Rodzina Branickich - historia rodu | Instytut POLONIKA Polonika

Ród Branickich herbu Gryf wywodził się z Małopolski ze starego możnowładczego rodu, którego najsłynniejszym i zarazem ostatnim przedstawicielem był Jan Klemens Branicki (1689–1771), fundator Pałacu Branickich w Białymstoku (obecnie siedziba Uniwersytetu Medycznego). Do rodu Branickich herbu Gryf należał także Pałac Branickich w Warszawie przy ulicy Miodowej (obecnie sprywatyzowany).

Braniccy herbu Korczak pochodzili najprawdopodobniej z Branicy w województwie lubelskim. Fortunę rodu zainicjował hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki (1730–1819), syn  Piotra Franciszka (ok. 1708–1762), kasztelana bracławskiego. Franciszek Ksawery Branicki był jednym z najważniejszych członków stronnictwa prorosyjskiego, przeciwnikiem refom Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 Maja oraz współtwórcą i jednym z przywódców konfederacji targowickiej. Branicki swoją działalnością polityczną przyczynił się do pomnożenia fortuny rodu, stał się właścicielem ogromnych dóbr ziemskich na Kijowszczyźnie, z centrum w Białej Cerkwii. Ufundował tam klasycystyczny pałac, kościół pw. św. Jana Chrzciciela (1816) oraz letnią rezydencję wraz z parkiem Branickich nazywanym Aleksandrią (1793–1797), na cześć jego żony Aleksandry Engelhardt (1754–1838).

W posiadaniu małżeństwa Branickich był także pałac w Petersburgu – obecnie pałac Jusupowów [Мойки р. наб., nr 94], gdyż Aleksandra, siostrzenica Grigorija Potiomkina i przypuszczalnie córka carycy Katarzyny II, otrzymała go od carycy w posagu z okazji swego ślubu z Branickim w 1781 r. W pałacu Branickich zachowały się polskie pamiątki: w Sali Rzymskiej plafon Franciszka Smuglewicza oraz polskie książki i czasopisma z licznej niegdyś kolekcji Branickich. Za swoją polityczną działalność Franciszek Ksawery Branicki w czasie insurekcji kościuszkowskiej został skazany na karę śmierci i wieczną infamię.

Braniccy mieli pięcioro dzieci: córki – Katarzynę, Elżbietę i Zofię oraz synów – Władysława i Aleksandra. Majątek białocerkiewny odziedziczył Władysław Grzegorz Branicki (1783–1843), generał wojsk rosyjskich, senator i wielki łowczy dworu cesarskiego. Branicki rezydował na Ukrainie w Białej Cerkwii i pałacu w Lubomlu, wzniesionym jeszcze przez swego ojca, oraz przez krótszy czas w Petersburgu w pałacu przy Newskim Prospekcie. Władysław Branicki poślubił Różę Potocką (1782–1862), córkę Szczęsnego Potockiego, polską patriotkę. Mieli siedmioro dzieci (czterech synów i trzy córki), które zapisały się dla kultury polskiej, zwłaszcza poza granicami kraju. Najstarszy syn, Ksawery Branicki (właś. Franciszek Ksawery, 1816–1879), działacz drugiej fali Wielkiej Emigracji, nabył Zamek Montrésor we Francji, gdzie prowadził ważny ośrodek polskiego życia kulturalnego.

Drugi syn, Aleksander Branicki (1821–1877), wydalony z Imperium Rosyjskiego za popieranie powstania styczniowego, zasłynął jako uczestnik i mecenas egzotycznych wypraw przyrodniczych do Egiptu i Nubii (1863–1864), Algierii (1866–1867) i ponownie do Egiptu (1872–1873). Podczas wypraw zbierał eksponaty przyrodnicze i archeologiczne, które gromadził w zamku w Suchej Beskidzkiej, nabytym w 1846 r. Stworzył tam cenną bibliotekę i założył ogrody oraz oranżerię. Wyprawom Aleksandra towarzyszył jego brat Konstanty Branicki (1824–1884), przyrodnik (zyskał sławę jako ornitolog) i pionier archeologii. Inspirował wykopaliska kurhanów m.in. w rejonie mironowskim (mogiła Rozkopana w Rosawie) – jego zbiory były eksponowane w Pałacu Branickich w Warszawie przy ul. Frascati. Jego pasję przyrodniczą kontynuował syn Ksawery Branicki (1864–1926), który ożenił się  z Anną Potocką i przez to Braniccy stali się właścicielami Wilanowa.

Najstarsza córka Władysława Grzegorza ‒ Eliza Branicka (1820–1876) poślubiła Zygmunta Krasińskiego. Jej siostra Zofia Branicka (1821–1886) wyszła za mąż za księcia rzymskiego Liwiusza III Odescalchi i zamieszkała w pałacu rodzinnym Odescalchich w Wiecznym Mieście. Prowadziła jeden z najważniejszych salonów, wspierając polskich poetów i artystów oraz zakon zmartwychwstańców. Miała także ważną pozycję na dworze papieskim, którą wykorzystywała dla „sprawy polskiej”, m.in. przyczyniając się do założenia Kolegium Polskiego w Rzymie.

Najmłodsza córka Katarzyna (1825–1907) poślubiła Adama Józefa Potockiego, kolekcjonerka sztuki. Swe zbiory z licznych podróży przechowywała w pałacu w Krzeszowicach pod Krakowem.

Najmłodszy syn Władysława Grzegorza Władysław Michał Branicki (1826–1884) odziedziczył dobra w Białej Cerkwii, miał tytuł kamerjunkiera dworu rosyjskiego. Z małżeństwa z Marią Anielą Sapieżyną miał dwie córki, z których najstarsza Maria Róża Branicka (1863–1941) poślubiła Jerzego Fryderyka Radziwiłła, XV ordynata nieświeskiego. Ta miłośniczka sztuki, autorka portretów polskich XVI–XIX w. (1911–1913) prowadziła międzynarodowe salony w Rzymie, Paryżu i Nieświeżu, gdzie bywali przedstawiciele domów panujących, arystokracji europejskiej, artyści, intelektualiści i politycy. Potomkowie Branickich, największych zdrajców Rzeczypospolitej, stali się zatem filarami polskiego wychodźstwa, którzy przyczynili się do wskrzeszenia Polski i rozsławili jej imię w świecie.