Əsma Məmmədova
ADU-nun Beynəlxalq münasibətlər və
Regionşunaslıq fakültəsinin III kurs tələbəsi
Giriş
Bəşər tarixi başlayan gündən konfiktliklər yaranmışdır. Dini,siyasi,iqtisadi və bir sıra sferalarda müşaiət olunan konfiktliklər yüz illər boyu davam edir.Etnik münaqişələr, bir qayda olaraq, maddi və mənəvi resursların bölüşdürülməsinə nəzarət uğrunda gedən geosiyasi mübarizədir. Prusialı general entelektüel Karl fon Klauzeviç (1780-1831)”Bəşər tarixi müharibələr tarixindən ibarətdir” deyə qeyd etmişdir.Dünyada bir çox etnik qruplar yaşayır,əsrin 2-ci yarısından bu qruplar arasında ciddi münaqişələr müşaiət olunur. Etnik fərqlər dövlətlər daxilində genişmiqyaslı münaqişələrin yeganə ən mühüm mənbəyidir.Tarixi soyqırımlardan tutmuş müasir ərazi müharibələrinə qədər etnik münaqişələrin xarabalığa çevrildiyi dünyada onların arxasında duran motivləri anlamaq onların qarşısının alınması və həlli üçün əsasdır.Etnik münaqişə beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə əsas təhdidlərdən biridir. Balkanlar, Ruanda, Çeçenistan, İraq, İndoneziya, Şri-Lanka, Hindistan və Darfurda, həmçinin İsrail, İordan çayının qərb sahili və Qəzza zolağında baş verən münaqişələr 20-ci illərin sonlarından ən tanınmış və ən ölümcül nümunələr sırasındadır.21-ci əsrin əvvəlləri. Əyalətlərin, əyalətlərin və bəzi hallarda hətta bütün bölgələrin sabitliyinin pozulması etnik zorakılığın ümumi nəticəsidir. Etnik münaqişələr çox vaxt soyqırım və bəşəriyyətə qarşı cinayətlər kimi kobud insan hüquqlarının pozulması, iqtisadi tənəzzül, dövlətin uğursuzluğu, ekoloji problemlər və qaçqın axını ilə müşayiət olunur. Şiddətli etnik münaqişə böyük insan iztirablarına səbəb olur.
1. Etnik münaqişə nədir?
Etnik münaqişələrdən məlumat verməzdən əvvəl "etnos" sözünün mahiyyətini bilmək lazımdır.
Etnos - mədəni irsin daşıyıcısı və yayılma arealından asılı olmayaraq eyni etnik mənsubiyyətli (dil, mədəniyyət, əxlaq və s.) insanların birliyidir. Etnoslar hər hansı coğrafi mühitdə və müəyyən tarixi dövr ərzində formalaşır.
Rus tədqiqatçısı S.M.Şirokoqorov etnosu insanların lokal qruplasması olaraq səcciyələndirir.XX -ci əsrin 20-ci illərində meydana gəlmis bu termin təkrarsız daimi struktora,və orjinal davranış,stereotipinə malik fərdlər kollevtividir.Etnik qruplar coğrafi,dini,milli və s aspektlərdə birləşə bilər.(Şəhla Nuruzadə, Etnik münaqişələr.səh:6-10)
Etnik münaqişə — iki və ya ikidən artıq maraqları toqquşan etnik qruplar arasında münaqişədir. Münaqişənin səbəbləri cürbəcür, o cümlədən, siyasi, iqtisadi, dini və sosial ola bilər.(Varshney,Ashutosh (2002)
Hazırda dünyada gedən münaqişələrə misal olaraq göstərmək olar:
Cənubi Qafqaz
Gürcüstan-Cənubi Osetiya münaqişəsi
Gürcüstan-Abxaz münaqişəsi
Yaxın Şərq
· Türk-Kürd qarşıdurması
· Ərəb-İsrail qarşıdurması
Şimali Qafqaz
· Çeçenistan münaqişəsi
· Osetiya-İnquş münaqişəsi
Avropa
· Şimali İrlandiya konflikti
· Dnestryanı münaqişə
· Moldova-Qaqauz münaqişəsi
· Kipr Sülh Hərəkatı və s.
Gurr (1993) “Niyə azlıqlar üsyan edir” adlı əsas tədqiqatında qruplar arasında iqtisadi və siyasi fərqlərin kollektiv narazılıqlara səbəb ola biləcəyini, lakin daha dərin şikayətlərin yalnız əlverişsiz qrupa qarşı zorla ayrı-seçkilik edildiyi təqdirdə baş verəcəyini irəli sürür. Siyasi təcrid və münaqişəyə dair empirik tədqiqatlarda sonuncu məqam çox vaxt nəzərdən qaçırılır.(Stewart 2008; Wucherpfennig et al. 2012). Siyasi təcrid və münaqişə arasındakı əlaqəni araşdıran tədqiqatlar dövlətlərin repressiv və ayrı-seçkilik siyasəti haqqında arqumentlərdən daha çox nisbi məhrumiyyətlə bağlı arqumentlərə əsaslanmağa meyllidir.
Afrikada və ya Cənub-Şərqi Asiyada etnik və oxşar mədəni fərqli qruplar arasında qarşıdurma müasir nəzəriyyələr tərəfindən proqnozlaşdırılsa da, Kanada, Böyük Britaniya və Belçika kimi sabit, sənayeləşmiş demokratiyalarda və ya avtoritar rejimlərdə bu anormal görünür. Digər tərəfdən, ayrı-seçkiliyə məruz qalan etnik qrupların təhsilə çıxışı daha az və elitanın daha çox payı münaqişələrə daha çox cəlb olunacaq. Tilly (1978) aydın şəkildə ifadə etdiyi kimi, tək şikayətlərin olması mütləq münaqişəyə səbəb olmur. Qruplar təkcə münaqişəyə cəlb edilməli deyil, həm də bunu etmək imkanına malik olmalıdırlar.Kaufman, Stuart J. (2001) (The Symbolic politics of ethnic war.) Etnik münaqişələr dünyada ən çox yayılmış daxili silahlı münaqişə növüdür. O, tez-tez mülki əhaliyə qarşı sistematik hücumları əhatə edir və buna görə də dünyanın 9,2 milyon xarici qaçqının və 25 milyon daxili qaçqının əksəriyyətinin əsas mənbəyidir. 2003-cü ildə Asiya-Sakit Okean regionu münaqişə nəticəsində məcburi köçkünlükdən ən çox təsirlənən ikinci region idi və 2004-cü ildə Afrikadan sonra daxili qaçqınların sayına görə dünyada ikinci yerdədir. Şiddətli etnik münaqişələrdə, xarici valyutanın istifadəsi və ya yad ərazilərə məruz qalma kimi digər insanlarla baş verənlərin standartlarına, dəyərlərinə, inanclarına və adətlərinə daha çox qiymət verməyi azaltmaq üçün bir sıra özünə xidmət edən vasitələrdən istifadə edilə bilər.(Zorakılıq, Sülh və Münaqişə Ensiklopediyası (İkinci Nəşr) , 2008).Çoxsəviyyəli reqressiya modelindən əldə edilən möhkəm nəticələr, dövlət tərəfindən onları siyasi hakimiyyətdən kənarlaşdırmaq üçün nəzərdə tutulmuş ayrı-seçkiliklə üzləşən qrupların, hakimiyyətdən kənarlaşdırılan, lakin açıq-aşkar siyasi təhdidlərlə üzləşməyən qruplara nisbətən daha çox münaqişəyə cəlb olunma ehtimalını təsdiqləyir. Bundan əlavə, biz bir sıra şərtlərin siyasi ayrı-seçkilik və münaqişə arasında əlaqəni mülayimləşdirdiyini görürük.(Horowitz, Donald L. (1985). Ethnic Groups in Conflict. Berkeley, CA: University of California) Xüsusilə, hakimiyyətdə olan qrup(lar)a nisbətən daha kasıb olan ayrı-seçkiliyə məruz qalan qrupların münaqişəyə cəlb olunma ehtimalı daha az olduğu halda, elitada daha çox paya malik olan ayrı-seçkiliyə məruz qalan qrupların münaqişəyə cəlb olunma ehtimalı daha yüksəkdir.Etnik münaqişənin baş verməsi üçün rasional seçim tipli izahatlarla yanaşı, sosial psixoloji nəzəriyyələr (kollektiv kimlik və təhlükəsizlik məsələlərinə diqqət yetirməklə) çoxlu töhfə verir; və xarici müdaxilənin rolunu da nəzərə almaq lazımdır ( Cordell və Wolff, 2010 : 25-43).Etnik münaqişənin akademik izahları ümumiyyətlə üç düşüncə məktəbindən birinə aiddir: primordialist, instrumentalist və ya konstruktivist. Bu yaxınlarda bir neçə politoloq etnik münaqişənin ya yuxarıdan-aşağıya, ya da aşağıdan yuxarı izahatları üçün mübahisə edir. İntellektual debatlar həmçinin Soyuq Müharibənin bitməsindən sonra etnik münaqişələrin daha çox yayılıb-yaxmamasına və konsosiasiya və federallaşma kimi alətlər vasitəsilə münaqişələrin idarə olunması yollarının işlənib hazırlanmasına yönəlib.Etnik münaqişələrin çoxu ərazi zəminindədir. Varshney, Ashutosh (2007). "Ethnicity and Ethnic Conflict" (PDF).Coğrafi baxımdan etnik münaqişəyə üç miqyasda - dövlətlərarası, dövlətdaxili və əsasən mikro-şəhər səviyyəsində baxmaq olar. Bununla belə, bu miqyasda olan münaqişələr bir-biri ilə sıx bağlıdır və qarşılıqlı əlaqədədir. Münaqişənin nəticələri müvafiq qrupların ayrılmasına, ayrılmasına və ya ən azı müəyyən dərəcədə ayrılmasına səbəb ola bilər. Yenə də buna müxtəlif miqyaslı səviyyələrdə baxmaq olar. Bir sıra ərazi əsaslı həll yolları və ya ən azı etnik münaqişənin tənzimlənməsi vasitələri müəyyən edilə bilər - ərazi, dominantlıq və qarşılıqlılıq.(Frederick W. Boal , Beynəlxalq Sosial və Davranış Elmləri Ensiklopediyasında (İkinci Nəşr) ,2015)
2. Qlobal münaqişələrin alovlanma səbəbi
Yerli münaqişələr qlobal tendensiyalar üçün güzgü rolunu oynayır. Onların alovlanması, açılması, davam etməsi və həll olunma yolları böyük dövlətlərin münasibətlərindəki dəyişiklikləri, onların rəqabətinin intensivliyini və regional aktyorların ambisiyalarının genişliyini əks etdirir. Onlar beynəlxalq sistemin vasvası olduğu və laqeyd qaldığı məsələləri vurğulayırlar. Bu gün bu müharibələr köklü dəyişikliklərin ilkin dalğasına tutulmuş qlobal sistemin, belə bir keçidin təqdim etdiyi imkanlardan həm cəsarətlənən, həm də qorxan regional liderlərin hekayəsindən bəhs edir(.^ "How is the Term "Armed Conflict" Defined in International Humanitarian Law?" (PDF). International Committee of the Red Cross. March 2008. )ABŞ-ın əməliyyat təktərəfliliyinin, ənənəvi müttəfiqlərə nifrətin və ənənəvi rəqiblərlə müttəfiqliyinin nə qədər davam edəcəyini və nə qədərinin Baydenin prezidentliyi ilə yox olacağını zaman göstərəcək. Yenə də nəyinsə getdiyini inkar etmək çətin olardı. Qlobal nizamın bir vaxtlar üzərində qurulduğu – qeyri-kamil, ədalətsiz və problemli olan – anlayışlar və güc balansı artıq işlək deyil. Vaşinqton həm liderliyinin faydalarını qoruyub saxlamağa can atır, həm də onun yükünü daşımaq istəmir.(Varshney, Ashutosh (2007). "Ethnicity and Ethnic Conflict" (PDF). Oxford handbook of comparative politics.) Nəticədə, o, hər hansı bir böyük gücün əsas günahında günahkardır: məqsədlər və vasitələr arasındakı uçurumu genişləndirmək. Bu günlərdə nə dost, nə də düşmən Amerikanın harada dayandığını tam olaraq bilmir.Digər böyük güclərin də rolları dəyişir. Çin öz təsirini toplayacağına əmin olan bir millətin səbrini nümayiş etdirir, lakin onu tam şəkildə həyata keçirməyə tələsmir. O, özünü müəyyən edən prioritetlərə diqqət yetirərək öz döyüşlərini seçir: daxili nəzarət və potensial müxalifətin yatırılması (Honq Konqda olduğu kimi və ya Sincanda müsəlmanların kütləvi həbsi); Cənub və Şərqi Çin dənizləri; Öz həmkarım Maykl Kovriqin ABŞ ilə texnoloji çəkişməsi - bir ildən çox Çində haqsız olaraq həbs edilmiş - girov zərərinə çevrildi. Başqa yerdə onun oyunu uzundur.Rusiya isə əksinə, bu qeyri-adi vəziyyətlərin gətirdiyi gücə minnətdar olan və vaxt bitmədən bunu təsdiq etməyə can atan bir xalqın səbirsizliyini nümayiş etdirir. Moskvanın xaricdəki siyasəti fürsətçidir - böhranları öz xeyrinə çevirməyə çalışır - baxmayaraq ki, bu gün bəlkə də ehtiyacı olduğu qədər strategiyadır. Özünü Qərb dövlətlərindən daha həqiqi və etibarlı tərəfdaş kimi qələmə verən o, artan təsirini göstərmək üçün Liviyaya və Sahara-altı Afrikaya özəl podratçılar göndərməklə yanaşı, birbaşa hərbi dəstəyi olan bəzi müttəfiqləri dəstəkləyir.Bütün bu səlahiyyətlər üçün münaqişənin qarşısının alınması və ya həlli cüzi bir dəyər daşıyır. Onlar böhranları öz maraqlarını necə inkişaf etdirə və ya zərər verə biləcəkləri, rəqiblərinin maraqlarını necə təşviq edə və ya zəiflədə biləcəkləri baxımından qiymətləndirirlər. Avropa əks çəkiyə malik ola bilərdi, lakin o, pozmağa addım atmalı olduğu anda daxili qarışıqlıq, liderləri arasında ixtilaf və tez-tez siyasəti əyləndirən terrorizm və miqrasiya ilə məşğul olan tək bir məşğuliyyətlə mübarizə aparır.Bu geosiyasi tendensiyaların nəticələri ölümcül ola bilər. Kənar yardıma şişirdilmiş inam yerli aktyorların hesablamalarını təhrif edə bilər, onları barışmaz mövqelərə sövq edə bilər və onların toxunulmaz olduqlarına inandıqları təhlükələri məhkəməyə verməyə təşviq edə bilər. ( Brubaker, Roger (1996). Nationalism Reframed. New York: Cambridge)Liviyada böhran təhlükəli metastaz riski ilə üzləşir, çünki Rusiya paytaxta yürüş edən üsyançı generalın adından müdaxilə edir, ABŞ qarışıq mesajlar verir, Türkiyə hökuməti xilas etməklə hədələyir, Avropa isə daxili çatlar arasında gücsüzlük nümayiş etdirir. . Venesuelada hökumətin Rusiya və Çinin iqtisadi çöküşünü yatıracağına inamından qaynaqlanan inadkarlığı, ABŞ-ın prezident Nikolas Maduronu devirmək təklifləri ilə dəstəklənən müxalifətin realizm çatışmazlığı ilə toqquşur.Suriya – bu siyahıda olmayan münaqişə – bütün bu tendensiyaların mikrokosmosu olub: orada ABŞ hegemon bombardmanı ilə ətrafdakıların pozasını birləşdirdi. Yerli aktyorlar (məsələn, kürdlər) ABŞ-ın həddən artıq vədləri ilə cəsarətləndilər, sonra isə ABŞ-ın lazımi səviyyədə məlumat verməməsindən məyus oldular. Bu arada Rusiya öz qəddar müttəfiqinin arxasında möhkəm dayandı, qonşuluqdakı digər ölkələr (yəni Türkiyə) xaosdan qazanc əldə etməyə çalışırdı.Pis xəbərin içində yaxşı bir parça ola bilər. Liderlər müttəfiqlərin dəstəyinin sərhədlərini başa düşdükcə, reallıq çökür. İlkin olaraq Tramp administrasiyasının açıq-aydın boş yoxlaması ilə təşviq edilən Səudiyyə Ərəbistanı, İranın bir sıra həyasız hücumları və ABŞ-ın nəzərəçarpacaq cavabsızlığı krallığa onun məruz qalma dərəcəsini göstərənə qədər regional əzələlərini bükdü. , onu Yəməndə nizamlanmaya və bəlkə də İranla gərginliyin azaldılmasına yönəldib.Bir çox amerikalı üçün Ukrayna quid pro-kvo və impiçment siyasəti haqqında iyrənc bir nağıl oyadır. (Giuliano, Elise (2011). Constructing Grievance: Ethnic Nationalism in Russia's Republics. Cornell University Press)Lakin bu fırtınanın mərkəzində olan onun yeni prezidenti Vladimir Zelenski üçün prioritet ölkənin şərqindəki münaqişəyə son qoymaqdır - görünür, bu məqsəd üçün Kiyevin güzəştə getməsinin zəruriliyini dərk edir.Digərləri də eyni şəkildə fikirləri yenidən düzəldə bilər: Əfqanıstan hökuməti və digər anti-Taliban güc vasitəçiləri ABŞ qoşunlarının əbədi olaraq burada olmayacağını qəbul edərək; İran və Suriya rejimi, Rusiyanın Yaxın Şərqdə yeni kəşf etdiyi vəhşiliyin onları İsrailin zərbələrindən çətin ki qoruduğunu görən. Bu aktyorların hamısı tamamilə tək olmaya bilər, lakin müttəfiqlərinin dəstəyi ilə yalnız bu günə qədər yer üzünə qaytarıla bilər. Realizmdə fəzilət var.Diqqəti cəlb edən başqa bir tendensiya var: bütün dünyada kütləvi etirazlar fenomeni. Bu, Latın Amerikasından tutmuş Asiya və Afrikaya kimi həm solun, həm də sağın, demokratik və avtokratiyaların, varlı və kasıbların idarə etdiyi ölkələri sarsıdan, bərabər imkanlı narazılıqdır. Yaxın Şərqdəkilər xüsusilə diqqəti cəlb edir – çünki bir çox müşahidəçilər 2011-ci il üsyanlarından sonra baş vermiş qırıq illüziyaların və dəhşətli qan tökülmələrinin növbəti raunddan,çəkindirəcəyini,düşünürdülər.( Kaufman, Stuart J. (2001). Modern Hatreds: The Symbolic politics of ethnic war. Ithaca: Cornell University. )
Nəticə
Etnik münaqişələrin başa düşülməsinin çətin olmadığını, lakin onlar haqqında başa düşüləcək çox şeyin olduğunu bildikdən sonra onların həllinin qeyri-mümkün olmadığını da qiymətləndirə bilərik. Bununla belə, ardıcılları tərəfindən dəstəklənən ədalətli həllər əldə etmək üçün bacarıqlı, sadiq və prinsipial liderlər lazımdır və bu həlləri təmin etmək və saxlamaq üçün beynəlxalq ictimaiyyətin uzunmüddətli
öhdəliyi lazımdır.Nəticə olaraq dəyişənlərin bir-biri ilə əlaqəli təbiətini vurğulayır və qaçqınların necə yaradıldığını izah edə biləcək heç bir tək faktorlu izahatın mövcud olmadığını nümayiş etdirir.Bu və ya digər geniş həcmli münaqişələrin tarixinə nəzər salsaq münaqişələrin sülh yolu ilə həll olunması ütopyadır.Hazırda davam edən etnik münaqişələr Hindistan- Pakistan, İsrail- Fələstin, və s.başladığı gündən bu günə qədər danışıqlarla razılığa nail olmaq mümkün olmayıb.Hətta bir sıra etnik münaqişələr var ki,onlar lokal olmasına baxmayaraq,qlobal xarakter almışdır.Etnik mənsubiyyət fenomeninin daha geniş mahiyyətinin tam dərk edilməsi münaqişəli etnik qruplar arasında səmərəli danışıqlar prosesinə gətirib çıxaracaq münasibətin inkişafı üçün ilkin şərtdir.Etnik münaqişələr bəşər tarixi başlayandan olub və bundan sonrada olacaq.Tənzimlənməsi mexanizmində müəyyən dəyişikliklər ola bilər.Bu yaradılacaq təşkilatlar və qrumlar səviyyəsində həll olması güman edilir.Ancaq bu günə qədər də Beynəlxalq təşkilatlar etnik münaqişələr və digər münaqişələrin həll olunmasında mühüm rola malik ola bilməyib.
Ədəbiyyat:
Kitablar.
1. Prosecutor v. Rasim Delić Judgement" (PDF). International Criminal Tribunal for the former)
(17.11.2021)
2. ( Judah, Tim (2008). The Serbs: History, Myth and the Destruction of Yugoslavia. Yale University Press.)
(17.11.2021)
3. (Frederick W. Boal , Beynəlxalq Sosial və Davranış Elmləri Ensiklopediyasında (İkinci Nəşr) ,
(20.11.2021)
4. (Zorakılıq, Sülh və Münaqişə Ensiklopediyası (İkinci Nəşr) , 2008)
(20.11.2021
5. ( Cordell və Wolff, 2010 : 25-43).
(21.11.2021)
6. (Şəhla Nuruzadə, Etnik münaqişələr.səh:6-10) (02.11.2021)
İnternet resursları.
1. "Resolution 47/121, 91st plenary meeting, The situation in Bosnia and Herzegovina". United Nations General Assembly)
(17.11.2021)
2. (Ramet 2010)(Tanner 2001)
(17.11.2021)
3. (Naimark, Norman M. Ethnic Cleansing in Twentieth-Century Europe. Cambridge, MA.: Harvard UniversityPress, 2002.)
(20.11.2021)
4. (Judah, Tim (17 February 2011). "Yugoslavia: 1918–2003". BBC.)(Naimark (2003), p. xvii)
(20.11.2021)
5.("Transitional Justice in the Former Yugoslavia". International Center for Transitional Justice. 1 January 2009.)
(22.11.2021)
6. ("About us".Humanitarian Law Center. Archived from the original on 22 May 2011.)
(22.11.2021)
7.https://en.m.wikipedia.org/wiki/Ethnic_groups_in_Yugoslavia#CITEREFNielsen2014
(26.11.2021)
8.(Rummel 1994 , bax Horowitz 1997)., Johassohn and Bjorson 1998)
(26.11.2021)
9.Horowitz, Donald L. (1985). Ethnic Groups in Conflict. Berkeley, CA: University of California)
(27.11.2021)
10.Kaufman, Stuart J. (2001) (The Symbolic politics of ethnic war.)
(26.11.2021
11. (Stewart 2008; Wucherpfennig et al. 2012).
(25.11.2021
12. (Varshney,Ashutosh(2002), Tilly (1978)
(25.11.2021)
13.Allcock, John B. Explaining Yugoslavia (Columbia University Press, 2000)
(02.11.2021)
14.Allcock, John B. et al. eds. Conflict in the Former Yugoslavia: An Encyclopedia (1998)
(02.11.2021)
15.Cohen, Lenard J. Broken Bonds: The Disintegration of Yugoslavia. Boulder, CO: Westview Press, 1993
(02.11.2021)
16.Dragnich, Alex N. Serbs and Croats. The Struggle in Yugoslavia. New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1992
(01.11.2021)
17.Hall, Brian. The Impossible Country: A Journey Through the Last Days of Yugoslavia (Penguin Books. New York, 1994)
(02.11.2021)