszcze wiele lat. W 1996 roku study were cut short by the untimely death of Przemysław wydobyto z Motławy ostatnią przechowywaną tam część Smolarek in 1991. burty (W-5/377/75), którą poddawano zabiegom konser- In the 1990s, most of the work on the Copper Ship watorskim w Bramie Żuławskiej do 2002 roku. was primarily linked to the conservation of her structural W tym okresie doprecyzowano ramy chronologicz- components. The conservation of these large timber ne dotyczące budowy i okresu użytkowania Miedziowca. elements was to continue for many years. In 1996 the last W efekcie przeprowadzonych przez prof. Tomasza Ważne- section of the ship’s starboard (W-5/377/75) deposited in go analiz dendrochronologicznych ustalona została data the Motława was raised, conservation treatments being ścięcia drzew wykorzystanych do budowy kadłuba na rok carried out on it at the Brama Żuławska up until 2002. 1399, zaś zatonięcie, na podstawie badań drewnianych During this period a more detailed timeframe of klepek ładunku, na lata w przedziale 1405–1408 (Ważny the Copper Ship’s construction and use was established. 2001). Nowsze badania doprecyzowały te ustalenia na rok 110  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca Fig. 29. Evidence of the Copper Ship wreck site was provided in 2011 by the presence of copper ingots buried in the sand, presented in this photograph by Małgorzata Mileszczyk (photo by W. Ossowski). Il. 29. Dowodem lokalizacji miejsca zalegania Miedziowca w 2011 były odkryte w piasku wlewki miedzi, prezentowane na zdjęciu przez Małgorzatę Mileszczyk (fot. W. Ossowski). Dendrochronological analysis carried out by Prof. Tomasz 1400 (budowa) oraz zatonięcie na 1408 rok (patrz M. i P. Ważny revealed that the timber used for the hull had come Krąpiec w niniejszym tomie oraz Ossowski, Ładunek Mie- from trees felled in 1399, whilst the vessel’s sinking was dziowca w niniejszym tomie). Listę opracowań związanych narrowed down to 1405–1408 based on analysis of wooden z Miedziowcem uzupełnia opracowanie materiału cera- planks constituting part of the cargo (Ważny 2001). More micznego (Kościński, Trawicki 2001). recent analysis has refined this dating to 1400 for the Do niezrealizowanego zamierzenia, polegającego na construction of the ship and 1408 for her sinking M.&P. przygotowaniu całościowego opracowania dotyczącego Krąpiec this volume and Ossowski, The Copper Ship’s odkrycia Miedziowca, powrócono w pierwszych latach cargo this volume). A pottery report (Kościński & Trawicki naszego stulecia. W latach 2009–2012 udało się uzyskać 2001) also added to the list of published papers relating to środki finansowe z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa the Copper Ship. Wyższego na realizację projektu badawczego zatytułowa- Plans to produce a comprehensive study about the nego Miedziowiec – wrak średniowiecznego statku i jego ła- discovery of the Copper Ship were revived at the beginning dunek, zmierzającego do wykonania nowych badań ładun- of this century. Funds were secured in 2009–2012 from the ku i konstrukcji statku oraz przygotowania maszynopisów Ministry of Science and Higher Education for a research planowanej monografii. project entitled The Copper Ship – the wreck of a medieval Jednym z punktów realizacji projektu miały być ship and her cargo, which was to involve new analyses of również oględziny miejsca zatonięcia. W czerwcu the ship’s structural remains and cargo and the preparation 2011 ekipie archeologicznej NMM (Zbigniew Jarocki of texts for a planned monograph. i Wojciech Joński oraz studentka archeologii Małgorzata Another of the project’s aims was to re-examine the Mileszczyk), kierowanej przez piszącego te słowa, po wie- wreck site. In June 2011, after numerous failed attempts, lu nieudanych próbach udało się zlokalizować pierwotne a team of archaeologists from the NMM (Zbigniew miejsce zalegania wraka, znajdujące się na współczesnym Jarocki and Wojciech Joński together with archaeology kotwicowisku nr 3 portu gdańskiego (il. 29). W celu odna- student Małgorzata Mileszczyk), led by the present author, lezienia miejsca posłużono się metodą z 1981 roku, czyli 111  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations określono pozycję na morzu poprzez wykonanie pomia- rów kątowych sekstantem na wybrane punkty namiarowe na brzegu, których wartości kątowe zostały odnotowane w Dzienniku Badań. Wizytacja nurkowa oraz pomiary hydroakustyczne so- narem bocznym pokazały, że na dnie na długości prawie 20 metrów na osi północ-południe znajduje się ciąg brył o średnicach od kilkudziesięciu cm do ponad metra, skła- dający się przede wszystkim ze zlepów porośniętych omuł- kami, z wystającymi partiami ładunku, takimi jak wlewki miedzi, wiązki żelaza, klepki drewniane (il. 30). Dlatego też w dniach 18–20 oraz 22 lipca 2011 roku z pokładu m.y. „Safira” (dawny statek badawczy NMM „Kaszubski Brzeg”) ekipa badawcza NMM (W. Ossowski, Z. Jarocki, W. Joński i T. Bednarz) wykonała prace sondażowe, które zmierzały do wydobycia i zabezpieczenia tych brył. Po wykonaniu planu dokumentującego miejsce zale- gania poszczególnych obiektów oraz sporządzeniu doku- mentacji fotograficznej niektóre bryły zostały odsłonięte z piasku przy użyciu eżektora powietrznego, a następnie wydobyte na powierzchnię (il. 31). Następnie, po prze- transportowaniu do Pracowni Konserwacji NMM, roze- brano je na części, zaś występujące w nich zabytki poddano Fig. 30. Side-scan sonar survey of the Copper Ship wreck site carried out in 2011 by J. Koszałka of the oczyszczaniu z piasku i warstw zlepów. Marine Surveys Department, Gdynia Maritime Office. W efekcie przeprowadzonych prac odkryto 18 zabyt- A line of concretions extending N–S can be seen on ków, wśród których znajdowały się m.in. dwie klepki, the right, as can abundant contemporary debris. wlewki miedzi (5 szt.), fragmenty kolczugi i napierśnika, Il. 30. Pomiary sonarem bocznym miejsca zalegania fragmenty naczynia kamionkowego oraz elementy denek. Miedziowca, wykonane w 2011 przez J. Koszałkę z Zespołu Pomiarów Morskich Urzędu Morskiego Odkrycie nienotowanych wcześniej zabytków rucho- w Gdyni. Po prawej stronie widoczne bryły zlepów na mych stało się impulsem do przeprowadzenia w następ- osi N–S oraz liczne porzucone obiekty współczesne. nym sezonie prac o charakterze systematycznym. W 2012 roku udało się pozyskać środki na realizację zadania In- wentaryzacja wraków średniowiecznych w Zatoce Gdańskiej, realizowanego w ramach programu Dziedzictwo kulturo- we, priorytet: Ochrona zabytków archeologicznych, do- finansowanego ze środków MKiDN. W ramach zadania przewidywano wykonanie bezinwazyjnymi metodami prospekcji geofizycznej, aby określić zasięg występowania porozrzucanych na dnie pozostałości kadłuba i ładunku (Małkiewicz i inni 2012). W tym celu podjęto próbę wykorzystania magneto- metru cezowego, który umożliwia szybki i precyzyjny po- miar powierzchni terenu, rejestrując dokładną lokalizację zmian wartości pola magnetycznego. Następnie planowa- no przeprowadzić badania podwodne, które miały zwery- fikować charakter zarejestrowanych anomalii. Nieinwazyjne badania archeologiczne na terenie Za- toki Gdańskiej przeprowadzone zostały w czerwcu 2012. Pomiary geofizyczne zrealizowano magnetometrem cezo- wym Geometrics G858 Magmapper. Zastosowany poziomy układ dwusondowy pozwalał na obliczenie różnicy warto- ści natężenia pola magnetycznego, mierzonego w tym sa- mym czasie (co 0,1 sekundy) przez obydwie sondy w roz- stawie metrowym. Równocześnie z prospekcją magne- Fig. 31. A. Garbacz-Klempka carries out a preliminary inspection of concreted masses recovered in tyczną prowadzony był pomiar sytuacyjno-wysokościowy July 2011 (photo by W. Ossowski). z zastosowaniem systemu GPS RTK. Połączenie w jednym Il. 31. Pierwsze oględziny przez A. Garbacz-Klempkę brył zlepów urządzeniu funkcji GPS oraz magnetometru pozwoliło na wydobytych na pokład w lipcu 2011 roku (fot. W. Ossowski). dokładną lokalizację wartości wektora całkowitego natę- 112  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca managed to identify the original wreck site, located at present-day Anchorage Berth No. 3 at the Port of Gdańsk (Fig. 29). In order to locate this site, the same method that had been successful in 1981 was employed, hence the position was determined by using a sextant to take fixes on known coastal landmarks, the measured angles being recorded in the Site Logbook. Underwater inspection and hydroacoustic survey using a side-scan sonar revealed the presence of a series of features on the seabed extending from north to south, covering a stretch of nearly 20 m. They measured from around 20 cm up to over 1 m in diameter and consisted primarily of concretions covered in mussels with pieces of cargo such as copper ingots, bundles of iron and wooden planks protruding from them (Fig. 30). In consequence, on 18–20 and 22 July 2011 a team from the NMM (W. Ossowski, Z. Jarocki, W. Joński and T. Bednarz), working from the MY Safira (formerly the NMM’s research ship Kaszubski Brzeg) excavated a number of sondages with the aim of recovering these concreted masses. Having drawn a plan recording the position of individual features and photographed them, some of these masses were excavated using an airlift and brought Fig. 32. Map showing the strength of the magnetic field in the to the surface (Fig. 31). Once at the NMM Conservation vicinity of the wreck. Anomalies are highlighted in turquoise; Laboratory, they were taken apart and the artefacts red denotes the wreck site (drawn by W. Małkowski). recovered from them were cleaned of sand and concretions. Il. 32. Mapa wartości natężenia pola magnetycznego w rejonie The work undertaken led to the discovery of 18 Miedziowca. Kolorem turkusowym zaznaczono anomalie, artefacts, among them two planks, five copper ingots, kolorem czerwonym lokalizację wraka (rys. W. Małkowski). a piece of chainmail and part of a breastplate, stoneware sherds and pieces of barrel head. żenia pola magnetycznego. Cały system pomiarowy został Finding previously unrecorded artefacts provided zamontowany na aluminiowej łodzi płaskodennej napę- the impetus for carrying out a systematic survey in the dzanej silnikiem spalinowym. following season. In 2012 funding was obtained for the task Obszar prac pomiarowych obejmował powierzchnię of recording medieval shipwrecks in the Gulf of Gdańsk 1 hektara wokół miejsca wydobycia W-5. W rezultacie – a project implemented under the Cultural Heritage przeprowadzonych prac pomiarowych zarejestrowano grant scheme, priority 5: Protection of archaeological w tym rejonie pięć anomalii o dość niskiej wartości natęże- heritage, co-financed by Poland’s Ministry of Culture nia pola oraz pseudogradientu. Prawdopodobną przyczyną and National Heritage. This project planned to use non- tego faktu była stosunkowo duża głębokość – 14 m lub zbyt invasive geophysical survey techniques to determine the mała masa metalu w stosunku do głębokości położenia extent of the hull and cargo remains scattered on the szczątków (il. 32). seabed (Małkiewicz et al. 2012). To this end a caesium W dniach 10–28 września 2012 roku zrealizowano vapour magnetometer was used, which enables quick and drugi etap projektu. Do wykonania prac został wynajęty very accurate measurements of the ground surface to be jacht motorowy „Safira”. W pracach uczestniczyła ekipa taken, registering the precise location of any changes in nurkowa NMM (Waldemar Ossowski, Tomasz Bednarz, the magnetic field. The next step of the project involved Wojciech Joński, Zbigniew Jarocki). Dodatkowo zatrud- carrying out underwater excavations to verify the nature niony został doktorant archeologii podwodnej z Instytutu of the detected anomalies. Archeologii i Etnologii UMK w Toruniu Mateusz Popek. The non-invasive archaeological survey of the Gulf of Prace wspomagali na zasadzie wolontariatu pracownicy Gdańsk took place in June 2012. Geophysical data was naukowi Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszaw- collected using a Geometrics G858 Magmapper caesium skiego: Bartosz Kontny, Magdalena Nowakowska, Mał- magnetometer. Used in horizontal dual sensor mode, gorzata Mileszczyk, Artur Brzóska oraz ośmiu studentów it enables calculation of differences in the strength of studiów zaocznych specjalizacji archeologia podwodna the magnetic field, measured simultaneously (every UW. 0.1 seconds) by two sensors spaced one metre apart. A W celu weryfikacji wskazanych anomalii, ich położe- topographical survey was carried out using RTK GPS nie na dnie określano przy wykorzystaniu GPS i oznaczano simultaneously with the magnetic survey. Combining bojką. Następnie w rejon ten udawała się grupa płetwonur- a GPS system with a magnetometer in one instrument ków z wykrywaczem metali, która sprawdzała obecność allowed for the precise measurement of total magnetic przedmiotów metalowych w osadach przypowierzchnio- 113  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations Anomaly Position Description of items found | Opis odkrytych przdmiotów Anomalia Pozycja geograficzna Two engine piston rings of 43 cm diameter found on surface. Five iron bars, 55 cm long and 54º 27’ 48.6504’’ N 18º 6 cm wide (part of a medieval ship’s cargo) found at a depth of 20–30 cm. 1 Na powierzchni zalegały 2 pierścienie do tłoków silnika o średnicy 43 cm. Niżej, na 42’ 29.50’’ E głębokości 20–30 cm, znajdowało się 5 sztab żelaznych ładunku statku średniowiecznego o długości 55 cm i szerokości 6 cm. Iron bars (L. 55 cm, W. 6 cm) and ceramic fishing net weight (find no. W-5/565/12) found at a depth of 20–30 cm. Multiple remains associated with the wreck were found 7 m further 54º 27’ 46.9728’’ N 18º northeast. This was the area excavated in greater detail, discussed below. 2 Na głębokości 20–30 cm znajdowały się sztaby żelazne (dł. 55 cm, szer. 6 cm). Odkryto 42’ 29.585’’ E tutaj również grzęzę ceramiczną do sieci (nr inw. W-5/565/12). Siedem metrów dalej w kierunku północno-wschodnim zalegały liczne pozostałości związane z wrakiem. W rejonie tym rozpoczęto omówione poniżej szczegółowe prace badawcze. 54º 27’ 47.0484’’ N 18º Iron lid of 15 cm diameter and concretion measuring 20 x 20 cm. 3 Natrafiono na pokrywę żelazną o średnicy 15 cm oraz bryłę konkrecji o wymiarach 42’ 31.183’’ E 20 x 20 cm. 54º 27’ 46.7352’’ N 18º Various scattered small metal items not associated with the wreck. 4 42’ 30.384’’ E Różne drobne metalowe przedmioty rozrzucone wkoło, niezwiązane z wrakiem. 54º 27’ 46.008’’ N Various small items of debris and metal objects of no historical value. 5 18º 42’ 31.079’’ E Różne drobne śmieci i metalowe przedmioty niemające charakteru zabytkowego. Table 1. List of magnetic anomalies detected around the Copper Ship and results of sondage investigations. Tabela 1. Zestawienie anomalii natężenia pola magnetycznego w rejonie Miedziowca i wyników prac sondażowych. field vector magnitude. The whole surveying system was wych. W przypadku braku znalezisk zanurzała się kolejna mounted on a flat-bottomed aluminium boat powered by ekipa, która wykonywała wkop eżektorem do głębokości a diesel engine. około 60 cm, o średnicy od 3 do 5 metrów. Dodatkowo nie- The survey was carried out across an area of 1 hectare które pozycje sprawdzane były poprzez wykonanie hydro- around the location from which the W-5 wreck had been sondaży. Polegało to na wbijaniu w dno metalowej płuczki removed. The five anomalies detected by this survey were o długości 2 m co kilkadziesiąt centymetrów, z doprowa- of fairly low magnitude. This was probably attributable to dzonym wężem z wodą pod ciśnieniem. W przypadku the fact that the depth was relatively large (14 m) or the natrafienia na większy obiekt płuczka zatrzymywała się. mass of metal was too small in relation to the depth at Wyniki prac zostały podsumowane w tabeli nr 1. which the remains were buried (Fig. 32). Po natrafieniu na duże pole szczątków zalegających na The second phase of the project was implemented znacznej powierzchni w pobliżu anomalii nr 2 postanowio- from 10 to 28 September 2012. The motor yacht Safira no w tym rejonie przeprowadzić prace szczegółowe. W tym was hired as a support vessel and the work was carried out celu wyznaczono główną magistralę badawczą na osi pół- by a diving team from the NMM (Waldemar Ossowski, noc-południe o długości 20 m. Przecinała ona liczne bry- Tomasz Bednarz, Wojciech Joński and Zbigniew Jarocki). ły wystające w przybliżeniu na tej osi na powierzchni dna. Mateusz Popek, an underwater archaeology PhD student W celu zakotwiczenia bazy nurkowej w miejscu umożliwia- from the Institute of Archaeology and Ethnology, Nicolaus jącym pracę z eżektorem w dno została wpłukana rura peł- Copernicus University, Toruń was employed as an niąca rolę martwej kotwicy. Znajdowała się ona w odległo- additional team member. Voluntary assistance was also ści 1,5 metra na zachód od 7,8 m magistrali. Jednostka hy- provided by researchers from the Institute of Archaeology, drograficzna Urzędu Morskiego „Hydrograf 10” wykonała University of Warsaw (Bartosz Kontny, Magdalena bardzo precyzyjny pomiar pozycji geograficznej martwej Nowakowska, Małgorzata Mileszczyk and Artur Brzóska) kotwicy: 54° 27’ 47, 267’’ N i 18° 42’ 29, 796’’ E, pozwalają- and eight part-time underwater archaeology students from cy nanieść całą siatkę pomiarową na układ współrzędnych. the University of Warsaw. Następnym etapem było wykonanie wkopu sondażo- In order to verify the detected anomalies their wego, który miał określić charakter oraz miąższość zalega- positions were determined using GPS and marked with jących struktur archeologicznych (il. 33). W tym celu wy- buoys. A group of divers then visited these locations with tyczono wykop o szerokości 2 m pomiędzy szóstym a dwu- a metal detector, checking for the presence of metal objects nastym metrem głównej magistrali. W wykopie natrafiono in the near-surface sediments. If no finds were detected na dużą ilość różnej wielkości bryłek konkrecji oraz sztab a second group of divers would descend and, using an żelaznych. Tworzyły one, wraz z piaskiem o barwie czarnej, airlift, excavate an area of 3–5 m in diameter to a depth of warstwę o miąższości 60 cm, zalegającą na głębokościach around 60 cm. Some locations were additionally examined od 14,9 m do 15,5 m. Wszystkie bryły były wydobywane by hydro-probing. This involved a 2-m-long metal probe na pokład statku, a następnie przekazywane do Pracowni attached to a hose supplying pressurised water being Konserwacji CMM, gdzie je rozdzielano (il. 34). 114  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca Fig. 33. An airlift is used during excavation of a sondage (photo by W. Ossowski). Il. 33. Prace z wykorzystaniem eżektora we wkopie sondażowym (fot. W. Ossowski). driven into the seabed at intervals of 10–20 cm. Resistance encountered when the jet of water hit a large object enabled the detection of further remains. The results of this work are summarised in Table 1. Having detected an extensive scatter of remains near anomaly 2, it was decided to carry out a detailed excavation of this area. To this end a 20-m-long primary baseline was set up, aligned north–south. It cut across numerous similarly aligned concreted masses projecting from the seabed. To enable the use of the airlift, the diving support vessel was anchored in close proximity by flushing a pipe into the seabed to act as a deadweight anchor. This was positioned 7.8 m along the baseline, 1.5 m to its west. Fig. 34. Concretions recovered in September 2012 The Maritime Office’s vessel Hydrograf 10 measured the (photo by W. Ossowski). position of the deadweight anchor very precisely: 54° 27’ Il. 34. Wydobyte we wrześniu 2012 roku 47.267’’ N / 18° 42’ 29.796’’ E, thus enabling the entire bryły zlepów (fot. W. Ossowski). survey grid to be tied to the national coordinate system. The next phase involved digging a sondage to determine Najciekawszym znaleziskiem w tym rejonie oka- the nature and thickness of the archaeological deposits zał się fragmentarycznie zachowany dzbanek gliniany (Fig. 33). A 2-m-wide trench was marked out between the (nr inw. W-5/598/12) oraz przedmiot ołowiany (nr inw. baseline’s 6-m and 12-m marks. Its excavation revealed W-5/567/12) odkryty w rejonie 12 m magistrali. Natrafio- a large number of concretions of various sizes and iron no tutaj na fragmenty fajek jednorodnych oraz przedmioty bars surrounded by red sand, together forming a 60-cm- związane z rybołówstwem prowadzonym w rejonie wraka, thick layer lying at a depth of 14.9–15.5 m. All of these czyli haczyki i ciężarki ołowiane. concretions were removed and brought aboard the support Po stronie zachodniej, pomiędzy 11. a 12. metrem ma- ship, later being taken to the museum’s Conservation gistrali, natrafiono na 3 wiązki sztab żelaznych płasko- Laboratory, where they were dismantled (Fig. 34). wników (nr inw. W5/586/12, W5/587/12, W5/589/12). The most interesting finds recovered in this region Pomiędzy nimi a martwą kotwicą, pod około 20-cm war- were a partially extant ceramic jug (W-5/598/12) and stwą piasku, natrafiono na tkwiący in situ reper z siatki po- a lead artefact (W-5/567/12) found near the baseline’s miarowej rozstawionej w latach 70. XX wieku. Odkrycie to 12-m-mark. Clay pipe fragments and items relating to wraz z analizą charakteru warstw kulturowych pozwoliło fishing activities in and around the wreck site, such as na próbę rekonstrukcji przebiegu siatki. hooks and lead weights, were also noted. Drugi wykop sondażowy został założony w rejonie To the west of the baseline, between its 11-m and punktu 0 magistrali. Prace sondażowe były tutaj prowa- 12-m marks, three bundles of flat iron bars (W5/586/12, dzone we wszystkich kierunkach. W odległości 2–3 me- W5/587/12, W5/589/12) were recorded. Between these trów na wschód natrafiono na elementy drewniane w po- and the deadweight anchor a temporary benchmark from staci połamanych klepek poszycia i potnic z kadłuba, bie- the survey grid laid out in the 1970s was discovered still gnących w kierunku NW–SE. Elementy te pozostawiono in situ, beneath a c. 20-cm layer of sand. This discovery, w miejscu odkrycia. Zalegały one na głębokości od 15,0 combined with analysis of cultural deposits, allowed for an do 15,2 m. Wokół znajdowało się, podobnie jak w pierw- attempt to recreate the layout of this grid. szym wykopie, szereg pozostałości ładunku: sztab i bryłek 115  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations anomalia 1 eku o wi głeg ch ubie 0-ty lat 7 wa z omiaro siatka p K J I 1 2 H m. 3 4 G 5 m. 6 F m. 7 E 8 15,3 15,3 15,1 15,2 15,3 15,0 9 D 15,2 15,2 15,2 0 5m 15,0 15,1 C punkt 0 magistrali m. B 4 3 2 A 1 0 anomalia 2 Fig. 35. Plan of remains recorded in the vicinity of the wreck. 1 – 1970s TBM and survey grid, 2 – deadweight anchor, 3 – copper ingots, 4 – iron bars, 5 – concretions, 6 – bundles of iron bars, 7 – timber, 8 – extent of metal detector survey, 9 – extent of sondages (drawn by W. Ossowski). Il. 35. Plan odkrytych pozostałości w rejonie wraka Miedziowca. 1 – reper i siatka pomiarowa z lat 70. ubiegłego wieku, 2 – martwa kotwica, 3 – wlewki miedzi, 4 – sztaby żelazne, 5 – bryły zlepów, 6 – wiązki sztab żelaznych, 7 – elementy drewniane, 8 – rejon prac poszukiwawczych z wykrywaczem metali, 9 – rejon prac sondażowych wykopaliskowych (rys. W. Ossowski). 116  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca A second sondage was marked out near the zero point of żelaza, fragmentów wlewek miedzi oraz rozlanej smoły. the baseline. Excavation proceeded in all directions. Timber Miąższość tej warstwy, podobnie jak w pierwszym wyko- remains in the form of broken planking from the ship’s hull pie, wynosiła ok. 60 cm. W miejscu tym znaleziono dużą were recorded some 2–3 m to the east, in a scatter extending bryłę, składającą się głównie ze smoły, w której znajdowa- northwest–southeast, lying at a depth of 15.0–15.2 m. This ły się najciekawsze zabytki ruchome: fragment nitowanej material was left where it was found. Various pieces of cargo aplikacji od pancerza (nr inw. W-5/568/12), nożyczki (nr were discovered nearby: bars and nuggets of iron, fragments inw. W-5/566/12 i W-5/569/12), siekiera (W-5/570/12), of copper ingots and spilt tar. As had been the case in the młotek ciesielski (W-5/579/12) oraz znaczne ilości gwoź- first sondage, this layer of artefacts was approximately 60 cm dzi (W-5/581/12). Zgrupowanie tych zabytków w jednej thick. A large mass consisting mostly of tar was recovered bryle można interpretować jako pozostałość skrzynki na- from this trench. It was found to contain a number of very rzędziowej cieśli okrętowego. interesting artefacts: part of a riveted applied ornament Analiza charakteru warstw zarejestrowanych we from a breastplate (W-5/568/12), scissors (W-5/566/12 and wkopach sondażowych wskazuje, że mamy do czynienia W-5/569/12), an axe (W-5/570/12), a carpenter’s hammer z wykopem z lat 70. ubiegłego wieku, wykonanym wokół (W-5/579/12) and large numbers of nails (W-5/581/12). głównej konstrukcji kadłuba, wypełnionym pozostało- The fact that these artefacts were grouped in one mass ściami ładunku, które nie zostały wyeksplorowane lub suggests that they might represent the remains of a toolbox też z zabytkami, które spadły na dno wykopu w trakcie belonging to the ship’s carpenter. operacji podnoszenia głównej konstrukcji wraka w 1975 The nature of the contexts recorded in these sondages roku. Wykop pierwotnie musiał mieć głębokość 60 cm i po indicated that this was the 1970s trench that had been badaniach w latach 70. i 80. został zasypany warstwą pia- excavated around the hull with its remnant cargo, some of sków. Natomiast w części na zachód od magistrali mamy which had not been recovered, or alternatively that these do czynienia ze znaleziskami obiektów, które nie zostały were artefacts which had fallen back into the water when the wyeksplorowane, jak na przykład wlewki miedzi odkryte main portion of the ship’s structure had been raised in 1975. w kwadracie 6E starej siatki, zalegające osobno w piasku, This trench must originally have been 60 cm deep and was w rejonie, w którym nie można się dopatrzyć podobnych backfilled with sand once the 1970s and ’80s excavations śladów po dawnym wykopie. had been completed. In contrast, the items discovered to Kolejnym etapem prac była szczegółowa inwentary- the west of the baseline had not been excavated previously, zacja występowania zabytków ruchomych, przy wyko- among them the copper ingots in square 6E of the old rzystaniu wykrywacza metali, w kierunku na wschód od survey grid. These lay alone in the sand, in an area where magistrali. Prace wykonywał dwuosobowy zespół płetwo- no similar evidence of the earlier trench was observed. nurków, który poruszał się w kierunku północ-południe The next step of the project focused on compiling z wykrywaczem metali i eżektorem, i w razie natrafienia a detailed inventory of artefacts to the east of the primary na anomalię wykonywał wykop sondażowy w celu odsło- baseline. This work was done by a team of two divers, nięcia przedmiotu metalowego. W ten sposób przebadano traversing from north to south with a metal detector and an rejon o powierzchni 9 na 20 metrów. Nie natrafiono już airlift. Where they encountered an anomaly, a sondage was na większe skupiska brył, jedynie na pojedyncze wlewki excavated in order to expose the detected metal artefact. miedzi i sztaby żelazne zalegające w piasku zazwyczaj na This survey was carried out over an area of 9 x 20 m. No głębokości około 30 cm. W miejscach pracy eżektora nie large concentrations of concreted material were found, stwierdzono obecności warstw o ciemnych przebarwie- with only solitary copper ingots and iron bars being noted, niach związanych z wrakiem, tak jak to miało miejsce we usually buried in the sand at a depth of around 30 cm. In wcześniejszych wkopach sondażowych. those areas where the airlift was used, no evidence was W efekcie przeprowadzonych w 2012 roku prac udało found of a layer featuring wreck-related dark discolorations się precyzyjnie zlokalizować miejsce zalegania wydobytego like those noted in earlier sondages. w latach 70. kadłuba wraka Miedziowca. Zarejestrowano The work carried out in 2012 made it possible to także liczne pozostałości ładunku. Udało się stwierdzić, pinpoint the location where the hull of the Copper Ship że „pole szczątków” ładunku Miedziowca stanowi obszar had lain until its salvage in the 1970s, and to record o promieniu 20 m. Obszar ten tylko częściowo został prze- numerous cargo remains. It was determined that the badany przy pomocy wykrywacza metali i należy spodzie- debris scatter from the Copper Ship’s cargo covered an wać się dalszych odkryć pozostałości kadłuba, a przede area within a radius of 20 m around the wreck. This area wszystkim ładunku zalegającego do głębokości 60 cm was only partially examined using a metal detector and it w piaszczystych osadach tworzących dno. Jednocześnie is probable that further parts of the vessel’s hull and, in prace wykazały obecność znacznej ilości żelaznych przed- particular, her cargo lie buried at a depth of up to 60 cm in miotów metalowych zalegających w tym rejonie, rejestro- the sandy sediments of the seabed. This work did, however, wanych przez urządzenia do badań bezinwazyjnych, nie- reveal the presence of considerable numbers of iron objects mających związku z wrakiem (il. 35). not associated with the wreck, which were detected by non-invasive devices (Fig. 35). 117  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations 7. CONCLUSION 7. ZAKOŃCZENIE Looking back over the four decades that have Z perspektywy ponad czterech dekad, jakie mijają od passed since work began on the Copper Ship, it has rozpoczęcia badań Miedziowca, należy powiedzieć, że to be acknowledged that in many respects this event z wielu względów można je uznać za punkt zwrotny w roz- was a turning point in the development of maritime woju archeologii morskiej w Polsce. W efekcie wieloletnich archaeology in Poland. Thanks to many years’ work, prac, przeprowadzonych ogromnym nakładem sił i kosz- entailing considerable expenditure of energy and tów, możliwie najdokładniej udokumentowano, wydobyto, resources, the remains of an early 15th-century trade ship poddano koniecznym zabiegom konserwatorskim, a na- were recorded in as much detail as possible before being stępnie umieszczono na ekspozycji muzealnej pozostałości salvaged, undergoing necessary conservation treatments statku towarowego z początków XV wieku. Był to najwięk- and ultimately being put on display at the museum. To this szy taki projekt zrealizowany dotychczas w Polsce. Pozy- day, this is still the largest project of its type to have been skano dzięki niemu bogaty i interesujący zespół zabytków, tackled in Poland. It has provided a wealth of interesting ilustrujący różne aspekty żeglugi i budownictwa okrętowe- artefact assemblages illustrating various aspects of late go z okresu późnego średniowiecza. medieval shipping and shipbuilding. Ranga odkrycia spowodowała, że zapoczątkowano sys- The significance of this discovery resulted in tematyczne archeologiczne badania podwodne w polskich systematic underwater archaeology surveys being obszarach morskich, a ich kontynuacja umożliwiła rozwi- undertaken for the first time in Polish maritime waters, janie niezbędnego zaplecza koniecznego do prowadzenia their continuation paving the way for the development tego typu prac. W efekcie w latach 1973–1974 utworzono of facilities essential to conducting this type of work. Dział Poszukiwań i Badań Podwodnych ówczesnego Cen- As a result, in 1973–74 a Department of Underwater tralnego Muzeum Morskiego, zatrudniający na stałe po- Survey and Excavation was founded at the then Polish czątkowo płetwonurków o przygotowaniu nautologicznym Maritime Museum, initially hiring full-time scuba divers i archeologicznym, a z biegiem czasu archeologów. Pozy- with nautical and archaeological experience, and in due skano statek badawczy z załogą marynarską oraz labora- course employing archaeologists. The museum acquired torium chemiczne i pracownię konserwatorską, specjali- a research ship complete with crew, as well as a chemical zującą się w zabezpieczaniu zabytków podnoszonych ze and conservation laboratory specialising in the treatment środowiska wodnego. Archeologia morska weszła w zakres of artefacts recovered from aquatic environments. podstawowej działalności muzeum, co umożliwiło realiza- Maritime archaeology became one of the museum’s core cję wielu kolejnych projektów. Stała się wizytówką polskie- activities, enabling many other projects to be implemented. go muzealnictwa morskiego na skalę międzynarodową, It became the flagship facility of Polish maritime museums mając duże znaczenie dla rozwoju kontaktów międzynaro- on an international scale, and was hugely influential dowych oraz podjęcia współpracy z wieloma muzeami na in developing international contacts and fostering świecie. cooperation with numerous museums worldwide. W konsekwencji jednym z niezaprzeczalnych rezulta- The Copper Ship project undeniably led to the tów prac na Miedziowcu stało się spopularyzowanie badań popularisation of underwater archaeology in the Baltic podwodnych w Bałtyku i wzbudzenie dużego zaintereso- and significantly raised awareness of this topic among wania tym zagadnieniem w szerokich kręgach społecz- the general public. Contributory factors to this included nych. Przyczyniły się do tego książki, liczne doniesienia books, numerous press reports, film recordings and other prasowe, materiały filmowe oraz inne formy popularyzacji, forms of publicity that accompanied each successive stage jakie towarzyszyły kolejnym etapom badań (il. 36). O po- of work (Fig. 36). The interest generated by the Copper pularności Miedziowca może świadczyć fakt, że jego wydo- Ship is attested by the fact that her salvage became the bycie stało się tematem odrębnej książki popularnonauko- subject of a stand-alone popular science book which wej, wydanej w 1977 roku w nakładzie 50 000 egzemplarzy appeared in 1977 in a print run of 50,000 copies as part w ramach popularnej wówczas serii pt. Biblioteka Żółtego of the then widely read Biblioteka Żółtego Tygrysa (Yellow Tygrysa, ukazującej się nakładem Ministerstwa Obrony Tiger Library) series, published by the Ministry of National Narodowej (Kowalski 1977). Defence (Kowalski 1977). Przeprowadzenie badań Miedziowca było możliwe The Copper Ship project was made possible thanks dzięki zaangażowaniu i niezwykłej energii nie tylko ini- to the commitment and extraordinary energy not only of cjującego prace i kierującego nimi Przemysława Smolarka, Przemysław Smolarek, who initiated and led this work, but ale i całego zespołu pracowników muzeum, zarówno me- also of a whole host of the museum’s academic and support rytorycznych, jak i technicznych, realizujących z pasją to staff, who became actively engaged in this pioneering pionierskie dzieło. enterprise. W pracach podwodnych w każdym sezonie uczestni- Each season’s underwater campaign involved the czyli liczni płetwonurkowie – niestety nie udało się wymie- participation of a great many scuba divers – unfortunately, nić ich wszystkich w niniejszym opracowaniu – którzy na it has not been possible to name all of them in this pokładach statków bardzo często spędzali urlop, poświę- publication – who very often spent their holidays aboard cając swój czas wolny. Podczas lektury dzienników z ba- ships, sacrificing their spare time. Reading the site logbooks dań daje się odczuć ogromny entuzjazm ówczesnych dni, 118  Waldemar Ossowski Badania Miedziowca Fig. 36. Postcard printed for the Lubin Euro-Cuprum 2001 stamp exhibition: Cp1265, August 2001, 218,000 copies, designed by Maciej Jędrysik. Il. 36. Karta pocztowa wydana na europejską wystawę filatelistyczną w Lubinie Euro-Cuprum 2001 Cp1265, w sierpniu 2001, w nakładzie 218 tys., projektował Maciej Jędrysik. one gets a sense of the remarkable enthusiasm of those widoczny choćby w tym, że często, jeśli okoliczności tego days, demonstrated for example by the fact that often, wymagały, podejmowano pracę w soboty i niedziele. when circumstances required it, work was also carried out Wokół tego ogromnego przedsięwzięcia udało się on Saturdays and Sundays. zbudować życzliwość i przychylność wielu osób i insty- This huge undertaking has managed to foster the tucji, przede wszystkim pracowników Urzędu Morskiego goodwill and support of many individuals and institutions, w Gdyni i przedstawicieli Marynarki Wojennej, których first and foremost that of the staff at the Maritime Office pomoc okazała się w pewnym momencie nieodzowna. Po in Gdynia and representatives of the Polish Navy, whose raz pierwszy też pojawiło się zagadnienie dotyczące sposo- help has at times proved crucial. For the first time, the bów ochrony podwodnego dziedzictwa archeologicznego. issue of how to protect the underwater archaeological Widoczne stało się, że może być ono narażone na znisz- heritage is now also being addressed. It has become czenie w związku z planowanymi inwestycjami morskimi. evident that this heritage could be under threat from Doprowadziło to do dyskusji, wymiany poglądów i współ- planned developments at sea. This has sparked discussion, działania pomiędzy przedstawicielami administracji mor- exchange of ideas and cooperation among representatives skiej a osobami reprezentującymi muzealnictwo morskie, of the maritime administration and those representing ośrodki akademickie oraz instytucje odpowiedzialne za maritime museums, academia and conservation bodies. ochronę konserwatorską. It is also worth recalling that working on the Copper Warto również wspomnieć, że w trakcie badań Mie- Ship provided experience for young archaeologists who dziowca zdobywali doświadczenie młodzi wówczas arche- went on to develop their own maritime archaeology olodzy, którzy w kolejnych latach rozwijali własne projekty projects in Poland, popularising this discipline, and later z zakresu archeologii podwodnej w Polsce, zajmowali się – like Prof. Andrzej Kola and Dr Gerard Wilke – became popularyzacją tych badań, a potem – jak prof. Andrzej teachers nurturing successive generations of underwater Kola czy dr Gerard Wilke – stali się nauczycielami i wy- archaeologists in Poland. chowawcami kolejnych pokoleń archeologów podwodnych i morskich w Polsce. 119  Waldemar Ossowski The Copper Ship excavations REFERENCES | LITERATURA Dębski, A., 2000, Na dnie i w toni. Wydawnictwo Tical, Gdynia. Pompowski, T., 1976, Analiza chemiczna próbek metali z wraka Dyrka, M., 1984, Pracownia Konserwatorska Obiektów Nautolo- „Miedziowca”, Archiwum Pracowni Konserwatorskiej CMM. gicznych Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku, Prace Smolarek, P., 1966, Zarys historyczny, stan współczesny i per- i materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Ło- spektywy rozwojowe muzealnictwa morskiego w Polsce. In: dzi. Seria Numizmatyczna i Konserwatorska, 4, 129–134. K. Malinowski (Ed.), Muzealnictwo morskie w Polsce, Biblio- Heymanowski, K., 1979, Niektóre sortymenty drzewne w Polsce teka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, seria B, tom XIV, w XV w. w świetle materiałów z „miedziowca”, Kwartalnik Hi- 16–34. storii Kultury Materialnej, 27, 3, 345–352. Smolarek, P., 1970a, Odkrycie zabytkowego wraka w Zatoce Juchniewicz, R., Bogdanowicz, W., 1981, Konserwacja zabytko- Gdańskiej, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 18, 2, wych przedmiotów z miedzi i brązu, Prace Dorocznego Zjazdu 339–346. Naukowego PTCh i SITPChem. Gdańsk. Smolarek, P., 1970b, Skarby z morskiego dna, Morze, 12 (481), 4–7. Kola, A., Wilke, G., 1983, The drawing up of a height plan of the Smolarek, P., 1972, Skarby z dna Bałtyku, Morze, 3 (496), 12–15. late-medieval wreck, the “copper ship” (W-5) from Gdańska Smolarek, P., 1974, Badania podwodne Zatoki Gdańskiej w latach Bay and its utilization in exploratory work, Acta Universitatis 1972–1973, Morze, 3 (520), 18–19, 37. Nicolai Copernici, Underwater Archaeology, 1, 67–80. Smolarek, P., 1974/75, Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku Kościński, B., Trawicki, L., 2001, Naczynia ceramiczne z pokładu w latach 1960–1974, Rocznik Gdański, 34–35, 239–266. średniowiecznego holka (wrak W-5, tzw. „Miedziowiec”), Po- Smolarek, P., 1976a, „Miedziowiec”, Morze, 3 (544), 6–9. morania Antiqua, XVIII, 387–414. Smolarek, P., 1976b, Poszukiwania i badania podwodne w Zatoce Kowalski, M. A., 1977, Ostatni rejs Miedziowca. Ministerstwo Gdańskiej, Nautologia, 11, 1, 22–31. Obrony Narodowej, Warszawa. Smolarek, P., 1979a, Badania i wydobycie wraka „miedziow- Litwin, J., 1979, Studium konstrukcji i próba klasyfikacji „mie- ca” (W-5), Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 27, 3, dziowca”, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 27, 3, 291–313. 331–343. Smolarek, P., 1979b, Underwater Archaeological Investigations in Litwin, J., 1980, “The copper wreck”. The wreck of a medieval Gdańsk Bay, Transport Museums, 6, 48–66. ship raised by the Central Maritime Museum in Gdańsk, Smolarek, P., 1983, The genesis, present state and prospects International Journal of Nautical Archaeology, 9, 217–225. of Polish underwater archaeological investigations in the Litwin, J., 1985, The Copper Ship of Gdansk Bay: recent Baltic, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Underwater discoveries from the wreck, cargo and site. In: J. Haarmann Archaeology, 1, 5–38. & J. Bracker (Eds), 5th International Congress of Maritime Smolarek, P., 1985, The Development of the Archaeology of Boats Museums Proceedings, 1984, Hamburg, 42–49. and Ships in Poland. In: C.O. Cederlund (Ed.), Postmedieval Małkowski, W., Misiewicz, K., Ossowski, W., 2013, Combined Boat and Ship Archaeology, Proceedings of the Third non-invasive survey of the Gdańsk Bay with the use of sonar International Symposium on Boat and Ship Archaeology, scanning and magnetic measurements. In: W. Neubauer, I. BAR International Series 256, 421–437. Oxford. Trinks, R. B. Salibury, C. Einwögerer (Eds), Archaeological Stępień, W., Smolarek, P., 1975, Zatoka Gdańska, Reda Portu prospection, Proceedings of the 10th International Conference Gdańskiego, wrak W-5 („Miedziowiec”), Informator Arche- – Vienna, 29.05–2.06.2013, 225–227. Wien. ologiczny, Badania, rok 1974, Warszawa, 270–271. Nowicz, L., 2011, Pionierski okres archeologicznych badań pod- Śledź, E., 1979, Merki kupieckie na towarach z „miedziowca”, wodnych CMM, In: J. Litwin (Ed.), 50 lat Centralnego Mu- Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 27, 3, 353–364. zeum Morskiego w Gdańsku 1960–2010, 261–265. Gdańsk. Śledź, E., 1986, „Miedziowiec”, Publikacje Centralnego Muzeum Pazdur, M.F., Pazdur, A., Awsiuk, R., Walanus, A., 1979, Daty wo- Morskiego. Gdańsk. dowania i zatonięcia „miedziowca” uzyskane na podstawie Ważny, T., 2001, Dendrochronologia obiektów zabytkowych w Pol- analizy metodą C14, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, sce. Muzeum Archeologiczne Gdańsk, Gdańsk. 27, 3, 315–330. 120  Irena Jagielska, Wiesław Urbański National Maritime Museum in Gdańsk Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku CONSERVATION OF THE COPPER SHIP’S HULL AND CARGO KONSERWACJA KADŁUBA ORAZ ŁADUNKU MIEDZIOWCA 1. WOOD DEGRADATION 1. DEGRADACJA DREWNA MIEDZIOWCA The Copper Ship (wreck W-5) was built in 1400 and Statek Miedziowiec (W-5) został zbudowany w 1400 sank in 1408, having been destroyed in a fire (Krąpiec roku, zatonął w 1408 roku w wyniku zniszczenia przez po- herein). The vessel’s brief eight-year period in service żar (Krąpiec, w niniejszym tomie). Krótki, ośmioletni okres did not result in any significant degradation of the wood eksploatacji jednostki nie spowodował znaczącej degradacji from which she was built, despite having been exposed drewna, z którego go zbudowano, mimo iż narażone ono alternately to the effects of seawater, sun and low było naprzemiennie na działanie wody morskiej, promieni temperatures. The aim of the Copper Ship’s final voyage słonecznych oraz niskich temperatur. Celem ostatniego rej- was to transport woodland products and metals from su Miedziowca był transport produktów leśnych i górniczo- Gdańsk to western Europe (Smolarek 1983; Możejko hutniczych z Gdańska na zachód Europy (Smolarek 1983, herein). The fire which broke out on board shortly after Możejko w niniejszym tomie). Pożar, który wybuchł po the ship had set sail partially damaged her hull and cargo. It wyjściu statku z portu, zniszczył częściowo jego konstrukcję was able to spread quickly because of the large quantity of i ładunek. Ogień mógł się szybko rozprzestrzenić, ponieważ inflammable substances on board, such as timber, pitch, tar, na statku znajdowała się duża ilość substancji łatwopalnych, rope and sails. Hołerny’s research (2006) revealed that the takich jak drewno, dziegieć, smoła, liny, żagle. Badania Ho- Copper Ship had been carrying pine tar (made from either łernego (2006) wykazały, że Miedziowiec przewoził smołę the wood or bark of pine trees), which has a low melting sosnową, wytworzoną z drewna lub kory sosnowej, o niskiej and combustion temperature and may have contributed temperaturze topnienia i zapłonu, która mogła przyczynić to the fire’s rapid spread. The Copper Ship went down, się do rozprzestrzenienia pożaru. Miedziowiec zatonął, coming to rest at a depth of 14–15 m, around 6.5 km north opadając na dno, na głębokość 14–15 m, około 6,5 km na of the then entrance to the port of Gdańsk. The shipwreck północ od ówczesnego wejścia od portu gdańskiego. Wrak lay submerged in a layer of moderately sorted medium- and Miedziowca spoczywał w warstwie umiarkowanie wysor- fine-grained marine sands, the median grain size falling towanych, średnio- i drobnoziarnistych piasków morskich, within a range of 0.125–0.5 mm (Jegliński et al. herein). których mediana mieści się w zakresie od 0,125 do 0,5 mm During the course of the fire the timber became coated (Jegliński, Uścinowicz, Przezdziecki w niniejszym tomie). in pitch and tar that came spilling out of the barrels, and W czasie pożaru drewno zostało pokryte smołą i dzieg- became mixed up with other goods aboard the vessel. ciem, wydobywającymi się z beczek, zmieszanymi z inny- Smolarek (1979) describes the layer beneath which the mi przewożonymi towarami. Smolarek (1979) opisuje wreck was concealed as a hard, homogeneous accretion warstwę, pod którą ukryty był wrak, jako jednolitą, twardą comprising a mixture of cargo (including tar and iron skamielinę, będącą mieszaniną ładunku (m.in. smoły, rudy ore) and sea sand (Fig. 1). This layer was rich in corrosion żelaza) i piasku morskiego (il. 1). Skamielina była przesy- products from the metals that had made up part of the cona produktami korozji obiektów metalowych, wchodzą- Copper Ship’s cargo (Fig. 2). cych w skład ładunku Miedziowca (il. 2). Further degradation took place during the 567 years Dalsza degradacja nastąpiła w czasie 567 lat zalegania of the ship’s submersion in seawater, where the wood w wodzie morskiej, gdzie drewno było narażone na dzia- was exposed to attack both by biotic (fungi, seaweed and łanie czynników biotycznych (grzybów, glonów i bakte- bacteria) and abiotic (e.g. low temperatures and salts) rii) i abiotycznych (np. niskie temperatury, sole) (Ważny agents (Ważny 1999). Abiotic forces also include sea 1999). Do czynników abiotycznych należą również prądy currents, wave action and storms. Recent research has morskie, falowanie wody i sztormy. Według najnowszych shown that waterlogged wood is destroyed by erosion badań drewno znajdujące się w wodzie jest niszczone przez bacteria and, to a lesser degree, by tunnelling bacteria bakterie erozyjne i, w mniejszym stopniu, przez bakterie and soft-rot fungi (Bjordal & Nillson 2002; Blanchette tunelowe oraz grzyby rozkładu szarego (Bjordal, Nillson 121  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Conservation of the Copper Ship’s hull and cargo Fig. 1. Parts of the shipwreck covered in concretions (photo by L. Nowicz). Il. 1. Części wraka pokryte skamieliną (fot. L. Nowicz). Fig. 2. Structural components and barrels on removal from the Gulf of Gdańsk (photo by L. Nowicz). Il. 2. Elementy konstrukcyjne i beczki po wydobyciu z Zatoki Gdańskiej (fot. L. Nowicz). Fig. 3. Wood from the Copper Ship coated with a layer of pitch (photo by L. Nowicz). Il. 3. Drewno Miedziowca pokryte warstwą smoły (fot. L. Nowicz). 122  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Konserwacja kadłuba oraz ładunku Miedziowca & Hoffmann 1994). All of these microorganisms result 2002; Blanchette, Hoffmann 1994). Wymienione mikroor- in the decay of the secondary cell walls, which consist ganizmy powodują niszczenie wtórnej ściany komórkowej, mostly of polysaccharides, among them cellulose, whilst której głównym składnikiem są polisacharydy, w tym celu- very rarely destroying lignin. Water replaces the degraded loza, a bardzo rzadko degradacji ulega lignina. W miejsce components, filling the cells and preventing the cell walls zdegradowanych składników dostaje się woda, która, wy- from collapse, which means that the wood retains its shape pełniając światło komórek, utrzymuje ściany komórkowe and only its water content increases. The colour of the wood w stanie spęcznienia, przez co drewno nie traci kształtu, je- becomes darker because of the reaction between the tannin dynie zwiększa się w nim zawartość wody. Kolor drewna sta- in the oak and the iron salts in the seawater. Crustaceans je się ciemniejszy z powodu reakcji między taniną zawartą (barnacles and mussels), visible on parts of the W-5 wreck, w drewnie dębowym a solami żelaza z wody morskiej. Sko- did not bore into the timber, but merely caused problems rupiaki: pąkle bałtyckie i małże – omułki bałtyckie, widocz- by growing on its surface. ne na elementach wraku W-5, nie drążyły drewna, jedynie The ship went down stern first, coming to rest on the sprawiały problemy przez obrastanie jego powierzchni. sandy seabed on her starboard side, which became coated in Statek tonął z przechyłem na rufę i spoczął na piasz- tar and pitch, thus helping to preserve this part of the hull czystym dnie na prawej burcie. Na nią wylała się smoła (Fig. 3). In contrast, the port side, which was nearer the i dziegieć, które spowodowały lepsze zachowanie tej części surface of the water and was vulnerable to the destructive kadłuba (il. 3). Natomiast znajdująca się bliżej lustra wody effects of wave action, storms, ever larger passing vessels lewa burta, narażona na działanie falowania, sztormy, prze- and the anchors of ships lying out in the roadstead, survived pływanie coraz to większych jednostek i niszczące działanie only in part. In the 1970s around 2500 ships, many of them kotwic statków stojących na redzie, zachowała się szczątko- of considerable draught, passed annually over the Copper wo. W latach 70. XX wieku nad wrakiem Miedziowca prze- Ship wreck site (Smolarek 1976: 28). pływało rocznie ok. 2,5 tys. statków, w tym wiele o znacz- nym zanurzeniu (Smolarek 1976: 28). 2. WOOD ANALYSIS In 1978 Spława-Neyman of the Wood Technology 2. BADANIA DREWNA Institute in Poznań identified what species of wood some of W 1978 roku Spława-Neyman z Instytutu Technologii the Copper Ship’s components were made of. His findings Drewna w Poznaniu określił, z jakich gatunków drewna wy- are presented in Table 1 (Spława-Neyman 1978). konane zostały wybrane elementy Miedziowca. Rezultaty jego badań przedstawiono w tab. 1 (Spława-Neyman 1978). Table 1. Wood species from which selected items recovered from the Copper Ship were made of. Tabela 1. Gatunki drewna, z jakich wykonano wybrane Item Timber species elementy Miedziowca. Ship’s plank Sessile oak (Quercus sessiliflora Salisb.) Nazwa elementu Gatunek drewna Knee Pedunculate oak (Quercus pedunculata) Deska poszycia Dąb bezszypułkowy (Quercus sessiliflora Salisb.) Peg Pedunculate oak (Quercus pedunculata) Krzywulec Dąb szypułkowy (Quercus pedunculata) Barrel stave Sessile oak (Quercus sessiliflora Salisb.) Kołek Dąb szypułkowy (Quercus pedunculata) Wainscot Pedunculate oak (Quercus pedunculata) Dąb bezszypułkowy (Quercus sessiliflora Klepka beczki Salisb.) Barrel hoop European ash (Fraxinus excelsior L.) Wańczos Dąb szypułkowy (Quercus pedunculata) Floor timber Pedunculate oak (Quercus pedunculata) Obręcz beczki Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.) Most of the Copper Ship’s structural components and Dennik Dąb szypułkowy (Quercus pedunculata) the timber portion of her cargo were made of oak, both of the sessile and pedunculate varieties. Pedunculate oak Większość elementów Miedziowca oraz drewniane par- is found throughout Poland, as is sessile oak – with the tie ładunku zostały wykonane z drewna dębu, zarówno szy- exception of a small area in the northeast of the country pułkowego, jak i bezszypułkowego. Dąb szypułkowy wystę- (the Masuria and Suwałki regions) in the case of the latter puje na terenie całej Polski, podobnie dąb bezszypułkowy (Tomanek 1997). Oak wood – which is hard, easily split, – ten z wyjątkiem małego skrawka na północnym wscho- resistant to rot and can be bent, for example when steam- dzie (Mazury, Suwalszczyzna) (Tomanek 1997). Drewno heated – was the species most commonly used in European dębowe – twarde, łupliwe, odporne na gnicie i dające się boatbuilding. Oak’s durability in water is attributable to wyginać, np. pod wpływem pary wodnej – było dominują- the reaction which takes place between tannin and iron cym gatunkiem stosowanym w szkutnictwie europejskim. salts, the resultant compounds working both as colouring Trwałość dębiny w wodzie była rezultatem reakcji taniny and aseptic agents (Krzysik 1970). Only the barrel hoops z solami żelaza, a powstałe związki mają działanie barwiące discovered aboard the wreck were made of ash (Spława- i aseptyczne (Krzysik 1970). Jedynie obręcze beczek z Mie- Neyman 1978), hazel and young oak (Heymanowski dziowca wykonano z jesionu (Spława-Neyman 1978), lesz- 1979). czyny i młodego dębu (Heymanowski 1979). 123  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Conservation of the Copper Ship’s hull and cargo 4 5 Fig.4. Annual growth rings in a barrel stave (photo by I. Jagielska). Il. 4. Przyrosty roczne w klepce beczki (fot. I. Jagielska). Closer examination of the barrel staves showed that the Bliższe obserwacje klepek beczek wykazały, że drewno oak was relatively densely grained and of low permeability, dębowe było stosunkowo wąskosłoiste, charakteryzujące like that which is used today in barrel making (Fig. 4). się małą przepuszczalnością, takie, jakie dzisiaj stosuje się Analysis under a microscope of one of the Copper Ship’s oak do wyrobów bednarskich (il. 4). Badania mikroskopowe frames revealed that this too was a densely grained wood. dębowego wręgu Miedziowca wykazały, że jest to również Chemical composition analysis by SEM/EDX revealed the drewno wąskosłoiste. Badania składu chemicznego wyko- presence of calcium, sulphur and iron in the wood (Fig. 5). nane metodą SEM/EDX wykazały obecność wapnia, siarki The degradation of the wood was deemed to be not very i żelaza w drewnie (il. 5). advanced based on microscopic analysis. Numerous tyloses, Stan degradacji drewna na podstawie obserwacji mikro- which are usually the first to exhibit signs of damage, were skopowych uznano za mało zaawansowany. W naczyniach visible within the cells. widoczne były liczne wcistki, które zwykle jako pierwsze The chemical composition of wood recovered from wykazują objawy zniszczenia. the Copper Ship, determined at the Wood Chemistry Skład chemiczny drewna dębowego z Miedziowca, wy- Department of the Wood Technology Institute in Poznań, konany w Zakładzie Chemii Drewna Instytutu Technologii is presented in Table 2 (Spława-Neyman 1978). The Drewna w Poznaniu, przedstawiono w tabeli 2 (Spława-Ney- results of this analysis are surprising: despite the fact that man 1978). Rezultaty badań są zaskakujące: mimo że drew- the timber had lain submerged in saltwater for several no przebywało kilka wieków w wodzie morskiej, jego skład centuries, its chemical composition was similar to that of chemiczny jest zbliżony do składu drewna współczesnego. contemporary timber. Table 2. Chemical composition of oak from the Copper Tabela 2. Skład chemiczny drewna dębowego z Mie- Ship compared with contemporary timber. dziowca w porównaniu z drewnem współczesnym. współczesne Deszczułki Contemporary Wańczos dębowe* Drewno Klepka Oak laths* Wainscot timber Oznaczenie Plank Assay Substancje Substances soluble in: rozpuszczalne w: – cold water 4.71 3.70 3.46 4.6** – zimnej wodzie 4,71 3,70 3,46 4,6** – hot water 9.0 7.36 6.51 13.1** – gorącej wodzie 9,0 7,36 6,51 13,1** – alcohol-benzene 6.84 4.31 5.17 2.8** – mieszaninie 6,84 4,31 5,17 2,8** mixture alkohol-benzen Pentosans 16.75 20.28 15.65 17.73 Pentozany 16,75 20,28 15,65 17,73 Pentoses 19.03 23.04 17.78 20.14 Pentozy 19,03 23,04 17,78 20,14 Furfural 9.83 11.90 9.19 10.11 Furfural 9,83 11,90 9,19 10,11 Cellulose 40.36 45.51 46.80 46.57 Celuloza 40,36 45,51 46,80 46,57 Alpha-cellulose in 70.64 71.06 67.98 78.49 Alfaceluloza 70,64 71,06 67,98 78,49 cellulose w celulozie Lignin 31.41 30.40 35.84 25.13 Lignina 31,41 30,40 35,84 25,13 Ash 2.88 1.90 2.86 0.4 Popiół 2,88 1,90 2,86 0,4 * Heymanowski (1979) uses the term oak laths to refer to wood * Heymanowski (1979) nazywa deszczułkami dębowymi drewno used for barrel staves. do wyrobu klepek. **Data cited after Waliszewska (2009). **Dane wg Waliszewskiej (2009). The amount of the principal component – cellulose – in Ilość głównego komponentu – celulozy – w desce wań- a piece of wainscot and a plank is similar, and differs little czosu i klepce jest zbliżona, a w drewnie tarcicy niewiele from the amount in contemporary timber. The content of odbiega od ilości w drewnie współczesnym. Zawartość sub- substances soluble in a mixture of alcohol and benzene is stancji rozpuszczalnych w mieszaninie alkohol-benzen jest 124  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Konserwacja kadłuba oraz ładunku Miedziowca one-and-a-half to two times greater than the content noted od 1,5 do 2 razy większa od zawartości w drewnie współ- in contemporary timber. This is probably attributable to czesnym. Jest to spowodowane najprawdopodobniej rozla- the tar that spilt out of the barrels during the ship’s fire and niem smoły, która wydostała się z beczek podczas pożaru seeped into the wood. The lignin proved to be resistant to statku i wniknęła w strukturę drewna. Lignina okazała się the damaging effects of seawater, and it can be assumed that odporna na działanie wody morskiej i należy przypuszczać, its content has remained unaltered. The perceived increase że jej ilość nie uległa zmianie. Wzrost zawartości ligniny in lignin content resulted from the loss of the timber’s jest pozorny i wynika z ubytku składników węglowodano- carbohydrate components, whilst its markedly higher ash wych drewna. Zdecydowanie zwiększyła się ilość popiołu w content, ranging from five to seven times that noted in drewnie, która była 5–7 razy większa niż w drewnie świe- fresh wood, is due to the deposition of mineral salts in the żym, co jest następstwem odkładania się w drewnie soli mi- timber. Changes in chemical composition, in particular the neralnych. Zmiany w składzie chemicznym, a szczególnie decrease in the α-cellulose content of the cellulose, may spadek zawartości α-celulozy w celulozie mogą mieć wpływ affect the timber’s strength. Tests of compressive strength na wytrzymałość drewna. Badania wytrzymałości na ściska- parallel to the grain of the timber were carried out on plank nie równolegle do włókien oznaczono na próbkach klepki and wainscot samples with a moisture content of 35% and i wańczosu przy wilgotności drewna 35% i 10% – zob. tab. 3 10% – see Table 3 (Spława-Neyman 1978). (Spława-Neyman 1978). Table 3. Compressive strength parallel to grain of oak Tabela 3. Wytrzymałość na ściskanie równoległe do timber from the Copper Ship. włókien drewna dębowego Miedziowca. Wet strength, 35% Air-dry strength, 10% Wytrzymałość Wytrzymałość w stanie Sample Nazwa (Kg/cm2) (Kg/cm2) w stanie mokrym 35% powietrzno-suchym 10% próbki (Kg/cm2) (Kg/cm2) +35 +144 Plank 141 415 +35 +144 -34 -94 Klepka 141 415 -34 -94 +8 +29 Wainscot 115 403 +8 +29 Wańczos -11 -6 115 403 -11 -6 Testing compressive strength parallel to the grain of wet oakwood recovered from the Copper Ship Badania wytrzymałościowe na ściskanie wzdłuż włó- revealed a reduction of approximately 60% in relation to kien drewna dębowego Miedziowca w stanie mokrym wy- contemporary wet oak timber. Analogous results for air-dry kazały spadek o ok. 60% w stosunku do mokrego drewna timber did not show such big differences (30%) due to the dębu współczesnego. Analogiczne wyniki dla drewna w sta- change in volume of the timber on drying out. The absolute nie powietrzno-suchym nie wykazują tak dużych różnic moisture content of the Copper Ship’s timbers was gauged (30%) z uwagi na zmiany objętości drewna przy wysycha- using a 5-mm diameter increment borer to take samples niu. Pomiar wilgotności bezwzględnej drewna Miedziowca spanning the full cross-section of frames and planking wykonano, pobierając świdrem Presslera o średnicy 5 mm (Fig. 6). These samples were then divided into segments and próbki obejmujące cały przekrój poprzeczny wręgu i de- their moisture content was measured using the dry-oven ski poszycia (il. 6). Pobrane próbki dzielono na segmenty method. The absolute moisture content of frames ranged i oznaczano w nich wilgotność metodą suszarkowo-wago- from 114% in the inner layer of the wood to 248% in the wą. Wilgotność bezwzględna wręgu wahała się od 114% outer layer, the moisture content of planking ranging from w warstwie wewnętrznej do 248% w warstwie zewnętrznej, 144% in the inner layer to 283% in the outer layer (Jagielska a wilgotność deski poszycia od 144% w warstwie wewnętrz- 1999). These measurements showed that the degree of nej do 283% w warstwie zewnętrznej (Jagielska 1999). Po- degradation of this wood corresponded to class III of de Jong’s miary pozwalają zakwalifikować drewno do III klasy degra- classification system (1979), hence it was well-preserved. dacji drewna wg de Jonga (1979), czyli do drewna dobrze This good state of preservation is also corroborated by the zachowanego. Dobry stan zachowania drewna potwierdza- method proposed by Rodgers (2004), who divides degraded ją też prace Rogersa (2004), który podzielił drewno na trzy timber into three groups depending on the percentage of grupy degradacji w zależności od procentowej ilości pozo- remaining cellulose in relation to original cellulose content. stałej celulozy w stosunku do ilości celulozy pierwotnej. For well-preserved timber this value should be between 75% Dla drewna dobrze zachowanego stosunek ten powinien and 99%. The cellulose content of timber from the Copper wynosić od 75% do 99%. Dla drewna Miedziowca wahał Ship ranged from 86.7% to 100%. się od 86,7% do 100%. Cross-section shrinkage of oakwood from the Copper Skurcz przekroju poprzecznego drewna dębowego Ship, dried without any conservation treatments at Miedziowca suszonego bez konserwacji, przy wilgotności 50% relative humidity, amounted on average to 22%, względnej powietrza 50%, wynosił średnio 22%, skurcz longitudinal shrinkage amounting to 0.7%. wzdłużny 0,7%. 125  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Conservation of the Copper Ship’s hull and cargo Intensity Error Elt. Line Conc Units (c/s) 2-sig C Ka 208,75 3,731 46,552 wt.% O Ka 115,83 2,779 48,532 wt.% S Ka 5,05 0,581 0,318 wt.% Ca Ka 7,01 0,684 0,513 wt.% Fe Ka 27,63 1,357 4,084 wt.% 100,000 wt.% Total Fig. 6. Samples being taken with an increment borer (photo by B. Galus). Il. 6. Pobieranie próbek świdrem przyrostowym Presslera (fot. B. Galus). 3. KONSERWACJA DREWNA W roku 1975 wydobyto główną zachowaną część ka- dłuba wraz z drewnianym ładunkiem. Małe ilości obiektów wydobyto w latach 1974, 1976, 1981, 2011 i 2012. Oszacowano, że zachowana i wydobyta część Mie- Fig. 5. Chemical composition analysis of a timber frame using dziowca stanowiła ok. 1/5–1/4 oryginalnego kadłuba SEM/EDX (analysis was made by Małgorzata Walczak). (Smolarek 1979a: 323). Z dna podniesiono obiekty drew- Il. 5. Badania składu chemicznego drewna wręgu metodą niane o masie ok. 10 ton, z czego 70% to części konstruk- SEM/EDX (analizę wykonała Małgorzata Walczak). cyjne wraku, takie jak deski poszycia, potnice, wręgi, a 30% to takielunek, ładunek drewniany w postaci różnego rodza- 3. WOOD CONSERVATION ju desek i beczek oraz rzeczy codziennego użytku (Dyrka In 1975 the main portion of the extant hull was raised 1989). W sumie wydobyto ponad 100 beczek. Niektóre together with a cargo of timber. Small numbers of artefacts były w bardzo dobrym stanie, z kompletnymi obejmami. were also recovered in 1974, 1976, 1981, 2011 and 2012. W większości przypadków z beczki zostawało kilka klepek, It has been estimated that the surviving section of the denko i obejmy w kawałkach. Wydobyte dębowe części Copper Ship represents approximately one fifth to one konstrukcyjne to ponad szesnastometrowej długości stęp- quarter of the original hull (Smolarek 1979a: 323). Around ka, potnice, fragmenty nadstępki, tylnica, część prawej 10 tons of wooden artefacts were recovered from the burty, pasy poszycia, wzdłużniki, denniki, wręgi, węzłówki, seabed, of which 70% are structural components from the belki usztywnienia poprzecznego i klepki poszycia (Litwin ship, such as her planking and frames, and 30% is rigging, 1979). Część transportowanego ładunku również stanowi- cargo in the form of various types of planks and barrels, ło drewno: wańczos, klepki beczek oraz beczki, w których and items of everyday use (Dyrka 1989). Over 100 barrels trzymano przewożone towary. were retrieved in total, some of them surviving in very Stępka, tylnica i część prawej burty zostały zanurzone good condition, complete with hoops. In most instances, i odpowiednio zabezpieczone w wodach Motławy z powo- all that remained of each barrel was a few staves, a head du braku miejsca w pracowni konserwatorskiej, jak i odpo- and fragmented hoops. The structural oak components wiednich metod konserwacji (il. 7). Stępka została wydo- salvaged from the shipwreck included a keel measuring byta dopiero w 1987 roku, a fragment burty w 1996 (nr over 16 m long, ceiling planks, pieces of keelson, the stern inw. W-5/377/75), gdy pojawiły się możliwości przeprowa- post, part of the starboard side, strakes, longitudinals, floor dzenia konserwacji. timbers, frames, knees, transverse reinforcement beams Wydobyte drewniane elementy konstrukcyjne posia- and skin planks (Litwin 1979). Wood also accounted for dały ślady spalenizny, powstałe podczas pożaru statku. Na some of the ship’s cargo: wainscot, barrel staves and the niektórych, głównie na deskach poszycia, występowały śla- barrels in which items of cargo were stored. dy korozji żelaznych nitów, łączących je w pasy poszycia. The keel, stern post and part of the starboard were Na wielu elementach widoczna była warstwa smoły, która submerged for storage and secured in the waters of the wydostała się z beczek podczas pożaru statku. 126  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Konserwacja kadłuba oraz ładunku Miedziowca Fig. 7. Part of the starboard prior to its deposition in the Motława (photo by L. Nowicz). Il. 7. Część prawej burty przed zanurzeniem w Motławie (fot. L. Nowicz). Motława due to lack of space and appropriate preservation Dostarczona ogromna ilość mokrej dębiny, z tego część methods at the conservation laboratory (Fig. 7). The o dużych gabarytach, stanowiła spore wyzwanie dla nowo keel was not recovered until 1987, and the starboard powstałej Pracowni Konserwatorskiej. Mniejsze elementy section in 1996 (Cat. no. W-5/377/75), when carrying out drewniane były zanurzane w wodzie, większe spryskiwa- conservation treatments became feasible. ne wodą i przykrywane folią, która zabezpieczała je przed The recovered ship’s timbers showed evidence of wysuszaniem. Dalszym etapem było wymiarowanie, waże- burning left by the fire that had taken place aboard the nie i opisywanie stanu zachowania zabytków przed kon- vessel. Some of them, predominantly the planking, also serwacją. Następnie oczyszczano mechaniczne elementy bore traces of corrosion from the iron rivets that had drewniane z mułu, smoły, rdzy, pąkli i omułków za pomocą connected the planks in strakes. Many of the timber skrobaków, dłutek i szczotek. Z niektórych elementów usu- components were coated in a layer of tar that had spilled wano smołę za pomocą rozpuszczalników: terpentyny lub out of the barrels during the ship’s fire. benzyny. The vast quantity of waterlogged oak, some of it of Z powodu zadziwiająco dobrego stanu zachowania very large dimensions, posed a considerable challenge for drewna dębowego postanowiono rozpocząć konserwa- the newly founded Conservation Department. Smaller cję metodą powolnego przesuszania z jednoczesnym po- wooden elements were immersed in water, whilst larger wierzchniowym nasycaniem mieszaniną oleju lnianego ones were sprayed with water and wrapped in plastic i terpentyny, która ułatwiała penetrację oleju w głąb drew- sheeting to prevent them from drying out. The next phase na. Najczęściej stosowanym wariantem metody olejowej involved measuring, weighing and recording the state of było smarowanie drewna mieszaniną oleju lnianego i ter- preservation of these artefacts prior to their conservation. pentyny, najpierw w stosunku 1:5, a w końcowym etapie They were then cleaned of mud, tar, rust, barnacles and 1:3. Mieszanka miała za zadanie spowolnić proces usuwa- mussels using scrapers, chisels and brushes. Tar was nia wody z obiektu, wzmacniając jednocześnie najbardziej removed from some of the timbers with the help of solvents: zdegradowaną warstwę powierzchniową drewna. Olej lnia- turpentine or benzene. ny wnika tylko na głębokość kilku mm i utlenia się w zwar- tą linoxylinę, która, wypełniając zewnętrzne pory drewna, 127  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Conservation of the Copper Ship’s hull and cargo Fig. 8. Wainscot after treatment with linseed oil (photo by B. Galus). Il. 8. Wańczos po konserwacji metodą olejową (fot. B. Galus). Fig. 9. Staves after treatment with linseed oil (photo by B. Galus). Il. 9. Klepki krótkie po konserwacji metodą olejową (fot. B. Galus). In view of the surprisingly good state of preservation of uniemożliwiała wydostawanie się wody z wewnętrznych the oak timbers, it was decided to begin the conservation jego partii. To było przyczyną powstania naprężeń we- process by a combination of slow drying and surface wnętrznych w materiale i prowadziło do pęknięć drewna impregnation with a mixture of linseed oil and turpentine (Dyrka 1999). Na powierzchni konserwowanego drewna to help the oil penetrate deeper into the fabric of the wood. tworzyła się błyszcząca warstwa spolimeryzowanego oleju, The most commonly applied variant of this treatment którą usuwano przez rozgrzanie lutlampą i usuwanie gąb- was to coat the wood with a mixture of linseed oil and kami. Metoda ta sprawdziła się przy konserwacji różnego turpentine, initially at a ratio of 1:5, and in the final stage rodzaju desek, takich jak wańczos (il. 8) czy klepki do wy- – 1:3. This mixture was intended to slow down the process robu beczek (il. 9), beczek będących częścią ładunku, czę- of removing water from the timber, whilst at the same time ści desek poszycia oraz innych przedmiotów wykonanych consolidating the most severely degraded surface layer of z drewna (il. 10 i 11). Grubość tych elementów wahała się the wood. Linseed oil penetrates to a depth of only a few od 1,4 do 6 cm (Heymanowski 1979). Wymiary te umoż- millimetres and oxidises forming a solid substance known liwiały krótki czas suszenia pod warstwą oleju, który nie as linoxyn, which fills the outer pores of the wood and thus zdążył ulec polimeryzacji. W takich elementach jak wrę- prevents water from escaping from its interior. This led to gi, które mają większy przekrój poprzeczny, nie udało się internal stresses within the fabric of the timber, causing uniknąć pęknięć wzdłużnych. Metodę olejową stosowano it to crack (Dyrka 1999). A shiny film of polymerised oil do konserwacji tylnicy, węzłówki denników i belki usztyw- 128  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Konserwacja kadłuba oraz ładunku Miedziowca Fig. 10. Pail before and after treatment with linseed oil (photo by I. Jagielska). Il. 10. Ceberek przed i po konserwacji metodą olejową (fot. I. Jagielska). Fig. 11. Pail and boards after treatment with linseed oil (photo by I. Jagielska). Il. 11. Ceberek i deseczki po konserwacji metodą olejową (fot. I. Jagielska). formed on the surface of the wood, which was removed nienia poprzecznego z części rufowej. Elementy te, o du- by heating it with a blowtorch and wiping it away with żych przekrojach poprzecznych, posiadały po konserwacji sponges. This method proved effective in the treatment pojedyncze, głębokie pęknięcia. of various types of sawn timber, such as wainscot (Fig. 8), Udało się zrekonstruować sposób mocowania tylnicy barrel staves (Fig. 9) and barrels that constituted part of wraku. Zakonserwowana tylnica wewnętrzna i węzłówka the cargo, as well as some of the ship’s planking and other zostały osadzone na kopii fragmentu stępki (il. 12). Den- items made of wood (Figs. 10–11). The thickness of these niki z partii rufowej kadłuba i fragment belki przekroju objects ranged from 1.4 cm to 6 cm (Heymanowski 1979). poprzecznego zostały umieszczone zgodnie z pierwotną These dimensions allowed for a brief period of drying konstrukcją Miedziowca. beneath a layer of oil that did not have time to polymerise. W latach 80. zaprzestano konserwacji metodą olejową In elements such as frames, which had larger transverse ze względu na jej nieodwracalność. Odwracalność procesu cross-sections, longitudinal cracks could not be prevented. jest podstawowym założeniem w etyce konserwatorskiej The linseed oil method was used to treat the stern post, (Florian 1990). W tym czasie rozpoczęto konserwację knees, floor timbers and transverse reinforcement beams nowym odczynnikiem – glikolem polietylenowym (PEG- of the stern. These components, which all had large iem), stosowanym z powodzeniem w Europie, np. w Danii, transverse cross-sections, featured solitary, deep cracks do konserwacji wraków ze Skuldelev (Brorson Christian- after conservation. sen 1970) i w Szwecji do okrętu „Vasa” (Barkamn 1975). 129  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Conservation of the Copper Ship’s hull and cargo Fig. 12. Reconstruction of the inner stern post assembly after treatment with linseed oil (photo by B. Galus). Il. 12. Rekonstrukcja sposobu osadzenia tylnicy wewnętrznej, zakonserwowanej metodą olejową (fot. B. Galus). It proved possible to recreate the stern post assembly. PEG jest polimerem rozpuszczalnym w wodzie, o gę- The treated stern post and a knee were mounted on stości 1,1 do 1,2, nieszkodliwym dla człowieka. Do kon- a facsimile of part of the keel (Fig. 12). The floor timbers serwacji Miedziowca stosowano PEG-i o różnych masach of the stern and part of a transverse beam were fitted in cząsteczkowych: 400, 1500 Blend, 4000. PEG o wzrastają- keeping with the original structure of the Copper Ship. cym stężeniu wprowadzano do drewna różnymi metodami In the 1980s, the linseed oil method ceased to be used – metodą spryskiwania i wcierania pędzlami oraz bardziej as a conservation treatment because it was irreversible. efektywną metodą kąpieli w ciepłym roztworze PEG-u. Reversibility is a fundamental precept in conservation ethics Wymiana wody na roztwór PEG-u zachodzi na zasadzie (Florian 1990). A new conservation agent was introduced dyfuzji do momentu wyrównania stężeń w drewnie i w roz- – polyethylene glycol (PEG), which had already been tworze. Najprostsze było wprowadzanie roztworu PEG-u successfully used in Europe, for example in the conservation metodą spryskiwania lub wcierania pędzlami w powierzch- of the Skuldelev ships in Denmark (Brorson Christiansen nię drewna. Pierwsze PEG-i, które zastosowano przy kon- 1970) and the Vasa warship in Sweden (Barkamn 1975). serwacji Miedziowca, to PEG 1500 Blend (mieszanka PEG- PEG is a water-soluble polymer with a density of 1.1 to ów o masie cząsteczkowej 1500 i 300) i PEG 4000. Proces 1.2, which is harmless to humans. PEGs of various molecular rozpoczynano od stężenia 10%, spryskując lub smarując weights (400, 1500 Blend, and 4000) were used in the drewno dwa razy dziennie przez okres 6 miesięcy. Do roz- conservation of the Copper Ship. Increasingly concentrated tworów konserwujących dodawano biocydy, co zapobiegało PEG is introduced into the wood using a variety of methods rozwojowi pleśni, grzybów i bakterii. Po każdym spryski- – by spraying it on or applying it with a paintbrush, or by waniu zawijano drewno w folię, co umożliwiało utrzymanie the more effective method of soaking the timber in a warm wysokiej wilgotności obiektu, a tym samym dyfuzję PEG-u PEG solution. PEG replaces water by diffusion until the w głąb drewna. W następnych etapach stężenie roztworu concentration in the wood and the solution are the same. konserwującego podwyższano o 5–10%, zmniejszając ilość 130  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Konserwacja kadłuba oraz ładunku Miedziowca The simplest way to apply the PEG solution was to spray or spryskiwań do jednego dziennie, a pod koniec procesu im- spread it on to the surface of the wood with a paintbrush. pregnacji stosowano spryskiwanie co dwa dni. Końcowe The first PEGs which were used in the treatment of the stężenie PEG-u wynosiło 30%. Po etapie impregnacji me- Copper Ship were PEG 1500 Blend (a mixture of PEGs todą spryskiwania obiekt zawijano w folię, aby umożliwić with molecular weights of 1500 and 300) and PEG bardzo powolne suszenie obiektu do wilgotności równowa- 4000. The process began with a 10% concentration being gowej z otoczeniem. Proces suszenia, trwający kilka lat, był applied to the wood twice a day for six months. Biocides kontrolowany przez pobieranie próbek świdrem Presslera were added to these solutions to prevent the growth of i pomiar wilgotności metodą suszarkową (Dyrka, Jagielska moulds, fungi and bacteria. After each application the 1999). Badania wykazały małą głębokość wnikania PEG-u wood was wrapped in plastic sheeting, allowing high 1500 do drewna Miedziowca, wynoszącą 0,5–1 cm (Jagiel- moisture levels to be maintained, and thus ensuring that ska 1998, 2002). Przyczyną była zbyt duża masa cząstecz- the PEG would diffuse into the timber. At each subsequent kowa PEG-u użytego do konserwacji tak dobrze zacho- stage the PEG concentration was increased by 5–10%, the wanego drewna. Metodą tą konserwowano część wręgów, frequency of applications being reduced to once a day, denniki, część klepek od beczek, niektóre deski poszycia. and towards the end of the process to every other day. Wielkogabarytowe elementy konstrukcyjne były kon- The final concentration of PEG was 30%. Having been serwowane metodą spryskiwania PEG-iem 1500 i 4000. impregnated with sprayed-on applications, the treated W szczelnej komorze, zbudowanej z kątowników i folii po- object was wrapped in plastic so that it could be dried very lietylenowej, utrzymywano wysoką wilgotność przy pomo- slowly until its moisture content was at equilibrium with cy urządzeń nawilżających. Proces polegał na powolnym its surroundings. The drying process, which lasted several obniżaniu wilgotności wewnątrz komory do 60% względ- years, was monitored by taking samples with an increment nej wilgotności powietrza i utrzymywaniu temperatury na borer and measuring moisture levels using the dry-oven poziomie 15–20˚C, co pozwalało na bardzo powolne susze- method (Dyrka & Jagielska 1999). This analysis revealed nie drewna. Przy wilgotności drewna 35–60%, przy której that the PEG 1500 was only penetrating the Copper Ship’s następuje rozwój grzybów, drewno spryskiwano środkami timbers to a shallow depth of 0.5–1 cm (Jagielska 1998; przeciwgrzybicznymi. 2002). The reason for this was that the PEG had too great Proces wnikania PEG-u do drewna można przyśpie- a molecular weight for such well-preserved wood. This szyć, stosując impregnację w podgrzewanej kąpieli wod- method was used to treat some of the frames, floor timbers, nego roztworu konserwującego, przez co wzrasta tempo barrel staves and planking. dyfuzji przez ścianę komórkową. W tym celu skonstru- Large structural components were treated by spraying owano wannę ze stali nierdzewnej o wymiarach dł. 2,2 m, with PEG 1500 and 4000 in a sealed chamber made szer. 2 m i wys. 1,5 m, z odpowiednio izolowaną pokry- from angle bars and polyethylene sheeting, where high wą. Ściany wanny były izolowane pianką poliuretanową humidity was maintained using humidifiers. This process i wełną mineralną. Odpowiednia temperatura (50–60˚C) involved slowly lowering the humidity inside the chamber roztworu PEG-u była utrzymywana dzięki podgrzewaczo- to a relative air humidity of 60% whilst maintaining the wi przepływowemu. Proces rozpoczynał się od przygoto- temperature at 15–20˚C, thus allowing the timber to dry wania 10% roztworu 1500 Blend lub 4000, który powoli very slowly. When the moisture level of the timber reached zatężano przez dosypywanie nowych porcji stałego PEG-u, 35–60% (which encourages the growth of fungi), the dochodząc do stężenia 70%, a nawet 90%. Do roztworu artefacts were sprayed with anti-fungal agents. dodawano 2% mieszaniny kwasu bornego i boraksu w pro- The process of getting PEG to penetrate wooden artefacts porcji 7:3. Impregnacja w takim ciepłym roztworze trwała can be accelerated by immersing them in a heated aqueous od 1 do 3 lat, po czym obiekty wyjmowano i poddawano solution of PEG, thus increasing the rate of its diffusion powolnemu suszeniu do wilgotności równowagowej z oto- through the timber’s cell walls. To this end a stainless steel czeniem (Jagielska, Rodzik 2005). Nadmiar białego PEG-u vat measuring 2.2 m long, 2 m wide and 1.5 m high was był usuwany przy użyciu wody, gąbek i strumienia ciepłe- built and fitted with an insulated lid. The walls of the vat go powietrza. Metodę tę stosowano do konserwacji klepek were insulated with polyurethane foam and mineral wool. i denek od beczek, podkładek pod kliny sztauerskie, klinów The PEG solution was kept at a suitable temperature (50– sztauerskich, obejm od beczek, części desek poszycia i pro- 60˚C) with the aid of an instantaneous water heater. The mieni bełtów. process began by preparing a 10% solution of 1500 Blend Metodę dwustopniowego nasycania PEG-iem, opraco- or 4000, which was slowly made more concentrated by waną przez Hoffmanna (1986), zastosowano do konserwa- adding fresh portions of solid PEG until a concentration of cji części burty Miedziowca o wymiarach 8 m długości i 4 m 70%, or even 90% was reached. A 2% mixture consisting wysokości. Postanowiono konserwować ją w całości, po- of seven parts boric acid to three parts borax was added to nieważ jej rozłożenie groziło zniszczeniem krzywizn desek the solution. Impregnation with this warm solution lasted poszycia i uszczelnienia. Metoda wybrana do konserwacji from one year up to three years, after which the artefacts drewna musiała nadawać się do konserwacji zdegradowa- were removed and slowly dried until their moisture levels nego mchu i sierści zwierzęcej, służącej jako uszczelnienie. reached equilibrium with their surroundings (Jagielska & Badania mchu, wykonane na podstawie morfologii pędów Rodzik 2005). Any excess white PEG was removed using i liści wykazały, że jest to mech Drepanocladus sendtneri 131  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Conservation of the Copper Ship’s hull and cargo (Schimp. ex H. Müll.) (Rusińska 1978). Kolejne analizy prowadzone w roku 1996 i 2012 doprowadziły do odkry- cia kolejnych dwóch gatunków: Warnstorfia exannulata (Schimp.) Loeske i Calliergonella cuspidate (Hedw.) Loeske (Badura w niniejszym tomie). Badania sierści wykazały obecność włosów podobnych do włosów owiec i szczura, o dużym stopniu degradacji (Dziurdzik 1986). Konserwację rozpoczęto od budowy komory z drew- nianym rusztowaniem i ścianami z folii polietylenowej, wewnątrz której znajdowała się burta. Burtę umieszczono pionowo na drewnianych podporach, co ułatwiało czysz- czenie i spryskiwanie całej powierzchni. Wewnątrz komory umieszczono nawilżacz utrzymujący wysoką wilgotność powietrza, zachowując drewno w stanie mokrym, co umoż- liwiało z kolei dyfuzję PEG-u do ścian komórkowych i świa- tła komórek drewna dębowego. W tym wypadku stosowano metodę spryskiwania ręcznego, która zapewniała małe zu- życie odczynnika konserwującego (il. 13). Najpierw sto- sowano codzienne spryskiwanie PEG-iem 300 o stężeniu Fig. 13. Extant section of starboard being sprayed with a PEG solution inside a special chamber (photo by B. Galus). 10%, po czym zwiększano powoli stężenie do 40%, zmniej- Il. 13. Spryskiwanie zachowanej części burty roztworem szając ilość spryskiwań w ciągu tygodnia. Do spryskiwania PEG-u w specjalnej komorze (fot. B. Galus). używano ręcznego spryskiwacza ogrodniczego. Następnie zastosowano PEG 3000 o stężeniu od 40% do 50%. Efek- water, sponges and a stream of warm air. This method was tem konserwacji było zakonserwowane drewno bez pęk- used for treating barrel staves and barrel heads, dunnage, nięć, ale o podwyższonej higroskopijności, spowodowanej cargo wedges, barrel hoops, some of the planking and some obecnością mieszaniny PEG-u 300 i 3000 na powierzchni crossbow bolt shafts. obiektu (il. 14). Potwierdziły to badania zawartości PEG-u The two-stage PEG impregnation method devised by 300 i 3000 przeprowadzane metodą TLC, które wykaza- Hoffmann (1986) was used for conserving a section of ły, że PEG 300 znajduje się w warstwie powierzchniowej the Copper Ship’s starboard measuring 8 m long and 4 m w ilości większej niż PEG 3000 (Jagielska 2005). Pomiary high. It was decided to treat this section in one piece, as głębokości wnikania PEG-u wykazały bardzo dobre wni- dismantling it may have damaged the curvature of the kanie PEG-u 300 w głąb drewna, natomiast obecność PE- planking and caulking. The chosen timber conservation G-u 3000 odnotowano tylko w warstwie powierzchniowej method also had to be suitable for treating the degraded o grubości 2 cm. moss and animal hair used as caulking. Moss analysis Największy problem stanowiła konserwacja ponad szes- based on leaf and stem morphology revealed that the moss nastometrowej stępki, dokładnie o długości 16,34 m, o du- species was Drepanocladus sendtneri (Schimp. ex H. Müll.) żym przekroju poprzecznym, wykonanej z jednego pnia. (Rusińska 1978). Further analysis carried out in 1996 Na swej długości stępka miała różne kształty przekroju po- and 2012 led to the identification of another two species: przecznego i widoczną krzywiznę spowodowaną naciskiem Warnstorfia exannulata (Schimp.) Loeske and Calliergonella ładunku. W części rufowej górna płaszczyzna była skrę- cuspidate (Hedw.) Loeske (Badura herein). Animal hair cona w stosunku do śródokręcia o ok. 60° oraz odchylona analysis revealed the presence of severely degraded hairs od osi (Litwin 1977). Stępkę umieszczono na specjalnym similar to those of sheep and rats (Dziurdzik 1986). stole i impregnowano przez wcieranie PEG-u pędzlami, na- Conservation began with the construction of a chamber stępnie zawijano w folię, aby nie dopuścić do przesuszania consisting of a wooden framework with walls made from drewna. Był to długotrwały, wieloletni proces, w czasie któ- polyethylene sheeting. The starboard section was placed rego wilgotność stępki powoli spadała ze 112% do 9%. Po inside the chamber in an upright position, resting on konserwacji zanotowano dwa duże pęknięcia i kilka mniej- wooden supports, which made it easier to clean and spray szych. Nie udało się doprowadzić do wyprostowania stępki, its entire surface. A humidifier was also placed inside ale skręcenie zmniejszyło się dwukrotnie w porównaniu ze the chamber, maintaining high air humidity to keep the stanem sprzed konserwacji. Skręcenie po konserwacji wy- timber waterlogged, thus allowing the PEG to diffuse into nosi 30 stopni (Żrodowski w niniejszym tomie). the cell walls and cavities of the oak. PEG was applied by Na stępce po konserwacji zaobserwowano niepoko- manual spraying which ensured the most economical use jące zjawisko. Na powierzchni w środkowej części zaczę- of this conservation agent (Fig.13). Initially PEG 300 was ły pojawiać się białe, żółte i zielone osady, bardzo trudne applied daily at a concentration of 10%, slowly raising the do usunięcia (il. 15). Badania wykonane metodą XRD na concentration to 40% and reducing the number of sprayings Uniwersytecie Przyrodniczym w Uppsali wykazały obec- per week. This process was carried out using a manual ność nierozpuszczalnych soli, takich jak np. natrojarozyt garden spray. Next a 40–50% solution of PEG 3000 was (Sandström i inni 2003) (il. 16). Takie sole wystąpiły rów- 132  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Konserwacja kadłuba oraz ładunku Miedziowca Fig. 14. Part of the starboard after conservation (photo by B. Galus). Il. 14. Część prawej burty po konserwacji (fot. B. Galus). applied. This treatment conserved the timber without causing it to crack, but made it more hygroscopic because of the presence of a mixture of PEG 300 and 3000 on the surface of the treated piece (Fig. 14). This was confirmed by gauging the content of PEG 300 and 3000 using the TLC method, which revealed a higher level of PEG 300 than PEG 3000 in the surface layer (Jagielska 2005). The depth of PEG penetration was also measured, showing very good results for PEG 300, which had penetrated deep into the timber fabric, whilst PEG 3000 was only noted within a 2-cm-thick surface layer. The greatest problem was posed by the conservation Fig. 15. Inorganic salts on the surface of of the 16.34-m-long keel, which had a large transverse the keel (photo by I. Jagielska). cross-section and was made from a single piece of timber. Il. 15. Sole nieorganiczne na powierzchni stępki (fot. I. Jagielska). The keel exhibited a variety of shapes in transverse cross- section along its length and was distinctly curved as a result of pressure exerted by the ship’s cargo. At the stern end the upper face of the keel was twisted by approximately 60˚ in relation to the amidships section, and it was off-axis (Litwin 1977). The keel was placed on a special table and impregnated with brush-applied PEG, subsequently being wrapped in plastic sheeting to prevent the wood from dehydrating. This long-term treatment lasted for several years, during which the moisture content of the timber gradually dropped from 112% to 9%. Once conservation had been completed two large cracks and several smaller ones were noted. It did not prove possible to straighten the Fig. 16. X-ray diffractogram of a salt sample keel, though its distortion was halved in comparison to its from the keel of the Copper Ship. pre-conservation state. After conservation the twist in the Il. 16. Dyfraktogram rentgenowski próbki keel amounted to 30˚ (Żrodowski herein). soli ze stępki Miedziowca. 133  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Conservation of the Copper Ship’s hull and cargo A disturbing phenomenon was observed on the keel nież na powierzchni drewna kadłuba wraku okrętu „Vasa” after its conservation. White, yellow and green deposits po utworzeniu w drewnie niszczącego kwasu siarkowego, which were very difficult to remove began to appear in its co z kolei było katalizowane jonami żelaza, pochodzącymi middle section (Fig. 15). XRD analysis carried out at the z produktów korozji żelaznych gwoździ (Fors i inni 2012). Swedish University of Agricultural Sciences in Uppsala Obecnie trwają próby usuwania soli za pomocą związków revealed the presence of insoluble salts such as, for example, kompleksujących, takich jak DTPA i EDDMMA. natrojarosite (Sandström et al. 2003) (Fig. 16). These salts Części nadstępki konserwowano różnymi metodami: were also present on the surface of the timber hull of the olejową, spryskiwania roztworem PEG-u, a nawet metodą warship Vasa following the formation of harmful sulphuric cukrową. Rzadko stosowana metoda cukrowa polegała na acid within the timber, which was catalysed by iron ions impregnacji roztworem sacharozy o stężeniu od 5% do 55% deriving from the corrosion products of iron nails (Fors et w ciągu kilku miesięcy, a następnie suszeniu przez ok. 1 rok. al. 2012). Attempts are currently being made to remove Skurcz drewna dębowego Miedziowca po konserwa- these salts using complex compounds such as DTPA and cji jest trudny do jednoznacznego określenia, ponieważ EDDMMA. elementy konstrukcyjne były konserwowane różnymi The components of the keelson were treated using metodami. W konserwacji mokrego archeologicznego a variety of methods: oil, spraying with PEG solution, and drewna podaje się skurcz przekroju poprzecznego, pomi- even the sucrose method. The rarely used sucrose method jając skurcz wzdłużny (Hoffmann 1985), który jest ok. involves impregnation with a 5% to 55% solution of sucrose 30 razy mniejszy. Skurcz przekroju poprzecznego drewna for several months followed by a drying period of around burty Miedziowca, po konserwacji metodą dwuetapową one year. z zastosowaniem PEG-u 300 i 3000, wynosił średnio 6%, It is difficult to determine the exact amount of shrinkage przy wilgotności powietrza 52%. Współczynnik redukcji of the Copper Ship’s oak timbers following conservation, skurczu przekroju poprzecznego (ASE) wynosił 73%. Nie because they were treated using a variety of methods. In mierzono skurczu po konserwacji najczęściej stosowaną the conservation of waterlogged archaeological wood, metodą spryskiwania PEG-iem 1500 i 4000. Ponieważ PEG transverse (radial and tangential) shrinkage is usually wnikał tylko do powierzchniowej warstwy, należy założyć, cited, ignoring longitudinal shrinkage (Hoffmann 1985), że skurcz przekroju poprzecznego był większy niż 6%. which is approximately 30 times smaller. The transverse Opierając się na badaniach Barkmana (1975), który badał shrinkage of the Copper Ship’s starboard timbers, after skurcz po konserwacji drewna okrętu „Vasa” przy wilgot- two-stage treatment with PEG 300 and 3000, amounted ności powietrza 50%, można założyć, że skurcz przekroju on average to 6% at 52% air humidity. The anti-shrink poprzecznego wahał się od 8,2 do 9,2%. Współczynnik re- efficiency (ASE) was 73%. Shrinkage caused by the most dukcji skurczu przekroju poprzecznego (ASE) wynosił ok. commonly used treatment of spraying with PEG 1500 and 60%. Można założyć, że skurcz przekroju poprzecznego 4000 was not measured. Because PEG only penetrates the przy metodzie olejowej był większy niż przy zastosowaniu surface layer, it should be assumed that transverse shrinkage PEG-ów 1500 i 4000 i wynosił kilkanaście procent. Przy was greater than 6%. Based on the work of Barkman wszystkich metodach należy przyjąć skurcz wzdłużny nie (1975), who assessed the post-conservation shrinkage of większy niż 0,7%. Skurcz wzdłużny przy metodzie dwueta- the warship Vasa’s timbers at 50% air humidity, it can be powej wynosi ok. 0,2%, natomiast przy metodzie spryski- concluded that transverse shrinkage ranged from 8.2% to wania – ok. 0,3%. W metodzie olejowej powinien mieścić 9.2%. ASE amounted to approximately 60%. It is probable się w granicach od 0,3% do 0,7%. that greater shrinkage was caused by oil treatment than Konserwacja elementów konstrukcyjnych różnymi me- by the application of PEG 1500 and 4000, amounting to todami, w wyniku których drewno dębowe osiągało różne between 10% and 20%. It can be presumed that longitudinal wartości skurczu, może stwarzać problemy przy rekon- shrinkage of the Copper Ship’s timbers did not exceed strukcji wraku. 0.7% regardless of the conservation method. The two-stage method gave a result of c. 0.2%, and the spraying method, 4. KONSERWACJA INNYCH MATERIAŁÓW c. 0.3%. Oil treatment gave a value of 0.3% to 0.7%. POCHODZENIA ORGANICZNEGO The use of various conservation methods on the 4.1. MATERIAŁY KOSTNE structural components, which resulted in the oak shrinking Z wraka pozyskano 6 fragmentów kości zwierzęcych. by varying amounts, may cause problems in the ship’s Eksponaty po wstępnym oczyszczeniu poddano działaniu reconstruction. alkoholu w celu usunięcia pozostałości smoły. W następ- nym etapie usunięto związki żelaziste w roztworze kwasu 4. CONSERVATION OF OTHER ORGANIC MATERIALS szczawiowego oraz poddano materiał kostny bieleniu przy 4.1. BONE zastosowaniu wody utlenionej. Po osuszeniu strukturę Six pieces of animal bone were recovered from the obiektów wzmocniono, nasycając ją alkoholowym roz- shipwreck. After preliminary cleaning they were treated tworem polioctanu winylu. Szczególnym znaleziskiem był with alcohol to remove any remnants of tar. Subsequently, fragment kostny wraz z towarzyszącymi mu kawałkami ferrous compounds were removed in a solution of oxalic mięsa (nr inw. W-5-440-1975). Mięso zakonserwowano acid and the bones were whitened using hydrogen peroxide. metodą liofilizacji. 134  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Konserwacja kadłuba oraz ładunku Miedziowca Once dried, the bone structure was consolidated by soaking in an alcoholic solution of polyvinyl acetate. One of the bone finds was of particular interest as it still had some pieces of meat attached (Cat. no. W-5-440-1975). The meat was preserved by freeze-drying. 4.2. TEXTILES Only one textile fragment from an unidentified item was recovered from the wreck (W-5-377/2-1975). As was the case with other organic finds, the first phase of conservation involved using solvents to remove tar and its breakdown products. In the next phase lye-free soap was used and some of the iron stains were removed by soaking in a solution of citric acid. The textile fragment was bleached using an aqueous solution of chloramine B. Having been thoroughly rinsed and dried, the fabric was Fig. 17. Garlic after conservation (photo by B. Galus). then flushed with a solution of Paraloid B82 in alcohol with Il. 17. Czosnek po konserwacji (fot. B. Galus). the addition of glycerine. This treatment consolidated the fibres and made them more supple. 4.2. TKANINA Z wraka wydobyto tylko jeden fragment tkaniny, o nie- 4.3. LEATHER zidentyfikowanej funkcji użytkowej (W-5-377/2-1975). Three pieces of leather representing shoe remains Podobnie jak w przypadku innych zabytków organicznych, were recovered from the shipwreck. Once they had been w pierwszym etapie prac za pomocą rozpuszczalników usu- cleaned and remnant tar had been extracted from them, nięto smołę i produkty jej rozpadu. W następnym etapie they were soaked in an aqueous solution of glycerine (its użyto odługowanego mydła i usunięto część żelazistych concentration gradually being increased from 10% to 60%) przebarwień w kąpieli w roztworze kwasu cytrynowego. with the addition of biocides. W celu wybielenia tkaninę poddano działaniu chloraminy B w roztworze wodnym. Po intensywnym płukaniu i wy- 4.4. OTHER ORGANIC MATERIALS suszeniu przesączono tkaninę roztworem alkoholowym Whilst cleaning the wreck structure after it had been paraloidu B82 z dodatkiem gliceryny. Zabieg ten utrwalił raised, the remains of onion, garlic (Fig. 17), several walnut i uelastycznił włókna. shells and several field bean seeds were discovered. This material was treated by flushing it with an aqueous solution 4.3. WYROBY SKÓRZANE of PEG 1500. The PEG concentration was gradually W trakcie eksploracji wraku pozyskano także trzy increased as the treatment progressed, and the solution fragmenty skórzane, stanowiące części obuwia. Po oczysz- was heated. Of the other organic materials recovered, bird czeniu i wyekstrahowaniu pozostałości smoły materiał feathers were reinforced with a Paraloid solution, resin nasycono wodnym roztworem gliceryny, podnosząc stop- being used to treat ropes and hemp twine. niowo jego stężenie z 10% do 60%, w obecności substancji biobójczych. 5. CONSERVATION OF METALS Excavation of the W-5 wreck site led to the recovery 4.4. INNE OBIEKTY ORGANICZNE of a significant number of metal finds, most of them W trakcie oczyszczania konstrukcji wraka po jej wydo- representing the remains of the ship’s cargo. They byciu znaleziono cebulę, czosnek (il. 17), kilka fragmen- included around 50 bundles of iron bars weighing nearly tów skorupek orzechów włoskich i kilka nasion bobiku. 8 tons in total, 200 copper ingots collectively weighing Pozyskane artefakty zakonserwowano, przesączając je wod- approximately 1 ton, and seven barrels full of osmond iron. nym roztworem PEG 1500. W trakcie zabiegu stopniowo Further metal items not associated with the cargo were also podwyższano stężenie odczynnika konserwującego, pod- discovered, among them artefacts made of steel (including grzewając przy tym roztwór. Z pozostałych obiektów orga- two anchors), 18 items made of copper or copper alloys, nicznych – ptasie pióra wzmacniano roztworem paraloidu, and nine objects made of lead or tin. Most of these metals a liny i sznurek konopny żywicą. were heavily contaminated with tar. At the beginning of the conservation process the 5. KONSERWACJA ZABYTKÓW METALOWYCH artefacts were weighed, measured in detail, drawn and W rezultacie prac eksploracyjnych przeprowadzonych photographed. At this stage emphasis was placed on na wraku W-5 wydobyto znaczną ilość obiektów metalo- assessing their state of preservation and on identifying the wych. Największą grupę stanowiły pozostałości ładunku types of corrosion and damage affecting the finds, and any statku. Łącznie wydobyto ok. 50 wiązek sztab żelaznych resultant threats which these posed. o całkowitej masie prawie 8 ton, 200 plastrów miedzi o całkowitej masie ok. 1 tony oraz zawartość 7 beczek 135  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Conservation of the Copper Ship’s hull and cargo 5.1. CORROSION IN SALINE ENVIRONMENTS półproduktu otrzymywanego przy produkcji żelaza, tzw. The particular conditions experienced by artefacts osmundu. Poza tym na wraku znaleziono szereg metalo- submerged for long periods in marine environments affect wych przedmiotów niezwiązanych z jego ładunkiem, w tym the course of corrosion processes, resulting in corrosion m.in. 134 zabytki wykonane ze stali (w tym dwie kotwice), products of varied composition and structure. All of the 18 zabytków z miedzi lub jej stopów oraz 9 obiektów, do metal artefacts recovered from the Copper Ship had lain wykonania których użyto ołowiu lub cyny. Cechą charak- on the seabed in a saline environment for several hundred terystyczną większości omawianych przedmiotów było ich years. They had been affected by chloride corrosion silne zanieczyszczenie smołą. processes, which are a particular danger to items made Zabiegi konserwatorskie rozpoczynano od ważenia za- of iron (Rimmer et al. 2013), as well as copper and its bytków, wykonania szczegółowych pomiarów oraz sporzą- alloys. Chlorides penetrate the structure of these metals dzenia dokumentacji rysunkowej i fotograficznej. Na tym and have to be removed during the course of conservation, etapie kładziono szczególny nacisk na rozpoznanie stanu as otherwise humidity will trigger hydrolysis, which in zachowania, określenie rodzaju korozji i uszkodzeń, a tak- turn produces hydrochloric acid. This process triggers an że wynikających stąd zagrożeń dla obiektu. increase in the severity of the corrosion which may cause irreversible changes in the artefact’s historic fabric, or even 5.1. SPECYFIKA ZJAWISK KOROZYJNYCH its destruction (Dyrka 1983). WYSTĘPUJĄCYCH W ZASOLONYM ŚRODOWISKU From a conservator’s point of view it is difficult Specyficzne warunki, jakie stwarza dla zabytków dłu- to effectively treat items made of iron. The prolonged gotrwałe przebywanie w środowisku morskim, wpływa exposure of these materials to saline seawater triggers na przebieg procesów korozyjnych, których efektem są selective corrosion processes resulting in the graphitisation produkty korozji o różnorodnym składzie i strukturze. of metallic alloys. These reactions cause iron to corrode, Wszystkie zabytki metalowe pozyskane z wraku zalegały leaving graphite in the form of a porous mass. The przez kilkaset lat na dnie morskim, w zasolonym środo- dimensions of the artefacts remain the same, however, wisku. Podlegały one procesom korozji chlorkowej, szcze- their weight diminishes and their mechanical properties gólnie niebezpiecznej dla obiektów wykonanych z żelaza deteriorate. Particular attention must be paid to the (Rimmer i inni 2013) oraz miedzi i jej stopów. Chlorki thorough removal of iron chlorides from graphitised items penetrują strukturę obiektu i muszą być usunięte w trakcie in order to avoid their rapid destruction. zabiegów konserwatorskich, w przeciwnym razie pod wpły- Another problem faced by conservators when treating wem wilgoci podlegają reakcji hydrolizy, w wyniku której iron artefacts that have lain for centuries in a biologically powstaje kwas solny. Proces ten prowadzi do nasilenia zja- active marine environment is that posed by microbiological wisk korozyjnych i może wywołać nieodwracalne zmiany corrosion, the products of which are very durable and substancji zabytkowej, a nawet destrukcję samego zabytku resistant to the effects of chemical reagents (Dyrka 1975). (Dyrka 1983). Trudno jest, z punktu widzenia konserwatora, przepro- 5.2. OVERVIEW OF METHODS wadzić skuteczne zabiegi konserwatorskie w stosunku do The methods selected for treating artefacts recovered przedmiotów wykonanych z żeliwa oraz słabo rozkutej sta- from the Copper Ship aimed to chemically stabilise each li. W materiałach tych bowiem wskutek długotrwałego od- item, preserve its structure and dimensions and protect it działywania zasolonej wody morskiej występują selektywne from the effects of adverse external factors. The first stage procesy korozji, skutkujące grafitowaniem metalicznego of the conservation process involved cleaning the artefacts stopu. W rezultacie tych reakcji żelazo koroduje, pozosta- by washing them in running water. During the following je grafit w postaci porowatej masy. Wymiary obiektu nie stages tar remains were removed using organic solvents. ulegają zmianie, natomiast zmniejsza się waga i pogarszają Encrusted marine organisms (shells, barnacles, etc.) and właściwości mechaniczne. Przedmioty zgrafitowane należy corrosion products were removed mechanically. This szczególnie starannie pozbawić chlorków żelaza, gdyż w in- resulted in the extant historic fabric of the salvaged items nym przypadku następuje ich szybka destrukcja. being revealed. Tar remains had to be extracted as most of Kolejnym konserwatorskim problemem w odniesieniu the treatments were carried out in an aqueous medium. do zabytków żelaznych, powstałym na skutek ich wielowie- The next stage of work consisted of identifying the kowego przebywania w aktywnym biologicznie środowisku type and severity of corrosion processes in order to devise morskim, jest specyficzna korozja mikrobiologiczna, której a programme of conservation for each artefact and to plan produkty są bardzo trwałe, odporne na oddziaływanie che- appropriate chemical and electrochemical treatments. micznych odczynników (Dyrka 1975). A series of chemical and metallographic analyses were carried out to determine the structure and composition of 5.2. PRZEGLĄD STOSOWANYCH METOD the material from which each artefact was made and the type Przystępując do działań konserwatorskich nad zabyt- of corrosion affecting it (Pompowski 1976; Lehman 1976). kami z Miedziowca, wybrano metody, których celem była The biggest threat faced during the conservation of chemiczna stabilizacja obiektu, zachowanie jego struktury steel and cast-iron artefacts was chloride corrosion, hence i wymiarów oraz zabezpieczenie przed oddziaływaniem the fundamental aim of treatments was the removal of iron niekorzystnych czynników zewnętrznych. Pierwszym eta- 136  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Konserwacja kadłuba oraz ładunku Miedziowca Fig. 18. Iron bars before and after conservation (photo by B. Galus). Il. 18. Sztaby żelaza przed i po konserwacji (fot. B. Galus). chlorides. The method chosen to address this problem was pem prac było oczyszczenie, obejmujące mycie pod bieżącą that devised by C. Pearson, involving the neutralisation of wodą. W toku kolejnych czynności usuwano pozostałości iron chlorides in an aqueous solution of sodium sulphite and smoły za pomocą rozpuszczalników organicznych. Organi- sodium hydroxide, restricting oxygen access from ambient zmy morskie (muszle, pąkle i inne) oraz narosłe na zabyt- air to a minimum (North & Pearson 1978). This treatment ku produkty korozji usunięto mechanicznie. Końcowym was carried out at an elevated temperature and was repeated efektem było odsłonięcie zachowanej substancji zabytko- until the chlorides had been completely removed. wej. Ekstrakcja pozostałości smoły była konieczna, gdyż Other means of chloride removal were also employed, większość zabiegów odbywała się w środowisku wodnym. such as electrochemical methods: iontophoresis – cathodic Kolejny etap prac stanowiło rozpoznanie typu i stanu desalination, the use of lithium hydroxide in alcohol, and zaawansowania procesów korozyjnych, w celu opracowa- prolonged sodium sesquicarbonate baths (an aqueous nia dla każdego zabytku programu konserwacji oraz zapla- solution of sodium carbonate and sodium bicarbonate). nowania odpowiednich zabiegów chemicznych i elektro- After the chlorides had been removed various chemical chemicznych. Podjęto szereg analiz chemicznych, badań treatments were performed depending on the artefact’s metalograficznych określających rodzaj korozji, strukturę state of preservation and the type of corrosion affecting it. i skład materiału, z jakiego wykonany jest zabytek (Pom- The aim of these treatments was to remove or soften the powski 1976, Lehman 1976). layers of corrosion (Fig. 18). W trakcie konserwacji zabytków ze stali i żeliwa naj- Severely damaged artefacts lacking a metal core were większym zagrożeniem była korozja chlorkowa, stąd za- consolidated by saturation with waxes or synthetic resins. sadniczym celem zabiegów konserwatorskich było usu- A fundamental issue in the conservation of items made nięcie chlorków żelaza. Zastosowano w tym celu metodę from copper and its alloys was to remove any chloride opracowaną przez C. Pearsona, polegającą na neutralizacji corrosion products. Electrochemical methods and sodium chlorków żelaza w wodnym roztworze siarczynu sodowego sesquicarbonate baths were used to address this problem. i wodorotlenku sodowego, przy maksymalnym ogranicze- Subsequently, depending on the type of corrosion, niu dostępu tlenu z powietrza atmosferycznego (North, a series of chemical and electrochemical treatments were Pearson 1978). Zabieg wykonywano w podwyższonej tem- undertaken, such as autolysis and baths in solutions of peraturze i powtarzano do czasu całkowitego pozbycia się EDTA, alkaline Rochelle salt, alkaline glycerol, ammonia, chlorków. and sulphuric acid (Fig. 19). Zastosowano także inne sposoby usuwania chlorków, Destructive chloride corrosion did not affect items takie jak metody elektrochemiczne: jonoforeza – katodo- made of tin and lead. Depending on the type of corrosion we odsalanie, zastosowanie wodorotlenku litu w alkoholu, products identified, electrochemical or chemical treatments długotrwałe kąpiele w seskwiwęglanie (wodnym roztworze were applied – baths in solutions of EDTA and HCl. węglanu sodowego i kwaśnego węglanu sodowego). 137  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Conservation of the Copper Ship’s hull and cargo Fig. 19. Copper ingots before and after conservation (photo by B. Galus). Il. 19. Plastry miedzi przed i po konserwacji (fot. B. Galus). Some of the salvaged artefacts consisted of a metal Po usunięciu chlorków stosowane były różnorodne me- part permanently attached to components made either tody obróbki chemicznej, warunkowane stanem zachowania from a different metal or from an organic material, such as obiektu i rodzajem korozji. Celem tych zabiegów było usu- wood or leather. In these instances, if it was not possible nięcie lub rozpulchnienie nawarstwień korozyjnych (il. 18). to separate them, the conservation plan for each artefact Obiekty zabytkowe silnie zniszczone, pozbawione had to be carefully formulated so as not to damage its rdzenia metalicznego, były konsolidowane poprzez nasyca- components parts. nie ich woskami lub żywicami syntetycznymi. After the chemical treatments and electro-processes W trakcie konserwacji wyrobów z miedzi i jej stopów had been completed, each artefact was thoroughly rinsed zasadniczą kwestią było usunięcie produktów korozji chlor- in distilled water before being subjected to mechanical kowej. W tym celu zastosowano metody elektrochemiczne cleaning. Depending on the item’s state of preservation and oraz kąpiele w seskwiwęglanie. Następnie, zależnie od the type of material from which it was made, it was cleaned rodzaju korozji, wykonano szereg zabiegów chemicznych using fibreglass brushes and rotary brushes (ranging from i elektrochemicznych, takich jak autoliza, kąpiele w roz- steel and brass brushes, to ones with hair bristles and soft tworach EDTA, alkalicznej soli z Rochelle, alkalicznym rotary brushes made of delicate cotton). glicerolu, roztworze amoniaku, kwasu siarkowego (il. 19). The final stage of this work involved creating W przypadku wyrobów z cyny i ołowiu nie występował a hydrophobic coating on the surface of the artefact to problem niszczącej korozji chlorkowej. W zależności od protect it against moisture and aggressive atmospheric stwierdzonych nawarstwień korozyjnych stosowano zabie- agents, and applying appropriate inhibitors to slow down gi elektrochemiczne lub chemiczne – kąpiele w roztworach any potential corrosive processes. To this end, after the EDTA, HCl. artefacts had been degreased they were saturated with Niektóre z wydobytych zabytków składały się z części molten microcrystalline wax or had plastic coatings (e.g. metalowej trwale związanej z fragmentami wykonanymi Paraloid B82 or B72) applied to them. bądź z innego metalu, bądź z substancji organicznych, ta- The last in the series of tasks that had to be carried out kich jak drewno lub skóra. W takim przypadku, o ile nie- by the NMM Conservation Department was to oversee the możliwe było ich rozdzielenie, program konserwacji dla da- storage of the already conserved artefacts, monitor their nego zabytku musiał być tak jednostkowo dobrany, by nie moisture levels and the conditions in which they are stored zaszkodzić poszczególnym częściom składowym obiektu. and displayed. Po etapie zabiegów chemicznych i elektroprocesach, a następnie gruntownym wypłukaniu w wodzie destylo- 6. CONSERVATION OF OTHER INORGANIC MATERIALS wanej i wysuszeniu zabytku, odbywało się oczyszczanie 6.1. CERAMICS mechaniczne. W zależności od stanu zachowania i rodzaju A small ceramic assemblage was recovered from the materiału stosowano oczyszczanie szczoteczkami z włókna wreck – it comprised pottery sherds, pieces of brick, szklanego i szczotkami rotacyjnymi (od stalowych, przez ceramic fishing net weights and a pipe stem. These items mosiężne, włosiane, aż do miękkich, wykonanych z deli- were cleaned of concretions, solvents being used to katnej bawełny). remove any tar, and iron compounds being removed with Końcowym etapem prac było wytworzenie na po- the help of oxalic acid or formic acid. Having been dried, wierzchni obiektu warstwy hydrofobowej, chroniącej przed 138  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Konserwacja kadłuba oraz ładunku Miedziowca wpływem wilgoci i działaniem agresywnych czynników atmosferycznych oraz zastosowanie odpowiednich inhibi- torów, mających spowolnić ewentualne procesy korozyjne. W tym celu, po zabiegach odtłuszczania, stosowano nasy- canie obiektu woskiem mikrokrystalicznym na gorąco lub nakładano powłoki z tworzyw sztucznych (np. paraloidu B82 lub B72). Ostatnim w szeregu zadaniem pracowni konserwator- skiej NMM był nadzór nad przechowywaniem już zakon- serwowanych obiektów zabytkowych, monitorowanie ich wilgotności oraz sposobu przechowywania i ekspozycji. 6. KONSERWACJA INNYCH MATERIAŁÓW POCHODZENIA NIEORGANICZNEGO 6.1. MATERIAŁY CERAMICZNE Z wraku wydobyto niewielką ilość obiektów ceramicz- nych – były to fragmenty naczyń, ułamki cegieł, grzęzy ceramiczne oraz cybuch fajki. Obiekty te oczyszczono ze złogów skamieliny, rozpuszczalnikami usunięto smołę, na- Fig. 20. Barrel during restoration (photo by W. Urbański). tomiast związki żelaziste – przy pomocy kwasu szczawio- Il. 20. Beczka podczas procesu rekonstrukcji (fot. W. Urbański). wego bądź mrówkowego. Po osuszeniu niektóre z zabytków wymagały wzmocnienia poprzez nasycenie ich roztworem some of these artefacts had to be consolidated by soaking paraloidu. W dwóch przypadkach poddano zabytki pra- them in a solution of Paraloid. In two cases, restorations com rekonstrukcyjnym, wyklejono je oraz uzupełniono were carried out, the items being pieced together and any brakujące fragmenty gipsem modelarskim. missing fragments being replaced with plaster of Paris. 6.2. KAMIEŃ 6.2. STONE W trakcie prac eksploracyjnych pozyskano 23 ekspona- Excavation of the Copper Ship yielded 23 stone artefacts ty wykonane z kamienia. Są to grzęzy rybackie oraz dzie- represented by fishing net weights and nine stone balls. więć kamiennych kul. Po wstępnych pracach i oczyszczeniu After preliminary steps had been taken and the items had ze smoły obiekty podzielono na dwie grupy. Grzęzy i kule been cleaned of tar they were divided into two groups. The wykonano z bardzo twardego, zbitego materiału skalnego weights and balls are made from a very hard, compact rock (patrz Woźniak w niniejszym tomie). W przypadku grzęz (see Woźniak herein). No further conservation measures nie było potrzeby wykonywania dalszych prac zabezpie- were needed for the fishing net weights, whereas the stone czających, kule natomiast wymagały usunięcia związków balls had to be cleaned of iron compounds and consolidated żelaza oraz wzmocnienia struktury poprzez nasycenie po- by soaking in polyvinyl acetate in acetone. lioctanem winylu w acetonie. 6.3. GLASS 6.3. SZKŁO The only glass artefact found on the wreck was a piece Jedynym znalezionym na wraku eksponatem wyko- of bottle (W-5-461/19-1975). It was cleaned, rinsed in nanym ze szkła był fragment butelki (W-5-461/19-1975). distilled water and its surface was sealed with 3% Paraloid Zabytek oczyszczono, wypłukano w wodzie destylo- in toluene. wanej, powierzchniowo zabezpieczono 3% paraloidem w toluenie. 7. RESTORATION OF STAVE-BUILT VESSELS AND BARRELS FROM THE W-5 WRECK 7. REKONSTRUKCJA NACZYŃ KLEPKOWYCH Barrels were among the cargo found aboard the W-5 I BECZEK Z WRAKU W-5 wreck. Most of them contained osmond iron, others were Składową ładunku znalezionego na wraku W-5 były filled with tar, and one contained lumps of beeswax. During beczki. W większości z nich przewożono półprodukt do the course of excavation most of the barrels containing produkcji żelaza, tzw. osmund, inne zawierały smołę, a jed- osmond iron fell apart or had to be dismantled after their na wosk pszczeli w bryłach. W trakcie prac eksploracyjnych recovery, as their load was so heavy that it was causing większość beczek zawierających osmund uległa rozpadowi mechanical damage to the weakened staves and hoops. The lub też trzeba było je rozebrać po wydobyciu, gdyż zawarty material recovered also included numerous pieces of barrel ładunek był tak ciężki, że mechanicznie niszczył osłabione that had already been damaged in situ, either from the klepki i obejmy. Pozyskano także wiele fragmentów beczek, impact of the barrel contents on the seabed, or as a result które uległy destrukcji już na dnie, czy to wskutek uderze- of destructive human actions (fishing, ships casting anchor nia ładunku o dno, czy też z powodu niszczącej działalności and trawling). człowieka (połowy ryb, kotwiczenie statków, trałowanie). 139  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Conservation of the Copper Ship’s hull and cargo Fig. 21. Objects from the Copper Ship after conservation and restoration (photo by B. Galus). Il. 21. Obiekty z Miedziowca po konserwacji i rekonstrukcji (fot. B. Galus). Conservation was carried out on all of the wooden Wszystkie elementy drewniane poddano konserwacji. elements. The large number of barrel components Duża ilość fragmentów będących składowymi beczek dała prompted restoration work to be undertaken. This posed asumpt do podjęcia prac odtworzeniowych. Stanowiło to a considerable challenge in view of the absence of any poważne wyzwanie wobec braku kompetentnych danych reliable information about medieval cooperage. The only na temat średniowiecznego bednarstwa. Jedyną pomocną useful publication, illustrating the production of barrels pozycją, ilustrującą produkcję beczek z wiklinowymi ob- with wicker hoops, was an ethnographic work written in ręczami, była praca etnograficzna z 1928 roku autorstwa 1928 by Czesław Pietkiewicz: Polesie Rzeczyckie. It provided Czesława Pietkiewicza Polesie Rzeczyckie. Ułatwiła ona information which helped in setting up a suitable restoration skonstruowanie odpowiedniego warsztatu rekonstrukcyj- facility that enabled the deformed staves to be reshaped, the nego, umożliwiającego kształtowanie zdeformowanych barrel hoops with ‘figure-of-eight’ fastenings to be recreated klepek, odtwarzanie obejm zapiętych w zamek „ósemkę”, and the barrels themselves to be assembled and shaped. a wreszcie składanie i formowanie samych beczek. Beczki The barrels were assembled and shaped on a specially built składano na skonstruowanym przyrządzie i wstępnie je device. Where possible, the hoops were recreated from kształtowano. Obejmy, o ile to było możliwe, odtwarza- surviving fragments, or missing sections were replaced with no z zachowanych fragmentów lub też uzupełniano nowo newly made and appropriately shaped pieces. Because many wykonanymi i odpowiednio zaciętymi. Ze względu na to, of the staves were broken and did not survive to their full że klepki były często nadłamane i o niepełnej długości, length, the barrel structures were reinforced with so-called stosowano wzmocnienie konstrukcji beczki tzw. ślepymi blind heads or by being filled with polyurethane foam. denkami lub wypełnienie wnętrza beczki pianką poliure- Restoration encompassed an assemblage of 59 wooden tanową. Prace objęły zespół 59 beczek drewnianych oraz barrels and two stave-built vessels (Fig. 20). rekonstrukcję dwóch naczyń klepkowych (il. 20). 140  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Konserwacja kadłuba oraz ładunku Miedziowca 8. SUMMARY 8. PODSUMOWANIE The conservation of a unique 15th-century shipwreck Konserwacja unikatowego, XV-wiecznego wraku wraz and its cargo was a huge challenge for the conservation z ładunkiem stanowiła wielkie wyzwanie dla pracowni laboratory set up in the year when this important heritage konserwatorskiej, powstałej w roku wydobycia tego cenne- asset was salvaged (Fig. 21). It was the first, and to this go obiektu (il. 21). Było to pierwsze i, jak dotąd, największe day remains the largest, conservation project concerning przedsięwzięcie konserwatorskie dotyczące kadłuba stat- the hull of a ship and her cargo carried out by the NMM. ku i jego ładunku, prowadzone przez NMM. Wobec bra- In the absence of any educational establishments teaching ku w latach 70. w Polsce uczelni kształcących w kierunku conservation in Poland in the 1970s, staff members konserwacji, pracownicy zdobywali wiedzę na stypendiach acquired their knowledge by taking scholarships in w Niemczech, Danii i Szwecji. Nawiązano kontakty z pla- Germany, Denmark and Sweden. Contacts were established cówkami naukowymi w kraju, których badania pozwoliły with scientific institutes in Poland whose research enabled na dobór i kontrolę procesu konserwacji. Wypracowano the selection and control of appropriate conservation również własne metody, stosowane potem do konserwacji measures. The department also devised its own methods innych obiektów wydobytych z wody morskiej. Szczegól- which were later used in the conservation of other artefacts nym przypadkiem były wielkogabarytowe obiekty drew- recovered from the sea. A special challenge was presented niane, wykonane z bardzo trudnego do konserwacji drewna by large-scale wooden items made from oak timber, which dębowego. Elementy konstrukcyjne o dużych wymiarach is very difficult to conserve. Large structural elements stwarzały problemy w transporcie, ich konserwacja była were problematic to transport and their conservation was bardzo kosztowna i pracochłonna oraz wymagała długiego extremely expensive, labour-intensive and required a long czasu. time to complete. W sumie zakonserwowano ok. 95% spośród 2634 wy- Approximately 95% of the 2634 artefacts recovered dobytych z wraku W-5 obiektów. Stan zakonserwowanych from the W-5 wreck were conserved. Many years later the obiektów po wielu latach jest bardzo dobry. condition of these items remains very good. Podziękowanie Acknowledgements Współautorka dziękuje Lechowi Nowiczowi za udo- I. Jagielska would like to thank Lech Nowicz for sharing stępnienie zdjęć oraz przybliżenie faktów z etapu badań his photographs and providing information about the podwodnych i wydobycia wraku, Marii Dyrka za przypo- underwater exploration and salvage of the shipwreck, Maria mnienie szczegółów konserwacji drewna w latach 70. oraz Dyrka for recounting the details of timber conservation in Irenie Sikorskiej za pomoc w poszukiwaniu zdjęć i opisów the 1970s and Irena Sikorska for helping to track down obiektów. photographs and descriptions of artefacts. REFERENCES | LITERATURA Barkman, L., 1975, The preservation of the warship Wasa. In: W. Dyrka, M., 1999, Z doświadczeń Działu Konserwacji Centralnego Oddy (Ed.), Problems in the conservation of waterlogged wood, Muzeum Morskiego w Gdańsku. In: L. Babiński (Ed.), Drew- Maritime Monographs and Reports, Greenwich, London, no archeologiczne. Badania i konserwacja. Sympozjum Biskupin- 65–105. Wenecja 1999, SNAP, Warszawa, 101–110. Bjordal, Ch., Nillson, T., 2002, Decomposition of waterlogged Dyrka, M., Jagielska I., 1999, Analysis and conservation of archaeological wood. In: P. Hoffmann, J.A. Spriggs, T. Grant, archaeological objects in Polish Maritime Museum in Gdańsk. C. Cook, A. Recht (Eds), Proceedings of the 8th ICOM Group In: “Schutz des Kulturerbes unter Wasser”. International on Wet Organic Archaeological Materials Conference, Stockholm Conference for Underwater Archeology, Feb. 18–21 1999, 2001, ICOM, Bremerhaven, 235–245. Sassnitz, 491–493. Blanchette, R.A., Hoffmann, P., 1994, Degradation process Dziurdzik, B., 1986, Badania sierści zwierząt z Miedziowca. Mate- in waterlogged archaeological wood. In: P. Hoffmann riały własne NMM. (Ed.), Proceedings of the 5th ICOM Group on Wet Organic Florian, M. E., 1990, Scope and history of archaeological wood. In: Archaeological Materials Conference, Portland/Maine 1993, R. M. Rowell, R. J. Barbour (Eds), Archaeological wood. Proper- ICOM WOAM, Bremerhaven, 111–142. ties, chemistry and preservation, Advances in Chemistry, Series Brorson Christensen, B., 1970, The Conservation of Waterlogged 225, American Chemical Society, Washington DC, 3–32. Wood in the National Museum of Denmark, Studies in Fors, Y., Jalilehvand, F., Risberg, E. R., Björdal, C., Phillips E., Museum Technology 1, The National Museum of Denmark, Sandström, M., 2012, Sulfur and iron analyses of marine Copenhagen. archaeological wood in shipwrecks from the Baltic Sea and De Jong, J., 1979, The conservation of shipwrecks by impregnation Scandinavian waters, Journal of Archeological Science 39, with polyethylene glycol. In: L. H. de Vries-Zuiderbaan (Ed.), 2521–2532. Conservation of waterlogged wood: International Symposium Heymanowski, K., 1979, Niektóre sortymenty drzewne w Polsce on the Conservation of Large Objects of Waterlogged Wood, w XV w. w świetle materiałów z „miedziowca”, Kwartalnik Hi- Amsterdam 1979, the Hague, 57–67. storii Kultury Materialnej, 3, 345–351. Dyrka, M., 1989, Conservation of the archaeological objects Hoffmann, P., 1985, On the stabilization of waterlogged oakwood excavated from the Gdansk Bay. In: Marine Archaeology: with PEG. Molecular size versus degree of degradation. In: Development of Research and Conservation. Seminar in the Proceedings of the 2nd ICOM Waterlogged Wood Working Group City of Kotka 29–30.7.1988, Series of Provincial Museum of Conference Grenoble 1984, Centre d’Etude et de Traitment des Kymenlaakso, 13, Kotka, 83–101. Bois Gorges d’Eau, Grenoble, 95–115. 141  Irena Jagielska, Wiesław Urbański Conservation of the Copper Ship’s hull and cargo Hoffmann, P., 1986, On the stabilization of waterlogged oakwood Pompowski, T., 1976, Analiza chemiczna próbek metali z wra- with PEG. II. Designing a two-step treatment for multi-quality ka „Miedziowca”, Politechnika Gdańska. Materiały własne timbers, Studies in Conservation, vol. 31, nr 3, 63–72. NMM. Hołerny, M., 2006, Analiza fizykochemiczna preparatów pocho- Rimmer, M., Watkinson, D., Wang, Q., 2013, The impast of dzących z wraku statku Miedziowca z XIV wieku. In: Młodzi chloride desalination on the corrosion rate of archaeological chemicy rocznik 2006, Wydział Chemii UAM, 69–72. iron, Studies in Conservation, vol. 58, no. 4, 326–337. Jagielska, I., 1998, Ocena efektywności wnikania PEG-u 1500 do Rodgers, B.A., 2004, The Archaeologist’s Manual for Conservation. obiektów o dużym przekroju poprzecznym, konserwowanych A guide to non toxic, minimal intervention artifact stabilization, metodą spryskiwania i pędzlowania. Materiały własne NMM. Kluwer Academic/ Plenum Publishers, New York. Jagielska, I., 1999, Przydatność wybranych badań w konserwacji Rusińska, A., 1978, Ekspertyza próbki mchu uszczelniającego mokrego drewna. In: L. Babiński (Ed.), Drewno archeologicz- z Miedziowca. Materiały własne NMM. ne. Badania i konserwacja. Sympozjum Biskupin-Wenecja, Bisku- Smolarek, P., 1976, Poszukiwania i badania podwodne w Zatoce pin, 111–118. Gdańskiej, Nautologia, R. XI, Nr 1 (41), 22–32. Jagielska, I., 2002, Metody pomiaru głębokości wnikania poliety- Smolarek, P., 1979a, Badania i wydobycie wraka „miedziowca” lenoglikolu (PEG-u) do mokrego archeologicznego drewna. (W-5), Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 3, Warszawa, In: Ochrona Drewna. XXI Sympozjum, Warszawa, SGGW, War- 291–313. szawa, 145–150. Smolarek, P., 1979b, Underwater Archaeological Investigation in Jagielska, I., 2005, Badania i konserwacja obiektów drewnianych Gdańsk Bay, Transport Museums, Yearbook of the International wydobywanych z Morza Bałtyckiego. In: W. Prądzyński (Ed.), Association of Transport Museums, Vol. 6, 48–66. Badania i konserwacja drewna archeologicznego. Międzynarodo- Smolarek, P., 1983, The genesis, present state and prospects wa Konferencja Naukowa, Poznań 2005, Wydawnictwo Akade- of Polish underwater archaeological investigations in the mii Rolniczej, Poznań, 71–79. Baltic. In: J. Olczak, G. Wilke (Eds), Underwater archeology 1, Jagielska, I., Rodzik, I., 2005, Conservation of waterlogged wood Archeologia IX, Toruń, 5–38. in the Polish Maritime Museum in Gdańsk. In: P. Hoffmann, Spława-Neyman, S., 1978, Ekspertyza drewna pochodzącego z wra- K. Straetkvern, J. A. Spriggs, D. Gregory (Eds), Proceedings of ka statku wydobytego z dna Zatoki Gdańskiej, tak zwanego „Mie- the 9th ICOM Group on Wet Organic Archaeological Materials dziowca”, Instytut Technologii Drewna, Poznań. Conference, Copenhagen 2004, ICOM, Bremerhaven, 645–648. Sandström, M., Fors, I., Persson, I., 2003, Sulphur, Acid and Iron, Krzysik, F., 1970, Nauka o drewnie, Państwowe Wydawnictwo Na- Vasa studies 19, National Maritime Museum, Stockholm. ukowe, Warszawa 1970. Tomanek, J., 1997, Botanika leśna, Państwowe Wydawnictwo Rol- Lehman, J., 1976, Sprawozdanie z przeprowadzonych badań nad nicze i Leśne, Warszawa. skutecznością inhibitorów oraz oznaczeń chlorków żelaza Waliszewska, B., 2009, Badania struktury i składu chemicznego w produktach korozji zabytków żelaznych, wydobytych z wra- archeologicznego drewna dębowego, Rozprawy Naukowe, 399, ka W-5, Poznań. Materiały własne NMM. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, Poznań. Litwin J., 1977, „Miedziowiec” – interesujący zabytek dawnej tech- Ważny, J., 1999, Współczesna klasyfikacja czynników degradacji niki okrętowej, Budownictwo Okrętowe, R. XXII, nr 4, 134–139. drewna archeologicznego. In: L. Babiński (Ed.), Drewno arche- Litwin, J., 1979, Studium konstrukcji i próba klasyfikacji „mie- ologiczne. Badania i konserwacja. Sympozjum Biskupin-Wenecja, dziowca”, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 3, Warsza- Biskupin, 49–58. wa, 332–343. North, N. A., Pearson, C., 1978, Washing methods for chloride removal from marine iron artifacts, Studies in Conservation, vol. 23, no. 4, 174–186. 142  Marek Krąpiec1, Paweł Krąpiec2 1 AGH – University of Science and Technology 2 University of Agriculture in Krakow 1 Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie 2 Uniwersytet Rolniczy w Krakowie DENDROCHRONOLOGICAL ANALYSIS OF THE COPPER SHIP’S STRUCTURAL TIMBERS AND TIMBER CARGO ANALIZA DENDROCHRONOLOGICZNA DREWNA UŻYTEGO DO BUDOWY STATKU ORAZ STANOWIĄCEGO ŁADUNEK Dendrochronology is the default method used for Metoda dendrochronologiczna standardowo stosowana dating wooden shipwrecks. It is the only method of jest do datowania drewnianych jednostek pływających. Jest absolute dating that can determine the year in which a to jedyna metoda datowania bezwzględnego pozwalająca tree ceased to grow, and in particularly favourable cases, na ustalenie roku, a w przypadkach szczególnie korzyst- even the season. Identifying the season in which a tree was nych również sezonu, podczas którego drzewo zakończyło felled is possible if the last growth ring, directly beneath wzrost. Ustalenie sezonu ścięcia (obumarcia) drzewa jest the bark, is preserved in the analysed sample. A completely możliwe, gdy w próbce zachował się słój podkorowy. Kom- developed tree ring consists of the early wood (also known pletnie wykształcony słój składa się z drewna wczesnego as spring wood) and the late wood, the formation of which (tzw. wiosennego) oraz drewna późnego, którego tworze- ends in Poland in late September. The presence in the nie kończy się w Polsce pod koniec września. Jeśli w pró- sample of a fully developed last tree ring points to winter bie występuje słój podkorowy kompletnie wykształcony, felling during the season when trees lie dormant, between świadczy to o tzw. ścince zimowej, w okresie przerwy we- late autumn of the year in which the last growth ring was getacyjnej trwającej od późnej jesieni roku ostatniego przy- formed and spring of the following year. In contrast, if rostu do wiosny kolejnego roku. Jeśli natomiast w ostatnim only the early wood is present in the last growth ring, this przyroście jest wykształcone tylko drewno wczesne, wów- indicates that the tree was felled in the summer. czas wskazuje to na ścięcie drzewa w okresie lata. Often, only part of the sapwood layer, without the last Często zdarza się, że w próbkach występuje biel nie- growth rings, survives in a sample. Since the number of kompletnie zachowany, tzn. bez słoja podkorowego. Po- rings in the sapwood layer of oak trees fluctuates within nieważ liczba słojów w strefie bielu dębów waha się w okre- a determined range, it is possible to specify a felling date ślonych granicach, można wówczas ustalić datę ścięcia accurate to within 7–8 years. Dendrochronological analysis z dokładnością do 7-8 lat. Dotychczasowe badania den- carried out to-date has enabled the following formulae drochronologiczne pozwoliły na ustalenie formuły wy- for determining felling dates to be established: sapwood/ znaczania daty ścięcia drzewa: granica biel/twardziel + 13 heartwood boundary + 13 (-7/+8) in Greater Poland (-7/+8) w Wielkopolsce (Krąpiec 1998), natomiast + 17 (Krąpiec 1998), and + 17 (-7/+8) in Western Pomerania (-7/+8) na Pomorzu Zachodnim (Ważny 1999). Wystę- (Ważny 1999). Where heartwood alone is present in the powanie w badanej próbce tylko drewna twardzielowego wood sample, only the earliest possible felling date can be pozwala na wyznaczenie najwcześniejszej możliwej daty estimated by adding to the date of the last surviving ring ścięcia drzewa poprzez dodanie do daty ostatniego zacho- the annual equivalent of the minimum number of sapwood wanego przyrostu rocznego ekwiwalentu minimalnej licz- rings. by słojów w warstwie bielastej. The first attempts to establish the dates of the Copper Określenie czasu budowy i zatonięcia Miedziowca me- Ship’s construction and sinking using absolute dating todami datowania bezwzględnego podjęto już w latach 70. methods were made in the 1970s. A series of radiocarbon ubiegłego wieku. Wykonano serię analiz metodą radiowę- dates were obtained by analysing samples taken from both glową próbek pobranych zarówno z kadłuba, jak i ładun- the hull and the cargo. This analysis indicated that the ku. W efekcie tych prac najbardziej prawdopodobną datę most probable date for the ship’s construction was the last zbudowania statku wyznaczono na ostatnią dekadę XIV decade of the 14th century, whereas the most probable date wieku, a najbardziej prawdopodobną datę jego zatonięcia for her sinking was the third decade of the 15th century na trzecią dekadę XV wieku (Pazdur i inni 1979). (Pazdur et al. 1979). W latach 90. ubiegłego wieku podjęto pierwsze próby The first dating attempts using dendrochronology were datowania metodą dendrochronologiczną. W efekcie prze- undertaken in the 1990s. Analysis carried out by Prof. prowadzonych przez prof. Tomasza Ważnego analiz data Tomasz Ważny determined a felling date of 1399 for the ścięcia drzew wykorzystanych do budowy kadłuba została 143  Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Dendrochronological analysis of the Copper Ship’s structural timbers and timber cargo a b Fig 1. Preparation for making photogrametric image, samples: A – staves WW3, b – staves no 10 from the barrel labelled U. Il. 1. Przygotowana do sporządzenia zdjęcia fotogrametrycznego próbka: a – klepki WW3, b – klepki nr 10 z beczki oznaczonej jako U. Fig 2. Measurement of the annual growth sequences for stave 2 from barrel S with help of the CDendroCooRecord program. Il. 2. Pomiar sekwencji przyrostów rocznych klepki 2 z beczki S przy pomocy programu CDendroCooRecord. trees used in the construction of the hull, and a date range określona na rok 1399, zaś zatonięcie na podstawie badań of 1405–1408 for the sinking of the ship, based on analysis drewnianych klepek ładunku na lata w przedziale 1405– of wooden staves from her cargo (Ważny 2001). 1408 (Ważny 2001). In recent years, at the request of the National Maritime W ostatnich kilku latach autorzy na zlecenie Narodo- Museum in Gdańsk (NMM), the present authors carried wego Muzeum Morskiego w Gdańsku wykonali badania out analyses aimed at determining more precise dates for mające na celu doprecyzowanie dat budowy i zatonięcia the construction and sinking of the Copper Ship, as well as Miedziowca oraz ustalenie miejsca pochodzenia ładunku identifying the provenance of staves and barrels from her klepek oraz beczek. cargo. Analizą dendrochronologiczną objęto próbki drewna Dendrochronological analysis was carried out on wood z kadłuba wraku Miedziowca, a także przewożonego ła- samples from the hull of the Copper Ship, as well as her dunku. Z elementów konstrukcyjnych wraku oraz prze- cargo. Samples, in the form of 2–4-cm-thick cores were taken wożonych sortymentów drewna (wańczos i krótkie klepki) from structural elements of the wreck and from the timber pobrano próbki w postaci wycinków o grubości 2-4 cm. cargo carried aboard the ship (wainscot boards and staves). Łącznie opróbowano 23 elementy kadłuba oraz 35 klepek Altogether 23 elements of the hull and 35 staves and boards i wańczosu. Podczas poboru prób do badań zwracano uwa- were sampled. When taking samples for analysis attention gę na słoistość drewna oraz występowanie warstwy drew- was paid to the character of the tree rings and the appearance na bielastego. Wszystkie pobrane próbki reprezentowały of the sapwood layer. All of the samples represented oak. drewno dębowe. Po wstępnej preparacji, polegającej na After preliminary preparation, involving the cutting and ścięciu nożami preparacyjnymi powierzchniowej warstwy removal of a surface layer of wood with preparation knives in drewna w celu uzyskania czytelnej struktury anatomicznej order to obtain a clear picture of the anatomical structure of okazów, każda z prób została poddana pomiarowi przyro- the specimens analysed, annual growth rings in each sample stów rocznych z dokładnością 0,01 mm przy użyciu apara- were measured, with 0.01 mm accuracy, using apparatus for tury do pomiarów dendrochronologicznych. dendrochronological measurements. Oddzielną kategorię wśród materiałów badanych z Mie- Amongst the analysed finds from the Copper Ship, dziowca stanowiły beczki oraz krótkie klepki prezentowa- barrels and staves presented at the exhibition inexhibited ne na wystawie w NMM, ponieważ podjęto decyzję o nie- at the NMM constituted a separate category, because it pobieraniu z nich prób w postaci wycinków. Zastosowano was decided to analyse them without removing samples in tutaj technikę polegającą na odpowiednim przygotowaniu the form of cores. Instead, a technique involving special krawędzi klepek. Preparacji – podobnie jak w przypadku preparation of the edges of the staves, was applied. As in wycinków – dokonywano, ścinając cienką, około 1-mm war- the case of core samples, a c. 1-mm-thick layer of wood stwę drewna specjalnymi nożami preparacyjnymi (il. 1). 144  Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Analiza dendrochronologiczna drewna użytego do budowy statku oraz stanowiącego ładunek was removed with special preparation knives (Fig. 1). In LMIEDZ18 the next step, high-quality macrophotographs were taken LMIEDZ10 of the prepared surfaces. Annual growth ring widths LMIEDZ1 were measured from the photographs using the dedicated LMIEDZ12 LMIEDZ4 computer program CDendroCooRecord (Cybis Elektronik LMIEDZ14 & Data AB, Sweden) (Fig. 2). LMIEDZ8 Measurement and processing of the measured sequences LMIEDZ17 of annual growth rings was performed using the computer LMIEDZ13 LMIEDZ7 software packages TREE-RINGS (Krawczyk & Krąpiec LMIEDZ9 1995) and TSAP (Rinn 2005). The dendrochronological LMIEDZ6 sequences obtained ranged from several dozen to more LMIEDZ3 than 300 years (maximum 328 years, see Tables 1–3). LMIEDZ23 LMIEDZ21 In the preliminary stage of the analysis individual LMIEDZ11 sequences were compared, with the aim of identifying LMIEDZ2 contemporaneous dendrograms, on the basis of which LMIEDZ5 average curves (chronologies) were created. The dating LMIEDZ16 LMIEDZ15 of these average curves was carried out based on a set of 1050 1100 1150 1200 1250 1300 1350 1400 standard chronologies for Poland and neighbouring areas [AD] (Krąpiec 1998; Krąpiec et al 2005; Ważny 1999; Zielski & Krąpiec 2004). Fig. 3. Dendrochronological dating of wood samples from the structure of the Copper Ship’s hull. Samples with underbark tree rings are marked with dots. THE HULL Il. 3. Dendrochronologiczne datowanie próbek Altogether 23 wood samples from the ship’s hull were drewna z konstrukcji kadłuba Miedziowca. Kropkami examined (Table 1); 21 of which were absolutely dated oznaczono próbki ze słojami podkorowymi. (Fig. 3). In 9 samples the sapwood layer could be observed. Samples with the last, underbark rings indicate that the Kolejnym krokiem było sporządzenie makrofotografii przy- wood used for construction of the vessel was gathered gotowanych powierzchni. Pomiar szerokości przyrostów within two subsequent seasons: 1398 and 1399 AD. Since rocznych przeprowadzano na podstawie fotografii przy po- the underbark growths from the youngest samples consist mocy dedykowanego programu komputerowego CDendro- not only of the earlywood, but well-developed latewood as CooRecord (Cybis Elektronik & Data AB, Szwecja) (il. 2). well, the trees had to be felled during the vegetation break, Do pomiarów i opracowania pomierzonych sekwencji i.e. within the period between autumn 1399 and spring przyrostów rocznych wykorzystano pakiet programów 1400 AD. It may be supposed that the Copper Ship’s hull komputerowych TREE-RINGS (Krawczyk, Krąpiec 1995) was built in 1400 AD, assuming that the boatbuilders used oraz TSAP (Rinn 2005). Uzyskane sekwencje dendrochro- fresh oakwood, enabling easier processing and bending nologiczne liczyły od kilkudziesięciu do 300 lat (maksy- the elements (cf. Crumlin Pedersen 1984). Analysis of malnie 328, por. tab. 1, 2 i 3). similarities between the annual growth sequences of the We wstępnym etapie analizy porównano sekwencje individual samples allowed to distinguish three sets of osobnicze w celu identyfikacji jednowiekowych dendro- the most convergent dendrograms, on the basis of which gramów, na podstawie których wyznaczono krzywe śred- average curves were established: LMIEDZ_A covering 345 nie (tzw. chronologie). Datowanie zestawionych krzywych years (1052–1396 AD), LMIEDZ_B covering 148 years średnich przeprowadzono na podstawie zestawu chrono- (1252–1399 AD), and LMIEDZ_C spanning 222 years logii standardowych z terenu Polski i obszarów sąsiednich (1166–1387 AD). (Krąpiec 1998; Krąpiec i in. 2005; Ważny 1999; Zielski, Comparison of the average curves produced Krąpiec 2004). (LMIEDZ_A, B and C) with the regional chronologies for Poland allowed to indicate approximate sites of the origin of KADŁUB wood. Results of correlation of the chronologies compared Z kadłuba statku przebadano łącznie 23 próbki drew- are presented in Fig. 4. In the case of the chronology na (tab. 1). Wydatowano bezwzględnie 21 próbek (il. 3). LMIEDZ_A, which exhibits the highest similarity, Wśród nich 9 miało zachowaną warstwę bielastą. Próbki measured with the t-rate value1, to the Wielkopolska, ze słojami podkorowymi wskazują, że pozyskanie drewna Lower Silesia and Gdańsk Pomerania chronologies, NW wykorzystanego do budowy jednostki pływającej miało part of the Vistula river basin may be indicated as the miejsce podczas dwóch kolejnych sezonów: 1398 i 1399 AD. most probable site of the origin of wood. The second of Ponieważ przyrosty podkorowe najmłodszych prób zawie- rają obok drewna wczesnego również dobrze wykształcone 1 Value t calculated according to the algorithm proposed by Baillie drewno późne, wskazuje to na ścinkę podczas przerwy we- and Pilcher (1973) is universally used in dendrochronology getacyjnej, tzn. w okresie od jesieni 1399 do wiosny 1400 for identification of contemporaneous sequences of annual growths. For correlated dendrochronological sequences it is AD. Należy więc przypuszczać, że kadłub Miedziowca zbu- higher than 3,5. dowano w 1400 AD, zakładając, że szkutnicy wykorzystali 145 Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Dendrochronological analysis of the Copper Ship’s structural timbers and timber cargo świeże drewno dębowe, umożliwiające łatwiejszą obróbkę i zginanie elementów (por. Crumlin-Pedersen 1986). Ana- liza podobieństwa sekwencji przyrostów rocznych próbek pozwoliła wyróżnić trzy zespoły najbardziej zbieżnych dendrogramów, na podstawie których wyznaczono krzy- we średnie: LMIEDZ_A obejmującą 345 lat (1052–1396 AD), LMIEDZ_B obejmującą 148 lat (1252–1399 AD) oraz LMIEDZ_C liczącą 222 lata (1166–1387 AD). Porównanie zestawionych krzywych średnich LMIEDZ_A, B i C z chronologiami zestawionymi dla ob- szaru Polski pozwoliło na ustalenie przybliżonego miejsca pochodzenia drewna. Wyniki korelacji porównywanych chronologii przedstawiono na il. 4. W przypadku chro- nologii LMIEDZ_A, która wykazuje najwyższą zbieżność, mierzoną wartością współczynnika t1, z chronologią wiel- kopolską, dolnośląską i z Pomorza Gdańskiego, można A wskazać północno-zachodnią część dorzecza Wisły jako najbardziej prawdopodobne miejsce pochodzenia drew- na. Druga z krzywych średnich, LMIEDZ_B, wykazu- je najwyższe podobieństwo do chronologii z Pomorza Gdańskiego oraz wyraźnie niższe do sekwencji dendro- chronologicznych z obszarów sąsiednich. Na tej podstawie można wysnuć hipotezę, że prawdopodobnym miejscem pochodzenia drewna jest obszar leżący w najbliższym sąsiedztwie Pomorza Gdańskiego. Ostatnia ze średnich najwyższą zbieżność osiąga z chronologią z Pomorza Gdańskiego i okolic Olsztyna. Można to interpretować jako wskaźnik, że północno-wschodnia część Polski jest obszarem, z którego pochodzi to drewno. ŁADUNEK (KLEPKI I WAŃCZOS) Trzydzieści pięć próbek w postaci wycinków pobrano z krótkich klepek oraz długich desek (tzw. wańczos). Pomie- B rzono również 41 makrofotografii krótkich klepek prezen- towanych na ekspozycji NMM – oznaczono je kodem WW (tab. 2). Zdecydowana większość próbek reprezentuje wyso- kiej jakości wąskosłoiste drewno dębowe. Wśród 59 klepek z zachowaną warstwą bielastą, w piętnastu stwierdzono słój podkorowy, co pozwoliło na datowanie z dokładnością rocz- ną. Ponieważ w słojach podkorowych występowało drewno wczesne i dobrze wykształcone drewno późne, wskazuje to na ścinkę podczas przerwy wegetacyjnej. Dęby, z których wykonano badane klepki, zostały pozyskane w okresie od 1403 do 1407 AD (il. 5). Biorąc pod uwagę czas potrzebny na transport drewna z miejsca pozyskania do portu, można przypuszczać, iż zatonięcie jednostki z takim ładunkiem nie mogło nastąpić wcześniej niż na wiosnę 1408 AD. Sekwencje dendrochronologiczne zdecydowanej więk- szości próbek krótkich klepek wykazywały wysokie podo- bieństwo przebiegu. Wyznaczono na ich podstawie krzy- C wą średnią LMIE_DK1, liczącą 201 lat i obejmującą okres 1207–1407 AD. Jej podobieństwo do chronologii z obszaru Fig. 4. Teleconnection of the average curves established on the basis of wood samples from the Copper Ship’s Polski zostało przedstawione na il. 6A. Najwyższe wartości hull: A – LMIEDZ_A; B – LMIEDZ_B; C – LMIEDZ_C with chronologies for various regions of Poland. 1 Wartość t, liczona według algorytmu zaproponowanego przez Il. 4. Telekonekcja krzywych średnich, zestawionych Bailliego i Pilchera (1973), jest powszechnie wykorzystywana na podstawie próbek drewna z kadłuba Miedziowca: w dendrochronologii do identyfikacji jednowiekowych se- A – LMIEDZ_A; B – LMIEDZ_B; C – LMIEDZ_C kwencji przyrostów rocznych. Dla skorelowanych sekwencji z chronologiami z różnych regionów Polski. dendrochronologicznych osiąga ona wartość wyższą od 3,5. 146  Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Analiza dendrochronologiczna drewna użytego do budowy statku oraz stanowiącego ładunek the average curves (LMIEDZ_B) displays the highest LMIE_L10 LMIE_L23 similarity to the Gdańsk Pomerania chronology, and LMIE_L31 LMIE_L18 significantly lower to the dendrochronological sequences LMIE_L16 LMIE_L24 LMIE_L17 from the adjacent areas. Based on this, the most probable LMIE_L27 LMIE_L26 site of the origin of wood should be an area in the closest LMIE_L25 LMIE_L11 A proximity of Gdańsk Pomerania. The last of the average LMIE_L9 LMIE_L13 LMIE_L15 curves (LMIEDZ_C) reaches the highest similarity with LMIE_L29 LMIE_L28 the chronologies for Gdańsk Pomerania and surroundings LMIE_L12 LMIE_L14 of Olsztyn. This may be interpreted that the analysed wood LMIE_L32 LMIE_L30 came from the north-eastern part of Poland. LMIE_L8 LMIE_L33 WW17_2 WW26_2 CARGO (STAVES AND WAINSCOTS) WW23_2 WW21_2 LMIE_L5 Thirty five samples in the form of cuttings were taken LMIE_L35 LMIE_L4 from short staves and long planks (so-called wainscots, LMIE_L19 LMIE_L7 WW28_2 PL wańczos). Also 41 macrophotographs of short staves LMIE_L20 WW29_2 presented at the NMM exhibition (marked with the code WW36_2 LMIE_L6 WW) were measured (Table 2). The straight majority of the WW11_2 LMIE_L3 WW34_2 samples represented high quality, narrow-ringed oakwood. WW14_2 WW24_2 Amongst 59 staves with the sapwood layer retained, in WW25_2 LMIE_L21 B fifteen ones the underbark ring could be stated, which WW13_2 WW19_2 WW7_2 permitted for dating with one-year accuracy. Since the LMIE_L1 WW32_2 earlywood as well as well-developed latewood appeared WW16_2 LMIE_L34 WW2_2 in the underbark rings, the trees had to be felled during WW9_2 WW15_2 the vegetation break. Oak trees from which the examined LMIE_L22 WW10_2 staves were made were gathered in the period from 1403 WW37_2 WW3_2 LMIE_L2 to 1407 AD (Fig. 5). Considering the time needed for WW18_2 WW5_2 transport of wood from the site of gathering to the port, it WW31_2 WW1_1 may be supposed that sinking of the vessel with such a cargo WW35_2 WW20_3 WW8_2 could not take place earlier than in spring 1408 AD. WW4_2 WW30_2 Dendrochronological sequences of straight majority of 1100 1150 1200 1250 1300 1350 1400 [AD] the samples representing short staves demonstrated high convergence of their courses. Based on them, the average Fig. 5. Dendrochronological dating of wood samples from curve LMIE_DK1, spanning 201 years and covering the the Copper Ship’s cargo. A – wainscots; B – short staves. Samples with underbark tree rings are marked with dots. period 1207–1407 AD, was established. Its similarity to Il. 5. Dendrochronologiczne datowanie próbek drewna the Polish chronologies is presented in Fig. 6A. The highest z ładunku Miedziowca. A – wańczos; B – krótkie klepki. values were noted for Gdańsk Pomerania, which points out Kropkami oznaczono próbki ze słojami podkorowymi. gathering wood for the staves in that region. Similar results were achieved for the average curve zanotowano dla Pomorza Gdańskiego, co wskazuje na po- LMIE_WA1, representing wainscots samples. It spans zyskanie drewna na klepki w tym rejonie. 303 years, covering the period 1102–1404 AD. Similarity Podobne rezultaty osiągnięto dla krzywej średniej pattern with Polish chronologies (Fig. 6B) points to LMIE_WA1, reprezentującej próbki z wańczosu. Liczy ona Gdańsk Pomerania and the north-eastern part of Poland as 303 lata i obejmuje okres 1102–1404 AD. Rozkład podo- the most probable areas of the origin of the oakwood from bieństwa z chronologiami z terenu Polski (il. 6B) wskazuje which the wainscots pieces were made. In this case higher Pomorze Gdańskie i północno-wschodnią część Polski jako values of the t-rate for sequences representing more distant najbardziej prawdopodobny obszar pochodzenia dębiny, areas are due to not only high similarity of their courses, z której wykonano wańczos. Wyższe wartości współczyn- but also the sequence length, amounting to over 300 years. nika t w przypadku chronologii pochodzących z bardziej odległych obszarów są spowodowane w tym przypadku BARRELS nie tylko wysokim podobieństwem przebiegu, ale również Altogether 196 staves were measured, which długością sekwencji, wynoszącą ponad 300 lat. represented reconstructed barrels (total 32 ones, marked with letters from A to Z and from AA to AF), as well as BECZKI loose staves from the store (marked as MG) (Table 3). W sumie pomierzono 196 klepek, pochodzących z 32 In the staves of barrels the sapwood layer could be noted zrekonstruowanych beczek (oznaczone literowo od A do Z only occasionally; usually it was deliberately removed i od AA do AF), jak i luźnych klepek z magazynu (oznaczo- at production of barrels, on account of lower durability ne jako MG) (tab. 3). W klepkach beczek sporadycznie wy- of wood from that zone. For this reason, in the straight stępuje warstwa bielasta, intencjonalnie usunięta podczas majority of cases the barrels could be dated only terminus wyrobu beczek, ze względu na mniejszą trwałość drewna 147  Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Dendrochronological analysis of the Copper Ship’s structural timbers and timber cargo A B Fig. 6. Teleconnection of the average curves established on the basis of wood samples from the Copper Ship’s cargo: A – short staves LMIE_DK1; B – wainscots LMIE_WA1 with chronologies for various regions of Poland. Il. 6. Telekonekcja krzywych średnich zestawionych na podstawie próbek drewna z ładunku przewożonego na Miedziowcu: A – krótkich klepek LMIE_DK1; B – wańczosu LMIE_WA1 z chronologiami z różnych regionów Polski. post quem, in the opposite to the staves being only a semi- z tej strefy. Powoduje to, że w zdecydowanej większości przy- finished product, in which the sapwood layer was generally padków datowanie beczek ma charakter terminus post quem, retained. w przeciwieństwie do klepek stanowiących półprodukt, na A characteristic feature of the staves from the barrels których warstwa bielasta jest w większości zachowana. consists in their relatively short sequences of tree rings, Charakterystyczną cechą klepek beczek jest to, że prze- which, in turn, renders dendrochronological dating ważają wśród nich takie, które zawierają zdecydowanie difficult. Therefore, the number of barrel staves sequences krótsze sekwencje słojów, co utrudnia datowanie dendro- absolutely dated is substantially lower than in the cases chronologiczne. Ilość bezwzględnie wydatowanych sekwen- of the hull elements or high-quality oakwood planks. cji wśród klepek beczek jest wyraźnie niższa niż elementów Altogether 120 staves of barrels were absolutely dated, kadłuba czy desek wysokogatunkowego drewna dębowego. which represent over 60% of the population examined. On W sumie wydatowano bezwzględnie 120 klepek beczek, co the basis of the results obtained 23 barrels were absolutely stanowi ponad 60% badanego zbioru. Na podstawie uzy- dated. For six samples, in which the staves contained skanych rezultatów ustalono daty powstania 23 beczek. Dla sapwood layers, higher-accuracy dating was possible. sześciu sztuk, w których klepki zawierały drewno bielaste, The straight majority of the barrels were constructed in było to możliwe z większą dokładnością. Zdecydowana the 1390s and in and the first decade of the 15th c. The większość beczek powstała w latach 90. XIV w. i w I deka- youngest of them were constructed from wood cut down in dzie XV w. Najmłodsze z nich skonstruowano z drewna po- the years 1406–1407 AD (cf. Table 4). zyskanego w latach 1406–1407 AD (por. tab. 4). Analysis of similarity of the annual growth sequences Analiza podobieństwa sekwencji przyrostów rocznych of the barrel staves with the regional chronologies klepek z beczek z chronologiami regionalnymi pokazuje, demonstrates that they could come from various areas of iż pochodzą one z różnych rejonów Polski. Przeważa wśród Poland. Wood from the north-eastern part of the country nich drewno z północno-wschodniej części kraju i Pomorza and Gdańsk Pomerania seems to prevail. Barrels from these Gdańskiego. Beczki z tego obszaru stanowią prawie połowę areas made almost a half of the objects dated (11 objects). wydatowanych obiektów (11 sztuk). Tylko nieco mniej licz- Barrels made of wood from the south-eastern and eastern ne są beczki z drewna z południowo-wschodniej i wschod- parts of Poland were somewhat less abundant (7 ones). niej części Polski (7 sztuk). Drewno z centralnej i południo- Wood from central and southern Poland was significantly wej części Polski występuje zdecydowanie rzadziej. Wśród less frequent. It turned out that one of the barrels badanych beczek stwierdzono również taką (beczka K), examined (barrel K) was obviously made from wood of w której ewidentnie mamy do czynienia z drewnem o różnej various provenance, which seems to point out for making proweniencji, co zdaje się wskazywać na wykonanie beczki the barrel in the place, to which wood was delivered from w miejscu, gdzie dostarczano drewno z różnych części dorze- various parts of the Vistula river basin. Some of the barrels cza Wisły. Części beczek nie zdołano wydatować. Najczęst- could not be successfully dated. Most frequent causes of szymi przyczynami były krótkie sekwencje osobnicze oraz failure were short individual sequences and unsatisfactory słaby stan zachowania przykrawędziowych części klepek. state of preservation of the edge parts of the staves. 148  Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Analiza dendrochronologiczna drewna użytego do budowy statku oraz stanowiącego ładunek REFERENCES | LITERATURA Crumlin-Pedersen, O., 1984, Aspects of Wood Technology in Pazdur, M. F., Pazdur, A., Awsiuk, R., Walanus, A., 1979, Daty Medieval Shipbuilding. In: O. Crumlin-Pedersen, M. Vinner wodowania i zatonięcia „miedziowca” uzyskane na podstawie (Eds), Sailing into the Past, 138–148, Roskilde. analizy metodą C14. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, Krawczyk, A., Krąpiec, M., 1995, Dendrochronologiczna baza 27, 3, 315–330. danych. In: Materiały II Krajowej Konferencji „Komputerowe Rinn, F., 2005, TSAP-Win. Time series analysis and presentation wspomaganie badań naukowych”, 14–16.12.1994 r., 247–249, for dendrochronology and related applications. User Reference. Wrocław. Heidelberg. Krąpiec, M., 1998, Oak dendrochronology of the Neoholocene in Ważny, T., 1999, Dendrochronologia obiektów zabytkowych w Pol- Poland. Folia Quaternaria, 69, 5-133, Kraków. sce. Wyd. SGGW, Warszawa. Krąpiec, M., Szychowska-Krąpiec, E., Zielski, A., 2005, Nowe Ważny, T., 2001, Dendrochronologia obiektów zabytkowych w Pol- standardy dendrochronologiczne z północno-wschodniej Pol- sce. Muzeum Archeologiczne Gdańsk, Gdańsk. ski a ustalanie miejsca pochodzenia drewna historycznego. Zielski, A., Krąpiec, M., 2004, Dendrochronologia. Wydawnictwo Prace Komisji Paleogeografii Czwartorzędu PAU, 3, 117–125, Naukowe PWN, Warszawa. Kraków. Table 1. Results of dendrochronological analysis of wood samples from the Copper Ship’s hull. Tabela 1. Wyniki analizy dendrochronologicznej prób drewna z kadłuba Miedziowca. No. of tree Sequence dating No. Laboratory code Sample description rings Sapwood Date of felling trees Datowanie Lp. Kod labor. Opis próby Liczba Biel Data ścięcia drzewa sekwencji przyrostów 1 LMIEDZ1 CMM/BO/1679 110 92–110 1290–1399 1399 2 LMIEDZ2 CMM/BO/1614/1 296 – 1056–1351 after/po 1361 3 LMIEDZ3 CMM/BO/1612/1 328 – 1052–1379 after/po 1389 4 LMIEDZ4 CMM/BO/1595/3 195 187–195 1202–1396 1402 (+8/-6) 5 LMIEDZ5 CMM/BO/1613 278 – 1059–1336 after/po 1346 6 LMIEDZ6 CMM/BO/1617/2 172 – 1208–1379 after/po 1389 7 LMIEDZ7 CMM/BO/1683 311 – 1070–1380 after/po 1390 8 LMIEDZ8 CMM/BO/1611 255 243–255 1134–1388 1390 (+8/-6) 9 LMIEDZ9 CMM/BO/1685 317 313–317 1064–1380 1390 (+8/-6) 12 LMIEDZ10 CMM/BO/1607 133 115–133 1267–1399 1399 11 LMIEDZ11 CMM/BO/1681 98 – 1278–1375 after/po 1385 12 LMIEDZ12 CMM/BO/bn 147 129–147 1252–1398 1398 13 LMIEDZ13 CMM/BO/1680 115 95–115 1271–1385 1389 (+8/-6) 14 LMIEDZ14 CMM/B0/1684 191 180–191 1204–1394 1396 (+8/-2) 15 LMIEDZ15 CMM/keelson/nadstępka 109 – 1107–1215 after/po 1225 16 LMIEDZ16 CMM/keel/stępka 110 – 1151–1260 after/po 1270 17 LMIEDZ17 CMM/460/75 (6 v 9) 156 – 1232–1387 after/po 1397 18 LMIEDZ18 CMM/bn 98 84–98 1302–1399 1399 19 LMIEDZ19 CMM/460/75 (13) 42 – – - 20 LMIEDZ20 CMM/484/13 92 – – - 21 LMIEDZ21 CMM/bn (X1) 210 – 1166–1375 after/po 1385 22 LMIEDZ22 CMM/460/75 (3) 91 – – - 23 LMIEDZ23 CMM/2a 153 – 1226–1378 after/po 1388 149  Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Dendrochronological analysis of the Copper Ship’s structural timbers and timber cargo Table 2. Results of dendrochronological analysis of wood samples from the Copper Ship’s cargo. Tabela 2. Wyniki analizy dendrochronologicznej prób drewna z ładunku Miedziowca. No. of tree Sequence Date of felling Laboratory No. Sample description Assortment rings Sapwood dating trees code Lp. Opis próby Rodzaj sortymentu Liczba Biel Datowanie Data ścięcia Kod labor. przyrostów sekwencji drzewa 1 LMIE_L24 CMM/HŻ/NW/2804 Wainscot / Wańczos 245 234–245p 1159–1403 1403 2 LMIE_L13 CMM/HŻ/1995 Wainscot / Wańczos 225 213–225 1177–1401 1403 (+8/-2) 3 LMIE_L10 CMM/HŻ/1983 Wainscot / Wańczos 277 264–277p 1129–1405 1405 4 LMIE_L17 CMM/HŻ/2009 Wainscot / Wańczos 249 238–249 1155–1403 1406 (+8/-3) 5 LMIE_L11 CMM/HŻ/1985 Wainscot / Wańczos 301 290–301 1102–1402 1405 (+8/-3) 6 LMIE_L9 CMM/HŻ/1981 Wainscot / Wańczos 196 186–196 1206–1401 1405 (+8/-4) 7 LMIE_L26 CMM/HŻ/3178/4 Wainscot / Wańczos 200 186–200 1203–1402 1402 (+8/-0) 8 LMIE_L27 CMM/HŻ/3178/7 Wainscot / Wańczos 272 253–272p 1132–1403 1403 9 LMIE_L31 CMM/HŻ/3179/8 Wainscot / Wańczos 210 198–210 1194–1403 1405(+8/-2) 10 LMIE_L30 CMM/HŻ/3179/6 Wainscot / Wańczos 280 279–280 1113–1392 1395 (+8/-3) 11 LMIE_L28 CMM/HŻ/3179/1 Wainscot / Wańczos 188 185–188 1212–1399 1410 (+8/-6) 12 LMIE_L29 CMM/HŻ/3179/4 Wainscot / Wańczos 264 250–264 1137–1400 1400 (+8/-0) 13 LMIE_L32 CMM/HŻ/3180/1 Wainscot / Wańczos 229 – 1166–1394 after/po 1404 14 LMIE_L15 CMM/HŻ/2001 Wainscot / Wańczos 256 246–256 1146–1401 1405 (+8/-4) 15 LMIE_L14 CMM/HŻ/NW/1999 Wainscot / Wańczos 231 225–231 1166–1396 1404 (+8/-6) 16 LMIE_L23 CMM/HŻ/NW/2795 Wainscot / Wańczos 272 262–272p 1133–1404 1404 17 LMIE_L18 CMM/HŻ/2010 Wainscot / Wańczos 225 210–225 1179–1403 1403 (+7/-0) 18 LMIE_L12 CMM/HŻ/1992 Wainscot / Wańczos 223 208–223 1174–1396 1396 (+7/-0) 19 LMIE_L16 CMM/HŻ/2003 Wainscot / Wańczos 240 228–240p 1164–1403 1403 20 LMIE_L25 CMM/HŻ/NW/2805 Wainscot / Wańczos 237 224–237 1166–1402 1403 (+8/-1) 21 LMIE_L22 CMM/HŻ/2759/4 Short stave / Klepka krótka 84 82–84 1312–1395 1405 (+8/-6) 22 LMIE_L19 CMM/HŻ/2736/1 Short stave / Klepka krótka 151 135–151 1255–1405 1405 (+6/-0) 23 LMIE_L20 CMM/HŻ/2736/3 Short stave / Klepka krótka 207 193–207 1199–1405 1405 (+8/-0) 24 LMIE_L5 CMM/HŻ/982/7 Short stave / Klepka krótka 132 120–132p 1275–1406 1406 25 LMIE_L4 CMM/HŻ/982/4 Short stave / Klepka krótka 200 179–200p 1207–1406 1406 26 LMIE_L3 CMM/HŻ/982/1 Short stave / Klepka krótka 154 137–154 1250–1403 1403 (+5/-0) 27 LMIE_L35 CMM/HŻ/3206/4 Short stave / Klepka krótka 158 146–158p 1249–1406 1406 28 LMIE_L6 CMM/HŻ/982/8 Short stave / Klepka krótka 145 124–145 1260–1404 1407 (+8/-3) 29 LMIE_L7 CMM/HŻ/982/9 Short stave / Klepka krótka 158 142–158 1248–1405 1405 (+6/-0) 30 LMIE_L2 CMM/HŻ/978/1 Short stave / Klepka krótka 168 – 1223–1390 after/po 1400 31 LMIE_L8 CMM/HŻ/NW/1378/2 Short stave / Klepka krótka 147 133–147p 1261–1407 1407 32 LMIE_L21 CMM/HŻ/2759/3 Short stave / Klepka krótka 169 162–169 1234–1402 1409 (+8/-6) 33 LMIE_L1 CMM/HŻ/973/2 Short stave / Klepka krótka 108 96–108 1293–1400 1402 (+8/-2) 34 LMIE_L33 CMM/HŻ/3204/2 Short stave / Klepka krótka 150 131–150p 1258–1407 1407 35 LMIE_L34 CMM/HŻ/3205/1 Short stave / Klepka krótka 125 110–125 1275–1399 1399 (+7/-0) 36 WW1_1 CMM/HŻ/3207 Short stave / Klepka krótka 199 1190–1388 after/po 1398 37 WW10_2 CMM/HŻ/3308/5 Short stave / Klepka krótka 102 96–102 1294–1395 1401 (-6/+8) 38 WW11_2 CMM/HŻ/3306/3 Short stave / Klepka krótka 148 135–148p 1257–1404 1404 150 Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Analiza dendrochronologiczna drewna użytego do budowy statku oraz stanowiącego ładunek No. of tree Sequence Date of felling Laboratory No. Sample description Assortment rings Sapwood dating trees code Lp. Opis próby Rodzaj sortymentu Liczba Biel Datowanie Data ścięcia Kod labor. przyrostów sekwencji drzewa 39 WW12_2 CMM/HŻ/3308/9 Short stave / Klepka krótka 113 40 WW13_2 CMM/HŻ/3308/13 Short stave / Klepka krótka 181 169–181 1222–1402 1402 (-0/+8) 41 WW14_2 CMM/HŻ/3306/6 Short stave / Klepka krótka 96 85–96 1307–1402 1405 (-0/+8) 42 WW15_2 CMM/HŻ/3308/12 Short stave / Klepka krótka 146 139–146 1251–1396 1401 (-5/+8) 43 WW16_2 CMM/HŻ/3306/4 Short stave / Klepka krótka 224 214–224 1177–1400 1402 (-2/+8) 44 WW17_2 CMM/HŻ/3300/6 Short stave / Klepka krótka 161 144–161p 1247–1407 1407 45 WW18_2 CMM/HŻ/3308/15 Short stave / Klepka krótka 166 160–166 1224–1389 1395 (-6/+8) 46 WW19_2 CMM/HŻ/3302/2 Short stave / Klepka krótka 119 106–119 1283–1401 1401 (-0/+7) 47 WW2_2 W-5/404/75/21 Short stave / Klepka krótka 147 139–147 1252–1398 1402 (-4/+8) 48 WW20_3 CMM/HŻ/3308/7 Short stave / Klepka krótka 204 – 1184–1388 after /po 1398 49 WW21_2 CMM/HŻ/3308/2 Short stave / Klepka krótka 124 110–124p 1283–1406 1406 50 WW22_2 CMM/HŻ/3308/20 Short stave / Klepka krótka 194 51 WW23_2 CMM/HŻ/3305/2 Short stave / Klepka krótka 123 107–123p 1284–1406 1406 52 WW24_2 CMM/HŻ/3308/19 Short stave / Klepka krótka 137 125–137 1266–1402 1402 (-0/+8) 53 WW25_2 CMM/HŻ/3306/8 Short stave / Klepka krótka 156 143–156 1247–1402 1402 (-0/+7) 54 WW26_2 CMM/HŻ/3308/1 Short stave / Klepka krótka 162 144–162p 1246–1407 1407 55 WW27_2 CMM/HŻ/3308/17 Short stave / Klepka krótka 154 56 WW28_2 CMM/HŻ/3308/6 Short stave / Klepka krótka 182 164–182 1224–1405 1405 (-0/+2) 57 WW29_2 CMM/HŻ/3306/7 Short stave / Klepka krótka 123 107–123 1282–1404 1404 (-0/+4) 58 WW3_2 CMM/HŻ/3304 Short stave / Klepka krótka 121 1271–1391 after/po 1401 59 WW30_2 CMM/HŻ/3300/4 Short stave / Klepka krótka 125 1260–1384 after/po 1394 60 WW31_2 CMM/HŻ/3301/3 Short stave / Klepka krótka 131 118–131 1268–1398 1398 (-0/+7) 61 WW32_2 CMM/HŻ/3307/7 Short stave / Klepka krótka 151 143–151 1250–1400 1404 (-4/+8) 62 WW33_2 CMM/HŻ/3285/3 Short stave / Klepka krótka 59 63 WW34_2 CMM/HŻ/3307/5 Short stave / Klepka krótka 158 149–158 1246–1403 1406 (-3/+8) 64 WW35_2 CMM/HŻ/3302/1 Short stave / Klepka krótka 127 115–127 1262–1388 1388 (-0/+8) 65 WW36_2 CMM/HŻ/3307/8 Short stave / Klepka krótka 130 120–130 1275–1404 1406 (-2/+8) 66 WW37_2 CMM/HŻ/3289/2 Short stave / Klepka krótka 97 1296–1392 after/po 1402 67 WW38_2 CMM/HŻ/3307/9 Short stave / Klepka krótka 184 175–184 68 WW39_6 CMM/HŻ/3289/3 Short stave / Klepka krótka 150 69 WW4_2 CMM/HŻ/3308/3 Short stave / Klepka krótka 91 1295–1385 after/po 1395 70 WW40_2 CMM/HŻ/3300/5 Short stave / Klepka krótka 161 156–161 71 WW41_2 CMM/HŻ/3287 Short stave / Klepka krótka 127 72 WW5_2 CMM/HŻ/3308/14 Short stave / Klepka krótka 160 1229–1388 after/po 1398 73 WW6_2 CMM/HŻ/3303/3 Short stave / Klepka krótka 190 74 WW7_2 CMM/HŻ/3301/4 Short stave / Klepka krótka 183 175–183 1218–1400 1404 (-4/+8) 75 WW8_2 CMM/HŻ/3303/2 Short stave / Klepka krótka 134 1253–1386 after/po 1396 76 WW9_2 CMM/HŻ/3306/2 Short stave / Klepka krótka 157 148–157 1242–1398 1401 (-3/+8) 151  Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Dendrochronological analysis of the Copper Ship’s structural timbers and timber cargo Table 3. Results of dendrochronological analysis of the barrel staves from the Copper Ship (code contain barrel labels from A to Z or AA to AF and no. of the stave) and loose staves from the NMM store (labelled MG). Tabela 3. Wyniki analizy dendrochronologicznej klepek beczek z Miedziowca (kod zawiera oznaczenie beczki od A do Z i AA do AF oraz nr klepki), a także luźnych klepek z magazynu NMM (ozn. MG). No. of Sequence dating sapwood Datowanie No. of sekwencji Date of felling Wood species rings No. Code Description years trees Rodzaj Beginning Początek Lp. Kod Opis Liczba Liczba Data ścięcia Koniec drewna End lat słojów drzewa w bielu Barrel for iron / Beczka na żelazo, 1 AK6_1 Quercus sp. 75 CMM/HŻ/3666 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 2 AK7_1 Quercus sp. 56 CMM/HŻ/3666 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 3 AK8_2 Quercus sp. 92 CMM/HŻ/3666 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 4 BK10_1 Quercus sp. 37 1305 1341 after/po 1348 CMM/HŻ/3667 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 5 BK12 Quercus sp. 46 CMM/HŻ/3667 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 6 BK2 Quercus sp. 58 1329 1386 after/po 1394 CMM/HŻ/3667 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 7 BK3 Quercus sp. 48 1299 1346 after/po 1354 CMM/HŻ/3667 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 8 BK4_2 Quercus sp. 54 1317 1370 after/po 1378 CMM/HŻ/3667 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 9 BK5_3 Quercus sp. 103 1283 1385 after/po 1395 CMM/HŻ/3667 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 10 BK6_2 Quercus sp. 35 9 CMM/HŻ/3667 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 11 BK7_2 Quercus sp. 66 1301 1366 after/po 1374 CMM/HŻ/3667 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 12 BK8_1 Quercus sp. 71 1288 1352 after/po 1360 CMM/HŻ/3667 Barrel for tar / Beczka na smołę, 13 CK2_2 Quercus sp. 147 1225 1370 after/po 1380 CMM/HŻ/508 Barrel for tar / Beczka na smołę, 14 CK3_1 Quercus sp. 92 1273 1364 after/po 1372 CMM/HŻ/508 Barrel for tar / Beczka na smołę, 15 CK4_3 Quercus sp. 158 1230 1387 after/po 1397 CMM/HŻ/508 Barrel for tar / Beczka na smołę, 16 CK5_1 Quercus sp. 145 1248 1392 after/po 1402 CMM/HŻ/508 Barrel for tar / Beczka na smołę, 17 CK6_2 Quercus sp. 40 1299 1338 after/po 1346 CMM/HŻ/508 Barrel for tar / Beczka na smołę, 18 CK7_2 Quercus sp. 128 7 1265 1392 1400 (+8/-6) CMM/HŻ/508 Barrel for tar / Beczka na smołę, 19 DK1_2 Quercus sp. 37 CMM/HŻ/509 Barrel for tar / Beczka na smołę, 20 DK2 Quercus sp. 64 CMM/HŻ/509 Barrel for tar / Beczka na smołę, 21 EK2_2 Quercus sp. 45 1269 1313 after/po 1321 CMM/HŻ/507 Barrel for tar / Beczka na smołę, 22 EK6_3 Quercus sp. 100 1265 1364 after/po 1374 CMM/HŻ/507 Barrel for tar / Beczka na smołę, 23 EK7_2 Quercus sp. 62 1308 1369 after/po 1377 CMM/HŻ/507 Barrel for tar / Beczka na smołę, 24 EK8_2 Quercus sp. 133 1248 1380 after/po 1390 CMM/HŻ/507 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 25 FK2_1 Quercus sp. 46 CMM/HŻ/2517 152 Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Analiza dendrochronologiczna drewna użytego do budowy statku oraz stanowiącego ładunek No. of Sequence dating sapwood Datowanie No. of sekwencji Date of felling Wood species rings No. Code Description years trees Rodzaj Beginning Początek Lp. Kod Opis Liczba Liczba Data ścięcia Koniec drewna End lat słojów drzewa w bielu Barrel for iron / Beczka na żelazo, 26 FK3_1 Quercus sp. 35 CMM/HŻ/2517 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 27 FK5_3 Quercus sp. 64 CMM/HŻ/2517 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 28 FK7_1 Quercus sp. 43 1335 1377 after/po 1385 CMM/HŻ/2517 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 29 FK9_2 Quercus sp. 37 10 CMM/HŻ/2517 Barrel for tar / Beczka na smołę, 30 GK1_1 Quercus sp. 72 CMM/HŻ/522 Barrel for tar / Beczka na smołę, 31 GK2_1 Quercus sp. 94 1278 1371 after/po 1379 CMM/HŻ/522 Barrel for tar / Beczka na smołę, 32 GK3_2 Quercus sp. 71 1294 1364 after/po 1372 CMM/HŻ/522 Barrel for tar / Beczka na smołę, 33 GK4_1 Quercus sp. 54 1297 1350 after/po 1358 CMM/HŻ/522 Barrel for tar /Beczka na smołę, 34 GK5_2 Fagus sp. 55 CMM/HŻ/522 Barrel for tar / Beczka na smołę, 35 GK6_1 Quercus sp. 106 CMM/HŻ/522 Barrel for tar / Beczka na smołę, 36 GK7_2 Quercus sp. 117 1246 1362 after/po 1372 CMM/HŻ/522 Barrel for tar / Beczka na smołę, 37 GK8_2 Quercus sp. 70 1281 1350 after/po 1358 CMM/HŻ/522 Barrel for tar / Beczka na smołę, 38 GK9_2 Quercus sp. 69 CMM/HŻ/522 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 39 HK1_2 Quercus sp. 155 5 1206 1360 1369 (+8/-6) W-5/520/81 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 40 HK2_1 Quercus sp. 57 W-5/520/81 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 41 HK3_1 Quercus sp. 102 W-5/520/81 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 42 HK4 Quercus sp. 71 W-5/520/81 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 43 HK5 Quercus sp. 81 5 1295 1375 1385 (+8/-6) W-5/520/81 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 44 HK6_1 Quercus sp. 52 1226 1277 after/po 1285 W-5/520/81 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 45 HK7_2 Quercus sp. 89 9 1279 1367 1373 (+8/-6) W-5/520/81 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 46 HK9_2 Quercus sp. 98 1264 1361 after/po 1369 W-5/520/81 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 47 HK10_1 Quercus sp. 155 1208 1362 after/po 1372 W-5/520/81 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 48 HK11_1 Quercus sp. 57 W-5/520/81 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 49 HK12_2 Quercus sp. 93 1242 1334 after/po 1341 W-5/520/81 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 50 IK1_1 Quercus sp. 57 CMM/HŻ/2554 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 51 IK1_2 Quercus sp. 86 CMM/HŻ/2554 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 52 IK10_1 Quercus sp. 34 CMM/HŻ/2554 153  Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Dendrochronological analysis of the Copper Ship’s structural timbers and timber cargo No. of Sequence dating sapwood Datowanie No. of sekwencji Date of felling Wood species rings No. Code Description years trees Rodzaj Beginning Początek Lp. Kod Opis Liczba Liczba Data ścięcia Koniec drewna End lat słojów drzewa w bielu Barrel for iron / Beczka na żelazo, 53 IK4_2 Quercus sp. 83 1276 1358 after/po 1365 CMM/HŻ/2554 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 54 IK5_2 Quercus sp. 131 1255 1385 after/po 1395 CMM/HŻ/2554 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 55 IK6 Quercus sp. 49 1323 1371 after/po 1378 CMM/HŻ/2554 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 56 IK8_1 Quercus sp. 117 1198 1314 after/po 1324 CMM/HŻ/2554 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 57 JK1_2 Quercus sp. 69 9 1322 1390 1400 (+8/-6) CMM/HŻ/2503 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 58 JK3_2 Quercus sp. 60 1323 1382 after/po 1389 CMM/HŻ/2503 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 59 JK4_2 Quercus sp. 47 1342 1388 after/po 1395 CMM/HŻ/2503 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 60 JK7_1 Quercus sp. 45 1335 1379 after/po 1386 CMM/HŻ/2503 Barrel for tar / Beczka na smołę, 61 KK1_1 Quercus sp. 52 1335 1386 after/po 1393 CMM/HŻ/2503 Barrel for tar / Beczka na smołę, 62 KK10_2 Quercus sp. 153 1247 1399 after/po 1407 CMM/HŻ/2503 Barrel for tar / Beczka na smołę, 63 KK13 Quercus sp. 82 CMM/HŻ/2503 Barrel for tar / Beczka na smołę, 64 KK14_2 Quercus sp. 86 1286 1371 after/po 1378 CMM/HŻ/2503 Barrel for tar / Beczka na smołę, 65 KK15_2 Quercus sp. 73 1315 1387 after/po 1395 CMM/HŻ/2503 Barrel for tar / Beczka na smołę, 66 KK2_1 Quercus sp. 169 1218 1386 after/po 1396 CMM/HŻ/2503 Barrel for tar / Beczka na smołę, 67 KK3 Quercus sp. 49 1330 1378 after/po 1385 CMM/HŻ/2503 Barrel for tar / Beczka na smołę, 68 KK6_2 Quercus sp. 51 CMM/HŻ/2503 Barrel for tar / Beczka na smołę, 69 KK9_1 Quercus sp. 69 CMM/HŻ/2503 Barrel for tar / Beczka na smołę, 70 LK1_2 Quercus sp. 112 1271 1383 after/po 1393 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 71 LK10_2 Quercus sp. 82 1297 1378 after/po 1395 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 72 LK12_2 Quercus sp. 114 1279 1392 after/po 1402 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 73 LK2_2 Quercus sp. 117 1259 1375 after/po 1385 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 74 LK3_2 Quercus sp. 85 1285 1369 after/po 1376 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 75 LK4_2 Quercus sp. 115 1275 1389 after/po 1399 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 76 LK5_1 Quercus sp. 124 1261 1384 after/po 1394 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 77 LK6_2 Quercus sp. 156 1208 1363 after/po 1373 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 78 LK7_1 Quercus sp. 126 1253 1377 after/po 1387 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 79 LK8_2 Quercus sp. 70 1330 1399 after/po 1406 CMM/HŻ/505 154 Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Analiza dendrochronologiczna drewna użytego do budowy statku oraz stanowiącego ładunek No. of Sequence dating sapwood Datowanie No. of sekwencji Date of felling Wood species rings No. Code Description years trees Rodzaj Beginning Początek Lp. Kod Opis Liczba Liczba Data ścięcia Koniec drewna End lat słojów drzewa w bielu Barrel for tar / Beczka na smołę, 80 MK1_1 Quercus sp. 50 1329 1378 after/po 1386 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 81 MK10 Quercus sp. 84 1302 1385 after/po 1392 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 82 MK11 Quercus sp. 86 1288 1373 after/po 1380 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 83 MK12_2 Quercus sp. 126 1251 1376 after/po 1383 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 84 MK2_2 Quercus sp. 130 1252 1381 after/po 1391 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 85 MK3 Quercus sp. 41 1293 1333 after/po 1340 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 86 MK4 Quercus sp. 71 1312 1382 after/po 1389 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 87 MK5_2 Quercus sp. 91 1288 1378 after/po 1385 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 88 MK6_2 Quercus sp. 105 1281 1385 after/po 1395 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 89 MK7_1 Quercus sp. 107 1271 1377 after/po 1387 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 90 MK8_2 Quercus sp. 99 1283 1381 after/po 1388 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 91 MK9_2 Quercus sp. 113 1266 1378 after/po 1388 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 92 NK1_1 Quercus sp. 140 1254 1393 after/po 1403 CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 93 NK2_1 Quercus sp. 172 12 1234 1405 1406 (1-/+8) CMM/HŻ/505 Barrel for tar / Beczka na smołę, 94 NK3_2 Quercus sp. 188 1173 1360 after/po 1370 CMM/HŻ/505 95 OK1_3 CMM/HŻ/2550 Quercus sp. 55 1337 1391 after/po 1398 96 OK2_2 CMM/HŻ/2550 Quercus sp. 81 1312 1392 after/po 1399 97 OK3_1 CMM/HŻ/2550 Quercus sp. 78 1312 1389 after/po 1396 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 98 OK4_2 Quercus sp. 60 1339 1398 after/po 1405 CMM/HŻ/2550 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 99 OK7_2 Quercus sp. 66 CMM/HŻ/2550 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 100 OK8_1 Quercus sp. 50 CMM/HŻ/2550 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 101 OK9_2 Quercus sp. 52 CMM/HŻ/2550 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 102 OK10_2 Quercus sp. 60 CMM/HŻ/2550 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 103 OK12_1 Quercus sp. 48 1351 1398 after/po 1405 CMM/HŻ/2550 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 104 PK2_2 Fagus sp. 69 CMM/HŻ/2551 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 105 PK4_2 Fagus sp. 57 CMM/HŻ/2551 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 106 PK5_2 Quercus sp. 93 1293 1385 after/po 1392 CMM/HŻ/2551 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 107 PK6_2 Quercus sp. 46 CMM/HŻ/2551 155  Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Dendrochronological analysis of the Copper Ship’s structural timbers and timber cargo No. of Sequence dating sapwood Datowanie No. of sekwencji Date of felling Wood species rings No. Code Description years trees Rodzaj Beginning Początek Lp. Kod Opis Liczba Liczba Data ścięcia Koniec drewna End lat słojów drzewa w bielu Barrel for iron / Beczka na żelazo, 108 PK8_2 Quercus sp. 149 CMM/HŻ/2551 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 109 PK9_2 Quercus sp. 173 CMM/HŻ/2551 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 110 QK2 Quercus sp. 68 1308 1375 after/po 1382 CMM/HŻ/2518 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 111 QK3_1 Quercus sp. 98 1283 1380 after/po 1387 CMM/HŻ/2518 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 112 QK4 Quercus sp. 67 1317 1383 after/po 1390 CMM/HŻ/2518 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 113 QK5 Quercus sp. 91 1286 1376 after/po 1383 CMM/HŻ/2518 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 114 QK6 Quercus sp. 82 CMM/HŻ/2518 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 115 QK7_2 Quercus sp. 62 1332 1393 after/po 1400 CMM/HŻ/2518 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 116 QK8_1 Quercus sp. 77 1289 1365 after/po 1372 CMM/HŻ/2518 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 117 QK9_2 Quercus sp. 77 1314 1390 after/po 1397 CMM/HŻ/2518 118 RK1_1 W-5/376/18/75 Quercus sp. 49 1350 1398 after/po 1405 119 RK2_2 W-5/376/18/75 Quercus sp. 106 1286 1391 after/po 1401 120 RK3_2 W-5/376/18/75 Quercus sp. 40 1356 1395 after/po 1402 121 RK4_2 W-5/376/18/75 Quercus sp. 39 Barrel for tar / Beczka na smołę, 122 SK1_2 Quercus sp. 193 12414 1406 1406 (-0/+6) CMM/HŻ/518 Barrel for tar / Beczka na smołę, 123 SK2_1 Quercus sp. 127 8 1270 1396 1401 (-5/+8) CMM/HŻ/518 Barrel for tar / Beczka na smołę, 124 SK3_1 Quercus sp. 168 12 CMM/HŻ/518 Barrel for tar / Beczka na smołę, 125 TK1_2 Quercus sp. 108 1273 1380 after/po 1390 CMM/HŻ/506 Barrel for tar / Beczka na smołę, 126 TK10_2 Quercus sp. 70 1314 1383 after/po 1390 CMM/HŻ/506 Barrel for tar / Beczka na smołę, 127 TK11_1 Quercus sp. 78 1307 1384 after/po 1391 CMM/HŻ/506 Barrel for tar / Beczka na smołę, 128 TK12_1 Quercus sp. 111 1265 1375 after/po 1385 CMM/HŻ/506 Barrel for tar / Beczka na smołę, 129 TK2_2 Quercus sp. 147 1220 1366 after/po 1376 CMM/HŻ/506 Barrel for tar / Beczka na smołę, 130 TK3_2 Quercus sp. 79 1305 1383 after/po 1390 CMM/HŻ/506 Barrel for tar / Beczka na smołę, 131 TK4_1 Quercus sp. 91 1293 1383 after/po 1390 CMM/HŻ/506 Barrel for tar / Beczka na smołę, 132 TK5_2 Quercus sp. 98 1277 1374 after/po 1381 CMM/HŻ/506 Barrel for tar / Beczka na smołę, 133 TK6_1 Quercus sp. 69 1296 1364 after/po 1371 CMM/HŻ/506 Barrel for tar / Beczka na smołę, 134 TK7_1 Quercus sp. 112 1262 1373 after/po 1383 CMM/HŻ/506 Barrel for tar / Beczka na smołę, 135 TK8_2 Quercus sp. 99 1279 1377 after/po 1384 CMM/HŻ/506 Barrel for tar / Beczka na smołę, 136 TK9_2 Quercus sp. 100 1242 1371 after/po 1381 CMM/HŻ/506 156 Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Analiza dendrochronologiczna drewna użytego do budowy statku oraz stanowiącego ładunek No. of Sequence dating sapwood Datowanie No. of sekwencji Date of felling Wood species rings No. Code Description years trees Rodzaj Beginning Początek Lp. Kod Opis Liczba Liczba Data ścięcia Koniec drewna End lat słojów drzewa w bielu Barrel for iron / Beczka na żelazo, 137 UK1_2 Quercus sp. 113 1287 1399 after/po 1406 R-130 Nr 5 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 138 UK5_3 Quercus sp. 82 1311 1392 after/po 1399 R-130 Nr 5 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 139 UK6_2 Quercus sp. 90 1293 1382 after/po 1389 R-130 Nr 5 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 140 UK7_2 Quercus sp. 49 1350 1398 after/po 1405 R-130 Nr 5 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 141 UK9_1 Quercus sp. 70 R-130 Nr 5 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 142 VK10_1 Quercus sp. 43 Barrel 6 / Beczka 6 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 143 VK9_1 Quercus sp. 32 Barrel 6 / Beczka 6 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 144 WK1_1 Quercus sp. 33 1329 1361 after/po 1368 Barrel 3 / Beczka 3 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 145 WK2_1 Quercus sp. 89 1291 1379 after/po 1386 Barrel 3 / Beczka 3 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 146 WK3_1 Quercus sp. 42 1332 1373 after/po 1380 Barrel 3 / Beczka 3 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 147 WK3_2 Quercus sp. 43 1332 1374 after/po 1381 Barrel 3 / Beczka 3 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 148 WK4_1 Quercus sp. 52 1329 1380 after/po 1387 Barrel 3 / Beczka 3 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 149 WK6_2 Quercus sp. 37 1350 1386 after/po 1393 Barrel 3 / Beczka 3 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 150 WK7_1 Quercus sp. 66 1315 1380 after/po 1387 Barrel 3 / Beczka 3 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 151 WK8 Quercus sp. 35 Barrel 3 / Beczka 3 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 152 XK1_1 Quercus sp. 26 Barrel 1 / Beczka 1 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 153 XK11_2 Quercus sp. 55 Barrel 1 / Beczka 1 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 154 XK3_2 Quercus sp. 46 Barrel 1 / Beczka 1 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 155 XK6_3 Quercus sp. 116 Barrel 1 / Beczka 1 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 156 XK7_2 Quercus sp. 66 Barrel 1 / Beczka 1 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 157 YK1_2 Quercus sp. 58 Barrel 4 / Beczka 4 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 158 YK2_2 Quercus sp. 36 Barrel 4 / Beczka 4 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 159 YK3_2 Quercus sp. 117 13 Barrel 4 / Beczka 4 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 160 YK8_2 Quercus sp. 66 Barrel 4 / Beczka 4 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 161 YK9_1 Quercus sp. 80 1306 1385 after/po 1395 Barrel 4 / Beczka 4 Barrel for iron / Beczka na żelazo, 162 ZK1_2 Quercus sp. 67 CMM/HŻ/519 CMM/HŻ/515, 163 AAK1_1 Quercus sp. 142 13 1260 1401 1401 (-0/+8) unassembled / nieposkładana 157  Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Dendrochronological analysis of the Copper Ship’s structural timbers and timber cargo No. of Sequence dating sapwood Datowanie No. of sekwencji Date of felling Wood species rings No. Code Description years trees Rodzaj Beginning Początek Lp. Kod Opis Liczba Liczba Data ścięcia Koniec drewna End lat słojów drzewa w bielu CMM/HŻ/515, 164 AAK1_3 Quercus sp. 137 11 1265 1401 1403 (-2/+8) unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/516, 165 ABK1_2 Quercus sp. 36 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/516, 166 ABK2_2 Quercus sp. 51 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/516, 167 ABK3_2 Quercus sp. 29 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/517, 168 ACK1_2 Quercus sp. 80 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/517, 169 ACK2_2 Quercus sp. 37 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/517, 170 ACK3_2 Quercus sp. 34 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/517, 171 ACK4_2 Quercus sp. 28 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/511, 172 ADK1_1 unassembled, charred / Quercus sp. 204 12 1186 1389 1390 (-1/+8) nieposkładana, nadpalona CMM/HŻ/511, 173 ADK2_1 unassembled, charred / Quercus sp. 158 8 1227 1384 1389 (-5/+8) nieposkładana, nadpalona CMM/HŻ/511, 174 ADK3_3 unassembled, charred / Quercus sp. 148 9 1237 1384 1388 (-4/+8) nieposkładana, nadpalona CMM/HŻ/511, 175 ADK4_2 unassembled, charred / Quercus sp. 153 10 1251 1403 1406 (-3/+8) nieposkładana, nadpalona CMM/HŻ/511, 176 ADK5_2 unassembled, charred / Quercus sp. 98 nieposkładana, nadpalona CMM/HŻ/511, 177 ADK6_2 unassembled, charred / Quercus sp. 107 nieposkładana, nadpalona CMM/HŻ/511, 178 ADK7_2 unassembled, charred / Quercus sp. 102 nieposkładana, nadpalona CMM/HŻ/511, 179 ADK8_1 unassembled, charred / Quercus sp. 175 4 1223 1397 1406 (-9/+8) nieposkładana, nadpalona CMM/HŻ/512, 180 AEK1_1 Quercus sp. 76 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/512, 181 AEK2_2 Quercus sp. 81 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/512, 182 AEK3_1 Quercus sp. 84 1278 1361 after/po 1368 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/512, 183 AEK4_2 Quercus sp. 95 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/512, 184 AEK5_2 Quercus sp. 100 1264 1363 after/po 1370 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/512, 185 AEK6_2 Quercus sp. 61 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/520, 186 AFK1_2 Quercus sp. 39 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/520, 187 AFK2_3 Quercus sp. 107 unassembled / nieposkładana 158 Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Analiza dendrochronologiczna drewna użytego do budowy statku oraz stanowiącego ładunek No. of Sequence dating sapwood Datowanie No. of sekwencji Date of felling Wood species rings No. Code Description years trees Rodzaj Beginning Początek Lp. Kod Opis Liczba Liczba Data ścięcia Koniec drewna End lat słojów drzewa w bielu CMM/HŻ/520, 188 AFK3_1 Quercus sp. 79 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/520, 189 AFK4_2 Quercus sp. 40 unassembled / nieposkładana CMM/HŻ/520, 190 AFK5_1 Quercus sp. 38 5 unassembled / nieposkładana 191 MG1_1 CMM/HŻ/NW/2740 Quercus sp. 92 wg. M_MG: 192 MG2_1 CMM/HŻ/NW/2741 Quercus sp. 80 #25-104 193 MG3_1 CMM/HŻ/NW/1590 Quercus sp. 42 194 MG4_1 CMM/HŻ/NW/1788 Quercus sp. 75 #17-91 195 MG5_2 CMM/HŻ/NW/1699 Quercus sp. 91 196 MG7_1 CMM/HŻ/NW/1698 Quercus sp. 161 #1-161 Table 4. Results of dating of barrels from the Copper Ship and sites of origin of wood used for their making. Tabela 4. Zestawienie wyników datowania beczek z Miedziowca oraz miejsca pochodzenia drewna użytego do ich wykonania. Code Inventory No. Cargo Dating Provenance of wood Kod Beczka, numer Ładunek Datowanie Pochodzenie drewna laboratoryjny inwentarza A CMM/HŻ/3666 iron / żelazo B CMM/HŻ/3667 iron / żelazo after/po 1395 SE Poland / pd.-wsch. Polska C CMM/HŻ/508 tar / smoła 1400 (-6/+8) N and/or NE Poland / pn. i/lub pn.-wsch. Polska D CMM/HŻ/509 tar / smoła E CMM/HŻ/507 tar / smoła after/po 1390 E Poland / wsch. Polska F CMM/HŻ/2517 iron / żelazo G CMM/HŻ/522 tar / smoła after/po 1379 E Poland / wsch. Polska H CMM/HŻ/2781 iron / żelazo 1385 (-6/+8) NE Poland / pn.-wsch. Polska I CMM/HŻ/2554 iron / żelazo after/po 1395 NE Poland / pn.-wsch. Polska J CMM/HŻ/2503 iron / żelazo 1400 (-6/+8) NE Poland / pn.-wsch. Polska wood from various regions K CMM/HŻ/2556 tar / smoła after/po 1407 drewno z różnych regionów L CMM/HŻ/505 tar / smoła after/po 1406 E Poland / wsch. Polska M CMM/HŻ/2609 tar / smoła after/po 1392 N and/or NE Poland / pn. i/lub pn.-wsch. Polska N CMM/HŻ/521 tar / smoła 1406 (-1/+8) Gdańsk Pomerania / Pomorze Gdańskie O CMM/HŻ/2550 iron / żelazo after/po 1393 SE Poland / pn.-wsch. Polska P CMM/HŻ/2551 iron / żelazo after/po 1392 N and/or NE Poland / pn. i/lub pn.-wsch. Polska Q CMM/HŻ/2518 iron / żelazo after/po 1400 NE Poland / pn.-wsch. Polska R CMM/HŻ/2552 iron / żelazo after/po 1405 NE Poland / pn.-wsch. Polska S CMM/HŻ/518 tar / smoła 1406 (-6/+8) Gdańsk Pomerania / Pomorze Gdańskie T CMM/HŻ/506 tar / smoła after/po 1391 Gdańsk Pomerania / Pomorze Gdańskie 159 Marek Krąpiec, Paweł Krąpiec Dendrochronological analysis of the Copper Ship’s structural timbers and timber cargo U W-5, R-130 Nr5 iron / żelazo after/po 1406 E Poland / wsch. Polska V barrel/beczka 6 iron / żelazo W barrel/beczka 3 iron / żelazo after/po 1398 E Poland / wsch. Polska X barrel/beczka 1 iron / żelazo Y barrel/beczka 4 iron / żelazo after/po 1395 S Poland / pd. Polska Z CMM/HŻ/519 iron / żelazo AA CMM/HŻ/515 tar / smoła 1403 (-6/+8) central Poland / centralna Polska AB CMM/HŻ/516 iron / żelazo AC CMM/HŻ/517 iron / żelazo AD CMM/HŻ/511 tar / smoła 1406 (-6/+8) central Poland / centralna Polska AE CMM/HŻ/512 iron / żelazo after/po 1370 central Poland / centralna Polska AF CMM/HŻ/520 iron / żelazo 160  Wojciech Jegliński, Szymon Uścinowicz, Piotr Przezdziecki Polish Geological Institute – National Research Institute Marine Geology Branch Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy Oddział Geologii Morza THE GEOLOGICAL STRUCTURE AND EVOLUTION OF THE AREA AROUND THE COPPER SHIP BUDOWA GEOLOGICZNA I ROZWÓJ OBSZARU W REJONIE WRAKU MIEDZIOWCA INTRODUCTION WSTĘP The aim of this report is to place the Copper Wreck in the Celem opracowania jest umiejscowienie wraku Mie- context of the geological structure and palaeogeographic dziowca w kontekście budowy geologicznej oraz rozwoju evolution of the southwest portion of the Gulf of Gdańsk. paleogeograficznego obszaru południowo-zachodniej czę- The shipwreck rests in a shallow-water region of the ści Zatoki Gdańskiej. Gulf of Gdańsk, 6.4 km north-northeast of Westerplatte, at Wrak spoczywa na dnie płytkowodnej części Zatoki the terminus of an alluvial fan at the mouth of the Gdańsk Gdańskiej w odległości 6,4 km na NNE od Westerplat- Vistula (Wisła Gdańska). This site lies within the bounds of te, bezpośrednio na przedpolu stożka ujściowego Wisły a presently submerged section of the Vistula delta (Fig. 1). Gdańskiej. Miejsce to znajduje się w obrębie zatopionego The first part of this report provides an outline of the obecnie fragmentu delty Wisły (il. 1). deep-seated geological structure of the southern end of the W początkowej części opracowania przedstawiono za- Gulf of Gdańsk and a general discussion of the seabed relief rys wgłębnej budowy geologicznej oraz omówiono w spo- and dynamics in this area. sób ogólny ukształtowanie powierzchni i dynamikę dna This is followed by a discussion of the palaeogeographical morskiego południowego fragmentu Zatoki Gdańskiej. evolution of this region going back to the terminal Następnie omówiono rozwój paleogeograficzny tego Pleistocene, hence to the beginning of the period when the rejonu, sięgając w czasie do schyłku plejstocenu, tj. do po- formation of the Vistula delta took place. czątku okresu formowania się delty Wisły. Particular attention is paid to the emergence and W tym kontekście szczególną uwagę poświęcono po- development of the mouth of the Vistula near Gdańsk, as wstaniu i rozwojowi ujścia Wisły pod Gdańskiem, po- it is here that the shipwreck is located. Over the centuries nieważ to właśnie na jego przedpolu zlokalizowany jest vast quantities of clastic material were carried by the river omawiany wrak. Rzeka na przestrzeni wieków dostarczała and deposited at its mouth, resulting in the formation of i akumulowała w rejonie ujścia ogromne ilości materiału an extensive alluvial fan. Geological analysis of this feature klastycznego. W ten sposób uformował się rozległy sto- has allowed us to trace the evolution of this section of coast żek ujściowy, którego rozpoznanie geologiczne umoż- during the period of the fan’s accretion. An attempt has liwiło rekonstrukcję rozwoju tego fragmentu wybrzeża been made to determine the dynamics of the estuarine w okresie przyrastania stożka. W szczególności podjęto region taking into account changes in the coastline and the próbę odtworzenia dynamiki rozwoju obszaru ujściowego volume of the accumulated deposits. z uwzględnieniem zmian przebiegu linii brzegowej oraz The final part of the report focuses on the objętości zdeponowanego materiału. geomorphological characteristics of the area immediately W końcowej części opracowania szczególną uwagę around the wreck. The type and origins of the sediments poświęcono charakterystyce geologiczno-morfologicznej that make up the seabed are discussed, as are its obszaru bezpośrednio sąsiadującego z wrakiem. W tym characteristic forms. kontekście omówiono typy i genezę osadów budujących The findings presented herein are based on many years’ dno morskie, jak również charakterystyczne formy jego research carried out by the Polish Geological Institute – ukształtowania. National Research Institute (PGI–NRI) in and around Prezentowany stan wiedzy stanowi efekt wielolet- the Gulf of Gdańsk, supplemented by results obtained nich prac badawczych prowadzonych przez Państwowy during the course of work on a PhD thesis entitled “The Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy evolution of the Gulf of Gdańsk in the region of the mouth (PIG-PIB) w rejonie Zatoki Gdańskiej, które uzupełniono of the Dead Vistula”, written at the PGI–NRI Marine wynikami uzyskanymi w ramach realizacji rozprawy dok- Geology Branch in Gdańsk by Wojciech Jegliński under torskiej pt. „Rozwój wybrzeża Zatoki Gdańskiej w rejonie 161 W. Jegliński, S. Uścinowicz, P. Przezdziecki The geological structure and evolution of the area around the Copper Ship Puck Bay Gulf of Gdańsk Za atoka Gdańska Gdańsk Upland Wysoczyzna Gdańs a Vis tula i ślan n Spit Mierzeja W agoo L y an Gdańsk G ula iśl t Vis lew W Za Vistula Delta Żuław y Wiśl Wiśla lane Elbląg Upland ka a Wysoczyzna is ł Elbląska W la u Vist 0 5 10 km 273 m n.p.m. 0 m a.s.l. area of depression shipwreck | wrak land | ląd obszar depresyjny sea | morze 0 m a.s.l. 105 m p.p.m. boundary of the submerged part of the Vistula Delta | granica maksymalnego zasięgu zatopionej części delty Wisły Fig. 1. The Copper Wreck site is located within a submerged portion of the Vistula delta. Il. 1. Lokalizacja wraka Miedziowca w obszarze zatopionego fragmentu delty Wisły. the supervision of Dr Szymon Uścinowicz (Jegliński 2011, ujścia Wisły Martwej”, wykonanej w Oddziale Geologii 2013). Further data comes from other research sources Morza PIG-PIB w Gdańsku przez Wojciecha Jeglińskiego (cited in the text) relevant to the study area. pod kierunkiem dr. hab. Szymona Uścinowicza (Jegliński 2011, 2013). Pozostałe informacje zaczerpnięto z innych GEOLOGICAL STRUCTURE cytowanych w tekście źródeł naukowych, odnoszących się The Quaternary bedrock in the south-western portion do omawianego obszaru. of the Gulf of Gdańsk is very diverse. It includes sediments of the Cretaceous, Palaeogene and Neogene periods. BUDOWA GEOLOGICZNA Cretaceous sediments occur in Quaternary bedrock over Podłoże czwartorzędu w południowo-zachodniej czę- an area stretching from the Żuławy lowlands northwards ści Zatoki Gdańskiej jest mocno urozmaicone. Występują to the central part of the Gulf of Gdańsk and the Gdańsk tu osady kredy, paleogenu i neogenu. Osady kredy w pod- Deep. Palaeogene and Neogene sediments predominate łożu czwartorzędu występują od obszaru Żuław, rozciąga- in the western part of the Bay (Uścinowicz, Zachowicz jąc się w kierunku północnym ku środkowej części Zatoki 1994; Kramarska et al. 1995). The boundary between Gdańskiej i Głębi Gdańskiej. Osady paleogenu i neogenu the Cretaceous and Palaeogene periods extends from the dominują w zachodniej części Zatoki Gdańskiej (Uści- mouth of the Vistula northwards, turning northwest below nowicz, Zachowicz 1994; Kramarska i in. 1995). Grani- the Hel Peninsula, cutting across the peninsula between ca pomiędzy kredą a paleogenem biegnie od ujścia Wisły Jastarnia and Kuźnica. The top of the Cretaceous is level Gdańskiej w kierunku północnym, skręcając przed Pół- and occurs at a depth of c. 80–100 m b.s.l. in the north of wyspem Helskim ku północnemu-zachodowi i przecinając the Żuławy lowlands, descending gently to c. 120–140 m półwysep pomiędzy Jastarnią a Kuźnicą. Strop kredy jest b.s.l. in the middle of the Gulf of Gdańsk. wyrównany i występuje na głębokości ok. 80–100 m p.p.m. Palaeogene sediments of the seabed in the northwest w północnej części Żuław, obniżając się łagodnie do ok. part of the Bay and the surrounding coasts are represented 120–140 m p.p.m. w środkowej części Zatoki Gdańskiej. by Oligocene/Eocene silty sands with glauconite. The Osady paleogenu w dnie południowo-zachodniej czę- Neogene is represented by fine-grained Miocene sands and ści Zatoki Gdańskiej i przyległych wybrzeżach reprezen- 162  W. Jegliński, S. Uścinowicz, P. Przezdziecki Budowa geologiczna i rozwój obszaru w rejonie wraku Miedziowca A shipwreck | wrak A’ 0 0 10 10 20 20 30 30 40 40 50 50 m b.s.l. 60 m p.p.m. 70 marine sands (Atlantic, Sub-Boreal, Sub-Atlantic) till 80 piaski morskie (atlantyckie, subborealne i subatlantyckie) glina zwałowa 90 younger deltaic sands (Boreal-Atlantic) pre-Quaternary deposits m b.s.l. piaski deltowe młodsze (borealno-atlantyckie) osady podłoża czwartorzędu m p.p.m. older deltaic sands (Late Pleistocene-Preboreal) deposits where gas occurs piaski deltowe starsze (późnoplejstoceńsko-preborealne) osady, w których występuje gaz lacustrine silts, sands and peats (Boreal-Atlantic) piaski i mułki jeziorne oraz torfy (borealno-atlantyckie) marine clays and silts (Atlantic, Sub-Boreal, Sub-Atlantic) iły i mułki morskie (atlantyckie, subborealne i subatlantyckie) A’ clays and silts of the early stages of the Baltic Sea’s development (Late Pleistocene, Preboreal, Boreal) iły i mułki wczesnych faz rozwoju Bałtyku A (późnoplejstoceńskie, preborealne i borealne) Fig. 2. Geological profile of the southwest portion of the Gulf of Gdańsk based on interpretation of seismoacoustic survey data. Il. 2. Przekrój geologiczny przez południowo-zachodnią część Zatoki Gdańskiej, utworzony na podstawie interpretacji zapisu sejsmoakustycznego. localised silt with lignite. Directly below the Quaternary, tują oligoceńsko-eoceńskie piaski muliste z glaukonitem. Miocene sediments predominate in the western portion of Neogen reprezentują mioceńskie piaski drobnoziarniste, the Gulf of Gdańsk. The top surface of these strata exhibits lokalnie mułki z węglem brunatnym. Bezpośrednio pod significant relief and is generally inclined eastwards. Along czwartorzędem, w zachodniej części Zatoki Gdańskiej, the coastline the top of the Miocene succession lies between występują przeważnie osady miocenu, których strop jest c. 20 m a.s.l. and 40 m b.s.l. The erosional boundary of mocno urzeźbiony. Generalnie strop miocenu nachylony the extent of the Miocene deposits in the western part jest w kierunku wschodnim. Na linii wybrzeża strop mio- of the Gulf of Gdańsk lies at a depth of 80–120 m b.s.l. cenu leży na rzędnych od ok. 20 m n.p.m. do 40 m p.p.m. (Kramarska 2006). This varied relief was created by glacial Erozyjna granica zasięgu miocenu w zachodniej części Za- erosion during the first Pleistocene glaciations. toki Gdańskiej leży na głębokości od 80 do 120 m p.p.m. The varied structure and thickness of the Quaternary (Kramarska 2006). Tak urozmaicona rzeźba powstała na sedimentary cover is linked to the relief of the underlying skutek erozji lodowcowej podczas pierwszych zlodowaceń substrate. Two strata of glacial till covered by varved plejstoceńskich. and microlaminated clays of the Baltic Ice Lake overlie Zróżnicowanie struktury i miąższość czwartorzędowej Cretaceous sediments in the northern, deep-water part pokrywy osadowej wykazuje związki z rzeźbą podłoża. of the Gulf of Gdańsk. The thickness of the Pleistocene W północnej, głębokowodnej części Zatoki Gdańskiej, na sediments is relatively small, ranging from approximately osadach kredy, występują dwie warstwy glin zwałowych 15 m to c. 30 m. They are overlain by Holocene sediments przykryte przez warwowe i mikrolaminowane iły bałtyc- dating from the evolutionary stages of the Baltic Sea: kiego jeziora lodowego. Miąższość osadów plejstoceńskich brown-grey clays of the Yoldia Sea, pale grey clays of the jest tu stosunkowo niewielka i wynosi od około 15 do oko- Ancylus Lake and olive-grey and black silts and clays ło 30 m. Wyżej leżą osady holoceńskich faz rozwojowych deposited in the Mastologia, Littorina and post-Littorina Bałtyku: brązowo-szare iły morza yoldiowego i jasnoszare Seas, jointly attaining a maximum thickness of no more iły jeziora ancylusowego oraz oliwkowoszare i czarne muły than about 10 m (Uścinowicz, Zachowicz 1993; Zachowicz i iły zdeponowane w morzach mastogloi, litorynowym et al. 2008). i politorynowym, o łącznej miąższości dochodzącej mak- In the western part of the Gulf, west of a line drawn symalnie do ok. 10 m (Uścinowicz, Zachowicz 1993; Za- from Gdańsk to Jastarnia, where the bedrock includes chowicz i in. 2008). Miocene sediments, the thickness of the Quaternary W części zachodniej Zatoki, na zachód od linii Gdańsk deposits is generally smaller, ranging from 30 m to 40 m, – Jastarnia, gdzie w podłożu występują osady miocenu, and often less than 10 m (Mojski et al. 1995; Uścinowicz miąższość czwartorzędu jest przeważnie mniejsza od 30– 1997). Pleistocene sediments consist mainly of glaciofluvial 40 m, a często nawet mniejsza niż 10 m (Mojski i in. 1995, sands with glacial till in some places, overlain by localised Uścinowicz 1997). Osady plejstoceńskie to głównie piaski Early Holocene lacustrine sediments. wodnolodowcowe i miejscami gliny zwałowe, na których lokalnie zalegają wczesnoholoceńskie osady jeziorne. 163 W. Jegliński, S. Uścinowicz, P. Przezdziecki The geological structure and evolution of the area around the Copper Ship In the southwest and southern shallow-water region W południowo-zachodniej i południowej, płytkowod- of Gulf of Gdańsk the Quaternary cover is thicker and its nej części Zatoki Gdańskiej pokrywa czwartorzędowa jest structure more complex. The Pleistocene is represented grubsza, a jej struktura bardziej złożona. Plejstocen składa here not only by clays and glaciofluvial sands, as it is in the się tu nie tylko z glin i piasków wodnolodowcowych, jak west, but also by marine interglacial sands. These strata are w części zachodniej, ale także z morskich piasków intergla- locally discontinuous, with Late Pleistocene and Holocene cjalnych. Warstwy te lokalnie są nieciągłe, a późnoplejsto- deltaic sediments directly overlying Cretaceous or Miocene ceńskie i holoceńskie osady deltowe leżą bezpośrednio na deposits (Fig. 2). osadach kredy lub miocenu (il. 2). Late Pleistocene as well as Early and Middle Holocene Poźnoplejstoceńskie oraz wczesno- i środkowoholo- deltaic sediments of the Vistula constitute the greater part ceńskie osady deltowe Wisły budują tu zasadniczą część of the Quaternary cover (Ejtminowicz 1982; Uścinowicz, czwartorzędu (Ejtminowicz 1982, Uścinowicz, Zachowicz Zachowicz 1994). These sediments, mostly sands, form 1994). Osady te, głównie piaszczyste, tworzą dwie serie: two series: the earlier one, of Late Pleistocene-Preboreal starszą, późnoplejstoceńsko-preborealną, położoną na date, lies at depths ranging from 65–60m to 40–35m b.s.l. głębokościach od 60–65 do 35–40 m p.p.m. i młodszą, po- and the later one, dating from the Boreal and Atlantic wstałą w okresach borealnym i atlantyckim, położoną na periods, lies at depths of between 30–25 m and 20–15m głębokościach od 25–30 do 15–20 m p.p.m. (il. 2). b.s.l. (Fig. 2). W całej płytkowodnej części zatoki na powierzchni dna The seabed of the entire shallow-water region of the zalegają holoceńskie piaski morskie powstałe w morzach li- Gulf of Gdańsk is covered by Holocene marine sands laid torynowym i politorynowym, tworzące pokrywę osadową down in the Littorina and post-Littorina Seas, forming o zmiennej miąższości, lokalnie nieciągłą (Uścinowicz, a sedimentary cover of variable thickness which is locally Zachowicz 1994, Mojski i in. 1995, Uścinowicz 1997). discontinuous (Uścinowicz, Zachowicz 1994; Mojski et al. Łączna miąższość osadów plejstoceńskich i holoceńskich 1995; Uścinowicz 1997). The combined thickness of the w południowej części zatoki wynosi od ok. 30 do ok. 80 m. Pleistocene and Holocene sediments in the southern part of the Gulf varies from c. 30 m to c. 80 m. RZEŹBA I DYNAMIKA DNA Dno morskie w obrębie Zatoki Gdańskiej odznacza się SEABED RELIEF AND DYNAMICS dużym zróżnicowaniem głębokości i rzeźby. Podwodny The seabed in the Gulf of Gdańsk is characterised by skłon brzegowy z systemem rew sięga na ogół do głębokości considerable variations in depth and relief. The underwater ok. 10 m, a jego szerokość waha się od 0,4 do 1,2 km. Tyl- coastal slope with its system of sandbanks attains a depth of ko w zachodniej części Zatoki Gdańskiej skłon brzegowy c. 10 m, its width ranging from 0.4 km to 1.2 km. It is only ograniczony jest do głębokości ok. 5–7 m. Płycizny przy- in the western portion of the Gulf that the coastal slope brzeżne poza skłonem brzegowym osiągają szerokość do is restricted to a depth of c. 5–7 m. The coastal shallows 20–25 km, schodząc do głębokości 30–40 m. Rzeźba dna beyond the coastal slope are up to 20–25 km wide and płycizn przybrzeżnych jest zróżnicowana, od całkowicie 30–40 m deep. The seabed relief of the coastal shallows równinnej do falistej, z deniwelacjami od 0,5 do 3 m, lokal- varies from totally flat to undulating, with differences in nie do 8 m i z nachyleniami zboczy od 30’ do 1o30’, lokal- height of 0.5 m to 3 m, in some areas up to 8 m, and slope nie 2o30’. Płycizny przybrzeżne od głębszych partii zatoki angles ranging from 30’ to 1o30’ (locally up to 2o30’). The oddzielone są mniej lub bardziej wyraźnym skłonem. Skłon coastal shallows are separated from the deeper parts of the ten miejscami osiąga wysokość do 30–35 m i nachylenie Gulf by a variously well defined slope. In some places this do 6–12o. Dno Zatoki Gdańskiej od głębokości 50–60 m slope attains a height of 30–35 m and an angle of 6–12o. obniża się łagodnie ku północy do 108 m w Głębi Gdań- At a depth of 50–60 m, the seabed of the Gulf of Gdańsk skiej i jest całkowicie równinne, tylko lokalnie odsłaniają descends gently northwards down to 108 m in the Gdańsk się małe wychodnie pogrzebanej falistej rzeźby glacjalnej Deep and is entirely flat with only small local outcrops of (Uścinowicz 1997). buried undulating glacial relief (Uścinowicz 1997). Rzeźba dna Zatoki Gdańskiej jest poligenetyczna, a jej The relief of the seabed in the Gulf is polygenetic, its zasadnicze rysy powstały podczas nasunięć pierwszych principal features having taken shape with the arrival of lądolodów erodujących osady neogenu, paleogenu i kredy, the first ice sheets, which eroded Neogene, Palaeogene and kiedy to powstało obniżenie Zatoki Gdańskiej i Żuław. Po- Cretaceous sediments and resulted in the creation of the wierzchnia piasków i glin pozostawionych przez ostatni lą- depression within the Gulf and the Żuławy lowlands. The dolód została w części zachodniej zmieniona przez procesy surface of the sands and clays laid down by the last ice sheet erozyjno-akumulacyjne oraz przez transgredujące morze. was altered in the western part of the Bay by erosion and W części południowej osady glacjalne i glacifluwialne accretion processes and by marine transgression. In the przykryte zostały przez osady deltowe, których powierzch- south, glacial and glaciofluvial sediments were covered by nia została również częściowo przemodelowana w czasie deltaic sediments, the surface of which was also partially transgresji morskiej. remodelled during a period of marine transgression. Morfologia dna południowej, płytkowodnej części Za- The seabed morphology of the southern, shallow- toki Gdańskiej charakteryzuje się występowaniem form water part of the Gulf of Gdańsk is characterised by large- wielkoskalowych w postaci kilkukilometrowej długości 164  W. Jegliński, S. Uścinowicz, P. Przezdziecki Budowa geologiczna i rozwój obszaru w rejonie wraku Miedziowca ~100 m 25 m Fig. 3. Sonar image of seabed (c. 7 km NE of the mouth of the Dead Vistula, depth c. 15 m). Two generations of sand waves are visible: the ridges of the larger ones are 30–60 m long, spaced c. 20–30 m apart and aligned W–E; the smaller ones are 25–50 m long, spaced c. 2.5–3.0 m apart and aligned N–S. Il. 3. Obraz sonarowy dna (ok. 7 km na NE od ujścia Martwej Wisły, głębokość ok. 15 m). Widoczne dwie generacje fal piaskowych; większe o długości grzbietów od 30 do 60 m, rozstępie ok. 20–30 m i orientacji W–E, mniejsze o długości grzbietów 25–50 m, rozstępie około 2,5–3,0 m i orientacji N–S. scale features in the form of several-kilometre-long ridges grzbietów rozdzielonych obniżeniami. Formy te w planie separated by depressions. Viewed in plan, these ridges take poziomym mają kształt lekko wygiętych ku zachodowi the shape of arcs curving lightly westward, their southern łuków, biegnących w części południowej z kierunku SSE– ends running SSE–NNW, their northern ends extending NNW, a w części północnej przybierających kierunek SSW–NNE. These ridges typify the entire submerged SSW–NNE. Formy te są charakterystyczne dla całego, section of the Vistula delta (covering around 600 km2) and liczącego około 600 km2, obszaru zatopionej delty Wisły thus it is presumed that at least the largest ones reflect the i dlatego należy przypuszczać, że przynajmniej największe layout of the Vistula’s palaeochannels at a time when the z nich nawiązują bezpośrednio do układu paleokoryt roz- river mouth was far-removed from the present-day shore prowadzających Wisły z okresu, kiedy jej ujście usytuowa- (Fig. 1). ne było w dużej odległości od współczesnego brzegu (il. 1). Other observable forms in the seabed morphology are W obrazie morfologicznym zaznacza się ponadto obec- secondary sand bars, which overlap the primary features ność drugorzędnych wałów piaszczystych, które nakładają described above. The ridges of these sand bars, which are się na formy pierwszego rzędu opisane powyżej. Grzbiety also several kilometres long, are aligned approximately tych form, których długość również sięga kilku kilome- SSW–NNE. They are decidedly narrower and more trów, przebiegają blisko kierunku SSW–NNE. Są one zde- rectilinear than the primary features. Seismoacoustic cydowanie węższe oraz układają się bardziej prostoliniowo soundings show that these bars are most probably of niż formy pierwszego rzędu. Rejestracje sejsmoakustyczne depositional origin, and that erosion predominates in pokazują, że wały te są najprawdopodobniej pochodzenia the depressions between them, where the layer of sandy akumulacyjnego, a w obniżeniach pomiędzy nimi domi- marine sediments is of negligible thickness or is entirely nuje erozja, gdzie warstwa morskich osadów piaszczystych absent, revealing the surface of the top of the submerged jest niewielkiej miąższości lub nie występuje wcale, odsła- Vistula delta (Fig. 13). niając powierzchnię stropu zatopionej delty Wisły (il. 13). To-date we have no information about the stability of Brak dotąd informacji o stabilności megaform pierw- primary and secondary mega forms; however, based on the szego i drugiego rzędu, jednak na podstawie często wystę- frequently occurring asymmetry evident in ridge cross- pującej asymetrii profilu poprzecznego grzbietów można sections it can be reasoned that the transport of sandy przypuszczać, że dominujący udział w powstaniu przede materials by wind and wave currents was the dominant wszystkim form drugiego rzędu odgrywa transport mate- factor in the creation of secondary forms in particular. riału piaszczystego przez prądy falowo-wiatrowe. Other than the two aforementioned types of primary Poza opisanymi dwoma rodzajami megaform pierwsze- and secondary mega form, the seabed of the Gulf of Gdańsk go i drugiego rzędu, na dnie Zatoki Gdańskiej występują also features sand waves of various sizes and mega ripple różnej wielkości fale piaszczyste i megariplemarki powsta- marks created when currents transport sand in a shallow- jące podczas transportu piasków przez prądy w płytko- water marine environment (Fig. 3). wodnym środowisku morskim (il. 3). Further inferences can be made about seabed dynamics O dynamice dna można też wnioskować, analizując by analysing variations in levels of caesium-137 noted zmienność zawartości cezu 137 w profilach rdzeni osadów. in sediment core profiles. Caesium-137 is a synthetic Cez 137 jest radionuklidem sztucznym, wprowadzonym radionuclide which was introduced into the environment do środowiska po 1945 roku na skutek testów z bronią after 1945 as a result of nuclear weapons testing and jądrową i awarii elektrowni atomowych. Miąższość war- atomic power plant accidents. The thickness of sand stwy piasku zawierającej cez 137 odpowiada miąższości 165 W. Jegliński, S. Uścinowicz, P. Przezdziecki The geological structure and evolution of the area around the Copper Ship 0 2 4 6 warstwy dynamicznej uruchamianej w czasie sztormów. 0.00 - 0.10 W południowo-zachodniej części Zatoki Gdańskiej cez 137 występuje w warstwie piasku o miąższości od 0,2 m do 0.20 - 0.30 0,9 m (il. 4). Wielkość form dna oraz miąższość osadów zawierająca 0.40 - 0.50 cez 137 wskazuje, że prądy przydenne osiągają prędkości przekraczające 1 m/s, zdolne transportować piaski grubo- 0.60 - 0.70 ziarniste. Miąższość warstwy dynamicznej, podlegającej transportowi w czasie sztormów, poza strefą brzegową wy- 0.80 - 0.90 nosi od 0,2 m do 0,9 m i jest odwrotnie proporcjonalna do głębokości morza. 1.00 - 1.10 1.20 - 1.30 POWSTANIE I ROZWÓJ DELTY WISŁY W PÓŹNYM PLEJSTOCENIE I HOLOCENIE 1.40 - 1.50 Powstanie i rozwój delty Wisły są nierozerwalnie zwią- zane z ewolucją Morza Bałtyckiego i Zatoki Gdańskiej, 1.60 - 1.70 a ściślej z plejstoceńsko-holoceńskimi zmianami poziomu morza. 1.80 - 1.90 Obszar Zatoki Gdańskiej został uwolniony spod lądo- lodu około 15 500–15 000 lat temu, to jest pomiędzy fazą 2.00 - 2.10 Gardna a fazą Ławicy Słupskiej (Uścinowicz 1999, 2014). 2.20 - 2.30 W tym czasie na różnych poziomach rozwijały się lokal- ne zastoiska przykrawędziowe, z których wody odpływa- Fig. 4. Content of caesium-137 (Bq/kg) in sands from the Stogi ły w kierunku zachodnim. Wisła płynęła wówczas jesz- 1s core: 18o45.22’; 54o24.74’, sea depth 13.4 m. cze na zachód, przez Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką, Il. 4. Zawartość cezu 137 (Bq/kg) w piaskach rdzenia Stogi 1s: 18o45,22’; 54o24,74’, głębokość morza 13,4 m. w kierunku Morza Północnego (m.in. Starkel, Wiśniewski 1990). strata containing caesium-137 corresponds to that of the Około 14 500 lat temu lądolód cofnął się na północ na dynamic layer activated during storms. In the southwest tyle daleko, że lokalne jeziora przylodowcowe połączyły się part of the Gulf of Gdańsk caesium-137 occurs in a sand przed krawędzią lądolodu w jeden duży zbiornik, tworząc stratum which is 0.2 m to 0.9 m thick (Fig. 4). zaczątek dzisiejszego Bałtyku, nazywany bałtyckim jezio- The size of seabed forms and the thickness of sediments rem lodowym. W tym czasie Wisła, która wcześniej płynęła containing caesium-137 indicates that near-bottom w kierunku zachodnim, ku Morzu Północnemu, przedarła currents attain speeds in excess of 1 m/s, which are capable się na północ w kierunku Zatoki Gdańskiej (Niewiarowski of carrying coarse-grained sands. Beyond the coastal zone, 1987, Mojski 1990, Starkel, Wiśniewski 1990). the thickness of the dynamic layer sediments, which are Poczynając od czasu wycofania się czoła lądolodu z po- transported during storms, ranges from 0.2 m to 0.9 m and zycji moren gardzieńskich, około 15 500–15 000 lat temu, is inversely proportional to the depth of the sea. deglacjacja południowego Bałtyku zachodziła w warun- kach subakwalnych, a Zatoka Gdańska była już wówczas THE EMERGENCE AND EVOLUTION OF THE VISTULA wolna od lądolodu (Uścinowicz 1999, 2014). Tak więc DELTA IN THE LATE PLEISTOCENE AND HOLOCENE Wisła przynajmniej od około 5000–14 500 lat temu mogła The emergence and evolution of the Vistula delta are tworzyć swoją deltę na dnie obecnej Zatoki Gdańskiej. Po- inextricably linked to the evolution of the Baltic Sea and ziom wód w ówczesnej Zatoce Gdańskiej, będącej częścią the Gulf of Gdańsk, and more precisely with changes in sea bałtyckiego jeziora lodowego, był około 30 m niższy od level during the Pleistocene and Holocene. współczesnego (Uścinowicz 2003). The ice sheet covering the Gulf of Gdańsk area receded Pierwsze informacje o zatopionej części delty Wisły, around 15,500–15,000 years ago, hence between the oparte o wyniki profilowania sejsmoakustycznego, opu- Gardno phase and the Słupsk Bank phase (Uścinowicz blikował Z. Ejtminowicz (1982). Późniejsze prace geolo- 1999, 2014). During this period local marginal lakes giczno-kartograficzne (Uścinowicz, Zachowicz 1993a, b, developed at various elevations, their waters draining to the 1994; Uścinowicz i in. 2008) potwierdziły i uszczegółowiły west. At that time the Vistula still flowed westwards, via wcześniejsze informacje. Zatopiona część delty Wisły skła- the Thorn-Eberswalder glacial meltwater valley, towards da się głównie z osadów piaszczystych o wielkoskalowym the North Sea (e.g. Starkel, Wiśniewski 1990). warstwowaniu skośnym. Osady te tworzą dwie serie. Star- Around 14,500 years ago the Scandinavian ice sheet sza seria, zdeponowana w późnym plejstocenie i w prebo- retreated so far north that local ice-marginal lakes at its reale, leży na głębokościach od 65–60 do 40–35 m p.p.m., edge merged into one large body of water, creating the a miąższość osadów dochodzi do 30–40 m. Młodsza seria, precursor of the modern-day Baltic, known as the Baltic Ice powstała w okresach borealnym i atlantyckim, leży na Lake. At this point the Vistula, which had previously flowed głębokości od 30–25 do 20–15 m p.p.m. Osady budujące 166  W. Jegliński, S. Uścinowicz, P. Przezdziecki Budowa geologiczna i rozwój obszaru w rejonie wraku Miedziowca west towards the North Sea, cut a new course to the north, młodszą, wyżej położoną część zatopionej delty Wisły mają in the direction of the Gulf of Gdańsk (Niewiarowski 1987, miąższość dochodzącą do 10–20 m i również wykazują Mojski 1990, Starkel & Wiśniewski 1990). w strukturze wewnętrznej wielkoskalowe warstwowania Beginning from the time when the glacier terminus skośne, które w połączeniu ze znaczną miąższością osadów retreated from the Gardno Moraines around 15,500– wskazują na szybką depozycję dużej ilości osadów. 15,000 years ago, the deglaciation of the southern Baltic Osady deltowe formacji starszej i młodszej lokalnie took place in underwater conditions and the Gulf of Gdańsk odsłaniają się na dnie Zatoki Gdańskiej. Na ogół jednak was already free of ice-sheets (Uścinowicz, 1999, 2014). przykryte są piaskami morskimi powstałymi w czasie ho- Thus by 15,000–14,500 years ago at the latest, the Vistula loceńskiej transgresji. was able to form its delta at the bottom of the present-day W budowie geologicznej zatopionej części delty Wi- Gulf. During this period water levels in the then Gulf, sły, obok dominujących warstw piaszczystych, występują which was part of the Baltic Ice Lake, were around 30 m liczne zagłębienia (paleojeziora i paleokoryta) wypełnione lower than they are today (Uścinowicz 2003). mułkami i osadami organicznymi. Najmłodszy fragment The first assertions about a submerged portion of zatopionej części delty Wisły tworzą leżące w płytszych re- the Vistula delta, based on the results of seismoacoustic jonach organiczne mułki, gytie i torfy równi deltowej, de- profiling, were published by Ejtminowicz (1982). Later ponowane w okresie atlantyckim. W strefie przybrzeżnej geological and cartographic works (Uścinowicz & osady deltowe przykryte są osadami mierzejowymi. Zachowicz 1993a, 1993b, 1994; Uścinowicz et al. 2008) Od drugiej połowy okresu atlantyckiego delta Wisły confirmed this earlier report and provided further details. rozwijała się już głównie jako delta wewnętrzna. Wskazu- The submerged part of the Vistula delta mostly consists je na to wiek torfów przykrytych osadami Mierzei Wiśla- of sandy sediments in inclined large-scale stratigraphic nej i Zalewu Wiślanego (Mojski 1988, 1990; Uścinowicz, sequences. These sediments form two series. The earlier Zachowicz 1996). Mierzeja Wiślana w późnym atlantyku, one, laid down in the Late Pleistocene and the Preboreal, subboreale i subatlantyku była niewątpliwie wielokrotnie lies at a depth of between 65–60 m and 40–35 m b.s.l., przerywana przez wody Wisły, które odpływały do Zatoki the thickness of the deposits reaching 30–40 m. The later Gdańskiej bezpośrednio lub pośrednio poprzez Zalew Wi- series, dating from the Boreal and Atlantic periods, lies ślany. W ówczesnych ujściach Wisły do Zatoki Gdańskiej at a depth of between 30–25 m and 20–15 m b.s.l. The rozwijały się z pewnością stożki ujściowe podobne do tych, sediments making up the younger, uppermost portion of jakie możemy obserwować obecnie. the submerged Vistula delta are up to 10–20 m thick and their internal structure also exhibits large-scale inclined POWSTANIE I ROZWÓJ STOŻKA UJŚCIOWEGO WISŁY stratigraphy which, together with the considerable GDAŃSKIEJ W OKRESIE PÓŹNEGO HOLOCENU thickness of these deposits, points to the rapid deposition Obecny kształt południowo-zachodnich wybrzeży of a large quantity of sediments. Zatoki Gdańskiej jest w dużej mierze skutkiem powsta- Deltaic sediments of both the older and younger nia i rozwoju ujścia Wisły w tym rejonie. Najstarsze zna- formation are exposed locally at the bottom of the Gulf ne ujście Wisły do morza funkcjonowało w sąsiedztwie of Gdańsk; however, mostly, they are covered by marine Gdańska do roku 1840. W tym czasie materiał klastyczny sands laid down during the Holocene transgression. transportowany przez rzekę uformował rozległy stożek In addition to a predominance of sand deposits, the ujściowy o objętości około 178 mln m3 (il. 5). Strop pale- geological structure of the submerged part of the Vistula opowierzchni depozycyjnej tego stożka znajduje się na delta also features numerous depressions (palaeolakes and głębokości od około 3 do 14 m p.p.m. i jest nachylony nie- palaeochannels) filled with silts and organic sediments. znacznie w kierunku NE. The youngest section of the submerged part of the Vistula Osady stożka ujściowego spoczywają przeważnie na delta, occupying shallower zones, consists of organic silt, osadach morza litorynowego i politorynowego, reprezen- gyttja and peat from the delta plain, deposited in the towanych przez piaski drobno- i średnioziarniste, rzadziej Atlantic period. In the coastal zone, deltaic sediments are piaski muliste oraz sporadycznie piaski gruboziarniste overlain by spit sediments. i żwirowe. Wiek muszli małży morskich występujących From the latter half of the Atlantic period onwards, the w tych piaskach wynosi od 4467 do 2342 lat kal. BP. Vistula delta continued to evolve primarily as an interior Lokalnie pokrywa piasków morskich jest nieciągła, delta. This is suggested by the age of peat deposits covered a materiał stożka ujściowego Wisły Gdańskiej spoczywa by the sediments of the Vistula Spit and Vistula Lagoon bezpośrednio na mulisto-ilastych oraz, rzadziej, orga- (Mojski 1988, 1990; Uścinowicz, Zachowicz 1996). In nicznych i piaszczystych osadach deltowych wieku atlan- the Late Atlantic, Sub-Boreal and Sub-Atlantic periods tyckiego, których wiek oznaczono metodą radiowęglową the Vistula Spit was undoubtedly breached on numerous w przedziale od 8789 do 7089 lat kal. BP. occasions by the waters of the Vistula, which drained Stożek ujściowy posiada dwudzielną budowę. Tworzą into the Gulf of Gdańsk either directly or indirectly via go osady prodelty oraz zalegające na nich osady czoła del- the Vistula Lagoon. River-mouth fans similar to those we ty. Wśród osadów prodelty i czoła delty występują muszle can see today no doubt developed at the points where the malakofauny morskiej i słodkowodnej oraz okrzemki sło- Vistula entered the Gulf of Gdańsk. 167 W. Jegliński, S. Uścinowicz, P. Przezdziecki The geological structure and evolution of the area around the Copper Ship 0 1 km Gulf of Gdańsk Zatoka Gdańska 10 5 Brzeźno Westerplatte Nowy Port North Port a Port Północny ul Wisłoujście st Vi d a a De wa Wisł Sączki Mart 62 m n.p.m. 0 m a.s.l. Stogi Fig.5. Extent of river-mouth fan sediments of the Gdańsk Vistula. Il. 5. Zasięg osadów stożka ujściowego Wisły Gdańskiej. THE EMERGENCE AND EVOLUTION OF nawowodne i słodkowodne, co wskazuje na zróżnicowane, THE ALLUVIAL FAN AT THE MOUTH OF THE rzeczno-morskie środowiska sedymentacji. GDAŃSK VISTULA DURING THE LATE HOLOCENE Prodeltę reprezentuje przede wszystkim materiał ila- The present-day shape of the southwest shores of the sto-mulisty, jak również mulisto-piaszczysty, a sporadycz- Gulf of Gdańsk is largely attributable to the emergence and nie też piaszczysty. Powierzchnia stropu tej warstwy jest evolution of the Vistula mouth in this region. The earliest nieznacznie i w sposób równomierny nachylona w kierun- known mouth of this river into the sea was located near ku wschodnim od głębokości około 6 do 9 m p.p.m. Wiek Gdańsk up until 1840. During this period clastic material radiowęglowy osadów prodelty, określony na podstawie transported by the river formed an extensive fan with an datowań zawartych w nich muszli, mieści się w przedziale estimated volume of around 178 million m3 (Fig. 5). The od 3058 do 582 lat kal. BP. top of the depositional palaeosurface of this fan lies at Osady czoła delty reprezentowane są głównie przez a depth of 3–14 m b.s.l. and slopes slightly to the northeast. piaski drobno- i średnioziarniste oraz, rzadziej, piaski The alluvial fan deposits mostly overlie sediments of muliste. Lokalnie występują tu również niewielkie prze- the Littorina and post-Littorina Seas, represented by fine- warstwienia osadów mulisto-ilastych. Wiek radiowęglowy and medium-grained sands, more rarely by silty sands and muszli występujących w osadach czoła delty wynosi od sporadically by coarse-grained sands and gravels. The age 2339 do 143 lat kal. BP. of marine mollusc shells found in these sands ranges from W części lądowej osady stożka ujściowego nadbudo- 4467 to 2342 cal. years BP. wane są pokrywą eoliczną. Oznaczony metodą OSL wiek Locally, the marine sand cover is discontinuous, and stabilizacji poszczególnych wałów wydmowych wynosi od the material of the mouth fan of the Gdańsk Vistula rests 3950 do 1161 lat kal. BP. directly on silty-clay or less often on organic and sandy Cechy litologiczne osadów, sekwencja ich występo- deltaic sediments of the Atlantic period which have been wania, wiek oraz geneza umożliwiły odtworzenie historii radiocarbon dated to between 8789 and 7089 cal. years BP. rozwoju południowo-zachodniego wybrzeża Zatoki Gdań- 168  W. Jegliński, S. Uścinowicz, P. Przezdziecki Budowa geologiczna i rozwój obszaru w rejonie wraku Miedziowca 7000 cal. yr. BP | kal. lat BP 2500 cal. yr. BP | kal. lat BP m or m or shipwreck | wrak shipwreck | wrak ainic u ainic u pland | wysoczyz pland | wysoczyz Gulf of Gdańsk Gulf of Gdańsk Zatoka Z t k Gdańska Gd ń k Zatoka Z t k Gdańska Gd ń k alluvial fans alluvial 2649 BP stożki fans 7089 BP na m stożki na m napływowe napływowe ore ore 2540 BP now now a a 0 1 2 3 4 5 km 0 1 2 3 4 5 km Fig. 6. Palaeogeographical sketch map of the Fig. 7. Palaeogeographical sketch map of the southwest coast of the Gulf of Gdańsk, 7000 BP. southwest coast of the Gulf of Gdańsk, 2500 BP. Il. 6. Szkic paleogeograficzny południowo-zachodniego Il. 7. Szkic paleogeograficzny południowo-zachodniego wybrzeża Zatoki Gdańskiej 7000 lat BP. wybrzeża Zatoki Gdańskiej 2500 lat BP. The river-mouth fan has a dual structure. It is made skiej. Na podstawie krzywej względnych zmian poziomu up of prodelta sediments and overlying sediments of the morza i rzędnych stropu atlantyckich osadów deltowych delta front. The sediments of the prodelta and delta front możemy stwierdzić, że maksymalna ingresja morza w re- contain marine and freshwater mollusc shells as well as jonie Żuław miała miejsce około 7000 lat temu (il. 6). brackish-water and freshwater diatoms, indicating diverse Daty radiowęglowe muszli pochodzących z piasków mo- fluvial and marine depositional environments. rza litorynowego i politorynowego oraz daty OSL stabili- The prodelta is represented primarily by clayey-silt zacji wałów wydmowych wskazują, że w ciągu kolejnych material as well as silty-sandy and, sporadically, sandy 3000–3500 lat następowało stopniowe wypełnianie zatoki material. The surface of the top of this layer is slightly morskiej przez piaski transportowane wzdłuż brzegu, za- and unevenly inclined eastwards at a depth ranging from równo ze wschodu, jak i od północy. Na pochodzenie osa- around 6 m to 9 m b.s.l. Radiocarbon dating of the prodelta dów z rejonu Sambii wskazuje występowanie nagromadzeń deposits, determined from analysis of the shells contained bursztynu. within these sediments, has yielded ages of between 3058 Około 3000–2500 lat temu Wisła utworzyła swoje uj- and 582 BP. ście w rejonie Gdańska (il. 7). Na okres ten wskazują naj- The delta-front deposits are represented chiefly by fine- młodsze daty 14C muszli pochodzących z piasków morskich and medium-grained sands with a lesser proportion of silty oraz najstarsze daty muszli pochodzących z leżącej powy- sands. Small local intercalations of silty-clayey sediments żej warstwy osadów mulisto-piaszczystych prodelty, jak are also noted. Radiocarbon analysis of shells present również najstarsze daty OSL ciągu wydmowego leżącego within the delta-front sediments have yielded dates of na odlądowej granicy stożka napływowego Wisły Gdań- between 2339 and 143 BP. skiej. Po utworzeniu ujścia w rejonie Gdańska Wisła sypała The terrestrial portion of the river-mouth fan swój stożek przez kolejne 1500–1000 lat. Świadczy o tym sediments are overlain by aeolian cover. Optically zarówno wiek stabilizacji i przestrzenny układ kolejnych stimulated luminescence (OSL) dating of the stabilisation wałów wydmowych, jak i wiek muszli pochodzących z osa- of individual dune ridges has yielded dates of 3950 to dów stożka ujściowego. W tym czasie zdeponowanych zo- 1161 BP. stało około 96,8 mln m3 materiału klastycznego przy śred- The lithological features of these sediments, the nim tempie akumulacji wynoszącym około 60–100 tys. m3 sequence in which they occur, their age and origin have rocznie. made it possible to trace the evolution of the southwest Około 1500 lat temu rozpoczął się, trwający 700–1000 coast of the Gulf of Gdańsk. Relative changes in sea level lat, okres stagnacji w rozwoju stożka ujściowego. Przerwa and the elevation of the top of the Atlantic period deltaic w procesach akumulacji i ustabilizowanie pozycji linii sediments indicate that the maximum sea ingression in the brzegowej sprzyjały uformowaniu się rozległego wału wy- Żuławy region took place around 7000 years ago (Fig. 6). dmowego, o którego niezmiennej pozycji na przestrzeni 169 W. Jegliński, S. Uścinowicz, P. Przezdziecki The geological structure and evolution of the area around the Copper Ship Radiocarbon dating of shells from the sands of the Littorina Gulf of Gdańsk B and post-Littorina Seas and OSL dating of the stabilisation of dune ridges indicates that over the successive 3000–3500 Zatoka Gdańska years the bay gradually filled up with sands transported along the coastline, both from the east and north. The occurrence of amber accumulations indicates that these sediments came from the Samland region. Around 3000–2500 years ago the Vistula formed A a new mouth in the Gdańsk region (Fig. 7). This period is Thickness of eroded indicated by the youngest 14C dates obtained from shells sedimentary layer found in marine sands and the oldest dates obtained from Obszar erozji, obniżenie powierzchni dna shells found in the overlying layer of silty-sandy sediments 1-2 m of the prodelta, as well as by the OSL dates obtained from 181 2-3 m the chain of dunes which lie on the landward boundary 5 3-4 m of the alluvial fan of the Gdańsk Vistula. Having formed 0 500 m 4-5 m a mouth near Gdańsk, the accumulation of the Vistula’s alluvial fan continued over the next 1000–1500 years. This is evidenced by the date of stabilisation and spatial layout A B m b.s.l. m p.p.m. of successive dune ridges and by the age of shells recovered Gulf of Gdańsk Zatoka Gdańska from the sediments of the river-mouth fan. During this 0 0 period approximately 96,800,000 m3 of clastic material was 1815 1909 5 5 deposited at an average rate of around 60,000–100,000 m3 2010 per year. 10 10 Around 1500 years ago a period of stagnation began in 500 1000 1500 2000 m the development of the alluvial fan which lasted 700–1000 years. The hiatus in aggradation and stabilisation of the Fig. 8. Changes in surface elevation of the submerged part shoreline position were conducive to the formation of an of the river-mouth fan of the Gdańsk Vistula from 1815 extensive dune ridge. The unchanging position over the to the time of the construction of the North Port. centuries of this ridge is attested by OSL dating of aeolian Il. 8. Zmiany rzędnych powierzchni podwodnej części stożka ujściowego Wisły Gdańskiej w okresie od roku 1815 do sands which produced a range of dates from 1505 to 1099 powstania Portu Północnego. BP, and by the fact that at the end of the 15th century the dune ridge in question was still located in the immediate vicinity of the shoreline. It was at this time that a lighthouse wieków świadczą wyniki datowania piasków eolicznych and the defences of the Wisłoujście fortress were built. metodą OSL, mieszczące się w przedziale od 1505 do 1099 The period of stagnation came to an end around lat BP oraz fakt, że pod koniec XV wieku omawiany wał 700–1000 years ago. This is indicated not only by the age wydmowy nadal znajdował się w bezpośrednim sąsiedz- and shape of the coastal dunes but also by radiocarbon twie brzegu morskiego. W tym czasie wybudowano na nim dates of 752 to 582 BP obtained from analysis of marine latarnię morską oraz umocnienia twierdzy Wisłoujście. shells found in sandy sediments of the delta front. Okres stagnacji zakończył się około 700–1000 lat temu. Historical records suggest that the mouth of the Dead Poza wiekiem i kształtem wydm przybrzeżnych wskazują Vistula (Martwa Wisła) reopened around the year 1300. na to daty radiowęglowe muszli morskich z osadów piasz- During the second phase of aggradation approximately czystych czoła delty, wynoszące od 752 do 582 lat kal. 82,000,000 m3 of clastic material was deposited at an BP. Również źródła historyczne wskazują na ponowne average rate of 100,000–150,000 m3 annually. uaktywnienie się ujścia Martwej Wisły około roku 1300. The growth of the alluvial fan at the mouth of the W czasie trwania drugiego etapu akumulacji stożka ujścio- Gdańsk Vistula came to an end in 1840 when the Vistula wego zdeponowanych zostało około 82 mln m3 materiału formed a new mouth known as the Brave Vistula (Wisła klastycznego przy średnim tempie wynoszącym 100–150 Śmiała). In the latter half of the 19th century, after a section tys. m3 rocznie. of the river between the Brave Vistula and Gdańsk Vistula Rozbudowa stożka ujściowego Wisły Gdańskiej zakoń- had been cut off by sluices, an intensive ongoing process czyła się w roku 1840, kiedy to Wisła utworzyła nowe uj- of marine erosion began, the extent of which encompasses ście, tzw. Wisłę Śmiałą. W drugiej połowie XIX wieku, po the coastal zone of the Westerplatte region. This resulted odcięciu śluzami odcinka Wisły pomiędzy Wisłą Śmiałą in the lowering of the seabed, in some places by as much a Gdańskiem, rozpoczął się, trwający do dnia dzisiejszego, as 4 m, and the amount of sediment in the alluvial fan intensywny proces erozji morskiej, która objęła swym za- decreasing by around 10,000,000 m3 (Fig. 8). sięgiem strefę przybrzeżną w rejonie Westerplatte. W efek- cie dno morskie obniżyło się miejscami nawet o 4 m, a ze stożka ujściowego ubyło około 10 mln m3 materiału osa- dowego (il. 8). 170  W. Jegliński, S. Uścinowicz, P. Przezdziecki Budowa geologiczna i rozwój obszaru w rejonie wraku Miedziowca GEOLOGICAL STRUCTURE AND SEABED FEATURES BUDOWA GEOLOGICZNA I RZEŹBA DNA IN THE REGION OF THE COPPER WRECK W REJONIE WRAKU MIEDZIOWCA The Copper Wreck lies at the bottom of the Gulf of Wrak Miedziowca spoczywa na dnie Zatoki Gdań- Gdańsk in an area where, beneath Quaternary sediments, skiej, w obszarze, gdzie pod osadami czwartorzędu, na the boundary between Cretaceous deposits (to the east) and głębokości około 80 m p.p.m., przebiega granica pomię- Palaeogene and Neogene deposits (to the west) is found at dzy osadami kredy od wschodu a paleogenu i neogenu od a depth of around 80 m b.s.l. The structure of the overlying zachodu. Struktura zalegających powyżej osadów plejsto- Pleistocene sediments is not precisely known; however, cenu nie jest bliżej znana, jednak na podstawie interpre- based on the interpretation of seismoacoustic profiling it tacji wyników profilowania sejsmoakustycznego możemy can be inferred that the Pleistocene is represented by one przypuszczać, że plejstocen wykształcony jest w postaci thin stratum of glacial till overlain by a younger (Boreal- jednej cienkiej warstwy gliny zwałowej, na której zalega Atlantic), diagonally stratified series of Vistula delta młodsza (borealno-atlantycka), skośnie warstwowana sands, approximately 10 m thick (Fig. 9). Locally, there seria piasków deltowych Wisły o miąższości około 10 m are depressions within the deltaic sands which are filled (il. 9). Lokalnie, w obrębie piasków deltowych, występują with sandy-silty deposits, and in some places with biogenic zagłębienia wypełnione osadami piaszczysto-mulistymi, sediment – gyttja and peat (Fig. 10). a miejscami również osady akumulacji biogenicznej – gytie A gyttja and peat site was recorded approximately i torfy (il. 10). 600 m east of the wreck. It comprises an area of several Stanowisko gytii i torfów zostało udokumentowane hectares covered in fallen tree trunks, partially buried in w odległości około 600 m na wschód od wraku. Na obsza- the marine sand (Fig. 11), as well as trunks still in situ, rze kilku hektarów zalegają tam powalone pnie, częściowo rooted in the gyttja with numerous plant and tree remains zagrzebane w piasku morskim (il. 11), występują też pnie as well as peat intercalations. The age of alder and oak tree in situ zakorzenione w gytiach z licznymi szczątkami ro- trunks was determined by 14C dating as: 8802 (Poz-22484), ślin i fragmentów drewna oraz przewarstwieniami torfów. 8811 (Poz-22483), 8853 (Poz-22485) and 8887 cal. years Wiek pni olch i dębu określony metodą 14C wynosi: 8802 BP (Poz-15105). Palynological analysis suggests that the (Poz-22484), (Poz-22483), 8853 (Poz-22485) i 8887 lat gyttja in which these trees are rooted formed during the kal. BP (Poz-15105). Gytie, w których zakorzenione były Boreal-Atlantic transition and in the Early Atlantic period. pnie, według analiz palinologicznych powstały na przeło- The age of the tree trunks and their location indicate that at mie okresów borealnego i atlantyckiego oraz we wczesnym the time of the Boreal-Atlantic transition the sea level was okresie atlantyckim. Wiek pni i ich położenie wskazują, że at least 17 m lower than it is today (Uścinowicz et al. 2008). poziom morza na przełomie okresów borealnego i atlantyc- The deltaic sediments in the immediate vicinity of kiego był przynajmniej 17 m niższy od dzisiejszego (Uści- the Copper Wreck are covered by a layer of sandy marine nowicz i in. 2008). sediments of the Littorina and post-Littorina Seas. The Osady deltowe w bezpośrednim sąsiedztwie wraku thickness of this layer varies greatly, ranging from several Miedziowca przykryte są warstwą morskich osadów piasz- centimetres to several metres. Moderately sorted medium- czystych morza litorynowego i politorynowego. Miąższość and fine-grained sands predominate among the deposits, tej warstwy cechuje duża zmienność, wynosząca od kilku the grains falling within a median size range of 0.125– centymetrów do kilku metrów. Wśród osadów dominują 0.5 mm (Fig. 12–13). piaski średnio- i drobnoziarniste, umiarkowanie wysorto- The seabed morphology of the wreck site area is typical wane, których mediana rozkładu wielkości ziarna przeważ- for this part of the Gulf of Gdańsk, being characterised by nie mieści się w zakresie od 0,125 do 0,5 mm (il. 12, 13). the co-occurrence of first- and second-order mega-scale Morfologia dna w rejonie, gdzie spoczywa wrak, jest forms, smaller sand waves and mega ripple marks, as well typowa dla tej części Zatoki Gdańskiej i charakteryzuje as wave and current ripple marks (Fig. 14). się współwystępowaniem megaform pierwszego i drugiego A bathymetric profile extending 1.5 km west and east of rzędu oraz mniejszych fal piaskowych, megariplemarków the wreck reveals five large (2.5–5 m difference in elevation) i riplemarków falowo-prądowych (il. 14). and two small (0.5–1.5 m difference in elevation) sand Na załączonym profilu batymetrycznym, sięgają- ridges running approximately SSW–NNE. Cross-sections cym 1,5 km na W i E od wraku, możemy wyróżnić 5 więk- of these features show that they are slightly asymmetrical szych (deniwelacja 2,5–5 m) i 2 mniejsze (deniwelacja 0,5– and that their crests are spaced 350–550 m apart (Fig. 14). 1,5 m) wały piaszczyste, biegnące blisko kierunku SSW– The wreck lies within one of these depositional NNE. Przekroje poprzeczne tych form cechuje nieznaczna features. Geological reconnaissance and detailed imaging asymetria, a rozstęp grzbietów mieści się w granicach od of the seabed’s surface relief suggests that the marine 350 do 550 m (il. 14). sand sediments around the wreck site constitute a layer Wrak zlokalizowany jest w obrębie jednej z takich form approximately 3 m thick. akumulacyjnych. Na podstawie rozpoznania geologiczne- The size of the sand waves and the caesium-137 content go uzupełnionego precyzyjnym obrazem ukształtowania in vertical profiles of the sediments also indicate that powierzchni dna możemy przypuszczać, że morskie osa- the thickness of the dynamic sediment layer around the dy piaszczyste tworzą w miejscu zalegania wraku warstwę Copper Wreck site may be as much as 0.5 m. około 3-metrowej miąższości. 171 W. Jegliński, S. Uścinowicz, P. Przezdziecki The geological structure and evolution of the area around the Copper Ship -10 SW 200 m NE -15 -20 -25 -30 -35 m marine sands (Atlantic-Sub-Atlantic) till piaski morskie (atlantycko-subatlantyckie) gliny zwałowe deltaic sands (Boreal-Atlantic) pre-Quaternary deposits piaski deltowe (borealno-atlantyckie) osady podłoża czwartorzędu Fig. 9. Example of seismoacoustic survey data (1.1 km ENE of the wreck) showing internal stratification of the Vistula’s Boreal-Atlantic deltaic sediments. Il. 9. Przykład rejestracji sejsmoakustycznej (1,1 km na ENE od wraku), przedstawiający wewnętrzne warstwowanie borealno-atlantyckich osadów deltowych Wisły. -10 SW 200 m NE -15 -20 -25 -30 -35 m marine sands (Atlantic-Sub-Atlantic) sands, silts and peats (Boreal-Atlantic) piaski morskie (atlantycko-subatlantyckie) piaski, mułki oraz torfy (borealno-atlantyckie) deltaic sands (Boreal-Atlantic) pre-Quaternary deposits piaski deltowe (borealno-atlantyckie) osady podłoża czwartorzędu Fig. 10. Example of seisomacoustic survey data (4.5 km SW of the wreck) showing a depression in the Boreal-Atlantic surface of the Vistula delta filled with sandy-silty material and the erosional/depositional variation in thickness of the surface layer of marine sands. Il. 10. Przykład rejestracji sejsmoakustycznej (4,5 km na SW od wraku), przedstawiający wypełnione materiałem piaszczysto-mulistym zagłębienie w powierzchni borealno-atlantyckiej delty Wisły oraz erozyjno-akumulacyjne zróżnicowanie miąższości powierzchniowej warstwy piasków morskich. Fig. 11. Tree trunks partially buried in marine sand at the bottom of the Gulf of Gdańsk. Il. 11. Pnie drzew na dnie Zatoki Gdańskiej, częściowo zagrzebane w piasku morskim. 172 W. Jegliński, S. Uścinowicz, P. Przezdziecki Budowa geologiczna i rozwój obszaru w rejonie wraku Miedziowca Median | Mediana (mm) < 0.063 0.063-0.125 0.125-0.25 0.25-0.5 0.5-1.0 1.0-2.0 0 5 km shipwreck | wrak Fig. 12. Median size range of grains from surface deposits in the southwest portion of the Gulf of Gdańsk. Il. 12. Mediana rozkładu wielkości ziarna osadów powierzchniowych południowo-zachodniej części Zatoki Gdańskiej. Sorting | Wysortowanie very well | bardzo dobre well | dobre moderately | umiarkowane poorly | złe very poorly | bardzo złe 0 5 km shipwreck | wrak Fig. 13. Sorting of surface sediments in the southwest portion of the Gulf of Gdańsk. Il. 13. Wysortowanie osadów powierzchniowych południowo-zachodniej części Zatoki Gdańskiej. 173 W. Jegliński, S. Uścinowicz, P. Przezdziecki The geological structure and evolution of the area around the Copper Ship 0 1 km shipwreck | wrak peat, gyttja and tree trunks (Boreal-Atlantic) exposed on the seabed A stanowisko torfów, gytii oraz pni drzew wieku borealno-atlantyckiego odsłaniających się na dnie B Zatoki Gdańskiej line of the bathymetric profile linia profilu batymetrycznego głębokość morza (m p.p.m.) 9.7 m b.s.l. 19.1 m b.s.l. peat, gyttja and tree trunks 11 A shipwreck | wrak of Boreal-Atlantic age torfy, gytie oraz pnie drzew wieku B borealno-atlantyckiego 12 m p.p.m. 13 14 15 16 m b.s.l. 17 18 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 2400 2600 2800 3000 m Fig. 14. Seabed surface relief around the Copper Wreck site (based on survey data provided by Gdynia Maritime Office). Il. 14. Ukształtowanie powierzchni dna w rejonie zalegania wraku Miedziowca (opracowano na podstawie danych pomiarowych Urzędu Morskiego w Gdyni). SUMMARY AND CONCLUSIONS Jednocześnie rozmiar fal piaskowych oraz zawartość The Copper Wreck lies within a layer of moderately cezu 137 w profilach pionowych osadów wskazują, że sorted, medium and fine marine sands with a median w sąsiedztwie Miedziowca miąższość warstwy dynamicz- size range of 0.125–0.5 mm (Figs. 12–13). These sands nej osadów może dochodzić do 0,5 m. date from the Late Atlantic, Sub-Boreal and Sub-Atlantic periods and are several metres thick at the wreck site. The PODSUMOWANIE I WNIOSKI seabed morphology is characterised by the co-occurrence Wrak Miedziowca spoczywa w warstwie umiarko- of first- and second-order mega-scale forms with smaller wanie wysortowanych, średnio- i drobnoziarnistych pia- features including sand waves as well as wave and current sków morskich, których mediana mieści się w zakresie od ripple marks (Figs. 3, 14). The size of the bed forms and 0,125 do 0,5 mm (il. 12, 13). Piaski te pochodzą z okresu the thickness of deposits containing caesium-137 indicate późnego atlantyku, subborealu i subatlantyku, w miejscu that during storms the velocity of near-bottom currents spoczywania wraku ich miąższość sięga kilku metrów. periodically exceeds 1 m/s, and that the dynamic layer Morfologia dna charakteryzuje się współwystępowaniem is mobilised by these currents to a depth of up to 50 cm megaform pierwszego i drugiego rzędu razem z mniejszy- (Fig. 4). mi formami fal piaskowych i riplemarków falowo-prądo- Immediately beneath the marine sands lies a layer of wych (il. 3, 14). Wielkość form dna oraz miąższość osa- Boreal-Atlantic sandy sediments of the Vistula’s palaeodelta dów zawierających cez 137 wskazują, że w czasie sztor- (Fig. 2). This layer is characterised by large-scale diagonal mów prędkość prądów przydennych okresowo przekra- stratification and local depressions filled with sandy-silty cza 1 m/s, a miąższość uruchamianej dzięki nim warstwy deposits and biogenic sediments (Figs. 9–10). dynamicznej sięga 50 cm (il. 4). The wreck lies on the seabed within the immediate Bezpośrednio pod warstwą piasków morskich za- vicinity of the historic mouth of the Gdańsk Vistula, legają osady piaszczyste paleodelty Wisły wieku bore- which probably came into being during the Sub-Boreal/ alno-atlantyckiego (il. 2). Warstwa ta charakteryzuje Sub-Atlantic transition, hence around 3000–2500 years się występowaniem wielkoskalowych warstwowań sko- ago (Figs. 1, 5, 7). The sinking of the Copper Ship in 1408 śnych oraz lokalnych zagłębień, wypełnionych osadami coincides with the beginning of the period when, after piaszczysto-mulistymi i osadami akumulacji biogenicz- several hundred years of stagnation, alluvial fan sediments nej (il. 9, 10). 174  W. Jegliński, S. Uścinowicz, P. Przezdziecki Budowa geologiczna i rozwój obszaru w rejonie wraku Miedziowca once again began to accumulate intensively at the mouth Wrak spoczywa na dnie morza, bezpośrednio na przed- of the Gdańsk Vistula, around 82,000,000 m3 of clastic polu historycznego ujścia Wisły Gdańskiej, które powstało material being deposited at that time. However, the site najprawdopodobniej na przełomie okresu subborealnego where the ship went down is too far away from the then i subatlantyckiego, czyli około 3–2,5 tys. lat temu (il. 1, mouth of the Vistula to have been within the zone where 5, 7). Zatonięcie Miedziowca w 1408 roku przypada na the clastic deposits were laid down by the river (Jegliński początek okresu, w którym Wisła Gdańska, po trwającej 2009; 2011). It was only at times of extremely high flood kilkaset lat stagnacji, ponownie intensywnie rozbudowy- tides that sediments transported by the river would have wała swój stożek ujściowy, deponując w tym czasie około 82 reached slightly further out into the Gulf of Gdańsk. mln m3 materiału klastycznego. Jednak miejsce zatonięcia The Vistula’s alluvial fan continued to build up near Miedziowca jest zbyt oddalone od ówczesnego ujścia Wi- Gdańsk up until 1840, when it cut a new mouth known sły, aby mogło znajdować się w zasięgu depozycji materiału as the Brave Vistula. The formation of a new mouth meant klastycznego dostarczanego przez rzekę (Jegliński 2009, that clastic material was no longer transported to the 2011). Jedynie w czasie ekstremalnie wysokich przepływów site where it had previously been deposited. This in turn powodziowych transportowany przez rzekę osad mógł być triggered a process of intensive erosion of the coastal zone wynoszony nieco dalej w głąb Zatoki Gdańskiej. in the region of Westerplatte. In consequence, over the Wisła sypała swój stożek ujściowy w rejonie Gdańska last 150 years around 10,000,000 m3 of earlier deposited do roku 1840, kiedy to utworzyła nowe ujście, tzw. Wisłę sediments have been removed and the seabed has been Śmiałą. Powstanie nowego ujścia przerwało transport ma- lowered in this area by as much as 4 m (Fig. 8). This has teriału klastycznego do miejsca jego dotychczasowej de- resulted in the exposure of numerous shipwrecks buried in pozycji. Tym samym zapoczątkowany został proces inten- the sediments of the Vistula’s alluvial fan, their numbers sywnej erozji strefy przybrzeżnej w rejonie Westerplatte. leading researchers to refer to this site as ‘Shipwreck Bay’. W efekcie na przestrzeni ostatnich 150 lat usuniętych zo- However, as the Copper Ship was never buried by alluvial stało około 10 mln m3 zdeponowanych wcześniej osadów, fan sediments, the erosional processes which affected the a dno morskie obniżyło się w tym rejonie nawet o 4 m Westerplatte coastal zone after 1840 did not contribute to (il. 8). Przyczyniło się to do odsłonięcia licznych wraków, the wreck’s discovery. zagrzebanych w osadach stożka ujściowego Wisły, a ich The nature of the sediments in which the wreck is buried ilość skłoniła badaczy do nazywania tego miejsca „Zato- have no particular impact on the state of preservation of ką Wraków”. Ponieważ jednak wrak Miedziowca nigdy the artefacts recovered from it. Most have been retrieved nie był przysypany osadami stożka ujściowego, do jego from a contemporary layer of dynamic sediment, which odnalezienia nie mogły się przyczynić procesy erozyjne has additionally been subject to intense human pressure, zachodzące w strefie przybrzeżnej w rejonie Westerplatte particularly over the last few decades. po roku 1840. At present we know relatively little about the prevailing Można stwierdzić również, że charakter osadu, w któ- hydrodynamic conditions on the seabed in and around rym zagrzebany jest wrak, w sposób szczególny nie wpły- the wreck site, and hence we know equally little about wa na stan zachowania odnalezionych artefaktów. Więk- the intensiveness of near-bottom transport. This makes it szość z nich wydobyta została z współczesnej warstwy difficult to draw any conclusions about the age and origins dynamicznej osadu, która dodatkowo podlegała silnej of its topographical forms. antropopresji, szczególnie na przestrzeni ostatnich kilku- Upon sinking, the ship itself doubtless had a localised dziesięciu lat. impact on the flow of near-bottom currents. It created Obecnie dysponujemy stosunkowo ubogimi informa- various types of eddy and turbulence which contributed cjami na temat warunków hydrodynamicznych panują- to the deposition of water-borne sediments, whilst by cych na dnie morskim w rejonie badań, a co za tym idzie, shielding part of the seabed it limited the chances of this skąpe są również informacje na temat intensywności trans- sediment becoming mobile once again. This obstacle also portu przydennego. Z tego powodu wynikają też trudno- caused a localised increase in tidal speed, thus promoting ści we wnioskowaniu na temat wieku i genezy form jego the removal of some of the material. However, in this ukształtowania. instance we can see that the ultimate balance of erosion Sam obiekt po zatonięciu z pewnością modyfikował and accretion was positive, and thus the wreck was lokalnie przepływ prądów przydennych. Powstawały protected to some degree from the effects of the dynamic różnego rodzaju zawirowania i turbulencje, które przy- marine environment. czyniały się do wytrącania transportowanego w wodzie osadu, a osłonięcie fragmentu dna ograniczało ponowne jego uruchamianie. Przeszkoda taka powodowała również miejscowe zwiększenie prędkości przepływu, co sprzyjało lokalnemu wynoszeniu części materiału. Jednak w tym przypadku możemy zaobserwować, że końcowy bilans ero- zyjno-akumulacyjny był dodatni i w ten sposób wrak zo- stał w pewnym stopniu ochroniony przed oddziaływaniem dynamicznego środowiska morskiego. 175 W. Jegliński, S. Uścinowicz, P. Przezdziecki The geological structure and evolution of the area around the Copper Ship REFERENCES | LITERATURA Basiński, T., 1995, Origin of the „Wisła Śmiała” (Brave Vistula) Starkel L., Wiśniewski E., 1990, The evolution of the Vistula mouth in the Vistula Delta. In: K. Rotnicki (Eds), Polish valley. In: The evolution of the Vistula River Valley during the Coast, Past, Present and Future, Quaternary Research Institute, last 15000 years. Part III. In: L. Starkel (Eds), The evolution Adam Mickiewicz University, Poznań. of the Vistula River Valley during the last 15000 years. Part III, Ejtminowicz, Z., 1982, Submarine delta of the Wisła river in the Geographical Studies, Special Issue, 5, 141–153, Ossolineum, Bay of Gdańsk (some results of continous seismic profiling), Wrocław. Baltica, 7, 65–74. Uścinowicz, S., 1999, Southern Baltic area during the last Graniczny, M., Janicki, T., Kowalski, Z., Koszka-Maroń, D., deglaciation. Geological Quarterly, 43 (2), 137–148. Jegliński, W., Uścinowicz, S., Zachowicz, J., 2004, Recent Uścinowicz, S., 1997, Basen Gdański. Przegląd Geologiczny, 45, development of the Vistula river outlet. Polish Geological 589–594. Institute Special Papers, 11, 103–108, Warszawa. Uścinowicz, S., 2003, The Southern Baltic relative sea level Jegliński, W., 2009, The use of historical map in Poland. Managing changes, glacio-isostatic rebound and shoreline displacement. Cultural Heritage Underwater MACHU Final Report, 85–86, Polish Geological Institute Special Papers, 10, 1–79. Educom Publishers BV, Rotterdam. Uścinowicz, S., 2014, Continental Shelf of Baltic Sea. In: F. Chiocci, Jegliński, W., 2011, Rozwój wybrzeża Zatoki Gdańskiej w re- A Chivas (Eds), Continental Shelves During Last Glacioeustatic jonie ujścia Wisły Martwej. Phd disserations manuscript, Cycle: Shelves of the World. The Geological Society of London. Państwowy Instytut Geologiczny, Gdańsk. Uścinowicz, S., Kramarska, R., Przezdziecki, P., Jegliński, Jegliński, W., 2013, Rozwój wybrzeża Zatoki Gdańskiej w rejonie W., Miotk-Szpiganowicz, G., Zachowicz, J., Krzymińska, ujścia Wisły Martwej, Przegląd Geologiczny, 61, 587–595. J., Kaulbarsz, D., Koszka-Maroń, D., Mil, L., Sokołowski, Kramarska, R., 2006, Paleogen i neogen południowego Bałtyku K., Woźniak, M., 2008, Rozpoznanie i wizualizacja budowy geo- i jego wybrzeża. Phd disserations manuscript, Państwowy In- logicznej Zatoki Gdańskiej dla potrzeb gospodarowania zasobami stytut Geologiczny, Gdańsk. naturalnymi, Państwowy Instytut Geologiczny, Gdańsk. Kramarska, R., Uścinowicz, S., Zachowicz, J., 1995, Czwartorzęd. Uścinowicz, S., Miotk-Szpiganowicz, G., Krąpiec, M., Witak, In: J. E. Mojski, R. Dadlez, B. Słowańska, S. Uścinowicz, J. Za- M., Harff, J., Lübke, H., Tauber, F., 2011, Drowned forests chowicz (Eds), Atlas geologiczny południowego Bałtyku, 22–30, in the Gulf of Gdańsk (Southern Baltic) as an indicator Państwowy Instytut Geologiczny, Gdańsk. of the Holocene shoreline changes. In: J. Harff, S. Björck, Lierau, 1892, Der Dunendurchbruch der Weichsel bie Neufahhr P. Hot (Eds), The Baltic Sea Basin, 221-234, Springer-Verlag, im Jahre 1840, Zeitschrift für Bauwesen, 40, Berlin. Berlin-Heidelberg. Mojski, J. E., 1988, Development of the Vistula River Delta Uścinowicz, S., Zachowicz, J., 1993, Mapa geologiczna dna and evolution of the Baltic Sea, an attempt to chronological Bałtyku, 1:200 000, ark. Gdańsk, Państwowy Instytut Geolo- correlation. Geological Survey of Finland, Special Papers, 6, giczny, Warszawa. 39–51. Uścinowicz, S., Zachowicz J., 1994, Objaśnienia do mapy geologic- Mojski, J. E., 1990, The Vistula river delta. In: L. Starkel (Eds), znej dna Bałtyku, 1:200 000, arkusze: Gdańsk, Elbląg, Głębia The evolution of the Vistula River Valley during the last 15000 Gdańska, 1–65, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. years. Part III, Geographical Studies, Special Issue, 5, 126–153, Uścinowicz, S., Zachowicz, J., 1996, Atlas geochemiczny Zalewu Ossolineum, Wrocław. Wiślanego. Tab. I-XXXVIII: 1–14, Państwowy Instytut Geolo- Mojski, J. E., Dadlez, R., Słowańska, B., Uścinowicz, S., Zacho- giczny, Warszawa. wicz, J. (Eds), 1995, Atlas geologiczny południowego Bałtyku. Zachowicz, J., Miotk-Szpiganowicz, G., Kramarska, R., Państwowy Instytut Geologiczny, Tab. I-XXXIV, 1–63, Uścinowicz, S., Przezdziecki, P., 2008, A critical review and Sopot–Warszawa. reinterpretation of bio-, litho- and seismostratigraphic data of Niewiarowski, W., 1987, Evolution of the lower Vistula valley in the southern Baltic deposits. Polish Geological Institute Special the Unisław Basin and the river gap to the north of Bydgoszcz Papers, 23, 117–138. – Fordon. In: The evolution of the Vistula River Valley during the last 15000 years. Part II (red. L. Starkel), Geographical Studies, Special Issue No. 4. Ossolineum, Wrocław, 233–252. 176  HULL RECONSTRUCTION REKONSTRUKCJA KADŁUBA 177  Jerzy Litwin National Maritime Museum in Gdańsk Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku THE SHIPWRECK’S STRUCTURAL ELEMENTS ELEMENTY KONSTRUKCYJNE WRAKA MIEDZIOWCA The first underwater surveys carried out on the W-5 Już podczas pierwszych prac podwodnych prowadzo- wreck revealed that the hull of this vessel had been subject nych na wraku oznaczonym symbolem W-5 stwierdzono, to systematic destruction over the centuries, and by the że kadłub tego statku ulegał na przestrzeni wieków proceso- time of its discovery in 1969 it survived in substantially wi systematycznego niszczenia i do czasu odkrycia w 1969 damaged form (Fig. 1). Once the largest of several pieces of roku został w znacznym stopniu uszkodzony (il. 1). Bezpo- the hull structure had been raised, it became apparent that średnim powodem zatonięcia statku – jak się okazało po wy- the immediate cause of the ship’s sinking had been a fire dobyciu największego z kilku fragmentów konstrukcji jego (Fig. 2). Under what circumstances the fire broke out is not kadłuba – był pożar (il. 2). Miało to miejsce w nieznanych known. It may have been sparked by accident, for example nam dziś okolicznościach. Ogień mógł zostać zaprószony during the cooking of a meal, or the ship herself may have przypadkowo, na przykład podczas gotowania strawy, lub been the target of an attack, as possibly suggested by the też statek mógł być celem ataku, co sugerowały znalezione stone cannonballs and crossbow bolts found on board. For w jego wnętrzu kamienne kule armatnie i groty od strzał this reason, initially it was considered that the she may have kuszy. W pierwszym okresie badań dopuszczano możliwość gone down during the conflict of 1511 between Lübeck and zatonięcia tego statku podczas kon�