Kartacz (pocisk)
Kartacz – historyczny pocisk artyleryjski składający się z lekkiej obudowy wypełnionej kulistymi lotkami (ołowianymi pociskami muszkietowymi lub karabinowymi o niewielkiej średnicy) oraz drewnianego sabotu, pełniącego rolę przybitki, który chronił kule ołowiane przed nadtopieniem przez ładunek miotający. Artyleryjski odpowiednik amunicji śrutowej.
Budowa i zastosowanie[edytuj | edytuj kod]
Nazwa wywodzi się od niem. Kartätsche[1]. Pierwsze znane opisy w literaturze pochodzą z połowy XV w. (Mariano di Jacopo–Taccola, 1442[2], oraz anonimowy rękopis niemiecki Das Feuerwerkbuch ok. 1432)[3].
Kartacze były stosowane do zwalczania siły żywej nieprzyjaciela na niewielkich (do 300 m) odległościach. Udokumentowane użycie w polszczyźnie ok. 1658 w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska[4].
Podczas strzału powłoka kartacza ulegała rozerwaniu i lotki wylatując swobodnie z lufy raziły cele na znacznej powierzchni. Przykładowy obszar rażenia kartacza o kalibrze 76 mm, zawierającego 500 lotek, to stożek o wysokości 300 m i średnicy podstawy 50 m. Efekt wystrzału kartacza przypomina serię ze współczesnego karabinu maszynowego.
Pierwsze kartacze pojawiły się w XVI wieku[5]. Lotkami były początkowo drobne kamienie, później ołowiane kule podobne do karabinowych. Pierwsze kartacze składały się z żelaznego pręta, umocowanego do drewnianego lub metalowego krążka – sabotu (o średnicy równej kalibrowi działa). Do pręta przylepiano za pomocą smoły lotki, a następnie cały pocisk owijano płótnem i okręcano nasmołowanym sznurem. Później lotki zaczęto umieszczać w cylindrycznych blaszanych puszkach.
W ciągu XIX wieku kartacze zostały prawie całkowicie zastąpione przez szrapnele i pociski odłamkowe. Od tamtej pory kartacze były stosowane prawie wyłącznie przez działa piechoty oraz do obrony przed bezpośrednimi atakami piechoty przez inne rodzaje dział artyleryjskich.
Bitwy, w których użyto kartaczy[edytuj | edytuj kod]
- 1519 w bitwie wojsk Hernana Cortesa z plemieniem Tlaxcalan podczas marszu na Tenochtitlán;
- 1642 podczas eksploracji wybrzeża Nowej Zelandii przez Tasmana w jego potyczce z miejscowymi
- 10 lutego 1722 od burtowej salwy kartaczy, wystrzelonej z brytyjskiego okrętu HMS Swallow, zginął sławny pirat Bartholomew Roberts;
- 16 kwietnia 1746 bitwa pod Culloden;
- 13 września 1759 bitwa na Równinie Abrahama – w czasie bitwy śmiertelnie ranny kartaczem został markiz Louis-Joseph de Montcalm;
- 26 kwietnia 1771 w bitwie pod Szreńskiem podczas konfederacji barskiej śmiertelnie ranny pociskiem z kartacza został Józef Sawa Caliński;
- 9 października 1779 w bitwie pod Savannah śmiertelnie ranny pociskiem z kartacza został gen. Kazimierz Pułaski;
- 13 marca 1781 w bitwie pod Guilford Court House gen. Cornwallis rozkazał oddać salwę z kartaczy na środek pola bitwy do Brytyjczyków walczących przeciwko Amerykanom;
- 13 Vendémiaire IV roku (5 października 1795) Napoleon stłumił powstanie rojalistów salwami kartaczy;
- podczas rewolucji haitańskiej wojska francuskie używały wielokrotnie kartaczy przeciwko siłom Toussaint L'Ouverture;
- w 1798 w czasie rewolucji irlandzkiej wojska brytyjskie używały wielokrotnie kartaczy przeciwko Irlandczykom, w czasie bitew pod New Ross, Arklow, Saintfield i Vinegar Hill; pod Vinegar Hill dokonano masakry kobiet i dzieci, które znalazły się na polu bitwy;
- 1812 podczas bitwy pod Możajskiem – w bitwie gen. Józefowi Sowińskiemu ciężko rannemu w nogę kartaczem dokonano amputacji;
- 8 stycznia 1815 podczas bitwy pod Nowym Orleanem śmiertelnie ranny kartaczem został brytyjski gen. Edward Pakenham;
- 18 czerwca 1815 w bitwie pod Waterloo gen. Henry Paget, ranny kartaczem, stracił nogę;
- Wiktor Hugo w powieści Nędznicy opisuje użycie kartaczy podczas tłumienia powstania paryskiego w 1832;
- 23 lutego 1847 w bitwie pod Buena Vista podczas wojny amerykańsko-meksykańskiej generał i przyszły 12. prezydent Stanów Zjednoczonych Zachary Taylor polecił ładować armaty podwójnymi kartaczami i pokonał wielokrotnie liczniejsze wojska meksykańskie gen. Santa Anny;
- w 1863 w bitwie pod Gettysburgiem unioniści salwami podwójnych kartaczy zatrzymali i dokonali masakry konfederackiej szarży Picketta.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑
kartacz (pocisk) [w:] Wielki słownik języka polskiego [online], Instytut Języka Polskiego PAN [dostęp 2023-07-07].
- ↑ Mariano di Jacopo (Taccola),: Codex Latinus Monacensis 28800: De rebus militaribus. 1449.
- ↑ opis Kartätsch-Schuss [w:] Ferdinand Nibler (red.): Das Feuerwerkbuch. [dostęp 2010-12-01]. (niem.). s. 30
- ↑ – Insza to bywało owych Lat że kamykami a Oszczepami do siebie ciskali [...] A insza teraz kiedy to Granaty y Bonty [!] (bomby), kartacze wypuszczą. ...,
...kiedy to owe petardy, owe bomby, owe kartacze i tak wiele innych na zgubę mizernego człowieka wymyślonych narzędzi, igrać poczną.(...)
- Jan Chryzostom Pasek
hasło: kartacz w: Polska Akademia Nauk INSTYTUT JĘZYKA POLSKIEGO: SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO XVII I 1. POŁOWY XVIII WIEKU. [dostęp 2010-12-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (pol.). - ↑ Andrzej Ciepliński, Ryszard Woźniak: Encyklopedia współczesnej broni palnej. Warszawa: Wydawnictwo WiS, 1994. ISBN 83-86028-01-7.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Andrzej Ciepliński, Ryszard Woźniak: Encyklopedia współczesnej broni palnej. Warszawa: Wydawnictwo WiS, 1994. ISBN 83-86028-01-7.
- Mariano di Jacopo (Taccola),: Codex Latinus Monacensis 28800: De rebus militaribus. 1449. OCLC 473083800. (łac.).
- Das Feuerwerkbuch von 1420. (niem. • ang.).