ACTA UNIVERSITATIS NICOLAI COPERNICI DOI: http://dx.doi.org/10.12775/AUNC_ECON.2014.004 EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 Pierwsza wersja złożona 2 lutego 2013 Końcowa wersja zaakceptowana 18 czerwca 2014 ISSN 2080-0339 Dariusz Sokołowski, Renata Jaroszewska-Brudnicka, Wieńczysław Gierańczyk, Monika Radwańska, Barbara Szyda* DELIMITACJA BYDGOSKO-TORUŃSKIEGO OBSZARU METROPOLITALNEGO NA TLE UJĘĆ HISTORYCZNYCH Z a r y s t r e ś c i. Artykuł dotyczy bydgosko-toruńskiego układu funkcjonalno-osadniczego analizowanego z perspektywy historycznej oraz współczesnych uwarunkowań determinujących granice tego obszaru. Wraz z pojawieniem się terminu „aglomeracja bydgosko-toruńska” na przełomie lat 60. i 70. XX w. zapoczątkowana została dyskusja na temat zasadności wydzielenia analizowanego układu oraz traktowania go jako całość bądź rozłącznie. Współczesną delimitację BTOM opracowano na podstawie sumarycznego wskaźnika urbanizacji i uzupełniono o analizę powiązań funkcjonalnych. S ł o w a k l u c z o w e: aglomeracja bydgosko-toruńska, Bydgosko-Toruński Obszar Metropolitalny, powiązania funkcjonalno-przestrzenne. K l a s y f i k a c j a J E L: O18, P25. WSTĘP Celem opracowania jest delimitacja Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego. Punkt wyjścia stanowi analiza retrospektywna na bazie opracowań dotyczących tego układu osadniczo-funkcjonalnego w świetle literatury przedmiotu oraz dokumentów planistycznych, począwszy od połowy XX w. Aglomeracja bydgosko-toruńska, współcześnie określana najczęściej mianem obszaru metropolitalnego, od początku budziła kontrower* Adres do korespondencji: Dariusz Sokołowski, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 87-100 Toruń, ul. Lwowska 1, sokol@umk.pl © 2014 Uniwersytet Mikołaja Kopernika. All rights reserved. http://www.aunc.ekonomia.umk.pl Dariusz Sokołowski, Renata Jaroszewska-Brudnicka, Wieńczysław Gierańczyk… 60 sje dotyczące zarówno celowości wydzielenia analizowanego układu, jak i granic wyznaczających jego zasięg. Na wstępie należy odnieść się do kwestii terminologicznych. W różnych okresach powstawania opracowań tematycznych dominowała określona terminologia. Począwszy od lat 60. XX w. w krajowej literaturze przedmiotu w stosunku do dużych miast wraz z ich strefami podmiejskimi cechującymi się pewnym stopniem zurbanizowania (wyższym niż na obszarach otaczających) oraz powiązanych funkcjonalnie z ośrodkiem rdzeniowym, powszechnie używano określenia „aglomeracja miejska” bądź „aglomeracja miejsko-przemysłowa” (Leszczycki, Eberhardt, HeřMan, 1971). Za szczególny rodzaj aglomeracji uznawano konurbacje, tworzone wokół co najmniej dwóch, w przybliżeniu równorzędnych pod względem zaludnienia ośrodków miejskich, w znacznym stopniu komplementarnych funkcjonalnie. Wyróżniano zwykle dwie konurbacje w Polsce: jedną stricte przemysłową – Górnośląską, i jedną portową – Trójmiasto. Naturalne zatem, że kiedy o leżących blisko siebie miastach: Bydgoszczy i Toruniu wraz z ich (częściowo wspólną) strefą podmiejską, zaczęto mówić jako o aglomeracji, w niektórych pracach używano terminu „konurbacja” jako synonimu „aglomeracji policentrycznej”. Ta tradycyjna terminologia przetrwała jako dominująca do początku XXI w., kiedy w oficjalnych dokumentach planistycznych pojawiły się takie określenia jak „europol” i „obszar metropolitalny” (o czym dalej), z których drugie bardziej odpowiada wcześniejszemu pojęciu „aglomeracji”. O pełnej zgodności desygnatów tych terminów nie można mówić, zważywszy, że ani „aglomeracje miejskie”, ani „obszary metropolitalne” nigdy nie zostały oficjalnie zdefiniowane i w każdym kolejnym opracowaniu odmiennie określano zarówno kryteria ich delimitacji, jak i strukturę wewnętrzną. W związku z tym wydaje się celowe użycie – na użytek niniejszego opracowania – określenia „układ funkcjonalno-osadniczy”, jako dobrze oddającego istotę wspólnego desygnatu, w stosunku do którego używa się wymienionych pojęć. W pracy wyodrębniają się dwie zasadnicze części. W pierwszej scharakteryzowano rezultaty dotychczasowych prób delimitacji obszaru aglomeracji bydgosko-toruńskiej1 (tabela 1). W drugiej podjęto próbę współczesnej delimitacji obszaru na podstawie sumarycznego wskaźnika urbanizacji, którego konstrukcję oparto na wskaźnikach reprezentującących gęstość i natężenie określonych zjawisk. Część „historyczna” oparta jest w dużym stopniu na materiałach wykorzystanych już we wcześniejszym opracowaniu Sokołowskiego (2009). 1 AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 Delimitacja Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego… 61 1. ZARYS HISTORYCZNY BADAŃ NAD AGLOMERACJĄ BYDGOSKO-TORUŃSKĄ Kwestia wyodrębnienia bydgosko-toruńskiego układu osadniczo-funkcjonalnego ma już dość długą historię, sięga bowiem przełomu lat 40. i 50. XX w. Wtedy to powstała koncepcja BIT-u (Bydgoszcz-Inowrocław-Toruń), rozpatrująca wymienione miasta jako zintegrowany układ transportowy (Kiełczewska-Zaleska 1952). Z uwagi na specyficzny charakter, nie może on być jednak traktowany jako wczesna koncepcja aglomeracji. Pojawienie się terminu „aglomeracja bydgosko-toruńska” było ściśle związane ze studiami prowadzonymi na przełomie lat 60. i 70. oraz pracami nad wstępną wersją planu zagospodarowania przestrzennego kraju do 1990 r. Względnie niewielka odległość między dwoma największymi miastami ówczesnego województwa bydgoskiego, wyróżniającymi się (łącznie) znacznym potencjałem ludnościowym, gospodarczym, naukowym i kulturalnym, zainspirowały władze województwa do wyodrębnienia bydgosko-toruńskiego układu osadniczego w randze aglomeracji miejskiej2. Teza o integracji Bydgoszczy i Torunia w postaci dwubiegunowej aglomeracji miejskiej była oparta przede wszystkim na przesłankach o charakterze planistyczno-administracyjnym. Uzyskała ona akceptację ówczesnych władz województwa bydgoskiego, znajdując swój sformalizowany wyraz w regionalnej koncepcji planistycznej. Konsekwencją podjętych arbitralnie decyzji było, po pierwsze, pojawienie się terminu „aglomeracja bydgosko-toruńska” w licznych publikacjach i pismach urzędowych tego czasu, po drugie – zapoczątkowanie dyskusji na temat zasadności wydzielenia analizowanego układu (tabela 1). Kolejne opracowania, w zależności od przyjętych kryteriów delimitacji obszaru lub celów, dla których były przygotowywane, opowiadały się bądź za traktowaniem tego układu jako całość, bądź rozłącznie. W tym kontekście na uwagę zasługują dwa opracowania przygotowane przez GUS (1968, 1972), z których pierwsze określa analizowany obszar jako całość, drugie zaś traktuje go rozłącznie. Pierwsza delimitacja oparta na kryterium ekonomicznym (co najmniej 65% ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych) dała w rezultacie uproszczony obraz zasięgów terytorialnych i doprowadziła do połączenia w jeden obszar metropolitalny terenów związanych z różnymi ośrodkami miejskimi (GUS 1970, rysunek 1.I). 2 Komisja Planowania przy Radzie Ministrów dokonała hierarchizacji krajowej sieci osadniczej, uznając aglomeracje miejskie za najwyższy szczebel w tej hierarchii. AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 62 Dariusz Sokołowski, Renata Jaroszewska-Brudnicka, Wieńczysław Gierańczyk… Tabela 1. Delimitacja bydgosko-toruńskiego układu osadniczego w ujęciu chronologicznym (wybrane opracowania) Autor, rok Kiełczewska-Zaleska, 1952 Komisja Planowania przy Radzie Ministrów; lata 60., 70. GUS,1968 Termin/nazwa obszaru BIT (Bydgoszcz-Inowrocław-Toruń) aglomeracja bydgosko-toruńska Leszcycki, Eberhard, Heřman, 1971 aglomeracja bydgosko-toruńska GUS, 1972 rozłączne układy: aglomeracja Bydgoszczy, aglomeracja Torunia konurbacja bydgosko-toruńska Bańkowska, 1974 Gontarski, 1980 GUS, 1981 aglomeracja bydgosko-toruńska metropolia Bydgoszczy metropolia Torunia aglomeracja bydgosko-toruńska Namysłowski, 1982 aglomeracja Bydgoszczy, aglomeracja Torunia Sokołowski, 1988 wstępnie: konurbacja bydgosko-toruńska, finalnie: aglomeracja Bydgoszczy i aglomeracja Torunia aglomeracja Bydgoszczy, aglomeracja Torunia aglomeracja bydgosko-toruńska Sokołowski, Stachowski, 1993 Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku, 2003 AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 Cechy obszaru/kryteria delimitacji zintegrowany układ transportowy kryterium planistyczno-administracyjne (potencjał demograficzny, kulturowy, gospodarczy, naukowy) kryterium ekonomiczne (co najmniej 65% ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych) zintegrowany funkcjonalnie i przestrzennie zespół jednostek osadniczych obejmujący miasta oraz wsie, w których przekształciły się formy zabudowy i struktura zawodowa ludności w sposób pozwalający na zakwalifikowanie ich do obszarów zurbanizowanych; ponadto do aglomeracji włączono obszary rolne, leśne i rekreacyjne obsługujące jej mieszkańców wyodrębniono obszary centralne i strefy zewnętrzne kryteria: przyrost liczby ludności, wzrost udziału ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych kryteria powiązań: ekonomiczno-społeczne, demograficzne, osadnicze kryterium: planistyczne; w granicach aglomeracji wyodrębniono faktyczny obszar (strefy A i B) oraz pozostałe strefy C i D, stanowiące obszar studiów i planowania rozłączność systemów lokalnych Bydgoszczy i Torunia; kryterium: powiązania komunikacyjne rozłączność obydwu układów (badanie w układzie miejscowości) kryteria: demograficzne, przestrzenne, funkcjonalne, komunikacyjne rozłączność obydwu układów do obszaru aglomeracji zaliczono, poza Bydgoszczą i Toruniem, w całości obszar powiatów: bydgoskiego i toruńskiego Delimitacja Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego… Swianiewicz, Klimska, 2005 aglomeracja bydgosko-toruńska Smętkowski, 2007 Bydgosko-Toruński obszar metropolitalny ośrodki rdzeniowe i strefy podmiejskie bydgoski region metropolitalny (z Toruniem i powiatem toruńskim) Komornicki, Śleszyński, 2009 Unia Metropolii Polskich 63 kryteria wydzielenia strefy podmiejskiej: saldo migracji, gęstość zaludnienia, dojazdy do pracy w opracowaniu nie sprecyzowano kryteriów dobra dostępność transportowa i/lub koncentracja cech miejskich kryterium administracyjne Źródło: opracowanie własne. Natomiast w kolejnej wersji opracowania wydzielono już dwa odrębne obszary metropolitalne Bydgoszczy i Torunia (przylegające do siebie); uwzględniając ponadto zróżnicowanie struktury wewnętrznej poszczególnych jednostek w postaci obszarów centralnych i stref zewnętrznych (rysunek 1.II). Na szczególną uwagę zasługuje opracowanie Leszczyckiego, Eberhardta i Heřmana (1971). Autorzy wskazali aglomerację bydgosko-toruńską w grupie 16 aglomeracji miejsko-przemysłowych w Polsce, pomimo że nie spełniała ona istotnego warunku postawionego przez samych autorów: w pasie łączącym Bydgoszcz z Toruniem nie występowały obszary zurbanizowane, których ciągłość była warunkiem wyodrębnienia aglomeracji (rysunek 1.III). Ponadto nie uwzględniono powiązań funkcjonalnych, które pozwoliłyby na rozgraniczenie wpływów poszczególnych miast. Studium to, uznane za wzorcowe dla kolejnych prób identyfikacji i delimitacji podsystemu aglomeracji miejskich w Polsce, przesądziło o utrwaleniu się w literaturze naukowej tezy o istnieniu aglomeracji bydgosko-toruńskiej (Maik, Sokołowski, Brudnicki 1996). Wszystkie kolejne delimitacje wyodrębniały aglomerację bydgosko-toruńską, przy czym na uwagę zasługuje brak jej ciągłości przestrzennej w opracowaniu IG PAN (pomijając obszary oznaczone jako „obszary urbanizujące się pod wpływem aglomeracji”) oraz spełnienie tego kryterium w opracowaniu pracowni urbanistycznych i regionalnych (por. rysunek 1.IV i 1.V). Odmienną analizę przedstawiła Bańkowska (1974). Na podstawie dwóch wskaźników dynamicznych (tabela1) wyznaczyła przybliżony zasięg konurbacji bydgosko-toruńskiej. Wydzielenie 11 członów tego układu osadniczego rozdzielonych korytami rzek (Wisła, Brda) i zwartymi kompleksami leśnymi akcentuje specyfikę jego struktury przestrzennej (rysunek 2), która AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 64 Dariusz Sokołowski, Renata Jaroszewska-Brudnicka, Wieńczysław Gierańczyk… I II Obszar Obszar Bydgoszczy Bydgoszczy Obszar Bydgoszczy Bydgoszczy Obszar Obszar Torunia Torunia Obszar A A A A A A A A A A B B A A A A III IV Aglomeracja Aglomeracja bydgosko -- toruńska toruńska bydgosko Aglomeracja Aglomeracja bydgosko bydgosko -- toruńska toruńska A A A A A A A A B B B B C C C C V Aglomeracja Aglomeracja bydgosko -- toruńska toruńska bydgosko A A B B C C D D I. A – obszar metropolitalny II. A – obszary centralne aglomeracji, B – strefy zewnętrzne aglomeracji III. A – obszary centralne aglomeracji, B – obszary zurbanizowane aglomeracji, C – obszary urbanizujące się pod wpływem aglomeracji IV. A – obszary centralne aglomeracji, B – obszary zurbanizowane aglomeracji, C – obszary urbanizujące się pod wpływem aglomeracji V. A – obszary węzłowe aglomeracji, B – obszary obrzeżne aglomeracji, C – obszary zewnętrzne aglomeracji, D – obszary pozostałe Rysunek 1. Delimitacja aglomeracji bydgosko-toruńskiej na przełomie lat 60. i 70. XX w. Źródło: opracowanie własne na podstawie: I. GUS (1968), II. GUS (1972), III. Leszczyki, Eberhard, Heřman (1971), IV. IG PAN (1972), V. pracowni urbanist. i regionalnych (1972) AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 Delimitacj tacja Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego… 65 Rysunek 2. Podstawow owe człony układu przestrzennego konurbacji bydgoskoby -toruńskiej ń iej Źródło: Bańkowska 1974 74. polega na radialnym ym układzie poszczególnych członów w stosunkuu ddo głównych miast. Delimita itacja Bańkowskiej nie spełniała warunku ciągłoś ą łości przestrzennej pomimo oparcia op jej na zaniżonych kryteriach. W pierwszej połowie poł lat 70. w Zakładzie Planowania Aglomer eracji powstała koncepcja wyodrębnienia wy aglomeracji miejskich w Polsce do celów planistycznych (Ins Instytut Kształtowania Środowiska, 1974, 1975). 5). Planistyczny obszar aglom lomeracji bydgosko-toruńskiej podzielono na 4 strefy: stre węzłową (A), zurbanizo izowaną (B), urbanizującą się (C) oraz tereny otwa twarte (D). Jako faktyczny obsz bszar aglomeracji traktowano strefy A i B, przy za założeniu możliwości nieciągł ągłości ś przestrzennej. Tereny te łącznie ze strefam ami C i D stanowiły obszar stu studiów i planowania aglomeracji, w stosunku do którego obowiązywała zasad ada ciągłości przestrzennej (rysunek 3). AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (201 2014) 59–81 66 Dariusz Sokołowsk wski, Renata Jaroszewska-Brudnicka, Wieńczysław Gierańczyk ń zyk… Rysunek 3. Planistycz yczny obszar aglomeracji bydgosko-toruńskiej (A – strefa st węzłowa, B – strefa zurbanizowana, C – strefa urbanizująca ą się, ę D – tereny otwarte) Źródło: GUS 1981. Odrębność ść i au autonomiczność układów metropolitalnych Byd ydgoszczy i Torunia wykazano no w kilku opracowaniach: Gontarskiego (1980), 0), Namy4). słowskiego (1980,, 119823), Litowskiego (1980) i Sokołowskiegoo (1988 ( Również delimitacj acja Sokołowskiego i Stachowskiego (1993), oparta op na szczegółowej analiz lizie procesów koncentracji, sieci więzi instytucj ucjonalnoprawnych, układu połączeń po ą komunikacyjnych i dojazdów do pracy, y, potwierp dziła rozłączność ść ob obydwu obszarów. 3 Autor wskazywałł ((na podstawie kryterium powiązań), że o autonomiczności ści systemów s lokalnych Bydgoszczy i Torunia świadczy to, że powiązania w pasażerskim transp nsporcie publicznym między główny nymi ośrodkami dojazdów są znacznie słabsze od powiązań ą ń wewnątrz systemów lokalnych tych ych miast. 4 Opracowanie szcz czegółowe, realizowane w układzie miejscowości, umożliw żliwiło m.in. wydzielenie stref zurban anizowanych wokół Bydgoszczy i Torunia na podstawie zbio bioru kryteriów demograficznych,, pprzestrzennych, funkcjonalnych i komunikacyjnych. Do strefy st podmiejskiej Bydgoszczy za zaliczono 31 miejscowości wiejskich oraz jedno miasto (Sole olec Kujawski) – zasada ciągłości ą ś i pr przestrzennej układu nie pozwoliła na objęcie zasięgiem ę inny nnych miast. Strefę podmiejskąą Torun runia tworzyło w tym czasie 17 miejscowości wiejskich. Delimitacja D wykazała rozłączność ść obydwu ob układów (rysunek 4). AUNC, EKONOMIA XLV XL nr 1 (2014) 59–81 Delimitacj tacja Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego… 67 Rysunek 4. Aglomerac racja bydgoska i aglomeracja toruńska – delimitacja w układzie miejscowoś wości Źródło: Sokołowski 1988 988. Od drugiej połow łowy lat 70. XX w. liczba prac, w których podejm ejmowano próby delimitacjii aglomeracji a miejskich w Polsce, w tym byd bydgosko-toruńskiej, zmalała ała. Miało to związek ze zmniejszeniem zainteres resowania władz państwowych ch tąą problematyką, a w jakimś stopniu zapewnee również ze zmianą podziału łu administracyjnego w 1975 r. – delimitacja aglo glomeracji wykraczających ą poz oza granice województw (zwłaszcza w przypadkuu aglomea racji łódzkiej i aglom lomeracji warszawskiej) demaskowałaby absurdaln alność ść wytyczenia nowych granic gra administracyjnych. W delimitacji przyjętej p w planie zagospodarowania przestrzenne nnego województwa kujawsko sko-pomorskiego do obszaru aglomeracji zaliczon ono, poza Bydgoszcząą i Torun runiem, w całości obszar powiatów: bydgoskiegoo i toruńskiego (gminy: Biał iałe Błota, Chełmża – gmina miejska i wiejska,, Dąbrowa Dą Chełmińska, Czernik nikowo, Dobrcz, Koronowo, Lubicz, Łubianka, Łysomice, Ły Nowa Wieśś Wielka, ka, Obrowo, Osielsko, Sicienko, Solec Kujawski, ki, Wielka Nieszawka, Zławieś ieś Wielka), a ponadto gminy: Aleksandrów Kujawski K (gmina miejska i wiejska), wie Ciechocinek i Raciążek – z powiatu aleksa ksandrowskiego, Łabiszyn – z powiatu żnińskiego, Nakło i Szubin – z powiatu atu nakielskiego, Unisław – z powiatu chełmińskiego (rysunek 5). Obszar aglo glomeracji zajmował 3860 km2, co stanowiło 21,5% powierzchni województw twa AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (201 2014) 59–81 Dariusz Sokołowski, Renata Jaroszewska-Brudnicka, Wieńczysław Gierańczyk… 68 Rysunek 5. Zasięg aglomeracji bydgosko-toruńskiej Źródło: Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Kujawsko-Pomorskiego 2003. i zamieszkiwany był przez 866 tys. osób (2006) – 41,9% ogółu mieszkańców województwa. W opracowaniach dotyczących obszarów metropolitalnych w Polsce, powstających w ostatniej dekadzie, bydgosko-toruński układ funkcjonalno-osadniczy pojawiał się w licznych, ale nie wszystkich opracowaniach. Jako przykładowe można wymienić opracowania Swianiewicza i Klimskiejn (2005) oraz Smętkowskiego (2007), w których został on wyróżniony (rysunek 6), a także Smętkowskiego, Gorzelaka i Jałowieckiego (2009), w którym nie został wyodrębniony. W tej ostatniej pracy wskazano siedem obszarów metropolitalnych Polski, skupionych wokół ośrodków określonych jako metropolitalne, a także trzy ośrodki regionalne klasy A (Szczecin, Lublin, Toruń) i siedem ośrodków regionalnych klasy B (Białystok, Bielsko-Biała, Bydgoszcz, Częstochowa, Kielce, Olsztyn, Rzeszów), wokół których obszary metropolitalne nie zostały zdelimitowane5. 5 Na temat hierarchii funkcjonalnej miast w Polsce zob. szerzej: Sokołowski (2006). AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 Delimitacja Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego… I 69 II Bydgoszcz Bydgoszcz Bydgoszcz Bydgoszcz Toruń Toruń Toruń Toruń A A B B Rysunek 6. Zasięgi: I – aglomeracji bydgosko-toruńskiej wg Swianiewicza i Klimskiej, II – Bydgosko-Toruński Obszar Metropolitalny wg Smętkowskiego; A – miasta centralne, B – obszary podmiejskie Źródło: opracowanie własne na podstawie Swianiewicz, Klimska (2005) oraz Smętkowski (2007) Typologia obszarów wiejskich w Polsce (Komornicki, Śleszyński 2009) nie odnosi się bezpośrednio do terminologii związanej z aglomeracjami miejskimi bądź obszarami metropolitalnymi, jednak nawiązuje do nich metodycznie. Wynikiem badań jest typologia przestrzenna wyróżniająca sześć typów gmin wydzielonych w oparciu o rzeczywiste i potencjalne oddziaływanie dużych ośrodków i konurbacji. Wokół ośrodków rdzeniowych wyróżniono m.in. „rzeczywiste strefy podmiejskie”, w których zachodzi obecnie koncentracja cech miejskich przy jednoczesnej dobrej dostępności transportowej do obszaru rdzeniowego, oraz „potencjalne strefy podmiejskie”, dla których obecnie nie stwierdza się znacznej koncentracji cech miejskich, ale dobra dostępność transportowa tworzy możliwość rozwoju powiązań funkcjonalnych z obszarem rdzeniowym (rysunek 7). Spośród dokumentów planistycznych opracowanych dla całego kraju po 2000 r. można wymienić: Koncepcję Polityki Przestrzennego Zagospodarowana Kraju” (KPPZK) zatwierdzoną w 2001 r., Strategię Rozwoju Kraju (SRK) przyjętą przez rząd w 2006 r. oraz Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia (NSRO) 2007–2013. W pierwszym z nich pojęcie „metropolii” odnoszone jest tylko do Warszawy; w stosunku do pozostałych większych miast mowa jest natomiast o „europolach”, definiowanych jako potencjalne bieguny rozwoju społeczno-gospodarczego o znaczeniu europejskim. Ten termin nie przyjął się w literaturze przedmiotu ani w oficjalnych dokumentach, na uwagę zasługuje natomiast wyróżnienie w tej kategorii „bipolarnej AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 Dariusz Sokołowski, Renata Jaroszewska-Brudnicka, Wieńczysław Gierańczyk… 70 aglomeracji Bydgoszcz-Toruń” jako kształtującego się europolu (w jednej kategorii z następującymi ośrodkami: Szczecin, Wrocław, Łódź, Katowice, Lublin, Białystok, Rzeszów). Bydgoszcz Bydgoszcz Toruń Toruń A B C Rysunek 7. Typy obszarów wiejskich pod względem powiązań funkcjonalnych i relacji miasto–wieś; A – miasta centralne, B – strefa rzeczywistego oddziaływania miasta, C – strefa potencjalnego oddziaływania miasta Źródło: opracowanie własne na podstawie Komornicki, Śleszyński (2009). W pozostałych wymienionych dokumentach (SRK i NSRO) mowa jest już o obszarach metropolitalnych, które definiuje się (jedno z kryteriów) jako duże miasta, które wraz z otaczającymi je wysoko rozwiniętymi i szybko rozwijającymi się gminami łącznie zamieszkiwane są przez co najmniej 500 tys. osób. Spełnienie m.in. tego warunku pozwala autorom tych opracowań na zaliczenie BTOM do kategorii tego rodzaju układów funkcjonalno-przestrzenych. Na zakończenie części retrospektywnej warto jeszcze odnotować, że w dokumentach Unii Metropolii Polskich (zob. http://www.metropolie.pl) wyróżniany jest bydgoski region metropolitalny, obejmujący miasta wydzielone Bydgoszcz i Toruń wraz z otaczającymi je powiatami tzw. ziemskimi, mającymi swoje siedziby w tych miastach6. Tak zdelimitowany układ liczy 470 tys. mieszkańców i 1370 km2 powierzchni w „części bydgoskiej” oraz 6 Uproszczenie delimitacji regionów metropolitalnych przez sprowadzenie ich obszarów do całych powiatów dotyczy wszystkich 12 wyróżnionych przez UMP jednostek. AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 Delimitacja Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego… 71 304 tys. mieszkańców i 1346 km2 w „części toruńskiej”. Żadna z tych części samodzielnie nie spełnia postulowanego w dokumentach planistycznych kryterium wielkościowego. Badania prowadzone w połowie lat 90. XX w. były ukierunkowane nie tyle na delimitację układu, co na określenie przebiegu procesu transformacji gospodarki i zmian struktury przestrzennej na obszarze aglomeracji. Stwierdzono m.in., że przed 1990 r. przestrzeń wokół Bydgoszczy i Torunia była w fazie koncentracji rdzeniowej7 po tym czasie zaczęto obserwować symptomy przechodzenia do fazy koncentracji rozwiniętej (suburbanizacji)8 – (Maik, Sokołowski, Brudnicki, 1996). Istotne z punktu widzenia funkcjonowania aglomeracji wydają się pewne wskazania co do racjonalizacji procesu transformacji systemu osadniczego aglomeracji, w tym konieczność likwidacji lub osłabienia konfliktów funkcjonalno-przestrzennych związanych z przejściem do gospodarki rynkowej i transformacją systemową. Problematykę aktualnych zagadnień badawczych w analizowanym układzie podjęli Gierańczyk (2009) i Jaroszewska-Brudnicka (2009). Pierwsze opracowanie zawiera charakterystykę warunków życia ludności BTOM. Natomiast w drugim przedstawiono stan zaawansowania i zróżnicowania procesów suburbanizacji. Autorka analizowała rozwój i ekspansję przestrzenną funkcji mieszkaniowych oraz związane z tym procesy demograficzne i społeczne. Rozważania uzupełniono o badania tożsamości ludności allochtonicznej gmin w strefie podmiejskiej. 2. WSPÓŁCZESNA DELIMITACJA BYDGOSKO-TORUŃSKIEGO OBSZARU METROPOLITALNEGO (BTOM) Proces metropolizacji w województwie kujawsko-pomorskim, rozumiany jako przejście od fazy aglomeracji bydgosko-toruńskiej do etapu kształtowania się nowej formy układu osadniczego, czyli Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego wymaga podjęcia studiów obejmujących różne zagadnienia. Jednym z najistotniejszych jest problem delimitacji obszaru wraz z analizą powiązań funkcjonalno-przestrzennych w jego zasięgu, tym bardziej, że dotychczasowe analizy dotyczące delimitacji aglomeracji byd- 7 W latach 1950–1988 nie obserwowano jeszcze procesu ekspansji ludnościowej na tereny podmiejskie. 8 Faza koncentracji rozwiniętej zaczęła się zaznaczać dopiero w okresie transformacji systemowej, kiedy to nastąpił spadek dynamiki ludnościowej Bydgoszczy i Torunia, przy jednoczesnym przyśpieszeniu tempa wzrostu liczby ludności w niektórych gminach podmiejskich Bydgoszczy (zwłaszcza Nowa Wieś Wielka i Osielsko) i Torunia (zwłaszcza Lubicz). AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 72 Dariusz Sokołowski, Renata Jaroszewska-Brudnicka, Wieńczysław Gierańczyk… gosko-toruńskiej ujawniły szereg problemów związanych z jednoznaczną interpretacją tego obszaru jako układu bipolarnego. Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto, że obszar metropolitalny to region: − względnie silnie zurbanizowany, w odniesieniu do najważniejszych płaszczyzn przeobrażeń, w tym demograficznej, ekonomicznej, krajobrazowej i społecznej; − charakteryzujący się dużą gęstością zjawisk; m.in. gęstością zaludnienia, zagospodarowania terenu; − zintegrowany funkcjonalnie i przestrzennie za sprawą powiązań opartych na przepływach ludzi, dóbr, kapitału oraz informacji. Zurbanizowanie obszarów przejawia się m.in. w postaci: − przekształceń morfologii (fizjonomii) określonego obszaru, − dodatniego salda migracji, − znacznej gęstości zaludnienia i zainwestowania, − nasycenia obszaru infrastrukturą techniczną i mieszkaniową, − zwiększonej aktywności gospodarczej o charakterze głownie pozarolniczym. Przytoczoną charakterystykę potraktowano jako kryterium zurbanizowania obszarów otaczających główne ośrodki miejskie, włączając do analizy odpowiadające im cechy statystyczne. Wybór przestrzennych jednostek analizy oparto na następujących założeniach: − podstawową jednostką terytorialną była gmina, przy czym w przypadku gmin miejsko-wiejskich, miasto i obszar wiejski traktowane były jako odrębne jednostki, − w gminach miejsko-wiejskich analizą objęto tylko obszary wiejskie, wychodząc z założenia, że miasta spełniają co najmniej większość przyjętych kryteriów zurbanizowania. Decydującą rolę z punktu widzenia włączenia bądź niewłączania danego miasta w obręb obszaru metropolitalnego odgrywa zasada ciągłości przestrzennej (miasto otoczone obszarami wiejskimi niezurbanizowanymi i słabo powiązanymi funkcjonalnie z Bydgoszczą lub Toruniem nie mogą być włączone w obręb BTOM, niezależnie od tego, czy samo spełnia określone kryteria). Analizą objęto gminy powiatów ziemskich bydgoskiego i toruńskiego oraz przylegających do nich powiatów: aleksandrowskiego, chełmińskiego, golubsko-dobrzyńskiego, inowrocławskiego, lipnowskiego, nakielskiego, świeckiego, wąbrzeskiego i żnińskiego. Łącznie otrzymano zbiór 84 gmin zawierających się w izochronie czasu dojazdu do jednego z ośrodków rdze- AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 Delimitacja Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego… 73 niowych nie przekraczającej 60 min (81% gmin zawiera się w izochronie do 40 min)9. Wykorzystując metodę sum standaryzowanych, skonstruowano sumaryczny wskaźnik urbanizacji. Przyjęto pięć cech opisujących poszczególne płaszczyzny urbanizacji: demograficzną, ekonomiczną i przestrzenną (rysunek 8). W rezultacie w granicach badanego obszaru stwierdzono wąski pierścień gmin wyróżniających się na tle pozostałych wysokim stopniem zaawansowania procesów urbanizacyjnych. Jednostki te wyznaczają strefę bezpośrednio sąsiadującą z Bydgoszczą i Toruniem (rysunek 10.I), zawierającą się w ekwidystancie 25 km odległości od ich centrów. Na tle tej wstępnej delimitacji ciekawie przedstawiają się obrazy rozkładu wartości poszczególnych mierników, znacznie różniące się między sobą. Wysokie wartości wskaźników: gęstości zaludnienia oraz intensywności ruchu budowlanego, stwierdzono poza granicami wyznaczonego obszaru, podczas gdy strefa gmin charakteryzujących się wysokim dodatnim saldem migracji była zdecydowanie mniejsza. Natomiast rozkład wartości wskaźników obrazujących wyposażenie infrastrukturalne obszaru i rozwój przedsiębiorczości cechowała duża mozaikowość. W przypadku liczby podmiotów gospodarczych wysokie wartości wskaźnika odnotowano w gminach sąsiadujących z ośrodkami rdzeniowymi, ale także w jednostkach zlokalizowanych w sąsiedztwie miast mniejszych – Inowrocławia, Świecia czy Solca Kujawskiego. Delimitację BTOM na podstawie sumarycznego wskaźnika urbanizacji uzupełniono o analizę powiązań funkcjonalnych. Jako miernik tych powiązań przyjęto dojazdy do pracy (zob. rysunek 9 oraz rysunek 10.II). Ustalając finalny przebieg granic, podjęto decyzję o włączeniu gminy Aleksandrów Kujawski i miasta Ciechocinek, charakteryzujących się z jednej strony wysokim poziomem zurbanizowania, z drugiej zaś – słabo wykształconymi relacjami z miastami rdzeniowymi. Wskazane jest, by powiększenie wyznaczonego obszaru w kierunku południowo-wschodnim zostało przedmiotem odrębnego badania i dyskusji. W tym kontekście na uwagę zasługuje również gmina Solec Kujawski, którą włączono w granice BTOM, pomimo że nie spełniała przyjętych do analizy kryteriów delimitacji. Tym, co zadecydowało o włączeniu gminy w granice metropolii, jest bezpośrednie 9 Należy podkreślić, iż w kontekście migracji wahadłowych potencjalny zasięg obszaru oddziaływania miasta, wyrażony izochroną średniego czasu dojazdu, zależny jest od rangi ośrodka rdzeniowego. Stąd dla miast tej wielkości przyjęto zasięg izochrony 50 minut średniego czasu dojazdu, odpowiadający zadowalającej dostępności miasta (Komornicki, Śleszyński, 2009). AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 74 Dariusz Sokołowski, Renata Jaroszewska-Brudnicka, Wieńczysław Gierańczyk… I Gęstość zaludnienia w 2010 r. obszary miast nie uwzględnione w analizie 25 50 75 Liczba podmiotów gospodarczych w 2010 r. obszary miast nie uwzględnione w analizie 100 osób/km 2 62 71 Gęstość sieci kanalizacyjnej na obszarach bezleśnych w 2010 r. 89 /1000 mieszk. V obszary miast nie uwzględnione w analizie 20 40 60 km/100km obszary miast nie uwzględnione w analizie 0 10 20 30 ‰ Mieszkania oddane do użytku w latach 2006-2010 (średniorocznie) III 52 II Saldo migracji ogółem w latach 2001-2010 (średnioroczne) IV obszary miast nie uwzględnione w analizie 1,0 2,0 3,0 4,0 /1000 mieszk. VI Wskaźnik sumaryczny w 2010 r. 2 obszary miast nie uwzględnione w analizie -0,6 -0,2 0,2 0,6 1,0 brak sieci Rysunek 8. Natężenie procesów urbanizacyjnych na obszarze objętym analizą Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 Delimitacja Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego… I Dojazdy do pracy w Bydgoszczy w 2006 r. (udział przyjeżdżających do pracy w liczbie zatrudnionych w gminie zamieszkania) obszary miast nie uwzględnione w analizie IV Udział przyjeżdżających 5,0 10,0 15,0 Udział przyjeżdżających 5,0 10,0 15,0 20,0 % Wyjazdy do pracy z Bydgoszczy w 2006 r. (udział wyjeżdżających do pracy w liczbie zatrudnionych w mieście) obszary miast nie uwzględnione w analizie 20,0 % Dojazdy do pracy w Toruniu w 2006 r. (udział przyjeżdżających do pracy w liczbie zatrudnionych w gminie zamieszkania) obszary miast nie uwzględnione w analizie II III 75 Udział wyjeżdżających 0,01 0,05 0,10 0,50 % Wyjazdy do pracy z Toruniu w 2006 r. (udział wyjeżdżających do pracy w liczbie zatrudnionych w mieście) obszary miast nie uwzględnione w analizie Udział wyjeżdżających 0,01 0,05 0,10 0,50 % Rysunek 9. Dojazdy i wyjazdy do pracy z Bydgoszczy i Torunia w 2006 r. Źródło: GUS 2010. sąsiedztwo z Bydgoszczą i konieczność zachowania ciągłości przestrzennej całego układu. Bydgosko-Toruński Obszar Metropolitalny tworzą miasta główne zwane ośrodkami metropolitalnymi: Bydgoszcz i Toruń, oraz zbiór jednostek osadniczych zintegrowanych z nimi funkcjonalnie i przestrzennie. Stanowią je 24 jednostki administracyjne: 15 gmin wiejskich, osiem miejsko-wiejskich i jedno miasto (rysunek 11). Obszar BTOM zajmuje powierzchnię 4 140 km2, co stanowi 23% powierzchni województwa, zaś wg stanu na koniec 2010 r. w jego granicach zamieszkiwało 895 tys. osób, tj. 42,6% mieszAUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 Dariusz Sokołowski, Renata Jaroszewska-Brudnicka, Wieńczysław Gierańczyk… 76 kańców województwa (w tym 27,1% stanowi ludność ośrodków rdzeniowych). Warto jednak podkreślić, że faktyczna granica analizowanego obszaru metropolitalnego, ma charakter strefy, w której dynamicznie dokonują się zmiany i przekształcenia. Można przyjąć, że ta granica będzie się oddalać od ośrodków rdzeniowych, powiększając zasięg obszaru metropolitalnego10. Obszar objęty intensywnymi procesami urbanizacji Strefa wpływów miast - dojazdy do pracy I II Rysunek 10. Zasięg przestrzenny ciągłego przestrzennie obszaru objętego intensywnymi procesami urbanizacji oraz intensywnych dojazdów do pracy do Bydgoszczy i Torunia Źródło: opracowanie własne. WNIOSKI Cechą charakterystyczną współczesnego etapu rozwoju społeczno-gospodarczego Polski jest wzrastająca rola metropolii i kształtujących się pod ich wpływem obszarów metropolitalnych. Te specyficzne pod względem funkcjonalnym układy osadnicze koncentrują z reguły większość kapitału społecznego i ekonomicznego swoich regionów i są jednocześnie – jak określa się w koncepcjach przestrzennego zagospodarowania – „motorami rozwoju” społeczno-gospodarczego kraju i integracji z gospodarką światową. Bydgoszcz i Toruń stanowią unikalny w skali kraju układ osadniczo-funkcjonalny, początkowo zwany aglomeracją bydgosko-toruńską, współcześnie – Bydgosko-Toruńskim Obszarem Metropolitalnym. O ile na prze10 Podobne wnioski sformułował Liszewski (2005) w kontekście delimitacji obszaru metropolitalnego Łodzi. AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 Delimitacja Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego… 77 łomie lat 60. i 70. XX w.11 – w czasie, kiedy powstawały pierwsze opracowania na ten temat – procesy urbanizacyjne na obszarze pomiędzy Bydgoszczą a Toruniem były słabo zaawansowane, o tyle w okresie transformacji zahamowane zostały procesy koncentracji rdzeniowej i nastąpił wzrost gęstości zjawisk oraz natężenia procesów na obszarach położonych poza głównymi ośrodkami, w tym między nimi. Konstatacja ta jest najważniejszym wnioskiem poznawczym wynikającym z przedstawionych badań. Potwierdzają to, uszczegóławiają i uzupełniając, wydłużając jednocześnie okres analizy, wyniki niektórych wcześniejszych badań dotyczących określonego układu (z ostatnich kilkunastu lat). Kwestia intensyfikacji procesów wewnątrz układu była jednak na ogół niedoceniana bądź niedostrzegana przez autorów licznych opracowań, które dotyczyły ogółu aglomeracji miejskich/obszarów metropolitalnych w Polsce. Powodem tego był zapewne ciągle jeszcze niewielki, w porównaniu do obszarów metropolitalnych np. Warszawy czy Krakowa, stopień natężenia zjawisk i procesów obserwowanych pomiędzy Bydgoszczą i Toruniem. Wzrost stopnia wewnętrznej spójności układu jest jednak wyraźny i postępujący. Rysunek 11. Strefa oraz wyznaczony zasięg Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego Źródło: opracowanie własne. 11 Stan taki utrzymywał się jeszcze przez co najmniej dwie dekady. AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 78 Dariusz Sokołowski, Renata Jaroszewska-Brudnicka, Wieńczysław Gierańczyk… Wnioskiem metodycznym płynącym z opracowania jest adekwatność zestawu względnie niewielkiej liczby cech diagnostycznych do delimitacji obszaru metropolitalnego, który – wobec braku powszechnie obowiązującej definicji – może być utożsamiany z tradycyjnie pojmowaną aglomeracją miejską (pomija się tu kwestię samego zdefiniowania i określenie kryteriów identyfikacji ośrodków metropolitalnych). Za najważniejsze uznano wskaźniki reprezentujące stan i/lub dynamikę zjawisk reprezentujących zwłaszcza takie kategorie jak: 1) przekształcenia przestrzeni i gospodarki oraz wynikające z nich zmiany stylu życia mieszkańców (urbanizacja obszarów podmiejskich), obserwowane na ogół w postaci intensyfikacji natężenia zjawisk, oraz 2) związki funkcjonalne między miastem (miastami) centralnym i jego zapleczem, reprezentowane, zwłaszcza wobec braku innych adekwatnych mierników, przez dojazdy do pracy. Traktując wyniki niniejszej delimitacji w kategoriach weryfikacji wcześniejszych dokonań w tym zakresie, stwierdzono, że w większości z ostatnich prac zaznaczono dość wąski zasięg przestrzenny układu, często ograniczając go do pasa gmin bezpośrednio otaczających Bydgoszcz i Toruń (Swianiewicz, Klimska, 2005; Smętkowski, 2007; Komornicki, Śleszyński, 2009). Wynika to najprawdopodobniej z położenia większego nacisku na stan aktualny, przy mniejszej wadze przypisanej dynamice zjawisk, oraz z pewnego niedocenienia powiązań funkcjonalnych. W pewnym stopniu taka sytuacja jest też rezultatem nieuwzględnienia – w opracowaniach delimitujących ogół obszarów metropolitalnych w Polsce – lokalnej specyfiki obszaru bydgosko-toruńskiego (występowanie rozległych terenów leśnych). Najstarsze delimitacje mają charakter wyłącznie historyczny, z uwagi na odmienne realia polityczne i społeczno-gospodarcze tamtych czasów, na ogół zawężony zestaw zastosowanych wskaźników, a także na wysoki stopień ich dezaktualizacji. Ich wartość polega głównie na pokazaniu, że wspólne rozpatrywanie układu funkcjonalno-osadniczego Bydgoszczy i Torunia ma blisko półwieczną tradycję, a zatem BTOM nie jest wyłącznie tworem planistycznym początku XXI w. Wnioski płynące z rozważań zawartych w niniejszym opracowaniu, stanowią podstawę do tego, by stwierdzić, że: 1. Koncepcja BTOM nie jest nowa; od drugiej połowy lat 60. XX w. zespół osadniczy Bydgoszczy z Toruniem był uwzględniany w większości opracowań – pod różnymi nazwami, najczęściej jako aglomeracja miejska, a w ostatnich latach jako obszar metropolitalny. 2. Cechą szczególną obszaru pozostaje jego mała zwartość i niskie wskaźniki intensywności zagospodarowania pomiędzy dwoma głównymi ośrodkami miejskimi (konsekwencja rozległych terenów leśnych). AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 Delimitacja Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego… 79 3. Do końca lat 80. XX w. tereny położone pomiędzy Bydgoszczą i Toruniem były słabo zurbanizowane, w związku z czym aglomeracja rozpatrywana jako całość nie wykazywała ciągłości przestrzennej; uzasadnione było traktowanie jej jako dwóch układów monocentrycznych. 4. Rozwój głównych miast układu osadniczego do początku okresu transformacji systemowej następował głównie w kierunkach „od siebie”. 5. W okresie transformacji systemowej nastąpiła dynamizacja procesów w obrębie układu, przejawiająca się m.in. w postaci zmiany relacji ludnościowych między rdzeniem a obszarami otaczającymi (wzrost zaludnienia gmin podmiejskich i spadek udziału zaludnienia głównych miast), rozwoju budownictwa i infrastruktury, ponadprzeciętnej aktywności gospodarczej w porównaniu do innych obszarów wiejskich itp. Należy podkreślić, że w ostatnich dwóch dekadach nastąpiła intensyfikacja wymienionych procesów zarówno w obszarach zewnętrznych w stosunku do Bydgoszczy i Torunia, jak i pomiędzy nimi, co prowadzi do wzrostu stopnia integralności przestrzennej całego układu. Mimo określonych niedostatków badanego układu osadniczo-funkcjonalnego, które sprawiają, że nie można go dotychczas określić jako w pełni zintegrowany bipolarny obszar metropolitalny, można zakładać, że stanie się on w przyszłości: − regionalnym biegunem wzrostu generującym impulsy rozwojowe na otaczające obszary, − ogniwem transmisji innowacji w wyniku absorpcji innowacji zewnętrznych (globalnych) i krajowych, a następnie centrum generowania ich wpływu na otaczające obszary, − elementem wzmacniającym konkurencyjność województwa kujawsko-pomorskiego w układzie krajowym i zagranicznym. Tym samym kształtujący się obszar metropolitalny w województwie kujawsko-pomorskim będzie ważnym czynnikiem rozwoju tego regionu, stanowiąc jednocześnie istotny składnik w sieci metropolii krajowych o wzrastającym potencjale. LITERATURA Bańkowska B. (1974), Próba wyodrębnienia konurbacji bydgosko-toruńskiej, [w:] Rozwój wielkich aglomeracji w Polsce, t. 1: Konurbacja bydgosko-toruńska, IPP Politechniki Warszawskiej, PWN, Warszawa. Centralny Urząd Planowania (1990), Studia do planu przestrzennego zagospodarowania kraju, Warszawa. Eberhardt P., Gontarski Z., Siemiński J. (1973), Koncepcje delimitacji aglomeracji miejskich w Polsce, „Biuletyn KPZK PAN”, 79, 187–219. AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 80 Dariusz Sokołowski, Renata Jaroszewska-Brudnicka, Wieńczysław Gierańczyk… Gierańczyk W. (2009), Warunki życia ludności bydgosko-toruńskiego obszaru metropolitalnego [w:] Maik W. (red.), Aglomeracje miejskie w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. Problemy rozwoju, przekształceń strukturalnych i funkcjonowania, WSG, Bydgoszcz. Gontarski Z. (1980), Obszary metropolitalne w Polsce, „Biuletyn KPZK PAN”, 109. GUS (1970), Regiony ekonomiczno-statystyczne. Przekroje regionalne stosowane w opracowaniach GUS, Warszawa. GUS (1972), Statystyka układów regionalnych, „Statystyka Regionalna”, 33. GUS (1981), Aglomeracje miejskie 1979, Departament terenowych organów statystyki, Warszawa. Instytut Kształtowania Środowiska (1974), Planowanie aglomeracji miejskich w Polsce – raport o założeniach rozwoju, Warszawa. Instytut Kształtowania Środowiska (1975), Planowanie aglomeracji miejskich w Polsce – materiały metodyczne, Warszawa. Jaroszewska-Brudnicka R. (2009), Przemiany społeczno-przestrzenne obszarów wiejskich w przestrzeni metropolitalnej Bydgoszczy i Torunia, [w:] Maik W. (red.), Aglomeracje miejskie w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. Problemy rozwoju, przekształceń strukturalnych i funkcjonowania, WSG, Bydgoszcz. Kiełczewska-Zaleska M. (1952), Województwo bydgoskie, Wiedza Powszechna, Warszawa. Komornicki T., Śleszyński P. (2009), Typologia obszarów wiejskich pod względem powiązań funkcjonalnych, [w:] Bański J. (red.), Analiza zróżnicowania i perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w Polsce do 2015 roku, Studia Obszarów Wiejskich, 16, 9–37. Leszczycki S., Eberhardt P., Heřman S. (1971), Aglomeracje miejsko-przemysłowe w Polsce 1966–2000, „Biuletyn KPZK PAN”, 67. Liszewski S. (2005), Delimitacja obszaru metropolitalnego Łodzi, [w:] Bald K., Markowski T. (red), Obszar metropolitalny Łodzi – wyzwania i problemy, „Biuletyn KPZK PAN”, 215. Litowski G. (1980), Integracja ekonomiczna i społeczna miast na przykładzie Bydgoszczy i Torunia, Wydawnictwo UMK, Toruń. Maik W., Sokołowski D., Brudnicki R. (1996), Proces transformacji gospodarki i zmiany struktury przestrzennej aglomeracji Bydgoszczy i Torunia, [w:] Korcelli P. (red.), Aglomeracje miejskie w procesie transformacji, t. 2, Zeszyty Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 42, 57–92. Namysłowski J. (1980), Ośrodki codziennych dojazdów w systemie miast nad Wisłą, „Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geografia”, 15. Namysłowski J. (1982), Systemy lokalne nad dolną Wisłą, „Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geografia”, 17. Plan zagospodarowania przestrzennego woj. kujawsko-pomorskiego (2003), Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku, Włocławek. Smętkowski M. (2007), Delimitacja obszarów metropolitalnych w Polsce, [w:] Kudełko J. (red.), Uwarunkowania rozwoju Rzeszowskiego Obszaru Metropolitalnego w systemie społeczno-gospodarczym i innowacyjnym województwa podkarpackiego, Prace KNE, 22, PAN – Oddział w Krakowie. Smętkowski M., Gorzelak G., Jałowiecki B. (2009), Metropolitan areas in Poland – diagnosis and recommendations, „Studia Regionalne i Lokalne”, 37–58. Sokołowski D. (1988), Próba delimitacji konurbacji bydgosko-toruńskiej w świetle dotychczasowych badań i planowanych zamierzeń rozwojowych, maszynopis, UMK, Toruń. AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 Delimitacja Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego… 81 Sokołowski D., Stachowski J. (1993), Aglomeracja bydgosko-toruńska w latach 1970–1988, „Acta Universitatis Nicolai Copernici Geografia”, 25. Sokołowski D. (2006), Funkcje centralne i hierarchia funkcjonalna miast w Polsce, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń. Sokołowski D. (2009), Aglomeracja bydgosko-toruńska w strukturze osadniczej kraju i regionu, [w:] Maik W. (red.), Aglomeracje miejskie w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. Problemy rozwoju, przekształceń strukturalnych i funkcjonowania, WSG, Bydgoszcz, 203–229. Strategia Rozwoju Kraju 2007–2015 (2006), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Swianiewicz P., Klimska U. (2005), Społeczne i polityczne zróżnicowanie aglomeracji w Polsce – waniliowe centrum, mozaika przedmieść, „Prace i Studia Geograficzne”, 35, 45–70. THE HISTORICAL BACKGROUND OF THE DELIMITATION OF THE BYDGOSKO-TORUŃSKI METROPOLITAN AREA A b s t r a c t. The paper focuses on the bydgosko-toruński composition of the functional and settlement aspects analyzed from the perspective of history and of the contemporary conditions determining the borderlines of this area. The appearance of the term of ‘the bydgosko-toruńska agglomeration’ at the turn of the 1960s and 1970s initiated a debate on the legitimacy of the isolation of the analyzed composition and treating it either as a whole or separately. The contemporary delimitation of the BTOM was worked out based on the aggregate urbanization index and was completed with the analysis of the functional connections – commuting to work. K e y w o r d s: the bydgosko-toruńska agglomeration, metropolitan area, functional and spatial connections. AUNC, EKONOMIA XLV nr 1 (2014) 59–81 2