Dat Servatius bestaan heeft, lijdt geen twijfel. Volgens de overlevering was hij de tiende bisschop van Tongeren. Omdat hij de bisschopszetel overbracht naar Maastricht, staat hij te boek als de eerste bisschop van die stad.
Geschiedkundig onderzoek toont aan, dat Servatius waarschijnlijk uit het zuiden van Gallië (= het huidige Frankrijk) afkomstig was. We komen hem in 343 tegen op het concilie van Sardica (= de huidige hoofdstad van Bulgarije Sofia). Die bisschoppenvergadering had vooral veel te stellen met de Arianen. Daarnaast nam Servatius deel aan het concilie van Keulen in 346. Op last van tegenkeizer Magnentius (350-353) werd hij tegen 353 als legaat naar keizer Constantius II (337-361) gezonden. Tenslotte horen we van hem op het concilie van Rimini in 359.
Intussen had hij ook nog als gastheer gefunctioneerd voor de grote bisschop van Alexandrië, Athanasius, toen deze door toedoen van de ketterse Arianen naar het koude noorden was verbannen.
Daarna duikt zijn naam pas weer op in de geschriften van de Gallische geschiedschrijver Sint Gregorius van Tours († 594; feest 17 november). In zijn geschiedenis van de Franken horen hoe hij naar Petrus’ graf pelgrimeert om de grote apostel te vragen dat zijn bisschopsstad Tongeren zal worden gespaard voor de invallen van Hunnen. Zijn gebed wordt niet verhoord. Daarop verplaatste hij voor zijn dood de bisschopszetel naar Maastricht. Daar stierf hij. In het 71e hoofdstuk van zijn boekje ‘Glorie van de Belijders’ schrijft Gregorius:
Verering & Cultuur
Op zijn graf verrees aanvankelijk een wankel gedachteniskapelletje, dat herhaaldelijk instortte. Onder bisschop Monulfus († 578; feest 16 juli) zou er een echte kerk gebouwd worden, de voorganger van de huidige St-Servaaskerk aan het Vrijthof te Maastricht. Reeds vroeg in de middeleeuwen was deze kerk een bekend bedevaartsoord; het werd o.a. bezocht door Karel de Grote († 814; feest 28 januari), de heilige keizer Hendrik II († 1024; feest 13 juli) en Sint Bernardus van Clairvaux († 1153; feest 20 augustus).
Zijn relieken worden bewaard in de beroemde ‘noodkist’, een schrijn uit de 12de eeuw. Hierin worden ook relieken van een van zijn voorgangers, St Martinus van Tongeren, bewaard, alsmede een arm van Sint Thomas en een door Sint Lucas gemaakt kruisje dat de maagd Maria nog zou gedragen hebben. De kist werd in tijden van nood rond de stad gedragen. Tegenwoordig vindt een zevenjaarlijkse Heiligdomsvaart plaats (2004, 2011). Bekend is de Servatiusfontein in Maastricht, en de naar hem genoemde bron langs de weg naar Neercanne, even buiten de stad.
Ook het plaatsje Nunheim heeft een Sint-Servaasprocessie. Daarnaast is er jaarlijks op of rond 13 mei de St-Servatiusprocessie in het Belgische Grimbergen. Vroeger kende de Belgische plaats Genk een jaarmarkt op de maandag voor 13 mei; deze is intussen verplaatst naar 1 mei.
Hij behoort tot de IJsheiligen (‘voor nachtvorst ben je niet beschermd, totdat Servatius zich ontfermt’) en tot de Bronheiligen (met St Willibrordus).
Patronaten
In Nederland is hij patroon van Maastricht; in België van de abdij van Tongeren en van het plaatsje Saint-Servais in de Waalse provincie Namur; in Duitsland van het bisdom Worms en van de stad Quedlinburg.
In de Bretonse plaats St-Malo is hij de oorspronkelijke patroon St-Servan komen vervangen; daar wordt hij vereerd op 16 mei.
Zij voorspraak wordt ingeroepen tegen botziekten, koorts, roos (huidziekte), verlamming, voetpijn, tegen muizen, ratten, voor succes, tegen doodsangst; van varkens.
Afgebeeld
Hij wordt afgebeeld als bisschop (tabberd, mijter en kromstaf); met een boek; met een verslagen draak aan de voet (= het arianisme dat hij bestreed); sleutel (die kreeg hij van de paus of volgens de legende van St Petrus zelf); adelaar (die hem beschermde tegen de zon op weg naar Rome); engel; op klompen (hij zou met klompen zijn doodgeslagen); biddend bij de graven van de apostelen; met bron; terwijl hij zijn staf in de muil van een draak stoot.
Weerspreuk(en)
‘Geen rijm na Sint-Servatius
‘geen vlok na Bonifatius.’
‘Geen rijmken na Servatius,
geen vloksken na Bonifacius.’
‘Les saints Servais, Pancrace, Mamert
font à eux trois un petit hiver.’
[De heiligen Servaas, Pancraas en Mamertus-man
maken er met z’n drieën een klein wintertje van].
‘Pancraas, Servaas en Bonifaas’
zij geven vorst en ijs, helaas.’
‘Pancrazi, Gervazi und Bonifazi
sind drei frostige Bazi.
Und zum Schluss fehlet nie
die kalte Sophie.’
(Pancratius, Gervasius en Bonifatius
zijn drie ijzige baasjes.
En aan het eind van het liedje
komt nog kouwe Sofietje).
