19 lutego 1812 roku w Paryżu urodził się Zygmunt Krasiński, poeta, dramatopisarz, prozaik, filozof, autor "Nie-Boskiej komedii", zaliczany w XIX wieku obok Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza do trójki polskich "wieszczów”.

Przyszedł na świat w bogatej rodzinie potomków polskich magnatów. Ojciec Zygmunta – Wincenty Krasiński - był generałem w służbie Napoleona Bonapartego, dowódcą elitarnej formacji wojska polskiego 1. Pułku Szwoleżerów w gwardii przypisanej do ochrony samego cesarza. Ojcem chrzestnym Zygmunta był sam Napoleon, choć to nie on trzymał go do chrztu. Nadano mu, zgodnie z tradycją, pięć imion – Napoleon, Stanisław, Adam, Feliks i Zygmunt. Był jedynakiem. Matkę stracił, gdy miał kilkanaście lat. Ojciec drugi raz się nie ożenił, poświęcił się wychowaniu syna. Chciał, żeby ten spełnił jego wszystkie życiowe aspiracje. Jednym z założeń było, że Zygmunt poświęci się pracy w dyplomacji cara Rosji.

"Ludzie usłyszą tylko twarde szczęki. Ja dniem i nocą słyszę serce moje. Ono tak bije na krwi mojej falach jak gwiazda brzmiąca na wirach błękitu…”

Krasiński debiutował w 1828 jako autor makabrycznych "Powieści gotyckich”, w których badacze literatury dopatrzyli się charakterystycznych cech całego pisarstwa Krasińskiego. Jego obsesją było cierpienie, zagłada i śmierć. Całe życie rozdarty był przez wewnętrzny konflikt między życiowym konwenansem a etosem romantycznej walki narodowowyzwoleńczej. W późniejszym czasie – około roku 1847 - wieszcz zastąpił skrajną rozpacz dotychczasowych dzieł przesłaniem etyki chrześcijańskiej, która z czasem, uzupełniona o myśl mesjanistyczną, przerodziła się w żarliwe odniesienia do ewangelicznej miłości.

"Jestem wierszokletą z niebiańskimi dźwiękami w sercu”

- Po odkryciu poezji Norwida, Krasiński został wyrzucony z grona tzw. trzech wieszczów. A mimo wszystko wciąż trwa – mówił w Polskim Radiu prof. Andrzej Fabianowski z Instytutu Literatury Polskiej na Uniwersytecie Warszawskim. – Wciąż jest obecny w świadomości społecznej, nie tylko jako autor genialnej "Nie-boskiej komedii”, ale jako największy epistolograf polskiego romantyzmu.

Krasiński jest autorem listów wydanych w trzech tomach pt. "Listy do Delfiny Potockiej". Jan Kott, krytyk literacki, nazwał te listy "najwybitniejszą pozycją polskiego romantyzmu". Delfinę – kobietę wybitnej urody i uzdolnioną sopranistkę, której Fryderyk Chopin chciał słuchać na łożu śmierci i zadedykował "Koncert fortepianowy f-moll" - poznał Zygmunt Krasiński w Neapolu w 1838 roku. Gwałtowny romans przerodził się w najgłębsze uczucie w życiu Krasińskiego, w dodatku odwzajemnione.

W lipcu 1843 roku pod wpływem nacisków ojca ożenił się z Elizą Branicką (1820-1876), malarką, której uczucie i zalety charakteru ocenił dopiero na łożu śmierci. Podyktował wtedy wyznanie, w którym zakwestionował swoje życie: "Głupi, przez całe życie szukałem anioła, nie wiedząc, że mam go przy swoim boku i tym aniołem jest Eliza".

im

4 września 1809 roku urodził się Juliusz Słowacki.

Narodowe Czytanie 2020 w Polskim Radiu

Czterdzieści piramid Słowackiego

W 1806 roku Józef Czech, dyrektor Gimnazjum Wołyńskiego w Krzemieńcu, przyjął na posadę nauczyciela wymowy i poezji 33-letniego Euzebiusza Słowackiego, który wcześniej zasłużył się jako guwerner rodziny Poniatowskich w Tuhańczy. W chwilach wolnych od pracy młody pedagog poświęcał uwagę nastoletniej Salomei, córce Teodora Januszewskiego, zarządcy szkoły.

W 1808 Euzebiusz Słowacki i Salomea Januszewska wzięli ślub. Nowożeńcy wybudowali w Krzemieńcu dom, w którym zamieszkali rok później - wspólnie z maleńkim Juliuszem, który przyszedł na świat 4 września 1809 roku. Jego matka miała wtedy 17 lat, a ojciec 36. Euzebiusz Słowacki pożył jeszcze 5 lat i zmarł na gruźlicę. W spadku przekazał synowi nie tylko śmiertelną chorobę, lecz także pokaźny majątek. Przez resztę życia Juliusz Słowacki podupadał na zdrowiu, ale prawie wcale nie musiał zarabiać. Krótki czas, jaki mu pozostał, mógł poświęcić na pisanie. Zmarł 3 kwietnia 1849 roku, nie dożywszy 40. urodzin.

Kiedy żył, tylko nieliczni rozumieli wielkość jego talentu. Słowacki tworzył przecież w cieniu wielkiego Adama Mickiewicza, którego uważano za niedościgłego herosa literatury. Nie doceniano młodszego poety tym bardziej, że ośmielił się z Mickiewiczem nie zgadzać i forsować konkurencyjne poglądy. Na pogrzeb Słowackiego przyszła garstka przyjaciół, ale żaden z nich "nie uczcił choćby słowem jednym pamięci największego mistrza rymów polskich", jak pisał Zygmunt Krasiński.

Również Cyprian Kamil Norwid złożył poecie pośmiertny hołd: "odszedł już od nas ten arcymistrz słowa, ten najpotężniejszy rzeźbiarz posągów duchów, który czterdzieści poematów jak czterdzieści piramid na pustyni świata po sobie zostawił".

Od Byrona do Słowackiego

"Balladyna". Gdy Słowacki był Szekspirem

Słowacki debiutował w 1830 roku poematem w stylu bajronowskim "Hugo". W pierwszym okresie twórczości często zarzucano poecie naśladownictwo - nie tylko Byrona, lecz także Szekspira i Mickiewicza. Młodzieniec nie poddawał się jednak, na zarzuty odpowiadając kolejnymi utworami. Napisał m.in. dramaty "Kordian" (1834), "Horsztyński" (1835), "Balladyna" (1839), "Mazepa" i "Lilla Weneda" (1840), "Ksiądz Marek" (1843) i "Sen srebrny Salomei" (1844), a także liczne powieści poetyckie, z "Beniowskim" i "Królem-Duchem" na czele.

Pisał dużo, zdając sobie sprawę, że ma coraz mniej czasu. Dzięki intensywnej pracy niebawem doszedł do własnego stylu, ugruntowując nie tylko oryginalny język literacki, lecz także zespół poglądów estetycznych, filozoficznych i politycznych. Wiele z nich szło pod prąd zapatrywaniom środowisk artystycznych, które nadawały wówczas ton polskiej dyskusji w kraju i na emigracji.

Największym przeciwnikiem był dla Słowackiego oczywiście Mickiewicz. Do legendy literackiej przeszedł tzw. pojedynek wieszczów, który odbył się 25 grudnia 1840 roku w Paryżu. Podczas przyjęcia Słowacki rzucił Mickiewiczowi wyzwanie, improwizując wiersz. Odpowiedź starszego kolegi była tak poruszająca, że wszyscy obecni popłakali się. Do dziś jednak trwają spory, kto wygrał pojedynek, tym bardziej że świadkowie wspominają, że po wszystkim dwaj rywale objęli się serdecznie i porozmawiali szczerze o swych dawnych zatargach.

Podróże ciała i ducha

Juliusz Słowacki przez całe życie podróżował, zarówno po najważniejszych miejscach w Europie, jak i po krajach Bliskiego Wschodu. Jako dziecko żył pomiędzy Krzemieńcem a Wilnem, potem w 1829 roku wyjechał do Warszawy. Był między innymi w Paryżu, Rzymie, Florencji, Neapolu, Genewie, Dreźnie, Londynie, zwiedził Anglię, Niemcy, Szwajcarię i Grecję, potem Egipt, Syrię i Palestynę.

Wojtyła, pistolet i rysunki z Nilu. Sekrety "Balladyny" i Słowackiego

Wiele z tych podróży pozostawiło trwały ślad w jego twórczości. Rzeczy, które oglądał, i rozmowy z ludźmi, których spotykał, przetwarzał Słowacki w zgodzie z wizją rzeczywistości, którą kształtował przez lata i która najpełniejszy wyraz znalazła w filozofii genezyjskiej. Jej podstawę wziął poeta w Paryżu od Andrzeja Towiańskiego, jednak rozwinął ją w innym kierunku. Jednym z wątków filozofii genezyjskiej także jest wędrówka - to nieustanna praca ducha, który doskonali się poprzez przechodzenie w kolejne formy materialne. Dla człowieka uwięzionego w umierającym ciele była to zapewne także próba odnalezienia sensu w niezasłużonym cierpieniu.

W 1848 roku, mimo bardzo złego stanu zdrowia, Słowacki przyjechał do Poznania z zamiarem wzięcia udziału w powstaniu wielkopolskim. Pruska policja zawróciła go do Paryża, gdzie spędził ostatnie miesiące życia i gdzie zmarł. Ale nie był to koniec jego podróży.

W 1927 roku otwarto grób Słowackiego na paryskim cmentarzu Montmartre, by sprowadzić szczątki pisarza od ojczyzny. We Francji żegnał go prezydent republiki, w Polsce witał Józef Piłsudski. Trumna przybyła drogą morską, następnie popłynęła w górę Wisły do Krakowa, by spocząć na Wawelu. Statek, który przewiózł prochy Słowackiego przez Polskę, nazywał się "Mickiewicz". Jeśli więc słowa o "zwycięstwie za grobem" mogą dziś brzmieć nieco na wyrost, to chyba możemy mówić o remisie.

mc

Futurologia sprzed dwóch wieków

Posłuchaj, jak "Adam Mickiewicz odjeżdża na żółtym rowerze"

"Nie nazywajcie mnie krytykiem, ale wieszczem" - tymi słowami, wypowiedzianymi 3 maja 1842 roku w Towarzystwie Literackim Polskim, Adam Mickiewicz wprawił słuchaczy w konsternację. Twórca cieszył się uwielbieniem, ale to nie znaczy, że miał prawo domagać się miana proroka. Określenie "wieszcz" weszło jednak do słownika kluczowych pojęć polskiego romantyzmu, a gdy przepowiednie wskrzeszenia Polski spełniły się w XX wieku, wielu musiało przyznać, że postulat Mickiewicza nie był pozbawiony podstaw.

Ale romantyczne proroctwa odrodzenia narodowego to nie koniec Mickiewiczowskich wypraw w przyszłość. Pisarz nie stronił od tego, co w XX wieku nazwane zostało futurologią, której w polskiej kulturze najwybitniejszym przedstawicielem jest bez wątpienia Stanisław Lem. Mickiewicz przewidywał jednak przyszły rozwój technologii i cywilizacji ponad sto lat przed pisarskim debiutem autora "Solaris".

Przez kilkanaście lat Mickiewicz pisał coraz to nowszą wersję dzieła, które przeszło do historii literatury pod zbiorczym tytułem "Historia przyszłości", choć nie zawsze sam poeta go używał. Rekonstrukcja treści tych pism jest w zasadzie niemożliwa, a na pewno bardzo utrudniona, bo większość rękopisów nie przetrwała. Wiedzę o nich zawdzięczamy przyjaciołom Mickiewicza, jego wielbicielom, a także spadkobiercom.

2000-2200. Wojna i postęp

Pierwsza wersja "Historii przyszłości" powstała pod koniec lat 20. XIX wieku w Petersburgu. Nie został z niej żaden ślad oprócz listu poety Antoniego Edwarda Odyńca, towarzysza podróży Adama Mickiewicza po Europie. W liście pisanym do Juliana Korsaka w maju 1929 roku Odyniec podaje tytuł "osobliwszego dzieła", który - po francusku - pisał w tym czasie Mickiewicz, a także referuje zawartość utworu.

Z relacji tej wynika, że akcja "Historii przyszłości" umieszczona została w bardzo odległej wówczas przyszłości - autor zaczyna w roku 2000, a kończy dwa wieki później. Opisuje ogólnoświatowy rozwój sieci kolei żelaznej (wówczas była to amerykańska nowinka techniczna) i związaną z tym globalizację handlu. Odyniec zachwyca się fragmentami "o całych miastach domów i sklepów budowanych z żelaza na kołach, a pędzących po szynach żelaznych ze wszech stron lądu na wielki jarmark pod Lizboną, dokąd znowu ocean w olbrzymich okrętach przynosi płody innych części świata".

"Adaś" stanął na rynku w Krakowie

Mickiewicz prognozuje rozkwit transportu powietrznego zapewnionego przez floty balonów. Wymyśla coś na kształt telewizji - to system zwierciadeł "ustawionych na ogromnych przestrzeniach w ten sposób, że ogniste litery, odbite w pierwszym, w okamgnieniu odbijają [się] w ostatnim"; a także radia w postaci przyrządów akustycznych, "za pomocą których, siedząc spokojnie przy kominku w hotelach, można słuchać dawanych w mieście koncertów lub wykładów publicznych".

Wyobraźnia pisarza na tym się nie kończy. Oszołomiony Odyniec donosi przyjacielowi: "cała zaś ta historia, jak mi mówił Adam, kończyć się ma na wejściu ziemi w stosunki z planetami, a to za pomocą balonów, które naówczas tak mają żeglować po powietrzu, jak dziś okręty po morzu".

Gwałtowny rozwój technologii ma jednak w tej wizji także ujemne strony. – Racjonalna wizja przyszłości nie zyskuje całkowitej aprobaty Mickiewicza – mówił w 1987 roku dr Andrzej Niewiadowski w audycji Krzysztofa Adamskiego . – Współczesne poecie wynalazki, postęp techniczny, rozwój przemysłu budzą obawę, że ułatwione życie i komfort doprowadzą człowieka do jednostronnego rozwoju. Po pierwsze pogrąży się on w kult rozumu, materializmu, tracąc zdolność do porywu ideowego; po drugie w gnuśność, egoizm, obojętność, które zadecydują o bezbronności całych społeczeństw nie przygotowanych na odparcie ataku innych zbiorowości zachowujących siłę, wolę, pragnienie przekształcenia świata – dodał.

"Historia przyszłości" zawiera opis chińskiej ofensywy w Europie, rozleniwionej wskutek technologicznych wygód i dlatego niezdolnej do obrony. Stary Kontynent nie poddaje się jednak azjatyckiemu natarciu, ponieważ jednak postęp osłabił dojrzałych mężczyzn, do walki stanąć muszą kobiety oraz młodzież niezepsuta jeszcze luksusem. Pod wodzą dzielnej Polki inwazja Chińczyków zostaje zatrzymana.

Prekursorski względem fantastyki naukowej utwór Mickiewicza jest także prototypem gatunku zwanego imaginary history, którym w XX wieku zajmie się Herbert Wells. Narrator "Historii przyszłości" jest bowiem historykiem z XXIII wieku, dla którego opisywane wydarzenia należą do przeszłości. Autor wychodzi tym samym poza proste odczytywanie jego dzieła jako zabawy w racjonalne przepowiadanie tego, co będzie w nadchodzących wiekach. Jest publicystą, który w masce przyszłego badacza poddaje krytyce tendencje kulturowe obecne już w pierwszej połowie XIX wieku.

Nie wiadomo, co stało się z rękopisem petersburskiej "Historii przyszłości", zachowały się natomiast fragmenty drugiej wersji dzieła, powstałej już w Paryżu.

Niebezpieczna historia

Nowa "Historia przyszłości", spisana w języku francuskim na początku lat 30., w większości została spalona przez samego Mickiewicza pod wpływem słów jego wielbiciela hrabiego Montalemberta. Hrabia przeraził się, że dzieło może przysporzyć problemów przebywającym we Francji polskim emigrantom i w ogóle sprawie polskiej. Tym razem bowiem pisarz umieścił akcję utworu znacznie bliżej swych czasów, w XIX wieku, a fantastyczna wizja, którą nakreślił, może być określona jako political fiction. Ta "Historia przyszłości" rzeczywiście była ryzykowna.

Mickiewicz opisywał obalenie rządów panującego wówczas we Francji Ludwika Filipa (jego reakcji obawiał się Montalembert) i ogólnoeuropejską rewolucję republikańską. Jego sympatia jest wyraźnie po stronie rewolucjonistów, ale nie idealizuje ich postaw. Nie ma złudzeń, że wojna przeciwników i obrońców systemu monarchicznego będzie związana z okrucieństwem obu stron, że terror będzie narzędziem zarówno republikanów, jak i rojalistów. W zachowanym fragmencie utworu czytamy:

"W tym barbarzyńskim czasie zaciętość bitew była okropna, a zwycięstwo bez żadnego miłosierdzia. Zaczęto klasyfikować jeńców. Szlachta prawie wyginęła na placu boju. Ale za to srożono się nad biurokratami, to jest nad urzędnikami cywilnymi, nad ich dziećmi nawet i nad ich pokrewieństwem. Liczba urzędników tych, szczególnie w Prusiech, musiała być bardzo wielką. Znaleziono między nimi 10,000 samych byłych radców, 7,000 sędziów, zastępców i referendarzy, i wszystkich powieszono bez pytania. Pastorowie protestanccy, bardzo przywiązani do swojego króla i naczelnika, doznali tego samego losu."

Władysław Mickiewicz - depozytariusz pamięci o ojcu

Niezniszczone części tej wersji dzieła, złożone zdaniem badaczy z dwóch różnych redakcji z lat 30. XIX wieku, zostały w 1872 roku wydane przez syna poety Władysława Mickiewicza jako "Premier chapitre des guerres futures", a później ukazały się w polskim przekładzie jako "Wielka wojna w przyszłości". Być może nie budziłaby ona aż takiego zainteresowania, gdyby nie pewien interesujący fakt, jakim było spełnienie jednej z prognoz zawartych w utworze, czyli powrót do władzy Napoleonidów.

W czasie spisywania drugiej wersji "Historii przyszłości" nic nie wskazywało na to, by Ludwik Napoleon, bratanek wielkiego Napoleona I, postrzegany raczej jako polityczny błazen, miał szansę na jakąkolwiek urzędową karierę we Francji. Po kilkunastu latach był już prezydentem Francji, a po kilku kolejnych ogłosił się cesarzem. Adam Mickiewicz dożył spełnienia swej przepowiedni. Kto wie, jakie proroctwa znajdowały się w spalonej części manuskryptu.

***

Pisząc artykuł, korzystałem z poniższych książek i artykułów:

• Adam Mickiewicz, "Wyjątki z listu do jednego z redaktorów", "Pielgrzym Polski. Dziennik narodowy, polityczny i literacki", Paryż 28 czerwca 1833
• Adam Mickiewicz, "Wielka wojna w przyszłości", Warszawa 1907
• Antoni Edward Odyniec, "Listy z podróży. Tom I (Z Warszawy do Rzymu)", Warszawa 1884
• Stefania Skwarczyńska, "Kształt artystyczny drugiej wersji Mickiewiczowskiej "Historii przyszłości", "Pamiętnik Literacki", t. 53, z. 1, Wrocław 1962
• Jerzy Axer, Zofia Stefanowska, "Armaty Mickiewicza", Pamiętnik Literacki", t. 89, z. 3, Wrocław 1998
• Jerzy Fiećko, "»Historie przyszłości« Mickiewicza i kwestia dystopii", "Prace filologiczne. Literaturoznawsto", 4 (7), Warszawa 2014

mc

225. rocznica urodzin Adama Mickiewicza, którą wspominamy 24 grudnia br., 191. rocznica wydania III części "Dziadów" – te okazje są dobrym przyczynkiem, by przyjrzeć się chyba z największej z zagadek, którą zostawił swoim czytelnikom poeta z Nowogródka.

"Widzenie księdza Piotra"

Źródłem tej zagadki, rozpalającej wyobraźnię kolejnych pokoleń, była trzecia część najważniejszego dla polskiej literatury dramatu – "Dziadów". W tym powstałym w 1832 roku dziele Adam Mickiewicz powrócił do najważniejszych wówczas dla siebie tematów: utraty przez Polskę niepodległości, walk narodowowyzwoleńczych (rok wcześniej upadło powstanie listopadowe), pytań o sens cierpienia polskiego narodu, rozmyślań nad przyszłością Polaków.

Właśnie przyszłości dotyczy fragment dramatu zwany "Widzeniem księdza Piotra". Oto pokornemu, posiadającemu dar przepowiadania kapłanowi objawia się mesjanistyczne proroctwo. Zatem takie, w którym mowa jest o mesjaszu, zbawcy cierpiącej polskiej wspólnoty.

Jak to bywa z proroctwami, język i tego jest tajemniczy, pełen – przede wszystkich biblijnych – symboli. Jeden z dwóch kluczowych fragmentów owego "Widzenia" brzmiał:

A życie jego - trud trudów,

A tytuł jego - lud ludów;

Z matki obcej, krew jego dawne bohatery,

A imię jego czterdzieści i cztery.

Końcowy fragment "Widzenia księdza Piotra". Adam Mickiewicz, "Dziady" cz. III, Paryż 1838. Fot. Polona

Co wiemy o "wskrzesicielu narodu"?

Wizja, której centralnym punktem był tajemniczy obraz owego "czterdzieści i cztery", zawierała m.in. sceny wleczonej na zesłanie w głąb Rosji, za antycarską działalność, polskiej młodzieży. Wśród tych niewinnych młodych dusz (aluzja do ewangelicznej historii o Herodzie i "rzezi niewiniątek") znalazł się również ten, który stanie się zbawcą narodu. Ocalał, by uratować innych.

Patrz! - ha! - to dziecię uszło - rośnie - to obrońca!

Wskrzesiciel narodu,

Z matki obcej; krew jego dawne bohatery,

A imię jego będzie czterdzieści i cztery.

Ta po dwakroć powtórzona w dramacie wizyjna informacja – o pochodzeniu oraz o tożsamości wyzwoliciela – miała tu szczególne znaczenie.

Postać ta będzie miała matkę z "obcego narodu". Niczym Izmael, pierworodny syn Abrahama (z matki Egipcjanki) albo Obed, ojciec Jessego i dziadek króla Dawida (z matki moabickiej). Ten ostatni, rzecz tu istotna, dla chrześcijan przede wszystkim dalekim przodkiem Chrystusa, zbawiciela ludzkości.

Mickiewiczowski "wskrzesiciel" miał być ponadto dziedzicem krwi "dawnych bohaterów", określony został biblijnie brzmiącymi frazami "trud trudów", "lud ludów" (Pismo znało podobne frazy, np. "król królów") i – co najważniejsze – jego imię poeta ukrył w liczbie.

Ten ostatni trop stał się punktem wyjścia do niekończących się odczytań.

"Gdyby chodziło o Towiańskiego…"

- Ledwo Adam Mickiewicz swój dramat wydrukował, pojawiły się różne interpretacje tej sceny – opowiadał w Polskim Radiu prof. Bohdan Urbankowski, literaturoznawca, o próbach rozwiązania zagadki "czterdzieści i cztery".

Ponoć pierwszą osobą, która postanowiła złamać "kod Dziadów", była Henrietta Ewa Ankwiczówna - hrabianka, jedna z młodzieńczych miłości poety. Napisała ona list do Mickiewicza, twierdząc w nim, i oczekując autorskiej aprobaty, że "czterdzieści i cztery" wydaje się być aluzją do lat niewoli polskiego narodu. Po upływie 44 lat więc od daty ostatniego rozbioru Polska miałaby, wedle tej koncepcji, stać się wolna.

Źródła milczą na temat odpowiedzi na list hrabianki.

- Sam Mickiewicz dał potem zupełnie inną wykładnię owej liczby – dodawał prof. Bohdan Urbankowski. - Podczas swojej prelekcji w College de France 28 maja 1844 roku mówił o Andrzeju Towiańskim jako o mężu "o trzech obliczach, trzech duchach i trzech tonach", które to tony poczują Polacy, Francuzi i Izraelici.

Jak podkreślał prof. Bohdan Urbankowski, w samym tekście "Widzenia księdza Piotra" nie było owych określeń, którymi Mickiewicz opatrzył swojego ówczesnego duchowego mistrza, by uzasadnić, że "czterdzieści i cztery" to w istocie charyzmatyczny przywódca Koła Sprawy Bożej.

- Gdyby Mickiewiczowi od początku chodziło o Towiańskiego, te jego dopowiedzenia byłby niepotrzebne – wyrażał prof. Bohdan Urbankowski swoją wątpliwość co do tej autorskiej interpretacji.

Zresztą, sam poeta nie był konsekwentny w swoich sądach.

Fragm. pocztówki (na podstawie fotografii J. Sebalda) ze spektaklu "Dziady" A. Mickiewicza w inscenizacji St. Wyspiańskiego. Fot. Polona

Skąd przyszło "czterdzieści i cztery"?

- W 1839 roku Seweryn Goszczyński sporządził notatkę rozmowy z Mickiewiczem. Według tego przekazu sam poeta czuł, że to on właśnie jest tym zapowiadanym wskrzesicielem – mówił w radowej audycji prof. Bohdan Urbankowski. - Dlaczego zaś wziął akurat "czterdzieści i cztery"? Podkreślał, że teraz już nie wie, nie pamięta. I jest to, według mnie, z punktu widzenia psychologii twórczości bardzo prawdopodobne.

Prawdopodobieństwu tej późniejszej "niewiedzy" poety przydaje również inny fakt: trzecia część "Dziadów" pisana była, jak chce tradycja, bardzo szybko, w twórczym uniesieniu, "jakby Mickiewicz był medium piszącym pod jakieś dyktando" (jak określał to Miłosz).

Jest jeszcze jeden trop, który wydaje się umacniać interpretację o "natchnionym", a jednocześnie umotywowanym w chwili pisania wyborze owego "czterdzieści i cztery".

- Trzeba oprzeć się na dawniejszych badaniach, które mówiły o prześwietleniu tekstów Mickiewicza Biblią – tłumaczył prof. Bohdan Urbankowski. - Można przyjąć, że poeta czytał w owym czasie Pismo Święte, bo obecność Ewangelii czy "Apokalipsy" jest w "Dziadach" wyczuwalna.

Jak przypominał literaturoznawca, w "Apokalipsie" św. Jana ważną rolę pełni liczba "144". - Mur niebiańskiej Jeruzalem liczy 144 łokci. Na górze Synaj stoi 144 tysięcy Bożych wybrańców. Mickiewiczowskie "44", jako kocówka owej "144", mogło się pojawić na zasadzie zapamiętania. Naśladując stylistykę "Apokalipsy", po prostu umieścił tę magiczną liczbę – opowiadał prof. Bohdan Urbankowski.

Do tej wykładni dodać można jeszcze jedno: niezwykle bogatą w kulturze śródziemnomorskiej symbolikę liczby "cztery" i jej wielokrotności.

4 żywioły, 4 rzeki Edenu, 4 ewangeliści, 4 ramiona krzyża. 40 dni deszczu niosącego biblijny potop, 40 dni i nocy oczekiwania Mojżesza na górze Synaj, by otrzymać od Boga tablice przykazań, 40 lat królowania Dawida czy Salomona, 40 dni postu Jezusa na pustyni.

Wielka symboliczna potencja kryła się zatem w owym "czterdzieści i cztery". Tak wielka, że czasami dochodziło do sytuacji groteskowych. Fakt zamieszkania przez Adama Mickiewicza wraz z rodziną, od 1851 roku, przy paryskiej rue de l’Quest od numerem 44 był odczytywany jako szczególny znak.

Jednak, jak wspominała córka poety, "nic ważnego nie zaszło" pod tym adresem. "44" było tu zwykłym mieszkalnym numerem.

Może to jednak Adam?

Mickiewiczowskie przedstawienie liczb zamiast liter skłaniało wielu interpretatorów do korzystania z szeroko pojętej numerologii (badającej magiczne liczbowe właściwości), a przede wszystkim: z kabały, czyli mistyczno-filozoficznej szkoły judaizmu, usiłującej m.in. znaleźć klucz do tajemnic świętych ksiąg.

W kabale oraz w systemie numerologicznym zwanym gematrią literom alfabetu hebrajskiego przypisane były określone liczby. Pozwalało to na nieraz skomplikowane działania z pograniczna matematyki i mistyki, by "przełożyć" symbol liczbowy na imię (i odwrotnie).

- "Czterdzieści i cztery" próbowano tłumaczyć kabalistycznie - opowiadał w Polskim Radiu prof. Bohdan Urbankowski. – Nawet literaturoznawca Juliusz Kleiner stwierdził w pewnym momencie, że liczby te oznaczają imię "Adam". Potem sam się poprawiał, bo okazało się, że według kabały "Adam" musiałby mieć jednak liczbę "45"…

Tym pojawiającym się nader często pomysłom, by "wskrzesiciela narodu" widzieć w autorze "Pana Tadeusza" patronowały również dodatkowe interpretacyjne poszlaki. Mickiewicz, jak ów tajemniczy bohater z Dziadów, też "uszedł z Rosji" (po procesie filomatów i pobycie na Krymie, w Moskwie czy Petersburgu wyjechał do Niemiec, potem osiadł we Francji). I też – jak chcieli niektórzy biografowie – był "z matki obcej" (nawiązanie do hipotezy o żydowskim pochodzeniu Barbary Mickiewiczowej z Majewskich).

No i urodził się w Wigilię Bożego Narodzenia.

Władysław Ciesielski, "Portret Adama Mickiewicza" (fragm.), 1899 r. Fot. Muzeum Narodowe w Warszawie/domena publiczna

"Spisek Brutusa"

W dziejach odkrywania tajemnicy proroctwa Mickiewicza z III części "Dziadów" interesujący jest również wątek społeczno-polityczny.

Wspomniany wyżej Andrzej Towiański nie był jedynym, którego widziano pod szyfrem "czterdzieści i cztery". Za życia poety pojawiały się choćby koncepcje, że zapowiadanym w wieszczym uniesieniu zbawcą narodu będzie książę Adam Czartoryski, "król" Wielkiej Emigracji, albo i Napoleon II, syn cesarza Francuzów (Mickiewicz był wielkim admiratorem Napoleona i pokładał wielkie nadzieje w dynastii Bonaparte).

Swoją "polityczną hipotezę" dotyczącą Mickiewiczowskiej wizji przedstawił na antenie Polskiego Radia również prof. Bohdan Urbankowski.

- Zakładałbym, że poeta wiedział, co jego obraz oznacza, ale z pewnych powodów nie wypadało mu się tym chwalić. Liczba "44" może oznaczać według mnie spisek Brutusa i zamordowanie Cezara. Zatem może to być zakamuflowany program carobójstwa. Brutus był przecież bohaterem zarówno polskich spiskowców, jak i dekabrystów, z którymi Mickiewicz przebywał – tłumaczył prof. Bohdan Urbankowski.

Marszałek Piłsudski vs. Kazymir St. Jasieńczyk z Leżajska

W archiwum radiowym zachowało się nagranie gawędy Melchiora Wańkowicza, w którym ten niezrównany reportażysta podawał przykład na żywotność Mickiewiczowskiej wizji w 1. poł. XX wieku.

- Z tą liczbą "czterdzieści i cztery" miałem zabawną rzecz z generałem Żeligowskim. Kiedy byłem u niego ostatni raz przed wojną miał on jakby nowe hobby. Otóż uwierzył, że len przyniesie dobrobyt ludności. Chodził więc cały w lnie, wszystko lniane. Miał też inne hobby: słowiaństwo – opowiadał Melchior Wańkowicz.

- Zapytał mnie raz generał Żeligowski, czy wiem, co znaczy owo "czterdzieści i cztery". "Bo znaczy to, że w 1944 słowiaństwo zwycięży", oznajmiał. Na moje dociekania, jak to połączyć z "matki obcej", "krew jego dawne bohatery", odpowiadał mi: "Pisał to poeta, więc wiadomo, musiał jakoś to wszystko zakręcić".

Z innych przykładów na XX-wieczne próby odczytywania proroctwa Mickiewicza frapujący jest ten, którego podjął się Henryk Cylkow, warszawski kompozytor i publicysta muzyczny. W wydanej w 1939 roku broszurze tak oto przedstawiał swoją koncepcję, według której "wskrzesicielem narodu" był nie kto inny, jak sam Józef Piłsudski.

Henryk Cylkow, "Próba odcyfrowania mickiewiczowskiego proroctwa, »a imię jego czterdzieści i cztery«", Warszawa 1939. Fot. Polona

Prób odgadnięcia, kto krył się za tajemniczą wizją z III cz. "Dziadów", było znacznie więcej. Wiele z nich ocierało się - co, jak widać, nietrudno w takich sytuacjach - o groteskę.

I tak na przykład Zygfryd Lipiner, tłumacz dzieł Mickiewicza na niemiecki, na początku XX wieku wykoncypował, że pod "czterdzieści i cztery" kryje się słowo "gmina" (niezrażony niejasnością odkrycia podkreślał, iż poecie chodziło o nazwę jakiejś wspólnoty słowiańskiej, nie o pojedynczego człowieka).

Z kolei w 1895 roku wyszła w Krakowie książeczka (z gatunku literacko-autobiograficznych fantasmagorii) niejakiego Kazymira Stanisława Jasieńczyka z Leżajska. Już sam jej tytuł mówił wszystko i nie zapowiadał żadnych wątpliwości: "Któż ten mąż 44? Wskrzesiciel narodu? Namiestnik wolności na ziemi widomy? Otom ja! Otom ja!".

***

Czytaj także:

•  Przyczyny śmierci Adama Mickiewicza. Cholera, rosyjscy agenci, a może arszenik
• Kontrkultura, żywi umarli i zaświaty. Narodziny polskiego romantyzmu

***

Może najbliższy dotknięcia tajemnicy "zbawcy narodu" był sam Adam Mickiewicz, gdy po prostu przyznawał: "Kiedy pisałem, wiedziałem. Teraz już nie wiem". A może należy przyjąć, że ten zagadkowy fragment z "Dziadów" – zatem z tekstu literackiego, powstałego w twórczym uniesieniu, dotykającego spraw metafizycznych – broni się przed jednoznacznym odczytaniem. Albo i sugeruje, że zagadka musi już na zawsze pozostać zagadką.

jp

Źródła:

Hasła "czterdzieści i cztery" ze "Słownika Mickiewiczowskiego" (M. Piechota, J. Lyszczyna, Katowice, 2000) oraz z książki "Mickiewicz. Encyklopedia" (J.M. Rymkiewicz et al. Warszawa, 2001); R. Przybylski, "Słowo i milczenie bohatera Polaków", Warszawa 1993; Cz. Miłosz, "Historia literatury polskiej", Kraków 2010; Wł. Kopaliński, "Słownik symboli", Warszawa 1991.

Okazją do przyjrzenia się historii pomników Adama Mickiewicza jest 74. rocznica odsłonięcia - odnowionego po wojennych zniszczeniach - mickiewiczowskiego monumentu na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Stołeczny pomnik, pochodzący z 1898 roku, nie należał do najstarszych tego typu pamiątek. Na początku był bowiem Poznań.

Narodziny "pomnikowego ciała"

– Pomysł budowy poznańskiego pomnika pojawił się już w 1856 roku. Wówczas na rozmaitych balach, kuligach, w teatrach rozpoczęto towarzyską składkę na ten cel – opowiadała w Polskim Radiu literaturoznawczyni dr Dorota Siwicka.

"Najhojniejszą podobno ofiarę złożyła pamiętna z czasu pobytu Mickiewicza w Wielkopolsce (1831) pani Konstancja najprzód Łubieńska, później Wodpolowa", notował w 1. poł XIX wieku Klemens Kantecki w swojej pracy "Pomnik Adama Mickiewicza. Kartka z dziejów Poznania".

Zebrane wówczas pieniądze dodano do 562 talarów, które zostały jeszcze po składkach "na koszta żałobnego obchodu", jaki – uroczysty i z udziałem tłumów – miał miejsce w Poznaniu w styczniu 1856 roku, dwa miesiące po zgonie wieszcza.

Kiedy do wykonania pomnika wybrano rzeźbiarza Władysława Oleszczyńskiego, rozgorzała pierwsza dyskusja pod hasłem: "jak wieszcz na pomniku powinien wyglądać?".

Pomnik autorstwa Władysława Oleszczyńskiego, grafika sprzed 1865 r. Fot. Polona/domena publiczna

– To jest bardzo ciekawa, a trochę i zabawna historia, bo rzeźbiarz stanął przed trudnym problemem. Jaką formę, czy też: jakie ciało pomnikowe, powinna mieć nieśmiertelność? Bo że Mickiewicz był duchem nieśmiertelnym, to już wówczas było oczywiste. Ale na pomniku musiał mieć jakieś ciało – mówiła dr Dorota Siwicka.

Władysław Oleszczyński, jak opowiadała literaturoznawczyni, zdecydował się ubrać Mickiewicza w strój dziewiętnastowieczny w przekonaniu, że "wystawiać Mickiewicza po grecku czy po rzymsku byłoby wręcz niedorzecznością".

Rzeźbiarz miał również jeszcze jedno na uwadze. Znał on Mickiewicza i pamiętał, jak ten "z największą energią gromił Thorvaldsena za nagość księcia Józefa Poniatowskiego". Poeta zatem ubrany być musiał, stąd też ów XIX-wieczny surdut.

Strój ten, okazało się jednak, był dla artysty zbyt codzienny i nie dość malowniczy. Koniec końców pomnikowy surdut został rzeźbiarsko przykryty grecką draperią (tkaniną w fałdy złożoną).

– Ten pomysł Oleszczyńskiego potem był naśladowany i na bardzo wielu pomnikach widzimy Mickiewicza ubranego właśnie w ten sposób – zwracała uwagę dr Dorota Siwicka. Dodała przy tym rzecz z punktu widzenia dziejów artystycznych przedstawień poety bardzo ważną. Otóż głowę Mickiewicza Oleszczyński ukształtował wedle wzoru popiersi wykonanego przez Davida d’Angers.

Ten francuski artysta (zresztą, nauczyciel Władysława Oleszczyńskiego) był autorem, uznawanych za najstarsze, rzeźbiarskich podobizn Adama Mickiewicza.

Odlew brązowy popiersia Adama Mickiewicza dłuta Pierre'a Jeana Davida d'Angers, 1934 r. Fot. NAC/domena publiczna

Poznański posąg był już gotowy w 1857 roku, jednak władze pruskie zwlekały z wydaniem zgody na jego postawienie. Ostatecznie w 1859 rok nieopodal kościoła św. Marcina pomnik został odsłonięty.

Przebudowany na początku XX wieku monument został w czasie II wojny światowej zniszczony przez Niemców. Nowy pomnik, autorstwa Bazylego Wojtowicza i Czesława, odsłonięto – już na placu imienia Mickiewicza – w 1960 roku.

Urodzinowy kopiec na rozstajach dróg

Setna rocznica urodzin Adama Mickiewicza, w 1898 roku, zaowocowała wieloma świadectwami pamięci o narodowym wieszczu.

– Pomniki takie budowano najczęściej w Galicji, gdzie była największa swoboda – opowiadała w Polskim Radiu dr Dorota Siwicka. - Ale tam, gdzie zgromadzenie dużych funduszy nie było możliwe, zdarzało się, że ludzie robili coś na własną rękę. Kronikarze notują, że na przykład w Bilinie pod Łąką gospodarz Lityński z rodu Rusin usypiał własnoręcznie kopiec w miejscu, gdzie drogi rozchodzą się w cztery różne strony. Kopiec poświęcony właśnie Mickiewiczowi.

Kopiec usypany przez zapamiętanego tylko dzięki skrupulatnemu kronikarzowi gospodarza należał do tych anonimowych, przepadłych na zawsze mickiewiczowskich pamiątek. Na drugim biegunie leżą pomniki Mickiewicza najsłynniejsze, najbardziej znane. Do tych należą te odsłonięte w 1898 roku w Krakowie i w Warszawie.

Czy wieszcz może być półnagi?

Historia krakowskiego pomnika zawiera w sobie aż ćwierć wieku starań, przedsięwzięć, a może przede wszystkim walk.

– Walki toczyły się o to, jak Mickiewicz ma wyglądać, a spory były zajadłe – podkreślała dr Dorota Siwicka.

W czasie sporów i dyskusji zw. z krakowskim pomnikiem Mickiewicza powstało wiele satyrycznych tekstów. Oto początkowy fragm. jednego z nich (A. Sozański, "Ciche kłopoty i gładkie harmidery z powodu wystawić się mającego pomnika dla Mickiewicza w Krakowie…", 1883). Fot. Polona/domena publiczna

W odróżnieniu od Poznania zbieranie funduszy na pomnik w Krakowie szło nieco opornie. W końcu jednak dzięki zaangażowaniu środowiska akademickiego suma zaczęła pęcznieć, ogłoszono konkurs na projekt.

- Tych konkursów było w sumie nawet trzy. I wszystkim towarzyszyła właśnie ogólna wrzawa i protesty. Poza tym w 1886 roku swój niezależny projekt przedstawił Jan Matejko. Wyobrażał on Mickiewicza półnagiego (obnażone piersi i gołe nogi), z wieńcem na głowie. Poeta miał siedział pozie przypominającej Wernyhorę z obrazu tegoż Matejki – opowiadała literaturoznawczyni.

Rozpętała się kolejna burza, bo takie ukazanie cielesności autora "Dziadów" jakoś nie przypadło do gustu Krakowowi, z drugiej strony nie chciano obrażać mistrza Matejki. Urządzono więc konkurs na modele pomnika według projektu wielkiego malarza – ale one też nie wzbudziły zachwytów.

Ostatecznie na krakowskim Rynku obok Sukiennic pojawił się pomnik Teodora Rogera odsłonięty w 1897 roku. Wielki poeta stanął na postumencie, a u jego stóp na cokole znalazły się cztery alegorie: Ojczyzna, Męstwo, Nauka i Poezja. Zapisano również dedykację: "Adamowi Mickiewiczowi Naród".

Pomnik Adama Mickiewicza w Krakowie, pocztówka z 1919 r. Fot. Polona/domena publiczna

- Jeden z kronikarzy tak wspominał ten moment: "Nareszcie stanął! Usunięto ukrywającą go budę. I naród literalnie zgłupiał. Potem śmieli się wszyscy: demokrata i arystokrata, stańczyk i liberał, pan i chłop, Żyd i antysemita" – cytowała artykuł z epoki Dorota Siwicka.

Z przyczyn, których pewnie dziś trudno jednoznacznie ustalić, pomnik uznano za "całkowicie niewłaściwy" i szybko zasłonięto go z powrotem deskami.

Rok później jednak, w czerwcu, został – już na trwałe – ponownie pokazany światu.

Krakowski monument zniszczyli podczas okupacji Niemcy. Zrekonstruowane dzieło zostało odsłonięte w listopadzie 1955 roku, w setną rocznicę śmierci wieszcza.

Adam przy Krakowskim Przedmieściu

Dzieje pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie nie były aż tak skomplikowane jak w Krakowie. Co więcej, zainicjowana w 1897 roku zbiórka na pomnikowy cel (a jednym z głównym organizatorów przedsięwzięcia był Henryk Sienkiewicz) przerosła szybko najśmielsze oczekiwania. Akcję – w której uczestniczyło od 100 do nawet 300 tysięcy Polaków – musiano nawet przerwać, gdyż zebrana suma zaczęła przekraczać tę ustaloną z rosyjskim generałem – gubernatorem.

Wykonanie pomnika powierzono Janowi Godlewskiego, a magistrat warszawski oddał pod budowę placyk przy Krakowskim Przedmieściu.

Stołeczny monument został odsłonięty w rocznicę urodzin poety: 24 grudnia 1898 roku.

Ceremonia odsłonięcia pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie, 1898 r. Fot. Wikimedia/domena publiczna

– Uroczystość przebiegła spokojnie, choć organizatorzy obawiali się zamieszek – opowiadała dr Dorota Siwicka. – Krakowskie Przedmieście było wypełnione ludzkimi głowami. A kiedy pomnik został odsłonięty, wszyscy zdjęli czapki z głów i zapadło milczenie.

Po upadku Powstania Warszawskiego stołeczny monument został przez Niemców zdemontowany i pocięty na części. Pomnik – jednak już w nowej formie – przywrócono po wojnie (głowę wieszcza odlano z przetopionej głowy pomnika marszałka III Rzeszy Hermanna Göringa).

Odsłonięto go 28 stycznia 1950 roku.

Pomnik Adama Mickiewicza w Warszawie, widok współczesny. Fot. Shutterstock

Od pioruna po ciemne znamię

Dzieje mickiewiczowskich pomników w Wilnie i we Lwowie też mają swoje frapujące historie. Zwłaszcza ten wileński, bo wydawał się być obciążony jakimś fatum.

W mieście, w którym poeta studiował, starano się o godne upamiętnienie mistrza niedługo po jego śmierci. Jednak rosyjskie władze nie wydały na to zgody. Do idei wileńskiego pomnika powrócono na początku XX wieku, ale ponownie spotkało się to z oporem władz.

– Sprawa odżyła w 1920 roku. Wówczas wystawiono drewniany model według projektu Zbigniewa Pronaszki, który został odsłonięty przez Józefa Piłsudskiego w 1924 roku – mówiła dr Dorota Siwicka.

Model ten – monumentalny i awangardowy – był przez miasto i publicystów mocno krytykowany (dziś znawcy uznają go za wybitne dzieło formizmu). Na domiar złego w lipcu 1939 roku w drewniany wizerunek wieszcza uderzył piorun, niszcząc kompletnie dzieło.

Uroczystość odsłonięcia pomnika (drewnianej makiety w skali 1:1) Adama Mickiewicza wg projektu Zbigniewa Pronaszki. Z powodu sprzeciwu władz miasta nie doszło do postawienia pomnika, a – decyzją władz wojskowych – jedynie jego makiety. Na fot. widoczny Józef Piłsudski po złożeniu wieńca. Fot. NAC/domena publiczna

W 1925 roku Wilno, niezadowolone z Pronaszki, rozpisało konkurs na pomnik mistrza Adama. Zwyciężył projekt Stanisława Szukalskiego, który od statecznej konwencji "Mickiewicza w surducie" była jednak jak najdalsza.

W artystycznej wizji Szukalskiego autor "Pana Tadeusza" to naga, muskularna, pełna ekspresji postać z rozciętym, krwawiącym sercem. Nietrudno się domyślić, że i ten projekt nie wzbudził entuzjazmu – zwłaszcza wśród tych, dla których pomnik Mickiewicza to nie okazja do awangardowych wycieczek.

Projekt pomnika Mickiewicza autorstwa Stanisława Szukalskiego, 1929 r. Fot. NAC/domena publiczna

Kolejny konkurs wyłonił projekt Henryka Kuny. Zdecydowano się nawet go zrealizować, ale – jak to określiła w radiowej gawędzie dr Dorota Siwicka - pojawiły się rozmaitego rodzaju kłopoty.

Kłopoty te dotyczyły właściwości terenu, jakichś niekorzystnych wód gruntowych.

- Potem przyszła wojna i tego pomnika znowu nie było. Kuna zdążył wykonać tylko tablice, które przedstawiały sceny z III części "Dziadów". Te tablice się zachowały i dzisiaj są murowane dookoła stojącego pomnika – opowiadała literaturoznawczyni.

Stojący dziś w Wilnie pomnik Adama Mickiewicza, dłuta Gediminasa Jokūbonisa, został odsłonięty w 1984 roku. Nie zakończyło to jednak wileńskich perypetii.

- Kiedy pomnik został odsłonięty, w materiale, z którego jest zrobiony, ukazało się jakieś czarne znamię: ciemny materiał, który jest na ręku poety – mówiła dr Dorota Siwicka.

Ponoć wciąż powstają rozmaite pomysły, co owo znamię miałoby oznaczać – wszak to pomnik wieszcza, mistrza romantycznej wyobraźni, poetyckiego szafarza tajemnic.

Pomnik Adama Mickiewicza w Wilnie, widok współczesny. Fot. Shutterstock

Geniusz poezji i inne okoliczności

Przy historiach Mickiewicza z Wilna dzieje jego lwowskiego odpowiednika wydają się prozaiczne.

W 1897 podjęto decyzję o wystawieniu monumentu (uchwalono, by miał on formę kolumny w rodzaju tej zygmuntowskiej w Warszawie), uruchomiono zbiórkę na ten cel (na reklamującym akcję plakacie Tadeusz i Zosia zachęcali do składania stosownych datków).

Siedem lat później, w 1904, na placu Mariackim we Lwowie (dziś placu Mickiewicza) odsłonięto pomnik autorstwa Antoniego Popiela: poetę uwieczniono u stóp kolumny, obok artysta umieścił wzlatującego "geniusza poezji".

Pomnik Adama Mickiewicza we Lwowie, widok współczesny. Fot. Shutterstock

Monumenty w Wilnie i we Lwowie to oczywiście jedynie najbardziej znane rzeźbiarskie przedstawienia Adama Mickiewicza na ziemiach dawnych Kresów Rzeczpospolitej. Przykłady innych tego typu pamiątek można by bowiem mnożyć.

Obeliski z 1898 roku na Podolu: w Borszczowie, w Podhajcach czy w Zbarażu. Pomnik w Parku Zdrojowym w Truskawcu (w obwodzie lwowskim), w Burbiszkach (z 1911, pierwszy na Litwie). Monumenty ze Stanisławowa, w Borysławiu (ufundowany przez naftowców) czy w Drohobyczu.

***

Czytaj także:

• Dzień, w którym urodził się Adam Mickiewicz
• Ostatni dzień życia Adama Mickiewicza

***

Do bardzo długiej listy rzeźbiarskich dzieł upamiętniających autora "Pana Tadeusza" należałby rzecz jasna dodać zarówno te powstałe po 1945 roku w Polsce, jak i te dawne i współczesne w innych krajach.

Choćby we Francji. Już w 1904 roku zainicjowano w Paryżu prace nad pomnikiem wielkiego Polaka. Dzieła podjął się francuski mistrz dłuta Antoine Bourdelle, który zresztą dobrze znał Mickiewicza.

Ostatecznie monument odsłonięto w 1929 roku.

Postać poety, stojąca na kolumnie, wystylizowana została na pielgrzyma z uniesioną w górze lewą ręką. Jakby wskazującego komuś (sobie?) drogę, jakby gdzieś wciąż podążającego. 

Pomnik Adama Mickiewicza w Paryżu, widok współczesny. Fot. Shutterstock

jp

Źródła:  Jarosław Marek Rymkiewicz, Dorota Siwicka, Alina Witkowska, Marta Zielińska, "Mickiewicz: encyklopedia", Warszawa 2001; Marek Piechota, "Słownik Mickiewiczowski", Warszawa 2000.

29 marca 1848 roku Adam Mickiewicz sformował w Rzymie oddział wojskowy pod nazwą "Zastęp Polski" i jednocześnie ogłosił tekst "Składu zasad", projektu programu politycznego swej wymarzonej przyszłej Polski.

***

Czytaj więcej:

• Adam Mickiewicz z wizytą u papieża. "Jak nie krzyczeć, kiedy ojczyzna zabita"
• Słowianie uratują Europę, czyli prelekcje paryskie Adama Mickiewicza

***

"Ten człowiek straszny"

Złożony z 15 punktów "Skład zasad" był czymś w rodzaju zarysu polskiej konstytucji. Zawierał postulaty oparte na wielu postępowych ideach XIX wieku, odwoływał się do ducha towiańszczyzny, ale zaznaczał równocześnie silne przywiązanie do katolicyzmu jako podstawy prawa i ustroju państwowego. Był przy tym "Skład zasad" pewnym rodzajem poetyckiego wyznania wiary, w którym polityczne konkrety mieszały się z natchnionymi deklaracjami:

1. Duch chrześcijański, w wierze świętej katolickiej rzymskiej, jawiony czynami wolnymi.
2. Słowo Boże, w Ewangelii zwiastowane, prawem narodów, ojczystym i społecznym.
3. Kościół stróż Słowa.
4. Ojczyzna pole życia Słowu Bożemu na ziemi.
5. Duch polski Ewangelii sługa, ziemia polska ze swym społeczeństwem ciało. Polska zmartwychwstaje w ciele, w którym cierpiała i złożona została w grobie przed laty stu. Polska w osobie wolnej i niepodległej staje i Sławiańszczyźnie dłoń podaje.
6. W Polszcze wolność wszelkiemu wyznawaniu Boga, wszelkiemu obrzędowi i zborowi.
7. Słowo wolne, wolnie objawiane, z owoców przez prawo sądzone.
8. Wszelki z narodu jest obywatelem, wszelki obywatel równy w prawie i przed urzędami.
9. Wszelki urząd obieralny, wolnie dawany, wolnie brany.
10. Izraelowi, bratu starszemu, uszanowanie, braterstwo pomoc na drodze ku jego dobru wiecznemu i doczesnemu. Równe we wszystkim prawo.
11. Towarzyszce żywota, niewieście, braterstwo i obywatelstwo, równe we wszystkim prawo.
12. Każdemu Sławianinowi, zamieszkałemu w Polszcze, braterstwo, obywatelstwo, równe we wszystkim prawo.
13. Każdej rodzinie rola domowa pod opieką gminy. Każdej gminie rola gromadna pod opieką narodu.
14. Wszelka własność szanowana i nietykalnie pod straż urzędowi narodowemu oddana.
15. Pomoc polityczna, rodzinna, należna od Polski bratu Czechowi i ludom pobratymczym czeskim, bratu Rusowi i ludom ruskim. Pomoc chrześcijańska wszelkiemu narodowi jako bliźniemu.

Zawarte tu hasła demokratyzacji i liberalizacji życia państwowego oraz emancypacji wszystkich obywateli stawiają Mickiewicza w gronie tych, którzy już w pierwszej połowie XIX wieku rozpoznali kierunek przyszłej praktyki politycznej. Choć historia po latach przyznała rację "przepowiedniom" ze "Składu zasad", w 1848 roku tylko garstka osób podzielała głoszone tam poglądy. Mickiewicz miał przeciw sobie wpływowe środowiska polskiej emigracji - Hôtel Lambert i księży zmartwychwstańców, a wśród jego krytyków (a nawet wrogów) znaleźli się znakomici poeci.

***

Czytaj więcej:

• Towarzystwo Filomatów. Mickiewicz debiutuje jako poeta i biurokrata
• "Czternaście miesięcy byliśmy razem". Antoni Edward Odyniec i jego podróże z Mickiewiczem

***

Zygmunt Krasiński, kiedyś młodociany admirator Mickiewicza, teraz 36-letni dojrzały twórca, autor "Irydiona", "Nie-Boskiej komedii" i "Przedświtu", a zarazem zajadły antysemita, wizję starszego kolegi, zaczadzonego naukami Towiańskiego, nazwał "piekłem na ziemi", choć zauważył mimochodem, że "wszystko to może być w przyszłości".

Przerażony rzymską aktywnością autora "Dziadów", donosił Krasiński w listach z marca 1848 roku: "okropny człowiek!", "wszystko zniszczyć i obalić i swoje postawić - oto popęd, który w nim wiecznie żyw", "Mickiewicz tu coraz gorzej dokazuje. Wypowiedział wojnę otwartą księżom"; "wszystko okropne, bo w tym człowieku jest dzika nienawiść taka, że w istocie, na nią patrząc, nie sposób pojąć, że tylko ludzka, że serce człowiecze tylko taką może oddychać. On chyba się ma za kata, naznaczonego przez Boga samego".

Cyprian Kamil Norwid, który z początku zaciągnął się do Legionu, już niebawem publicznie zaatakował Mickiewicza, opuścił szeregi jednostki, a następnie wraz z Zygmuntem Krasińskim i Ludwikiem Orpiszewskim utworzył własny zbrojny oddział. Norwida w "Składzie zasad" oburzały m.in. towianistyczne herezje oraz równe prawa dla kobiet, które określił "doskonałym głupstwem". Mickiewicza podsumował krótko w jednym z listów: "ten człowiek straszny jest dla Polski". 

***

Czytaj więcej:

• Zobacz serwis specjalny poświęcony Cyprianowi Kamilowi Norwidowi
• Chiny, kropki i obrona papieża. Tego mogliście nie wiedzieć o Norwidzie
• "Pan N.", czyli jak Norwid nie został rosyjskim szpiegiem

***

Obóz Mickiewicza widział sprawę zgoła odmiennie. Krasiński relacjonował Delfinie Potockiej słowa Edwarda Geritza, jednego z tych, którzy 29 marca 1848 roku utworzyli pierwszy skład Zastępu Polskiego: "teraz Adam ostatnie wysilenia czyni, by zbawić arystokrację i szlachtę polską. Jeśli stąd wyjdzie ruch, to zbawiona. Jeśli nie, to do Francji wszystko się przeniesie; stamtąd wszystko wyjdzie, Polak rządy nad Francją otrzyma, a gdy z Francji pójdzie ruch, to i Rzym, i arystokracja, i szlachta poginą".

Temperatura sporu była wysoka, lecz przecież kontrowersje nie zaczęły się wcale od Legionu Mickiewicza. Burza wokół inicjatywy wieszcza wpisuje się w szerszy kontekst partyjnych rozgrywek w kręgach Wielkiej Emigracji, których nowy rozdział otworzyły głośne wydarzenia 1848 roku.

"To nie był dobry epizod"

Na początku lat 40. XIX wieku w środowisku diaspory polskich uchodźców ton nadawał konserwatywny Hôtel Lambert, towarzystwo skupione wokół księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, właściciela paryskiego budynku, od którego stronnictwo wzięło swoją nazwę. Hôtel Lambert był nie tylko ośrodkiem emigracyjnej dyplomacji, siedzibą poselstwa podejmującego kwestię polskiej suwerenności, lecz także mecenatem i salonem artystycznym, w którym bywali m.in. Norwid, Chopin i Mickiewicz.

Ten ostatni dzięki protekcji księcia otrzymał nawet posadę wykładowcy literatur słowiańskich w College de France w Paryżu. Nie skłoniło go to jednak do przystąpienia do obozu Czartoryskiego. – Adam Mickiewicz przyłącza się do nurtu środkowego, który reprezentuje między obozem księcia Adama Jerzego a radykalnymi demokratami Joachim Lelewel, mistrz Mickiewicza jeszcze z Wilna – mówił w Polskim Radiu prof. Andrzej Nowak.

W przeciwieństwie do radykalnego skrzydła demokratów poeta nie zwalczał Czartoryskiego i nie zerwał z nim kontaktów. Jednocześnie jednak zaczął zbliżać się do sekty Andrzeja Towiańskiego zwanej "Kołem Sprawy Bożej". I to tam biło źródło faktycznego rozłamu w relacji Mickiewicza i Hôtelu Lambert.

– Ta wspaniała rola, którą odgrywał na trybunie College de France jako najlepszy propagator sprawy wyzwolenia narodów i wyzwolenia Polski, zostaje zwichnięta tymi ideami, które szeptał mu do ucha Towiańskiego. Z tym wiąże się także nieszczęsny romans Mickiewicza z podsuniętą mu przez Towiańskiego Ksawerą Deybel. To nie był dobry epizod w życiu Mickiewicza; na pewno intelektualnie bardzo ważny, ale trudny do zrozumienia – ocenił prof. Andrzej Nowak.

Po pewnym czasie związki artysty z Kołem Sprawy Bożej rozluźnił się, ale duch towianizmu pozostał przy poecie, czemu jeszcze nie raz dawał wyraz.

***

Czytaj więcej:

• "Z tą książką naród nie może zginąć". Radiowe głosy o "Panu Tadeuszu" i jego autorze
• Jak powinien wyglądać wieszcz? Historia pomników Adama Mickiewicza
• Aleksander Puszkin. Poezje, namiętności i pistolety

***

Wrzenie narodów

Tymczasem w Europie przez całe lata 40. narastało napięcie, które w lutym i marcu 1848 roku eksplodować miało szeregiem rewolucji znanych pod wspólnym szyldem Wiosny Ludów. Prologiem dramatycznych wydarzeń z końca dekady było o dwa lata wcześniejsze nieudane powstanie krakowskie, którego jednym z międzynarodowych skutków okazało się postawienie w złym świetle monarchii austro-węgierskiej jako władzy, która nie wahała się sprowokować dokonanej przez galicyjskich chłopów rzezi na polskiej szlachcie.

Wiosną 1848 roku ferment ogarnął już właściwie całą Europę. Klimat tej epoki zbliżył polskich emigrantów z papieżem Piusem IX i władzami państw włoskich, które, dążąc do narodowego zjednoczenia, miało jednocześnie niezałatwione rachunki z Habsburgami, dotyczące zagarniętej przez Austriaków północnej części Italii.

Konserwatyści z Hôtelu Lambert wraz księżmi zmartwychwstańcami postanowili wykorzystać okazję, by przypomnieć Włochom o tym, że również Polacy nie przepadają za Austro-Węgrami i chętnie zawiążą sojusz. Narodziła się koncepcja powołania legionu polskiego w Rzymie, postanowiono więc negocjować z Watykanem tę sprawę, bo bez papieskiego błogosławieństwa nie było mowy o powołaniu jakiegokolwiek militarnego związku.

25 marca 1848 roku odbyła się pamiętna audiencja przedstawicieli polskich ugrupowań emigracyjnych, w imieniu których z Piusem IX rozmawiał Adam Mickiewicz. Ku zaskoczeniu obozu Czartoryskiego i zmartwychwstańców poeta oświadczył, że sam "zamyśla o utworzeniu polskiego legionu" i że w zasadzie już finalizuje pierwszy etap przedsięwzięcia.

Audiencja przebiegła w burzliwej atmosferze, ale Mickiewiczowi udało się uzyskać od papieża obietnicę błogosławieństwa dla legionu i poświęcenia jego sztandaru. – Rzeczywiście 5 kwietnia papież pobłogosławił i legion, i chorągiew – powiedział prof. Andrzej Fabianowski. – Ale, jak pisze przenikliwy krytyk i obecny wtedy w Rzymie Zygmunt Krasiński, to błogosławieństwo było nieco wyłudzone. Mickiewicz od początku wiedział, że chce w Stolicy Piotrowej zaczerpnąć siły dla ideału, który był ideałem właściwie towianistycznym. Dlaczego na przykład na uniformach polskich legionistów przyszyto biały krzyż? Dlatego, że biały krzyż w swoich wizjach miał Andrzej Towiański – tłumaczył.

Towianizm istotnie stał się jednym z głównych tematów kolejnych dni, gdy polscy emigranci spotykali się w Rzymie głównie po to, żeby się zażarcie kłócić o kształt projektowanego oddziału. Nikt nie przebierał w słowach. Przeciwnicy Mickiewicza zarzucali mu, że jako towiańczyk jest "stronnikiem herezji" i nie nadaje się na dowódcę. Poeta odsądzał od czci i wiary każdego, kto ośmielił się go krytykować. Zapanował okropny chaos, a przerażony Zygmunt Krasiński pisał do Delfiny Potockiej: "wszystko, co się dzieje, apokaliptycznem".

Zgody nie udało się osiągnąć, nastąpił za to kolejny rozłam. Przy Mickiewiczu pozostała garstka kilkunastu zwolenników i to właśnie oni 29 marca 1848 roku w rzymskim domu przy Via del Pozzetto utworzyli rdzeń Zastępu Polskiego, nazwanego potem Legionem Mickiewicza.

***

Czytaj więcej:

• "Historia przyszłości". Mickiewicz przewidział radio, telewizję i loty w kosmos
• "Nowy gość dostrzeżony niedawno na niebie". Wielka Kometa z 1811 roku w oczach (nie tylko) Mickiewicza

***

Fortel capo conduttore

W 1848 roku Adam Mickiewicz był już nie tyle poetą, ile politykiem. Pióro złamał na przełomie lat 30. i 40 XIX wieku, wieńcząc swą twórczą biografię zbiorem "Liryków lozańskich". Od tamtej chwili wszystkie jego ambicje skupiały się na działalności patriotycznej, a także, ku utrapieniu wielu osób z jego otoczenia, służeniu "Mistrzowi" Towiańskiemu. Dlatego tak bardzo zależało mu, by mieć pełną kontrolę nad powstającą jednostką militarną.

Tkwił w nim również, i to od niemal dwóch dekad, wyrzut sumienia z powodu "niesienia za granicę lękliwej głowy", gdy nie udało mu się dotrzeć do powstania listopadowego. Objęcie dowództwa nad Legionem i osobiste (choćby z początku) poprowadzenie go do ojczyzny, uznał prawdopodobnie za pewien rodzaj rozgrzeszenia za tamtą dawną przewinę. Wbrew obawom zresztą, jak zauważył prof. Andrzej Fabianowski, "Mickiewicz sprawdził się jako wódz Legionu".

– Jeszcze zanim jego zastęp wmaszerował do Florencji, tamtejsze gazety wiele pisały o tym, że Legion Mickiewicza przybędzie miastu na pomoc, i wszyscy tego wyczekiwali – opowiadał literaturoznawca. – Jest relacja młodego Włocha, kilkunastoletniego chłopca, który czekał na ten oddział jak na wybawienie, i w swoim pamiętniku zapisał, jak strasznie czuł się rozczarowany, kiedy na czele owego osławionego legionu zobaczył siwowłosego staruszka, a za nim dwunastu podobnych mu staruszków, z których jeden jeszcze był kuternogą i kuśtykał – mówił.

Staruszek ów po włosku tytułował się "capo conduttore", zaś jego oddzialik to "Cohorta Pollaca". I choć może wbrew tym dumnym nazwom Legion nie prezentował się okazale, to młody Florentczyk szybko zrewidował swoje pierwsze wrażenie.

– Kiedy Mickiewicz, przyjęty na ratuszu Florencji, wyszedł na balkon i przemówił do zgromadzonych na placu tłumów, porwał swoją wymową Włochów tak, że zaraz parę tysięcy wstąpiło do wojska i poszli na wojnę z Austrią. Mickiewicz miał więc potwierdzenie, że wola pojedynczego człowieka może zdziałać cuda – powiedział prof. Andrzej Fabianowski.

Oprócz charyzmy przydał się poecie spryt (albo, jak wolał Krasiński, "chytrość i fałsz") w wykorzystaniu nadarzającej się okazji. Wprawdzie papież zgodził pobłogosławić Legion i jego chorągiew, ale w obliczu szerzących się plotek nie można było być do końca pewnym, czy dotrzyma obietnicy. Ale oto 5 kwietnia odbyło się w Rzymie dziękczynne nabożeństwo za cudowne odnalezienie zaginionej relikwii głowy św. Andrzeja. Uroczystości towarzyszyła procesja, w której udział wzięło wiele rzymskich klubów i stowarzyszeń.

Podkomendni Mickiewicza ustawili się na przedzie tego pochodu, a gdy Pius IX błogosławił chorągwie przybyłych organizacji, w tłumie był również sztandar Legionu. Może nie było to do końca to, o czym wcześniej zapewniał papież, ale tak świetny mówca jak Mickiewicz nie miał problemów z przedstawieniem sprawy jako oficjalnego uprawomocnienia swego przedsięwzięcia. Poeta był zresztą świadom znaczenia reklamy. Kiedyś pisał do francuskiego ministra: "nie masz wiary bez propagandy"

Nieco chłodniej ujął to Norwid: "Mickiewicz zabrał z sobą dwunastu uczniów i chorągiew, którą w czasie procesji na ś. Andrzeja pod błogosławieństwo przejeżdżającego papieża podstawił - i wyjechali stąd ku Polsce".

***

Czytaj więcej:

• Prof. Maria Janion i książki, które mogą zmienić życie
• "Mickiewicz? To polski Petrarka". Maurycy Mochnacki jako apostoł romantyzmu
• Teodor Tomasz Jeż. "Nie pisałbym, gdyby Polska była w normalnym stanie"

***

"Słowo potęga"

Legion Mickiewicza nigdy do Polski nie dotarł, uczestniczył jednak w kilku potyczkach z Austriakami, walczył u boku wojsk króla Piemontu i Sardynii, a także ramię w ramię z Giuseppem Mazzinim. Sukcesy militarne Zastępu Polskiego nie były znaczne, ale wcale nie o to chodziło. Oddział stał się bowiem symbolem żywotności polskiego patriotyzmu, dowodem na to, że nawet na emigracji Polaków da się poderwać do walki. Sam Mazzini miał powiedzieć: "gdyby z Legionu nie pozostało nic prócz symbolu politycznego, wystarczyłoby to do jego sławy".

Do owej sławy walnie przyczynił się "propagandzista" Mickiewicz, który od dnia wymarszu na oficjalnej papeterii sygnowanej w trzech językach "Cohorta Polacca - Cohorte Polonaise - Zastęp I-szy Polski / Słowiaństwo" wysyłał listy pełne opisów entuzjastycznego przyjęcia Legionu na trasie przemarszu. "Pochód nasz był ciągłym triumfem. W krajach, któreśmy przechodzili, Rządy oddawały nam pierwsze odwiedziny. Sztaby wojskowe prezentowały się nam. Straż liczną mieliśmy przy domu, gdzie stała chorągiew. Cześć wojskowa nam oddawana" – pisał w liście do Juliusza Łąckiego.

Reklama odniosła skutek. Już niebawem doniesiono Mickiewiczowi, że z Paryża pod wodzą pułkownika Mikołaja Kamieńskiego wyruszył oddział złożony z 200 młodych Polaków, gotowych oddać się pod dowództwo Legionu (później liczba ta zmalała do 150 z powodu sporów na tle towianizmu).

W czerwcu, dzięki wsparciu króla Sardynii, Legion został umundurowany, uzbrojony i mógł wyruszyć na wojnę. Mickiewicz uznał, że jego misja dobiegła końca. Oddał dowództwo Kamieńskiemu i powrócił do Paryża, gdzie czekała na niego żona i dzieci. Jego Legion przetrwał do 1849 roku. Po zakończeniu wojny włosko-austriackiej wziął jeszcze udział w rewolucji węgierskiej, po czym żołnierze rozproszyli się po świecie.

Pół wieku później dramat o jednostce wojskowej powołanej przez poetę w Rzymie napisał Stanisław Wyspiański. Jego "Legion" był jedną z pierwszych realizacji "teatru monumentalnego", a w treści, podobnie jak w pisanym zaraz potem "Weselu", plan zdarzeń realistycznych przenika się ze światem bóstw i demonów, z którymi musi zmierzyć się narodowy wieszcz.

W dramacie jest to postać wprost nazwana "Mickiewiczem", a Wyspiański odniósł się w dziele do kwestii symbolu, jakim stał się oddział utworzony przez poetę. W ostatniej scenie główny bohater "Legionu" mówi:

"Nie masz lęku i trwoga daremna,
oto Noc płomieniem czerwona,
łódź z wami ogniem szalona,
patrzajcie Śmierć ster wodzi!
Dopełni dzieła zagłady
Zmartwychpowstania przysięga!
Ze Śmierci ciał się urodzi
Duch Słowo, Słowo potęga!".

***

Czytaj więcej:

• Ostatni dzień życia Adama Mickiewicza
• Przyczyny śmierci Adama Mickiewicza. Cholera, rosyjscy agenci, a może arszenik

***

Korzystałem z poniższych publikacji:

• Roman Koropeckyj, "Adam Mickiewicz. Życie romantyka", tłum. Małgorzata Glasenapp, Warszawa 2013
• Stefan Kieniewicz, "Legion Mickiewicza. 1848-1849", Warszawa 1955
• Marek Piechota, Jacek Lyszczyna, "Słownik Mickiewiczowski", Katowice 2000
• Cyprian Kamil Norwid, "Wszystkie pisma Cypryana Norwida w całości lub fragmentach odszukane. Tom ósmy. Listów część pierwsza", Warszawa 1937
• Zygmunt Krasiński, "Listy wybrane", oprac. Tadeusz Pini, Warszawa 1937
• Stanisław Wyspiański, "Legion. Scen dwanaście", Kraków 1900

mc