Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników (NSDAP), Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei – niemiecka partia faszystowska (faszyzm), zał. I 1919 w Monachium jako Deutsche Arbeitspartei (nazwa NSDAP od 1920, od pierwszego słowa nazwy powstały terminy: nar. socjalizm, nazizm); od 1921 jej przywódcą i ideologiem był A. Hitler; 1923 rozwiązana (monachijski pucz), 1925 zorganizowana na nowo.

NSDAP dążyła do zdobycia nieograniczonej władzy, wykorzystując niezadowolenie spowodowane skutkami wojny i powojennym kryzysem gosp.; odwoływała się demagogicznie do haseł nacjonalistycznych (podbudowywanych teoriami rasistowskimi, szczególnie silnym antysemityzmem), socjalnych i odwetowych, stopniowo zdobyła poparcie znacznej części społeczeństwa niem.; 1 I 1920 liczba czł. NSDAP wynosiła 64 osoby, 1930 — 125 tys., przed 30 I 1933 wzrosła do ponad 700 tys., 1933–34 do 2,5 mln, a 1935–44 do 8,5 mln.

Struktura i organizacja NSDAP od 1921 była oparta na zasadzie wodzostwa (Führerprinzip) oznaczającej, że wola wodza jest dla partii i jej członków prawem najwyższym, a on sam nie podlega żadnej kontroli; nacz. organem partii było kierownictwo (Reichsleitung der NSDAP) z wodzem, kancelarią, zastępcą wodza (1925–32 G. Strasser, 1933–41 R. Hess), od 1941 sekretarzem wodza (M. Bormann) oraz szefami centralnych urzędów partyjnych, m.in.: organizacyjnego (R. Ley), propagandy (J. Goebbels), SS (H. Himmler), polityki zagranicznej (A. Rosenberg).

Kongresy partyjne zostały zastąpione od lat 30. zwoływanymi do Norymbergi masowymi zlotami (Parteitag), będącymi zrytualizowanymi demonstracjami siły i i wierności wodzowi. Głównymi organami prasowymi były: „Völkischer Beobachter”, „Nationalsozialistische Monathefte”, „Das Reich”. W terenie NSDAP dzieliła się na organizacje regionalne (Gau), powiatowe i lokalne; kierownicy tych organizacji tworzyli tzw. korpus kierowników polit. (700 tys., 1937); formacjami NSDAP były paramilitarne: SA, SS, Narodowosocjalist. Korporacja Kierowców (NSKK), Narodowosocjalist. Korporacja Lotników (NSFK), masowe organizacje młodzieżowe (Hitlerjugend, HJ), organizacja kobiet niem. i Narodowosocjalist. Związek Studentów. Ponadto NSDAP sprawowała pieczę nad każdą organizacją zawodową (Niemiecki Front Pracy), społ., kult. i innymi.

W wyborach do Reichstagu 1933 NSDAP uzyskała 43,9% mandatów; dzięki porozumieniu z częścią wielkiego kapitału i junkrami Hitler uzyskał 30 I 1933 stanowisko kanclerza. Rozpoczęło to okres totalitarnych rządów NSDAP w Niemczech. Po rozwiązaniu 1933 partii komunist. i socjaldemokr. oraz spowodowaniu rozwiązania się pozostałych partii polit. i zniesieniu związków zawodowych 1934 nastąpiła krwawa likwidacja opozycji wewnątrz NSDAP, zgrupowanej gł. w SA („noc długich noży”). Po przekształceniu życia społ. i polit. wg doktryny nar. socjalizmu rozpoczął się okres ekspansji, która 1939 doprowadziła do wybuchu II wojny światowej. System terroru polit. NSDAP polegał na ustanowieniu totalnej inwigilacji, szerokiej rozbudowie aparatu policyjnego i obozów (obozy hitlerowskie), zlikwidowaniu wszelkiej opozycji, poddaniu wszystkich dziedzin życia ścisłej kontroli i reglamentacji ze strony partii i państwa, wprowadzeniu zasady wodzostwa.

W polityce zagranicznej NSDAP realizowała program podbojów Europy (Lebensraum), czemu towarzyszyły terror i ludobójstwo wobec obywateli krajów okupowanych, zwłaszcza w Polsce, gdzie wymordowano kilka mln obywateli. Rasistowska polityka NSDAP doprowadziła do zagłady ponad 6 mln Żydów w okupowanej Europie. NSDAP została rozwiązana, wraz z jej formacjami i organizacjami podległymi, 10 X 1945 decyzją Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec (denazyfikacja). W procesie norymberskim kierownictwo polit. NSDAP zostało uznane za organizację przestępczą. Zobacz też Niemcy (Historia).

Źródło

• J. Banaszkiewicz Powstanie partii hitlerowskiej, Poznań 1968;
• K. Grünberg Adolf Hitler. Biografia Führera, Warszawa 1994;
• K. Pätzold, M. Weissbecker Geschichte der NSDAP 1920–1945, Köln 1981;
• F. Neumann Behemoth. Struktur und Praxis des Nationalsozialismus 1933–1944, Frankfurt am Main 1984.

Stanisław Kania

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.