Vadermoord maakte de weg vrij: Zo veroverde Sven Gaffelbaard Engeland

Vader en zoon haatten elkaar

Als zoon van de machtigste Deense koning tot nu toe had Sven Gaffelbaard veel om waar te maken. Toen hij rond 960 werd geboren, was de Deense dynastie in opkomst.

Svens grootvader Gorm de Oude regeerde vanuit de stad Jelling over grote delen van Jutland. Na de dood van Gorm breidde de vader van Sven, Harald Blauwtand, het koninkrijk uit. Hij heerste over heel Denemarken, het huidige Zuid-Zweden en officieel ook over Noorwegen.

Harald Blauwtand was hard op weg de machtigste man van Scandinavië te worden.

De moeder van Sven had ook blauw bloed in haar aderen. De inscriptie op een runensteen uit Sønder Vissing, even ten noorden van Jelling, duidt erop dat zij de dochter was van de Wendische (Slavische) koning Mistivoi uit het huidige Polen:

‘Tove, dochter van Mistivoi, vrouw van Harald de Goede, zoon van Gorm, liet deze gedenktekens maken voor haar moeder.’

De Deense kroniekschrijver Saxo Grammaticus (ca. 1165-na 1208) dacht echter dat Sven het resultaat was van een affaire tussen koning Harald en Gyrith, de dochter van de Zweedse koning Björn.

Welke buitenlandse prinses nu ook de moeder van Sven was, het lijkt erop dat Harald Blauwtand weinig liefde voor zijn zoon had.

Tussen 1040 en 1042 gaf Svens schoondochter Emma – getrouwd met zijn zoon Knoet – een monnik de opdracht om Encomium Emmae Reginae (Ereboek voor koningin Emma) te schrijven. Het werk, mogelijk gebaseerd op overlevering van de familie, beschrijft Sven als kind:

‘Alleen zijn vader had een hekel aan hem, maar daar kon de jongen niets aan doen; de relatie werd verstoord door afgunst.’

Naast Sven had Harald Blauwtand zonen Haakon en Hiring en dochters Tyra en Gunhild, maar we weten niet of zij dezelfde moeder hadden. Volgens een theorie verstootte Harald na de geboorte van Sven zijn vrouw en ging hij op zoek naar een nieuwe.

Hoewel we weinig weten over Svens kindertijd, lijkt één ding duidelijk: Harald Blauwtand mocht zijn zoon niet, en dat gevoel was waarschijnlijk wederzijds.

Gaffelbaard was machtige jongeman

Onze kennis over de jonge Sven is vooral gebaseerd op latere bronnen. Zo komt de bijnaam Gaffelbaard voor het eerst voor in de Kroniek van Roskilde uit ca. 1140. Volgens sommige historici had Sven een imposante snor, die aan beide kanten van zijn mond naar beneden hing als de tanden van een hooivork (of gaffel).

Het staat vast dat Sven een geducht strijder en een bekwaam leider was. Hij wist op jonge leeftijd bondgenoten op te doen onder de machtige mannen van het rijk en concurreerde met zijn vader.

Volgens Saxo hadden de jonge Sven en zijn bondgenoten een aanzienlijk deel van de Deense vloot onder controle, wat de koning op termijn kon bedreigen. In de Jomsvikingensaga lezen we zelfs dat Sven als tiener al het rijk van zijn vader belaagde:

‘Hij richt verwoestingen aan in het koninkrijk van zijn vader, en de boeren klagen dat het een aard heeft, want hij behoedt hen voor vuur noch ijzer.’

Hoewel de meeste historici de Jomsvikingensaga met een korreltje zout nemen, illustreert de passage wel de gespannen vader-zoonrelatie.

Harald Blauwtand had echter zijn handen vol, want in 974 viel de Duitse keizer Otto II de verdedigingslinie Danevirke aan. Naar verluidt kreeg hij de handelsstad Hedeby in wat nu Noord-Duitsland is tijdelijk in handen.

Harald had het de volgende jaren druk met het bestendigen van zijn macht in Denemarken. Hij versterkte de Danevirke en bouwde in het hele koninkrijk ringforten: cirkelvormige vestingen. In 983 heroverde hij Hedeby.

Hierna richtte Harald zijn blik naar het noorden. In Jelling had de koning tien jaar eerder een runensteen opgericht, waarop hij beweerde Denemarken en Noorwegen te hebben onderworpen.

In Noorwegen had hij echter niet bijster veel te zeggen, en in 986 wilde hij de Deense vloot naar het land sturen om belasting te innen. Zo wilde hij laten zien dat hij sterker was dan de Noorse heerser Haakon Sigurdsson.

Gaffelbaard vermoordt Blauwtand

Saxo schrijft dat Sven Gaffelbaard zijn invloed gebruikte om het Noorse avontuur van zijn vader te laten ontsporen. Harald ging zelf niet naar Noorwegen, en Sven – die de leiding had over het grootste deel van de vloot – weigerde uit te varen. Zo zorgde hij ervoor dat de expeditie mislukte:

‘Ondertussen waren de mannen die samen met Sven de vloot aanvoerden erg ontevreden geworden over Haralds heerschappij. Ze hielden de hoofdmacht tegen en lieten de Jomsvikingen een nederlaag lijden in het hoge noorden.’

Zelfs de Jomsvikingen – elitestrijders uit de Scandinavische vesting Jomsborg aan de zuidkust van de Oostzee – konden de vloot niet redden, die tijdens de zeeslag bij Hjørungavåg in de pan gehakt werd door de Noren.

Het lijkt erop dat Sven Gaffelbaard profiteerde van de groeiende onvrede onder de edelen van het rijk. Ze waren waarschijnlijk boos dat Harald veel geld uitgaf aan bouwwerken: niet alleen de ringburchten, maar ook de 760 meter lange brug in Ravning in Jutland, die de koning door zijn leger liet bouwen.

Volgens de 12e-eeuwse geschiedschrijver Sven Aggesen waren de meeste Denen niet blij met de pogingen van Harald Blauwtand om hen te kerstenen. Saxo schrijft dat de leiders van de vloot Sven opzochten en hem ‘verleidden zijn vader te vermoorden om zelf aan de macht te komen’.

Wat de reden ook was, rond 987 brak er een burgeroorlog uit tussen aanhangers van Sven en van Harald. Het volk ging meedoen, en na verloop van tijd werd Harald volgens Aggesen van de troon gestoten:

‘Uiteindelijk keerde het volk zich tegen de koning en werd hij uit het koninkrijk verdreven.’

Volgens Saxo onderging Harald onderweg zijn laatste vernedering:

‘Harald deed zijn behoefte op Helgenæs. Hier schoot een van Svens mannen, Toki, de koning in zijn billen. Hij raakte gewond en werd naar zijn verwanten in Jomsborg gebracht, waar hij stierf.’

De Duitse monnik Adam van Bremen (ca. 1040-1081) schrijft ook dat Harald Blauwtand naar de vesting Jomsborg vluchtte, waar hij aan zijn verwondingen overleed.

Sven vrijgekocht met sieraden

Na de burgeroorlog was Denemarken verdeeld. Veel mannen die voor Harald hadden gevochten, erkenden Sven als koning uit angst om gedood te worden.

Sven verstevigde zijn macht over Hedeby en ging op rooftocht bij de Wenden ten zuiden van de Oostzee. Daar trouwde hij met Gunhild, de zus van de Wendische koning Boleslav.

Een zus van Gunhild was getrouwd met de Jomsviking Sigvaldi uit Zuid-Zweden. Saxo meldt dat Sven besloot Sigvaldi en de andere Jomsvikingen die Harald Blauwtand onderdak hadden gegeven tijdens de burgeroorlog te straffen.

Maar de expeditie naar Jomsborg verliep niet zoals gepland. De sluwe Sigvaldi wist Sven te ontvoeren vanaf zijn eigen schip en hem als gevangene mee te nemen naar Jomsborg.

Volgens Saxo misleidden de Jomsvikingen koning Sven door ’s ochtends vroeg uit te varen en hem vanaf een roeiboot aan te roepen:

‘De koning, in de veronderstelling dat hij (de stuurman van de Jomsvikingen, red.) verslag zou doen van iets wat hij ’s nachts had waargenomen, trok het dekzeil van het schip opzij en leunde naar de roeper toe alsof hij een vertrouwelijk gesprek wilde voeren. Toen de ander zag dat hij kwetsbaar was, gooide hij plotseling met veel geweld zijn armen om Svens nek, sleurde hem het schip uit en liet hem door zijn mannen in het bootje gooien.’

De Duitse geschiedschrijver Thietmar van Merseburg (geboren in 975) legt uit dat de aanhangers van Sven in Denemarken geld moesten inzamelen om hun koning vrij te kopen. Volgens Sven Aggesen werd het losgeld echter alleen opgebracht met de hulp van de vrouwelijke bevolking:

‘Ze leverden allemaal hun ringen, armbanden, oorbellen, halssieraden en kettingen in voor het koninklijke losgeld.’

Vrienden vallen Londen aan

Het conflict met Jomsborg kwam Svens relatie met zijn binnenlandse tegenstanders niet ten goede. Volgens Thietmar zagen zij de koning nu als een ‘vrijgekochte slaaf’.

In de jaren 990 was Sven de eeuwige schermutselingen met de oude bondgenoten van zijn vader zat en trok hij naar het westen. In het Engeland van koning Ethelred II kon Sven kerken en kloosters beroven van hun vele goud, en hij kon de zwakke Engelsen dwingen beschermgeld te betalen: het zogeheten danegeld.

In Engeland sloeg Sven de handen ineen met een andere Viking, de Noorse hoofdman Olaf Tryggvason, die van koninklijke afkomst was. Olaf was in ballingschap opgegroeid in de Vikingkolonie Gardariki in het huidige Rusland en wilde graag de Noorse troon veroveren.

Op 8 september 994 vielen Sven en Olaf Londen aan met 94 langschepen, maar de inwoners vochten terug, zo meldt de Angelsaksische kroniek.

De twee Vikingen trokken zich terug en vielen Zuid-Engeland aan, schrijft de monnik Florence van Worcester:

‘Ze hieuwen er zoveel mogelijk neer, ongeacht geslacht, verbrandden anderen en namen onmetelijk veel buit mee.’

Uiteindelijk kon Ethelred het niet meer aanzien. In een poging zijn waardigheid te redden, betaalde hij 16.000 pond zilver om de twee Vikingleiders zover te krijgen dat ze stopten met de aanvallen.

Hierna sloegen de Vikingen een winterkamp op. Uit angst dat ze de volgende lente weer zouden gaan plunderen, nam Ethelred zijn toevlucht tot een nieuwe methode.

Rond de jaarwisseling 994-995 nodigde hij Olaf uit op zijn kasteel en gaf hij hem dure geschenken. Sven was niet welkom.

Zo wilde hij tweedracht zaaien tussen de twee Scandinaviërs – en dat werkte. In ieder geval zette Olaf koers naar Noorwegen, waar hij de oude vazal van Harald, Haakon Sigurdsson, verdreef en de macht greep.

Zonder zijn bondgenoot besloot Sven dat de tijd rijp was om naar huis terug te keren.

Gaffelbaard wint zeeslag

Sven Gaffelbaard was in 995 nog niet in Denemarken aangekomen of een van zijn grootste rivalen blies zijn laatste adem uit: koning Erik VI van Zweden. De Deense koning zag zijn kans schoon om invloed te krijgen in het naburige koninkrijk.

Sven deed een aanzoek aan de weduwe van de overleden koning, die volgens de IJslandse saga’s Sigrid de Hoogmoedige heette en een van de rijkste vrouwen van Scandinavië was. Sigrid accepteerde, waardoor Sven Gaffelbaard rechtstreeks invloed kon uitoefenen op haar jonge zoon, koning Olaf II.

Nu had Sven nog maar één Scandinavische concurrent over: zijn oude vriend Olaf Tryggvason, die de macht in Noorwegen had gegrepen. In het jaar 1000 vochten de twee de Slag bij Svolder in het zuidwesten van de Oostzee uit.

Olaf was op de terugweg van een rooftocht in het zuiden toen zijn vloot, onder leiding van het schip De lange slang, in een hinderlaag voer. Tijdens de strijd, waarbij de lucht zwart zag van de pijlen, werd Sven Gaffelbaard bijgestaan door zijn Zweedse stiefzoon en de Noor Erik Jarl.

De twee vloten waren redelijk aan elkaar gewaagd, maar Sven had het verrassingselement aan zijn kant. En volgens de IJslandse historicus Snorri (1178-1241) sprong Olaf Tryggvason uiteindelijk in zee, om nooit meer gezien te worden.

Nu had Sven Gaffelbaard eindelijk zijn vader geëvenaard: ook hij was de machtigste man van Scandinavië.

Bloedbad wekt Gaffelbaards woede

Terwijl Sven Gaffelbaard zijn macht in Scandinavië veiligstelde, beraamde de Engelse koning plannen om zijn land te ontdoen van Deense Vikingen. In 1002 sloeg Ethelred toe.

‘Dat jaar beval de koning dat alle Denen in Engeland gedood moesten worden op Sint-Brixius-dag (13 november, red.),’ meldt de Angelsaksische kroniek.

De Engelse historicus Hendrik van Huntingdon (ca. 1088-1157) schreef dat het wrede bevel per brief naar alle Engelse steden werd gestuurd. De burgers kregen orders om de Denen op een bepaald tijdstip te vermoorden.

In Oxford namen de mensen het bevel heel letterlijk. Toen een groep Denen hun toevlucht zocht in een klooster, staken de Engelsen het in brand en ging het in vlammen op. Volgens de Normandische geschiedschrijver Willem van Jumièges (geboren in 1000) kende de wreedheid geen grenzen:

‘Vrouwen moesten tot aan hun middel worden begraven en hun borsten moesten worden afgerukt door dolle honden; het hoofd van zuigelingen moest tegen de deurposten worden geslagen.’

Volgens de Engelse geschiedschrijver Willem van Malmesbury waren de zus van Sven Gaffelbaard, Gunhild, en haar man onder de slachtoffers, en de massamoord op de Denen wekte de toorn van Sven. De koning riep de vloot bijeen en beraamde een wraakactie.

In de vroege zomer van 1003 zette Sven koers naar Engeland, waar hij een ravage aanrichtte aan de zuidkust, waaronder in de stad Exeter. In 1004 moest het gebied East Anglia het ontgelden. De Angelsaksische kroniek beschrijft een bloedige veldslag Thetford:

‘En het leger (het Vikingleger, red.) kwam naar Thetford, zo’n drie weken nadat het Norwich had verwoest, en op een nacht plunderden en verbrandden ze de vesting. Toen ze ’s morgens naar hun schepen wilden terugkeren, arriveerde Ulfcytel (een Angelsaksische hoofdman, red.) met zijn troepen, en ze vochten hevig tegen elkaar. Beide partijen kenden zware verliezen – de belangrijkste mannen van East Anglia vielen daar.’

Gaffelbaard valt Engeland aan

Sven Gaffelbaard zelf voer in 1005 terug naar Denemarken, maar een groot deel van zijn leger bleef in Engeland. In de jaren daarna werd er volop geplunderd en kregen de Vikingen grote delen van het land in handen. Het ging er vooral heftig aan toe in Canterbury, waar volgens de Angelsaksische kroniek dronken Vikingen probeerden geld af te troggelen van de aartsbisschop:

‘Ze brachten de bisschop naar een veld en bestookten hem met botten. Een van hen sloeg hem op het hoofd met een bijl, zodat hij neerviel en zijn heilige bloed op de grond stroomde.’

In juli 1013 kwam Sven terug in Engeland, en zijn zoon Knoet (geboren in 995) kwam mee. Sven voer de Humber en Trent op en ging aan land bij Gainsborough in de oude Danelaw – een groot gebied in Noordoost-Engeland dat gedurende het leeuwendeel van de 10e eeuw Deens was geweest en waar de invloed van de Vikingen nog steeds sterk was.

Sven gokte erop dat de inwoners zich niet zouden verzetten tegen een nieuwe Deense heerser zolang die geen bloedbaden aanrichtte.

In Gainsborough vestigde Sven Gaffelbaard zijn hoofdkwartier. Die stad lag centraal, waardoor het leger van de Deense koning contact tussen Noord-Engeland en de koning in Londen onmogelijk kon maken. Zo kon Ethelred de verdediging niet coördineren en lag het noorden open voor de Vikingen.

Om de inwoners aan zich te binden, nam Sven gijzelaars onder de bevolking en huwelijkte hij zijn zoon Knoet uit aan de Engelse edelvrouw Ælfgifu. De strategie werkte en alle streken ten noorden van Gainsborough schaarden zich achter Sven Gaffelbaard.

Sven gaf Knoet de leiding over de vloot, terwijl hij zelf zijn leger over land naar het zuiden bracht. Onderweg droeg Sven, volgens Florence van Worcester, zijn mannen op om ‘de velden te vernietigen, de boerderijen plat te branden, de kerken leeg te roven, zonder mededogen alle mannen te doden, met de vrouwen te doen wat ze wilden en al het kwaad te doen dat ze konden’.

Reputatie snelt koning vooruit

Sven herhaalde de tactiek van Gainsborough in de westelijke stad Bath. Afgesneden van hun koning in Londen zwoeren de hoofdmannen ten westen van de stad trouw aan Sven. Uiteindelijk had Ethelred alleen nog de hoofdstad in handen.

Eind 1013 ging Sven terug naar zijn hoofdkwartier in Gainsborough. De Deense koning zou van plan zijn geweest om met een grote vloot naar de monding van de Theems af te zakken om Londen aan te vallen.

Maar die bloedige slag heeft nooit plaatsgevonden. Voordat Sven Gaffelbaard de stad bereikte, kozen de inwoners van Londen eieren voor hun geld.

De geruchten over het wrede gedrag van Sven hadden de Londenaren bang gemaakt. Volgens Florence van Worcester ‘vreesden ze dat Sven zijn woede op hen zou koelen en hun alles zou afpakken wat ze hadden en vervolgens hun ogen zou laten uitsteken en hun handen en voeten laten afhakken’.

Ethelred zelf vluchtte naar Normandië, en nu de hoofdstad in Deense handen was, erkenden de Engelse edelen Sven op Eerste Kerstdag 1013 als koning. De ongewenste zoon van Harald Blauwtand had eindelijk zijn vader overtroffen: Sven Gaffelbaard was nu de machtigste man in Noord-Europa.

Dode Gaffelbaard werd opgegraven

Sven Gaffelbaard kon echter niet lang van zijn dubbele koninkrijk genieten. Op 3 februari 1014 stierf hij door een onbekende oorzaak in zijn bed in het kamp in Gainsborough. Volgens een theorie leed Sven aan een genetische hartkwaal. Het leger riep zijn zoon Knoet uit tot koning.

Die liet zijn vader begraven in de oude Vikingstad York. Volgens het geschrift Encomium Emmae Reginae lag de koning echter niet lang in de grond:

‘Een Engelse dame had een schip laten uitrusten, en nadat ze het lichaam van koning Sven uit het graf had gehaald en er 10 geurige kruiden bij had gedaan en het in lijkwaden had gewikkeld, vertrok ze ermee. Na een voorspoedige overtocht bereikte ze Denemarken.’

In Denemarken werd Sven herbegraven, maar we weten niet waar. De laatste rustplaats van de grote koning blijft een mysterie.