Introducción
Nadie que viviese en los Países Bajos en el año 1568 habría podido imaginar que el país se hallaba al borde de un conflicto que iba a perdurar durante décadas, incluso tanto tiempo que la historiografía llegaría a definirlo como la «Guerra de los Ochenta Años». En el pequeño libro que tiene en sus manos, intentamos recrear la sensación que debieron de experimentar muchas personas de aquella época al ver sucederse vertiginosamente los acontecimientos de ese año. Para ello, dejamos que estos se desenvuelvan de forma natural, mes a mes, día a día, como si se tratase de un reportaje de fin de año en la televisión que repasa los hechos más significativos del año que está a punto de concluir. El lector podrá apreciar que todavía no se sabe con certeza qué noticias van a formar parte de la historia a largo plazo, entremezclándose de este modo noticias de gran envergadura con temas mucho más cotidianos y ligeros. La historia no se presenta a los que la están viviendo de cerca como un relato perfectamente trabado, con conclusiones e intermedios lógicos, sino como una cascada de noticias de diversa índole y cariz.
Un aspecto esencial a tener en cuenta es que la historiografía ha desarrollado narrativas muy diferentes en cada país. Un libro de historia en España cuenta el pasado de forma muy diversa a un libro semejante escrito en Holanda o en Bélgica. El presente volumen va a combinar las noticias españolas con las de los Países Bajos, entendiendo con este último término las 17 provincias, que en época de los Habsburgo englobaban los actuales países de Holanda, Bélgica, Luxemburgo y el norte de Francia. De este modo, ofrecemos una visión cruzada, como si los habitantes de ambos territorios también se hubiesen enterado de las noticias del otro. Así, veremos cómo en este «noticiario» ficticio del año 1568 se entremezclan noticias sobre la guerra en Flandes y lo que sucede en España con noticias sobre la vida «privada» de algunos de los protagonistas del conflicto. En 1568, Felipe II recibe información de cuanto sucedía en todas partes del mundo, pero también ese mismo año su hijo y heredero el príncipe Don Carlos era recluido en sus aposentos, donde fallecería en circunstancias no suficientemente aclaradas hasta hoy en día.
Toda la información y todas las noticias que se hallan en este libro, aunque pueden parecer a primera vista reflejos directos de los hechos, son en realidad siempre mensajes subjetivos. La primera dificultad está en la selección de los acontecimientos. Hemos intentado ofrecer una gran variedad de noticias sobre muchos temas diferentes, pero detrás siempre está nuestra propia subjetividad. La idea de juntar tanto a autores de España como de Holanda ha sido una manera de intentar acercarse a una visión objetiva, pero el lector se dará cuenta perfectamente de que esta objetividad no existe. Ya lo podrá constatar en la terminología utilizada. ¿Son los «mendigos de mar» (geuzen) piratas o corsarios?, ¿llamamos a los protestantes herejes o ponemos énfasis en la rigidez de la iglesia católica?, ¿es Felipe II un tirano, Guillermo de Orange un rebelde? Hemos intentado jugar un poco con todos los términos, sin decidirnos por ‘una’ visión específica y encorsetada de los hechos.
La mera definición del conflicto como una revuelta o una rebelión, como una guerra civil o una «guerra de liberación», todos los términos que elegimos revelan una cierta perspectiva o visión histórica. La costumbre en Holanda de llamar al conflicto la «Guerra de los Ochenta Años» ya refleja una cierta manera de ver la historia. Utilizar este término implica que uno ve una relación directa entre la paz de 1648 y los hechos a partir de 1568. Esto crea un enlace directo entre la República de las Siete Provincias y los héroes rebeldes de 1568. Ya habían pasado ochenta años y con ello todo el contexto histórico había cambiado por completo. Por ejemplo, Guillermo de Orange nunca quiso crear una república de índole calvinista y tampoco soñaba con una ruptura definitiva entre norte y sur. Los historiadores de hoy en día prefieren hablar de la «Rebelión en los Países Bajos» en vez de la «Rebelión de los Países Bajos», reflejando así el carácter de guerra civil, pero para el público general el conflicto sigue siendo conocido como la Guerra de los Ochenta Años. En España, en cambio, el conflicto siempre se ha definido con el término de las «Guerras de Flandes».
Todo autor que se dedica a la historia de los Países Bajos en el siglo xvi se encuentra también ante el problema de la terminología geográfica. Los españoles de la época se refieren a Flandes y a los flamencos para abarcar todos los territorios de los Habsburgo en el norte, pero para los habitantes de Holanda y Bélgica en la actualidad, Flandes refleja tan sólo una parte de estos Países Bajos. En este libro hemos intentado denominar siempre al conjunto de los pequeños estados, ducados, condados, etc., por el nombre de Países Bajos, pero en el sentido general, no refiriéndose tan solo al actual Reino de los Países Bajos. El término Países Bajos se puede traducir al neerlandés de dos maneras: de Nederlanden, y de Lage Landen, con este mismo significado literal. No obstante, Lage Landen no tiene esta relación complicada con el nombre neerlandés para el actual estado nacional de Holanda, pero a esta forma le falta un adjetivo y una denominación específica para sus habitantes. No pretendemos tener la solución para este eterno problema terminológico y geográfico. Un autor belga lo haría sin duda alguna de otra manera.
En esa época existían ya informes de noticias, generalmente llamados avisos, escritos a mano y a veces impresos, que alcanzaron una difusión realmente europea. Por ejemplo, desde Roma se difundía cada semana un boletín de noticias con información sobre los acontecimientos en Italia, pero también se incluía información procedente de los correos de España o de avisos venidos desde la corte de Viena. De esta manera, la élite europea se podía enterar perfectamente de lo que pasaba en Constantinopla o en Suecia, y leía sobre la situación en Hungría donde en septiembre de este año las cosas «non stanno ancora troppo sicure». Miembros de la familia Fugger en Augsburgo recibían noticias en alemán, francés, italiano y español. En estos llamados Fuggerzeitungen encontramos muchas noticias sobre los acontecimientos en los Países Bajos, que además incluían copias de lo que parecen ser documentos originales.
La primera noticia de 1568 en la colección de los Fugger trataba precisamente de las acusaciones de Felipe II contra Guillermo de Orange, pero incluía también la defensa del mismo príncipe. Del mismo modo, encontramos escritos del duque de Alba (en español) y textos de parte de Guillermo de Orange (en francés) en su justificación. Sobre la ejecución de los condes Egmont y Horn hallamos textos en alemán y una defensa de parte del duque español. A menudo, los avisos de Roma incluían pequeñas noticias sobre el duque de Alba o la presencia de Orange en Alemania o Francia. Muy interesante es una lista muy completa de todas las tropas de Orange, incluyendo los nombres de los capitanes y los efectivos de cada uno de ellos. Podemos leer sobre la batalla de Heiligerlee en una relación en italiano, y existe un texto parecido en alemán sobre la batalla de Jemmingen. Sin duda alguna, las guerras de Flandes eran noticias de primera relevancia también en Roma. Merece la pena mencionar que los Fugger también recibieron en su día a través de Italia una descripción de la batalla de Geldenaken (Jodoigne) en español y en el mismo idioma también pudieron leer el relato de un testigo ocular de la revuelta de los moriscos en Granada.
Para evitar que este libro tuviese la forma de un mero relato de fechas y hechos, lo hemos enriquecido con una nutrida selección de imágenes, procedentes tanto de la época como de periodos posteriores, y con algunos fragmentos originales de crónicas, cartas y obras de literatura. También añadimos información sobre el contexto histórico de los hechos y sobre la fama que alcanzarían algunas historias en siglos posteriores, como sucede en el caso de la ejecución de los condes Egmont y Horn, o la muerte del príncipe Don Carlos. Esperamos que, de este modo, la Guerra de los Ochenta Años recobre brillo e intensidad a los ojos del lector, recordándole las novedades de los conflictos del siglo xxi sobre las cuales nos informan los telediarios y las redes sociales día a día, mes a mes. Solo de este modo es posible comparar los acontecimientos de hace 450 años con los de la actualidad. Volver al año 1568 nos brinda la posibilidad de revivir la forma en que se dio a conocer lo que entonces acontecía y de entender mejor lo que significa vivir en tiempos de guerra. Sin querer comparar la situación actual en Siria con la de 1568, podemos constatar que ambos son tiempos de gran inseguridad, de hambre y de miedo, de violencia y de fanatismo, de desolación y exilio, de traumas y de muertos.
Estimado lector, ¡hemos llegado al año de 1568! Estamos en enero.
Inleiding
In het jaar 1568 kon geen enkele inwoner van de toenmalige Nederlanden zich voorstellen dat het land zich aan de vooravond bevond van een conflict dat decennia zou gaan voortduren, zelfs zo lang dat de geschiedenis er de naam van ‘Tachtigjarige Oorlog’ aan heeft gegeven. In het kleine boekje dat u nu in handen hebt, willen we proberen om het gevoel te laten herleven dat mensen destijds hebben ondergaan toen zij geconfronteerd werden met de gebeurtenissen van dat jaar. We laten de gebeurtenissen zich op natuurlijke wijze ontvouwen, van maand tot maand en van dag tot dag, alsof het een eindejaarsuitzending op de televisie betreft waarin de belangrijkste ontwikkelingen van het afgelopen jaar de revue passeren. De lezer weet nog niet meteen met zekerheid welke gebeurtenissen uiteindelijk in de geschiedenisboeken terecht zullen komen en welke achteraf gezien vergeten zullen gaan worden. De geschiedenis doet zich aan de mensen die het meemaken niet voor als een perfect relaas met conclusies en logische verbanden, maar als een waterval van allerhande soorten nieuws en informatie.
In ieder land heeft de geschiedschrijving zich vervolgens heel anders ontwikkeld. Een geschiedenisboek in Spanje vertelt het verleden op een geheel andere manier dan een boek in België of Nederland. In dit boekje combineren we het nieuws uit Spanje met nieuws uit de Lage Landen. Onder dat laatste begrip verstaan we de zeventien gewesten van de Habsburgse vorsten in de zestiende eeuw, gelegen in het huidige Nederland, België, Luxemburg en een deel van Noord-Frankrijk. Op deze manier krijgen we een gemengd aanbod van berichten, ervan uitgaande dat de inwoners van beide gebieden op de hoogte waren van elkaars nieuws. Zo ontstaat er een fictief nieuwsbulletin van het jaar 1568 waarin berichten over de oorlog in de Lage Landen worden afgewisseld met nieuws uit Spanje en met informatie over het ‘privéleven’ van de belangrijkste hoofdrolspelers in het conflict. In 1568 ontving koning Filips II nieuws uit alle delen van de wereld, terwijl in dat zelfde jaar ook zijn oudste zoon en erfgenaam Don Carlos door hem wordt opgesloten in zijn kamers en daar vervolgens zal sterven onder nimmer geheel opgehelderde omstandigheden.
Alle informatie en alle berichten in dit boek lijken op het eerste gezicht objectieve beschrijvingen van de gebeurtenissen, maar het zijn feitelijk altijd subjectieve waarnemingen. Dat gebeurt al bij het selecteren van de gebeurtenissen. We hebben geprobeerd om een grote verscheidenheid aan berichten over veel verschillende onderwerpen op te nemen, maar daarachter zit altijd onze eigen subjectieve keuze. Het idee om auteurs uit Nederland en Spanje bij elkaar te brengen zorgt er voor dat de keuze wellicht iets objectiever lijkt voor de lezer. De subjectiviteit zit echter al in de termen die gebruikt worden. Zijn de watergeuzen nu piraten of kapers? Noemen we de protestanten ketters of leggen we de nadruk op de halsstarrigheid van de katholieke kerk? Is Filips II een tiran, Willem van Oranje een rebel? We hebben geprobeerd om een beetje met de termen te spelen zonder een duidelijke keuze te maken en zonder gebonden te zijn aan een eenduidige uitleg van de gebeurtenissen.
Alleen al de omschrijving van het conflict als een opstand, een burgeroorlog of een bevrijdingsoorlog bepaalt het perspectief waarmee we naar het verleden kijken. De gewoonte in Nederland om het conflict de Tachtigjarige Oorlog te noemen is verbonden met een specifieke visie op de geschiedenis. Het gebruik van die term legt nadruk op het idee dat er een direct verband bestaan heeft tussen de vrede in 1648 en de gebeurtenissen vanaf 1568. Het creëert zo een directe lijn tussen de Republiek van de Zeven Provinciën en de opstandige helden van 1568. Er was echter tachtig jaar voorbij gegaan en de historische context was ondertussen volledig veranderd. Willem van Oranje heeft bijvoorbeeld nooit een republiek met een calvinistische inslag willen creëren en hij droomde evenmin van een breuk tussen het noorden en het zuiden van de Lage Landen. De huidige generatie historici spreekt liever van ‘de Opstand IN de Nederlanden’ in plaats van het eveneens veel gebruikte ‘Nederlandse Opstand’, om zo het karakter van een burgeroorlog aan te geven. Voor het brede publiek blijft het conflict echter bekend staan als de Tachtigjarige Oorlog. In Spanje is het conflict voornamelijk als de Nederlandse (Vlaamse) Oorlog in de boeken terecht gekomen, de Guerra de Flandes.
Iedereen die over de geschiedenis van de Lage Landen in de zestiende eeuw schrijft, heeft een probleem om de juiste geografische begrippen te gebruiken. De Spanjaarden gebruikten destijds dus Flandes en Flamencos om alle territoria van de Habsburgse vorsten in het noorden en hun onderdanen te omschrijven. Voor de huidige inwoners van Nederland en België wijst Flandes echter slechts op een beperkt deel van die Lage Landen, namelijk het Nederlandstalige deel van België, terwijl het voor zestiende-eeuwse Nederlanders alleen ging om het graafschap Vlaanderen. In dit boek hebben we geprobeerd om voor de verzameling kleine staatjes, hertogdommen, graafschappen, etc., zoveel mogelijk de term Lage Landen te gebruiken. Destijds veel gebruikte termen als Nederland of Nederlanden verwijzen voor de moderne inwoners weer teveel naar de huidige Nederlandse staat. Het probleem is echter dat er bij Lage Landen geen bijvoeglijk naamwoord te vinden is en ook geen specifieke benaming bestaat voor de bewoners. Het is moeilijk hier een perfecte oplossing voor te bedenken en een auteur uit België zou het ongetwijfeld weer anders doen.
Er bestonden in 1568 al geschreven nieuwsbulletins, die meestal avisi werden genoemd, handgeschreven maar toch al met een Europese verspreiding. Zo verscheen er in Rome iedere week een nieuwsbrief met nieuws over de gebeurtenissen in Italië, maar daarin kwamen ook berichten terecht uit bijvoorbeeld Spanje of het keizerlijke hof in Wenen. Op deze manier kon de Europese elite zich probleemloos op de hoogte stellen van wat er gebeurde in Constantinopel of in Zweden, en las men berichten over de situatie in Hongarije waar in september van dat jaar de zaken ‘non stanno ancora troppo sicure’. Leden van de rijke handelsfamilie Fugger in Augsburg ontvingen zo nieuws in het Duits, Frans, Italiaans en Spaans. In de door hen verzamelde Fuggerzeitungen vinden we veel berichten over de gebeurtenissen in de Lage Landen, vaak zelfs vergezeld van originele documenten in kopievorm.
Het oudste nieuwsbericht over 1568 in de collectie van de Fuggers betreft juist de beschuldigingen van Filips II tegen Willem van Oranje, maar bevat eveneens de verdediging van dezelfde prins. We komen er geschriften tegen van de hertog van Alva (in het Spaans) en teksten van de zijde van Willem van Oranje (in het Frans). Over de executie van de graven van Egmont en Horn zijn er zowel teksten in het Duits als een verdediging van de beslissing tot executie door de hertog van Alva. Regelmatig treffen we in de berichten uit Rome korte teksten over Alva of over de aanwezigheid van Willem van Oranje in Duitsland of Frankrijk. Zo is er een zeer interessante lijst te vinden met alle troepen die Oranje tot zijn beschikking heeft, compleet met de namen van de kapiteins en het aantal manschappen. We lezen over de slag bij Heiligerlee in een verslag in het Italiaans en er bestaat een vergelijkbare tekst over de slag bij Jemmingen in het Duits. We kunnen zo met zekerheid stellen dat de oorlog in de Lage Landen tot de voornaamste onderwerpen in de Europese berichtgeving behoorde, tot in Rome toe. Daar ontving men bijvoorbeeld ook een Spaanstalige besch-rijving over de slag bij Geldenaken en in die zelfde taal kunnen we een ooggetuigenverslag lezen over de opstand van de moriscos in Granada. Een rijke koopman uit Augsburg kreeg dat in 1568 allemaal op zijn leestafel.
Om te vermijden dat dit boek alleen maar een opsomming van feiten en gebeurtenissen zou worden, hebben we het verrijkt met afbeeldingen, zowel uit de tijd zelf als van later datum. Daarnaast zijn er enkele fragmenten opgenomen van kronieken, brieven en literaire werken. Na de korte omschrijving van de gebeurtenis wordt veelal ingegaan op de historische context en de faam die sommige geschiedenissen later zouden verwerven, zoals in het geval van de executie van de graven van Egmont en Horn en de dood van Don Carlos. We hopen dat de Tachtigjarige Oorlog op deze manier weer tot leven gebracht wordt en de lezer beseft wat er allemaal gebeurde in 1568. Zo gaat de oorlog weer meer lijken op de conflicten van de 21ste eeuw waarover we in de media op de hoogte worden gehouden, van maand tot maand, en van dag tot dag. Alleen op deze manier is het mogelijk om de gebeurtenissen van 450 jaar geleden te kunnen vergelijken met die van de actualiteit. Terugkeren naar het jaar 1568 biedt ons de mogelijkheid om die tijd te herleven zoals die zich destijds heeft voorgedaan en zo beter te begrijpen wat het betekent om in tijden van oorlog te leven. Zonder de huidige situatie in Syrië te willen vergelijken met de toestand in 1568, kunnen we constateren dat het beide tijden zijn vol onzekerheid, met honger en angst, vol geweld en fanatisme, van wanhoop en verbanning, van trauma’s en van vele dodelijke slachtoffers.
Geachte lezer, we zijn aangekomen in 1568! Het is januari.
