Urodził się 28 marca 1928 r. w Warszawie. Według nieoficjalnych informacji w rzeczywistości urodził w Charkowie. Jego ojciec był pracownikiem tamtejszego konsulatu RP. Z tego powodu Brzeziński większość dzieciństwa spędził w krajach (Francja i Niemcy), do których wysyłany był Tadeusz Brzeziński.
W 1938 r., w wieku 10 lat, wyjechał do Kanady, gdzie jego ojciec został konsulem generalnym w Montrealu. Tam rodzinę Brzezińskich zastała II wojna światowa. Zdecydowali się pozostać na emigracji. Były dyplomata wiele czasu poświęcał na działalność w organizacjach polonijnych. Wraz z Kościołem organizował pomoc materialną dla Polaków w kraju.
Zbigniew Brzeziński studiował nauki polityczne i ekonomię na uniwersytecie McGill w Montrealu, a w 1953 r. obronił doktorat z nauk politycznych na Harvardzie, gdzie był wykładowcą do 1960 r. Tematem jego rozprawy doktorskiej była rola czystek personalnych w systemach totalitarnych. W kolejnych publikacjach wysuwał tezę o podobieństwie funkcjonowania systemu komunistycznego i narodowosocjalistycznego. Jego praca poświęcona zależności krajów bloku wschodniego od Moskwy jest uznawana za jedną z najważniejszych analiz sowietologicznych lat sześćdziesiątych.
Zbigniew Brzeziński i badania nad ZSRS
W 1958 r. otrzymał obywatelstwo amerykańskie. W 1960 r. przeniósł się na Uniwersytet Columbia. Był twórcą powołanego w Nowym Jorku Instytutu Badań nad Przemianami Międzynarodowymi. Na początku lat sześćdziesiątych wraz z Williamem Griffithem opublikował artykuł o możliwości przekształcenia państw satelickich Związku Sowieckiego w neutralne. Cztery lata później wbrew zdecydowanej większości środowiska naukowego odrzucił modną wówczas tezę o konwergencji systemów gospodarczych i społecznych ZSRS i USA. Jego zdaniem system komunistyczny był skazany na pogłębiającą się stagnację, a kraje kapitalistyczne uzyskanie decydującej przewagi gospodarczej i militarnej. Również wbrew środowiskom naukowym popierał amerykańskie zaangażowanie w Wietnamie. W tym czasie stał się popularnym i cenionym przez amerykańskie media komentatorem spraw międzynarodowych.
W 1966 r. został zatrudniony w Biurze Planowania Politycznego Departamentu Stanu. Zajmował się głównie sprawami bloku wschodniego. Z administracji prezydenta Lyndona Johnsona odszedł pod koniec 1967 r. Wciąż jednak był związany z Partią Demokratyczną. Dystansował się od popieranej przez to środowisko polityki odprężenia.
W czasie kampanii wyborczej w 1976 r. był doradcą kandydata Partii Demokratycznej. Po jego zwycięstwie, w latach 1977–1981, Brzeziński był doradcą ds. bezpieczeństwa prezydenta USA Jimmy’ego Cartera i w tym czasie wywierał znaczący wpływ na amerykańską politykę zagraniczną. Brzeziński uznał, że polityka odprężenia powinna być okazją do znaczącego osłabienia Związku Sowieckiego i pozostałych reżimów komunistycznych. Jednym z narządzi walki z komunizmem miało być wyrażenie poparcia dla dysydentów. Brzeziński nakłaniał Cartera do zwiększania współpracy z krajami Bliskiego Wschodu i dalszego rozwijania więzi z reformującymi się Chinami.
Zbigniew Brzeziński jako doradca Cartera
Po 1979 r. postulował zaangażowanie USA w popieranie antysowieckiej partyzantki w Afganistanie i antykomunistycznego ruchu „Solidarności” w Polsce. Uważa się, że Brzeziński i Carter powstrzymali ryzyko sowieckiej interwencji w PRL jesienią 1980 r. Niepowodzeniem zakończyła się natomiast jego polityka wobec Iranu, w tym próba odbicia zakładników przetrzymywanych przez tamtejszych rewolucjonistów w ambasadzie USA w Teheranie.
Po przegranej Cartera powrócił do działalności naukowej. Związał się z uniwersytetami Columbia i Georgetown. Pod koniec lat osiemdziesiątych przewidywał porażkę bloku komunistycznego oraz rozpad ZSRS z „przebudzenia” jego narodów. Po upadku komunizmu zaangażował się m.in. we wsparcie dla polskich aspiracji o akcesję do NATO. Krytykował politykę zagraniczną George’a W. Busha. Doradzał prezydentowi USA Barackowi Obamie. Opowiadał się za zaostrzeniem polityki wobec Rosji, m.in. przez rozlokowanie sił amerykańskich w Europie Środkowej i budowę tarczy antyrakietowej.
Zbigniew Brzeziński uznawany jest za jednego z najwybitniejszych i najskuteczniejszych doradców prezydenckich ds. bezpieczeństwa narodowego (National Security Advisor) w najnowszej historii Stanów Zjednoczonych.
Zmarł 26 maja 2017 r. w Falls Church w stanie Wirginia.
Został odznaczony najważniejszymi orderami Polski, USA i kilku innych krajów, m.in. Orderem Orła Białego (1995) i Prezydenckim Medalem Wolności (1981).
Michał Szukała (PAP)
