Diciembre
4 dic.Pintor flamenco ante la inquisición de México
La Inquisición de México condena al pintor de Amberes Simon Pereyns por posibles opiniones herejes. Le obligan a realizar por cuenta propia un cuadro de la Virgen (Victoria 1986).
Virgen de la Expiación, en el Altar del Perdón de la Catedral Metroplitana de México D.F., por Simon Pereyn (o Perines), 1568.
7 dic.¡Paz!
Alba vuelve a Bruselas como gran vencedor. Las tropas de Orange ya se habían retirado a Francia. El viejo duque dice que su trabajo ha terminado y quiere volver a casa. No obstante, el rey no le da permiso para dejar los Países Bajos. Alba se queja de que ahora el militar que había venido para reprimir la rebelión con mano dura, brindando después a Felipe II la posibilidad de volver para ofrecer a sus súbditos su misericordia, debía quedarse para adoptar el papel de un gobernador civil en tiempos de paz. Contra su voluntad, el rey le obliga a permanecer en los Países Bajos hasta su vuelta a España en diciembre de 1573. Los habitantes de los Países Bajos no querían al duque, y el duque tampoco les quería a ellos.
La miserable opresión de los Países Bajos, grabado anónimo, 1569 (Rijksmuseum).
9 dic.El anterior inquisidor fallece
Fallece el arzobispo Fernando de Valdés y Salas. Entre 1547 y 1566 fue inquisidor general de España y en el desempeño de este cargo fue responsable de los grandes procesos contra protestantes españoles llevados a cabo entre 1558-1559.
Estos procesos tuvieron una gran influencia en la mala imagen de la Inquisición entre los protestantes de Inglaterra, el Sacro Imperio y los Países Bajos. Valdés tenía fama de ser un feroz enemigo de los conversos de origen judío e islámico, pero tam bién de los seguidores de Lutero y Erasmo. Intervino, por ejemplo, en la publicación de un índice español de libros prohibidos en que se hallaban incluidas obras de autores católicos como Erasmo y Luis de Granada. En 1566 Diego de Espinosa le sucedió en el cargo de inquisidor general (González Novalín 2008).
En parte influenciados por las historias que circulaban sobre el cruel trato brindado a los protestantes en España, se propagó el temor a la introducción de la Inquisición española en los Países Bajos. Antes del estallido de la revuelta y de la llegada del duque de Alba y sus tercios españoles, el miedo a la introducción de la Inquisición española fue utilizado para criticar al gobierno de Felipe II en general y contra la reforma de los nuevos obispados. Se publicaron panfletos en que se decía que Felipe II era un simple títere de la Inquisición española. También se publicaron en los Países Bajos escritos de protestantes españoles donde se hablaba muy en detalle sobre las torturas que practicaba la Inquisición española. No obstante, la Inquisición española nunca fue introducida en los Países Bajos y tampoco hay pruebas de que Felipe II hubiese pensado alguna vez en hacerlo.
Detalle central del mausoleo del cardenal y arzobispo Fernando de Valdés, obra de Pompeo Leoni, 1582, en la Colegiata de Santa María la Mayor, Salas (Asturias).
¡Una revuelta en España!
El 24 de diciembre comienza en España la segunda rebelión de las Alpujarras, cuando los moriscos, que formalmente ya estaban convertidos al cristianismo, se sublevaron en la región montañosa situada en los alrededores de Granada.
Bernardo J. García García
El 7 de diciembre de 1526 una junta especial convocada en la Capilla Real de Granada por iniciativa de la corona proponía todo un catálogo de medidas para acabar con los particularismos de la minoría morisca y reducir las tensiones que se producían a diario entre cristianos nuevos y viejos. En los distintos artículos de esta propuesta se prohibían o limitaban: el empleo del árabe escrito o hablado, el uso de determinadas prendas de vestir, amuletos, alhajas o símbolos de naturaleza islámica, la circuncisión, el sacrificio ritual de animales de consumo, la propiedad de esclavos negros y el portar armas… También se proponía vigilar los enlaces matrimoniales mixtos y los movimientos de población, y se encargaba de la represión de las infracciones al Tribunal de la Inquisición de Granada. El emperador Carlos V había estado en la ciudad entre los meses de junio y diciembre de aquel año, y tuvo la oportunidad de conocer de cerca cuál era la situación de la población morisca. Eran injuriados por los cristianos, despojaban a las mujeres de sus velos, sufrían expolios y muchas exacciones, las actitudes xenófobas se manifestaban con demasiada frecuencia (Domínguez Ortiz y Vincent 1978: 22-28).
Vista de Granada para la obra Civitatis orbis terrarum (vol. 1, Colonia, 1572), por Joris Hoefnagel, 1563.
Estas medidas propuestas en la Instrucción de 1526 no fueron aplicadas de inmediato. Hubo un periodo de relativa tranquilidad en el que se promovieron sucesivas campañas de evangelización y nuevas medidas de asimilación de costumbres incidiendo particularmente en la educación de mujeres y niños. Sin embargo, pese a los notables esfuerzos realizados, esta política asimiladora volvió a fracasar, y a los problemas de intolerancia y convivencia cada vez mayores, se sumaron otros de naturaleza política por la presión que ejercían la piratería berberisca y la expansión otomana en el Mediterráneo central y occidental. Los moriscos eran considerados una «quinta columna» que apoyaba los asaltos berberiscos en las costas del Levante y en aguas del Estrecho, pero también el bandolerismo en otras regiones del interior, y que podía alzarse en armas para favorecer una invasión musulmana. Se sospecha continuamente de contactos entre líderes moriscos y los hugonotes franceses, los turcos y los piratas norteafricanos. Por eso, se temía en concreto que portasen o almacenasen armas, y muchas disposiciones reiteraban la necesidad de desarmar a la población morisca, sobre todo en los reinos de Granada y de Valencia. Estas medidas represoras fueron en aumento en las décadas de 1550 y 1560, como declaraba el morisco Francisco Núñez Muley en un memorial de 1566: «Paramos cada día peor y más maltratados en todo y por todas vías y modos, ansí por las justicias seglares y sus oficiales como por las eclesiásticas» (Mármol Carvajal 1991: 6971). Además, entre 1559 y 1568 se procedió a la revisión de los límites de las fincas rurales y de los títulos de propiedad, de manera que quienes no los tuvieran (como solía suceder) eran multados, y si no la pagaban, podían perder sus propiedades. Muchas de ellas pasaron así a manos de los oficiales de la administración granadina y a diversos conventos. Otro de los sectores que contaba con abundante mano de obra morisca era el de la sericultura. La calidad de la seda granadina era muy apreciada, pero se vio perjudicada por la producción de seda en Murcia, menos gravada fiscalmente, que se importaba de manera fraudulenta al reino de Granada (Garrad 1956).
Moriscas de Granada, en Dei veri ritratti degl’habiti di tvtte le parti del mondo de Bartolomeo Grassi, 1585 (Rijksmuseum).
Un hecho determinante para el estallido de una de las revueltas más sangrientas que hubo en España fue la aplicación de las medidas represoras aprobadas en el sínodo provincial de Granada convocado en 1565 (Garrido Aranda 1975-1976), que fueron asumidas por la Junta de teólogos, juristas y militares reunida en Madrid en 1566. Su objetivo era la supresión efectiva de todas las prácticas y elementos de distinción propios de la cultura morisca (ceremonias, lengua, vestimenta, baños, alimentación...), así como un mayor control de las casas moriscas los viernes, sábados y días festivos. La aplicación de esta política más represiva fue el caldo de cultivo que propició los preparativos de revuelta, las alertas y los arrestos indiscriminados. Ya no se planteaba un proceso de evangelización, predicación, catequización y aculturación forzosa: o se asimilaban o serían expulsados. Su sincretismo confesional y etnográfico era abiertamente rechazado.
El levantamiento morisco de las Alpujarras se produjo el 24 de diciembre de 1568. Como diría uno de sus principales cronistas: «Congoja pone verdaderamente pensar, cuanto mas haber de escrebir, las abominaciones y maldades con que hicieron este levantamiento los moriscos y monfis de la Alpujarra y de los otros lugares del reino de Granada» (Mármol Carvajal 1991: 95).
La revuelta comienza en la víspera de Navidad en la aldea de Beznar (Valle de Lecrín). Allí eligen como su «rey» a un venticuatro (concejal) de la ciudad de Granada llamado Hernando de Córdoba y Válor, que adopta el nombre islamizado de Aben Humeya (Acosta Montoro 1998).
Aben Humeya, grabado anónimo, a partir de Theodor Matham, ca. 1621-1699 (Rijksmuseum).
En los años 1559-1568 había desempeñado responsabilidades políticas en Bruselas y había sido gobernador del condado de Flandes, pero anteriormente se había distinguido como uno de los mejores militares de la Monarquía de los Habsburgo.
Simultáneamente, se alzan en armas las tahas de Orgiva, Poqueria y Juviles, y poco después se extiende el levantamiento por gran parte de la población morisca de las Alpujarras. Aunque el lugarteniente de Aben Humeya, llamado Farax Aben Farax, intenta sublevar el barrio del Albaicín en la ciudad de Granada, solo consigue retirarse con varios centenares de adeptos. La carta que envió un vecino de Almagro llamado Martín de Córdoba al responsable de la justicia de su localidad, fechada en Granada a 30 de diciembre de 1568, que recogen los Fuggerzeitungen (1568, mss. 8949, f. 51r-52r) describe los primeros momentos de la revuelta, incluyendo las causas que la motivaron y el intento frustrado de movilización del Albaicín:
Y es que ya vuestras mercedes tienen entendido que su Magestad mando que los moriscos del reyno de Granada no vistiesen a la morisca, ni hablassen en su lengua sino a la castellana so graves penas y dioles de termino dos annos que cumplen el dia de anno nuevo deste anno. Los quales no lo han podido tragar y lo han sentido mucho y se a dicho que se avian de alçar muchos dellos y puniendolo por obra el dia del nascimiento a la noche entraron en el Albayçin desta çiudad hasta 250 turcos y moros, y moriscos de las Alpujarras que estos segun paresçe avian recogido a los turcos y moros que con ellos venian, los quales trayan çinco banderas coloradas y una blanca y una verde que heeran siete banderas y un mal atambor hecho de un tanborril, y anduieron por todo el Albayçin que corrieron los soldados de la guarda y mataron un soldado y le dieron muchos heridos, los quales en todas las calles pregonaron a grandes vozes diziendo estas palabras: «Ea, hermanos y amigos, los que creyes en Mahoma que agora es tiempo sali, sali que esta aqui el Rey de Argel, como no salis pues teneis dada la palabra».
Prosigue informando sobre las terribles consecuencias que está teniendo este fulgurante alzamiento de la minoría morisca:
En effetto esta alçada toda la Albujarra, y los moros an degollado muchos cristianos y otros estan puestos en cobro en las fortalezas, y unos a otros an hydo, llamando en tal manera que se averigua ser mas de çinco o seis mill hasta agora y sin armas, y como se halla ansi se van a la sierra con los demas, y porque no se aprovechan de sus haziendas el trigo y harina y panizo y pasa y higo y otras cosas que tenian para su sustento todo lo que no pueden llevar lo echavan y lo siembran y los molinos los deshazen y quitan las ruedas y creese que andan entre ellos muchos turcos porque algunos andan vestidos a la turquesca y por la horden que tienen entre ellos.
Los quales alçaron por Rey a un Don Hernando de Mulay que es un morisco muy rico, veinte y quatro de Granada, hijo de Don Antonio de Mulay, señor de cinco o seis lugares del Alpujarra, que es un moço de hasta diez que le avian tenido preso por armas y otras cosas y la vispera de pasqua lo avian dado en fiado. […]
Esta la gente tan escandalizada y con tanto temor que se an subido al Alhambra mucha cantidad de gentes y mucho hato, y estando escriviendo esta, pregono que ni una persona saliese de la çiutad si no fuese da baxo de bandera o con licenzia del conde o de la justiçia o correo o por su horden del correo mayor, a pena de muerte.
Lo que aca entendimos todos es que mendiante dios a llegado la gente cristiana de dentro de quatro dias se allanera todo, y que estos perros pagaran con sus cuerpos, y entre gente cristiana se entiende esto, porque no llevan fundamento para hacer lo que han hecho y hazen.
Martín de Córdoba concluye su misiva añadiendo unos avisos llegados desde Málaga a 2 de enero de 1569, en los que se informa que habría ya unos 106 lugares sublevados en las Alpujarras, el Valle de Lecrín, el partido de Motril y Salobreña.
En la periodización de la revuelta, los especialistas distinguen cuatro etapas. La primera (de diciembre de 1568 a marzo de 1569) se inicia con la rápida expansión de la sublevación morisca y prosigue con las campañas para su represión dirigidas por el marqués de Mondéjar, que penetra con sus fuerzas (unos 2.000 infantes y 400 a caballo) por la Alpujarra desde Granada hasta asentar su cuartel general en Orgiva, y por el marqués de Los Vélez (con unos 1.180 infantes y 70 a caballos), que viniendo desde Vélez Blanco se instala al este, en Terque. Aunque se pensó en una solución militar rápida y contundente, los marqueses rivalizaban entre sí y sus tropas (soldados y milicias urbanas) cometían numerosos excesos (rapiñas, saqueos, asesinatos indiscriminados, indisciplina, deserciones, violaciones…), que acabaron alimentando aún más el resentimiento de la minoría morisca (Sánchez Ramos 2002: 51-74).
Don Juan de Austria, anónimo, ca. 1575 (Real Monasterio de El Escorial, Patrimonio Nacional).
... tres ejércitos integrados por soldados de los tercios y por mercenarios recorrieron el reino de Granada: el principal (con unos 12.000 hombres), al mando de Don Juan, descendió por el curso del río Almanzora, recuperó Serón y ascendió hacia la Alpujarra.
En la segunda etapa (de fines de marzo a diciembre de 1569), ante la revitalización del levantamiento que se extendió desde la zona montañosa de las Alpujarras a la llanura y a la sierra de Bentomiz, Felipe II encarga el mando general a su hermanastro Juan de Austria. Al principio, eran los moriscos los que llevaban la iniciativa: atacan Berja, y se apoderan de Serón, Vera y Orgiva, y aunque mueren líderes como El Zaguer y Aben Humeya (asesinado por su entorno), sigue al frente de la sublevación Aben Aboo.
El cambio más significativo se produjo a consecuencia de la toma sin resistencia de Túnez lograda por el bey de Argel, Euldj Alí el 19 de enero de 1570. Coincidirá con la sustitución del marqués de Los Vélez por Don Juan de Austria al frente de la represión de la revuelta granadina.
Aquí dará comienzo la tercera etapa (de enero a abril de 1570), en la que tres ejércitos integrados por soldados de los tercios y por mercenarios recorrieron el reino de Granada: el principal (con unos 12.000 hombres), al mando de Don Juan, descendió por el curso del río Almanzora, recuperó Serón y ascendió hacia la Alpujarra, para unirse con el contingente (de 8.000 a 9.000 hombres) liderado por el duque de Sessa en Los Padules, que venía cruzando la Alpujarra de oeste a este; mientras el tercer cuerpo más reducido, mandado por Antonio de Luna, había salido de Antequera para asentarse en la sierra de Bentomiz.
Bajo esta severa presión militar, los moriscos se dividieron, mientras unos empezaban a negociar su rendición, otros se mantenían firmes en su resistencia armada, desarrollando como desde el principio una guerra de guerrillas que rehuía el enfrentamiento directo en campo abierto. La cuart y última etapa (de abril a noviembre de 1570) se caracteriza por esa disgregación de los sublevados, las negociaciones y las operaciones militares que van completando la recuperación del control sobre el territorio. Fueron las entrevistas realizadas en Fondón, junto al río Andaráx en Almería (13 y 19 de mayo de 1570), las que propiciaron la rendición de muchos sublevados o su huida al norte de África. Debemos recordar que las disensiones entre los moriscos fueron constantes durante esta sangrienta revuelta, ya que tres de sus principales líderes murieron asesinados por los suyos (Aben Humeya, El Habaqui y Aben Aboo) o fueron mutilados en un intento de homicidio (Farax Aben Farax).
Resulta difícil cuantificar el volumen preciso de los sublevados o las pérdidas sufridas por ambos bandos. Según confiesa el propio cronista Luis de Mármol Carvajal, era una guerra en la que ambos bandos habían aprendido a exagerar las cifras de las pérdidas del adversario y a disimular las propias, como en todos los conflictos este también se libraba en el ámbito de la información y de la memoria:
murieron cuatrocientos cristianos y hubo muchos heridos, y perdiéronse muchas armas, según lo que los moros decían; pero según nosotros, que en esta guerra nos enseñamos a disimular y encubrir la pérdida, solos sesenta fueron los muertos, no con poco daño de los enemigos y con mucha reputación del duque (de Sesa) (Mármol Carvajal 1991: 204).
Según las estimaciones hechas por embajadores extranjeros en la corte española, como el francés barón de Fourquevaux o el genovés Marco Antonio Sauli, al principio se sublevaron unos 4.000 moriscos y alcanzaron los 30.000 en el momento de apogeo, incluyendo entre ellos el apoyo de unos 4.000 turcos y berberiscos norteafricanos. Según las descripciones aportadas por Mármol Carvajal, el movimiento espontáneo que surgió entre el 14 de diciembre de 1568 y principios de enero de 1569 se agrupa en la zona montañosa de la Alpujarra: las tahas de Orgiva, Poqueira, Juviles, Cehel, Ugíjar, Berja, Andaráx, Dalias, Luchar y Marchena; y se extiende a las tierras de Salobreña, Almería, Abla y Abrucena. A lo largo de 1569 se propaga por el Valle de Lecrín, las tierras del marquesado de Cenete, la sierra de Bentomiz, el valle de Almanzora y la sierra de Filabres, Serón, Las Cuevas y Galera, hasta terminar con su máxima extensión en algunas zonas de la sierra de Ronda en abril de 1570. Pero el alzamiento morisco siempre fue eminentemente rural y fracasó en la propia ciudad de Granada y su vega, y en los principales núcleos urbanos y villas del reino (Almería, Vélez Blanco, Guadix, Baza, Huéscar, Motril…) (Domínguez Ortiz y Vincent 1978: 41-47).
Los principales líderes de la revuelta eran notables acomodados de cierto prestigio social y jefes de clanes familiares que contribuyeron a dar solidez al alzamiento en el ámbito rural, ya que en las ciudades su posición saneada no contaba con el apoyo generalizado de los moriscos de extracción social más baja. En los primeros meses, el movimiento insurreccional adoptó un carácter más fanático en el que se subrayaron los gestos de recuperación y afirmación de las costumbres islámicas, pero también perpetrando actos de gran crueldad y venganza contra curas y sacristanes (martirios y asesinatos, destrucción y saqueo de iglesias y conventos, sacrilegios…), y contra la población cristiana, a la que expulsaban, esclavizaban o masacraban.
Historia de la rebelion y castigo de los moriscos del Reyno de Granada, por Luis de Mármol y Carvajal (Málaga 1600).
La fuente principal para conocer relatos de los «martirios de cristianos» cometidos por los moriscos sublevados son las Actas de Ugíjar, recopiladas y publicadas en 1935 por el jesuita Francisco A. Hitos, aunque hubo otras Informaciones previas encargadas por el arzobispo de Granada Pedro Vaca de Castro y Quiñones. Estos relatos fueron empleados como medio de propaganda católica al servicio de la cohesión ideológica de quienes combatían a los moriscos y entre los dispares inmigrantes repobladores que llegaron al reino de Granada. Se acabaron incorporando a la cultura popular y celebrativa de las fiestas de moros y cristianos. Entre los relatos de martirio que incluyen las Actas de Ugíjar extraemos este supuestamente acaecido en la villa de Conjáiar el 30 de enero de 1568:
habiendo llegado la noche siguiente, se levantó dicho lugar, y habiendo cogido al [cura] beneficiado de dicho lugar y trinchándolo por las coyunturas y sentándolo en una silla para que leiese la matricula de los que faltaban de las comuniones, en este tiempo sacaron de su casa a los dichos dos hermanos y habiéndolo(s) llebado a la plaza le(s) ofrecieron hacerlos cabos de la gente levantada si renegaban de la fe; y viendo que no los podían convencer, uno de los moros que había sido casero suyo, sacó un puñal y le abrió el pecho y le sacó el corazón y crudo se lo comió a bocados; y después de muerto el dicho hermano junto con el beneficiado los ataron a un árbol y les tiraron muchas saetas y alcabuces; donde murieron por la fe de Dios confesando su santo nombre (Hitos 1993: LXV).
Todavía hoy, sigue siendo la patrona de la Alpujarra granadina la llamada Virgen del Martirio en Ugíjar, cuya festividad se celebra el 14 de octubre y cuya historia se incluye también en las Actas de Ugíjar:
en dicho rebelión los moros la sacaron de la dicha iglesia donde estaba, que se llamaba entonces Nuestra Señora del Rosario, y la llevaron arrastrando con una soga muchas calles de la dicha villa y la echaron en el fuego que tenían encendido para quemar la dicha puente, y viendo que no se acababa de quemar, la llevaron arrastrando hasta la acequia baja de dicha villa, en que estaban dos piedras, entre las cuales pusieron la dicha imagen para que sirviese de puente a los que pasaban, de donde algún cristiano la quitó; y por asegurarla de los moriscos, la llevaron a la primera casa que está más cerca de la puente, y la echó en un pozo, donde estuvo más de diez años; y queriendo limpiar el pozo, los que trabajaban la llevaron, y reconoció que era la imagen de Nuestra Señora, la sacaron y viendo en su cuerpo las señales del fuego y reconocida de los que la conocían de antes, la colocaron en esta dicha iglesia, y por esta razón de los muchos sacrilegios de los moriscos, los cristianos le pusieron el nombre de Nuestra Señora del Martirio (Hitos 1993: LX-LXI).
Martirio de cristianos por moriscos sublevados en Ugíjar, grabado de Anna Heylan para la obra Historia eclesiástica: principios y progresos de la ciudad y religión catolica en Granada, de Francisco Bermúdez de Pedraza (Granada 1637).
Virgen del Martirio, en Ugíjar (Granada).
... sigue siendo la patrona de la Alpujarra granadina la llamada Virgen del Martirio en Ugíjar, cuya festividad se celebra el 14 de octubre.
La revuelta puso verdaderamente en jaque a la Monarquía de Felipe II, que no disponía de suficientes y preparadas fuerzas en el interior de Castilla para hacer frente a un levantamiento tan importante y cruento. Además, si a los moriscos granadinos se hubiesen sumado los numerosos moriscos valencianos y los aragoneses, la revuelta podría haberse consolidado y hubiese sido muy difícil de reprimir, si podía contar a su vez con un mayor apoyo exterior desde Argel o Constantinopla, ya que el hermano de Aben Humeya, llamado Luis de Válor, se había trasladado ya en enero de 1569 al norte de África para recabar un respaldo efectivo del bey argelino, que consiguió El Habaqui algunos meses después. El sultán Selim II se mostró muy interesado por la evolución de los acontecimientos. Pero en la práctica, las ayudas exteriores fueron muy limitadas, pues los turcos estaban ocupados sobre todo con la conquista de Chipre, que cayó en el otoño de 1570 y al año siguiente tendría lugar la batalla de Lepanto (Braudel 1976: t. 2, 547-549).
La principal consecuencia de la revuelta de las Alpujarras fue la dispersión de la población morisca del reino de Granada por otros territorios de la Corona de Castilla que se empezó a aplicar el 1 de noviembre de 1570. Los moriscos fueron concentrados en cada pueblo para marchar hacia este exilio interior, de manera que pudiesen estar mucho más controlados en sus lugares de destino. Fueron deportados tanto los moriscos de las familias y lugares sublevados, como los llamados «moriscos de paz» que no habían intervenido en el alzamiento. El reino de Granada se dividió en siete demarcaciones: Ronda, Málaga, Granada, Guadix, Baza, Vera y Almería. Más de 50.000 moriscos fueron concentrados en una decena de pueblos de cada una de estas zonas con la ayuda de una serie de comisarios. Después eran escoltados en contingentes de unas 1.500 personas y 200 soldados de guardia para marchar hacia el norte y hacia el oeste en jornadas de unos veinte kilómetros diarios, pero lo hicieron en condiciones muy difíciles y penosas, como atestigua este fragmento tomado de una relación de Jerónimo de Fuentes enviada desde Albacete al cardenal y obispo de Sigüenza Diego de Espinosa:
es tanta lástima ver la mucha cantidad de niños muy chiquitos y mujeres, y la pobreza y desventura con que vienen, que no se puede acabar, y como el tiempo es tan recio y son tantos, por muy avisado que se tiene no es posible tener tan cumplido que se prevenga a todo (Domínguez Ortiz y Vincent 1978: 52)
Deportación de los moriscos granadinos, ilustración de la obra Los monfíes de las Alpujarras, de Manuel Fernández y González (1859).
Fueron repartidos por las ciudades de Sevilla, Albacete, Córdoba, Toledo, Guadalajara, Talavera de la Reina, Segovia, Valladolid, Palencia o Salamanca, y de allí por otros lugares y pueblos más pequeños. Esta operación en conjunto duró hasta el 20 de diciembre de 1570, algo menos de dos meses en total, pero tuvo un alto coste en vidas ya que muhos moriscos murieron por las penosas condiciones de viaje y la extenuación derivada de ellas, o a consecuencia de enfermedades propagadas por los deportados como el tifus. Las pérdidas se situarían entre el 21 y el 30 por ciento.
Sin embargo, ésta no fe la única expulsión derivada de la derrota del levantamiento morisco. Había moriscos escondidos y huidos, e incluso algunos que seguían resistiendo aisladamente en las montañas. Se fueron capturando y enviando a galeras o a la deportación interior. También se añadieron otros moriscos residentes en Granada y en otras localidades de la Vega que no habían intervenido en la revuelta. Los especialistas han estimado que en las tres fases que conllevó esta expulsión de los moriscos del reino de Granada afectó a unas 80.000 personas (Domínguez Ortiz y Vincent 1978: 50-56). El 30 de noviembre de 1570 Don Juan de Austria abandona Granada para colaborar en los preparativos del socorro a Chipre. La crónica el noble diplomático Diego Hurtado de Mendoza dedicó a esta Guerra de Granada (escrita entre 1571 y 1575) concluye señalando: «Quedó la tierra despoblada y destruida; vino gente de toda España a poblarla, y dábanles las haciendas de los moriscos con un pequeño tributo que pagan cada año…» (Hurtado de Mendoza 1970: 403).
Como comentara el embajador francés Fourquevaux a su rey Carlos IX: «El mundo parece inclinarse a la sedición y los súbditos se muestran propensos a rebelarse en diversos países», recordando las revueltas de hugonotes en Francia, de los escoceses contra María Estuardo y de moriscos y neerlandeses contra Felipe II (carta fechada el 13 de enero de 1569, cit. en Braudel 1976: t. 2, 549).
La revuelta de los moriscos granadinos se convirtió en materia teatral en diversos dramas. Entre los más conocidos, encontramos el compuesto en prosa en francés por el ilustrado y político liberal Francisco Martínez de la Rosa titulado Aben Humeya o la rebelión de los moriscos, que fue estrenado en París en 1830. No obstante, el que más relevancia ha tenido es el drama de Pedro Calderón de la Barca El Tuzaní de la Alpujarra, escrito hacia 1633 (divulgado por la edición póstuma de Vera Tassis en 1691 como Amar después de la muerte). La obra representa el alzamiento de los moriscos desde las Navidades de 1568 hasta los días 9-10 de febrero de 1570 con el asalto y saqueo de Galera por las tropas de Don Juan de Austria. Entre sus personajes, hallamos confrontados dos caudillos de estirpe regia (Válor-Aben Humeya frente a Don Juan de Austria), dos galanes que hacen de comandantes militares (Juan de Mendoza y Álvaro Tuzaní), un héroe musulmán vencido (el viejo Juan Malec) y un militar veterano triunfador (Lope de Figueroa), dos funcionarios (el corregidor Alonso de Zúñiga y el cadí musulmán), dos marginales (el gracioso Alcuzcuz y el malvado Garcés), acompañados de comparsas, conspiradores y soldados, y dos damas (la desdichada Clara Malec y la reina mora de un día Isabel Tuzaní) con sus respectivas criadas (Beatriz e Inés). Como señala Alcalá-Zamora, las simpatías de Calderón se sitúan junto a los granadinos musulmanes, que le inspiran comprensión, mala conciencia y afecto, frente a la violencia, perversidad y falta de templanza del bando cristiano.
Edición de la Comedia El Tuzaní de la Alpujarra, publicada en Quinta Parte de las comedias de D. Pedro Calderón de la Barca, Barcelona, Antonio la Cavalleria, 1677 (Biblioteca Nacional de España).
Quisiera despedir esta memoria de la revuelta recordando los lamentos que en boca de una hermosa morisca triste y enlutada tras la batalla de Berja, publica entre otras baladas Ginés Pérez de Hita en La guerra de los moriscos: Segunda parte de las guerras civiles de Granada (Cuenca 1619; Quinn 2014):
Dejadme llorar
la gran desventura
desta guerra dura,
que os dará pesar.De las blancas sierras
y ríos y fuentes
no verán sus gentes
bien de aquestas guerras. […]
Ni tú, Don Fernando [Reyecillo]
verás tus vanderas
termolar ligeras
con glorioso vando. (185-86).
27 dic.Terremoto en México
Biombo de la Conquista de México con una panorámica de la ciudad, finales del siglo xvii (Museo Franz Mayer).
Tiene lugar un fuerte terremoto en México. Investigadores actuales piensan que se trata de un terremoto que alcanzó el nivel 7 de la escala de Richter.
28 dic.Dinero español en manos inglesas
La reina Isabel I de Inglaterra decide quedarse con el dinero de los navíos españoles que habían buscado refugio en los puertos de Inglaterra.
Argumentando que la mayor parte del dinero era en realidad un préstamo de banqueros genoveses a Felipe II, el gobierno inglés pensaba que era posible destinarlo a favor de la reina, sin que se pudiese considerar esta apropación como un robo del dinero destinado al rey español. La situación provocó un conflicto diplomático entre el duque de Alba, Felipe II e Inglaterra, que continuó durante muchos años. En parte gracias a la diplomacia del duque, el conflicto no se convirtió en una guerra abierta.
En un principio, Alba había reaccionado de manera demasiado impulsiva al mensaje del embajador español en Inglaterra, quien había propuesto embargar directamente todas las propiedades inglesas en los Países Bajos. Como consecuencia, Isabel I hizo lo mismo con todas las propiedades de españoles y neerlandeses existentes en Inglaterra. Alba entendía que no era conveniente empezar una guerra comercial con Inglaterra. El duque ya tenía suficientes problemas en los Países Bajos y necesitaba el apoyo de Inglaterra para mantener abierta la ruta marítima entre España y los puertos de los Países Bajos. Igualmente para el negocio de la lana inglesa era importante no frenar el comercio con los Países Bajos. Alba decidió enviar negociadores a la reina. De nuevo vemos aquí un ejemplo de la manera en que las relaciones entre Felipe II e Isabel I iban de mal en peor en este año. Ya existían varios puntos de conflicto, pero no se atrevían a empezar una guerra abierta en este momento. Iban a tardar hasta 1585 para empreder realmente una confrontación abierta. Las raíces del conflicto que llevó a la «Armada invencible» de 1588 surgieron en el año 1568.
La Gran Armada (o Armada Invencible) de 1588, por Cornelis Claesz van Wieringen, ca. 1620-1625. (Rijksmuseum).
December
4 dec.Antwerpse kunstenaar in Mexico voor de inquisitie
De Inquisitie van Mexico veroordeelt de Antwerpse schilder Simon Pereyns voor mogelijke ketterse uitlatingen. Hij dient als straf op eigen kosten een schilderij te maken van Maria (Victoria 1986).
Onze Liewe Vrouw van de Verzoening, in het Altaar van de Vergeving van de Kathedraal van Mexico D.F., Simon Pereyns (of Perines), 1568.
7 dec.Eindelijk vrede!
Alva keert als overwinnaar terug naar Brussel. De troepen van Oranje hebben zich ondertussen teruggetrokken in de richting van Frankrijk. De oude hertog is van mening dat zijn werk in de Nederlanden erop zit en wil zo snel mogelijk naar huis. Daar krijgt hij echter van de koning geen toestemming voor. Noodgedwongen moest de man die was gekomen om met harde hand op te treden zodat Filips II daarna zijn onderdanen genade kon schenken, nu zelf als vreedzaam bestuurder gaan optreden. Hij zou uiteindelijk geheel tegen zijn zin tot december 1573 in de Lage Landen blijven. De Nederlanders hielden niet van Alva, en Alva hield niet van de Nederlanders.
De treurige onderdrukking van de Nederlanden, anoniem, 1569. (Rijksmuseum).
9 dec.Voormalig inquisiteur overleden
Aartsbisschop Fernando de Valdés y Salas komt te overlijden. Tussen 1547 en 1566 was hij groot-inquisiteur van Spanje geweest en in die hoedanigheid was hij verantwoordelijk voor de grote processen tegen Spaanse protestanten in 1558-1559.
Deze processen hebben veel invloed gehad op de beeldvorming over de Spaanse Inquisitie bij protestanten in landen als Engeland, het Roomse Rijk en de Lage Landen. Valdés stond bekend als een vijand van tot het christendom bekeerde joden en islamieten, maar ook van aanhangers van Luther en Erasmus. Zo was hij betrokken bij het uitvaardigen van een index van verboden boeken waarop zelfs het werk van katholieke auteurs als Erasmus en Luis de Granada te vinden was. In 1566 werd hij in zijn functie als inquisiteur vervangen door Diego de Espinosa (González Novalín 2008).
Mede onder invloed van de verhalen over het harde optreden in Spanje jegens protestanten, raakte men in de Nederlanden steeds meer bevreesd voor het invoeren van de Spaanse Inquisitie. Vóór het uitbreken van de opstand en de komst van de hertog van Alva met zijn Spaanse soldaten, kon de angst voor de invoering van de Spaanse Inquisitie gebruikt worden om kritiek te leveren op het bestuur van Filips II en op de invoering van de nieuwe bisdommen in de Nederlanden. Er verschenen pamfletten waarin zelfs werd beweerd dat Filips II een stroman was van de Spaanse Inquisitie. Ook verschenen er in de Lage Landen werken van protestante Spanjaarden waarin de martelpraktijken van de Spaanse inquisitie uitvoerig uit de doeken werden gedaan. De Spaanse Inquisitie is echter nooit in de Nederlanden ingevoerd en er is ook geen bewijs dat Filips II hier ooit over heeft gedacht.
Centraal detail van het mausoleum van kardinaal en aartsbisschop Fernando de Valdés, Pompeo Leoni, 1582, in de collegiale kerk van Santa María la Mayor, Salas (Asturias).
Opstand in Spanje!
Op 24 december begint in Spanje de Tweede Opstand van de Alpujarras, waarbij de formeel tot het christendom bekeerde moriscos in opstand komen in de regio rond Granada.
Bernardo J. García García
El Op 7 december 1526 was op initiatief van de kroon een speciale raad bijeengeroepen in de koninklijke kapel van Granada, die vervolgens met een hele serie maatregelen kwam om een einde te maken aan het specifieke karakter van de morisco-minderheid en om de voortdurende spanningen tussen nieuwe en oude christenen te verminderen. De voorstellen behelsden ondermeer een verbod of beperking in van: het gebruik van geschreven en gesproken Arabisch, het gebruik van bepaalde kledingstukken, amuletten, juwelen, islamitische symbolen, besnijdenis, het ritueel slachten van dieren voor consumptie, het bezit van zwarte slaven en het dragen van wapens.... Het voorstel omvatte ook het in de gaten houden van gemengde huwelijken en het controleren van de migratie van de bevolking. De bestraffing van overtredingen kwam in handen van het inquisitie-tribunaal van Granada. Keizer Karel V verbleef tussen juni en december van het jaar in de stad en is dus zelf in de gelegenheid geweest om de situatie van de moriscobevolking te aanschouwen. De christenen beledigden de moriscos en ontnamen de vrouwen hun sluiers. De moriscos werden slachtoffer van beroving en uitpersing. Xenofobische uitingen waren aan de orde van de dag (Domínguez Ortiz en Vincent 1978: 22-28).
Gezicht op Granada uit Civitatis orbis terrarum (vol. 1, Köln, 1572), Joris Hoefnagel, 1563.
De voorgestelde maatregelen uit de instructie van 1526 werden niet meteen uitgevoerd. Er volgde een periode van relatieve rust met een aantal evangelisatiecampagnes en men nam nieuwe maatregelen om de assimilatie van de gebruiken te versterken, vooral gericht op vrouwen en kinderen. Ondanks de aanzienlijke inspanningen mislukte deze assimilatiepolitiek opnieuw en de problemen van intolerantie en moeizaam samenleven werden steeds groter. Daarbij kwamen nu de politieke problemen, veroorzaakt door de groeiende druk van de Barbarijse zeerovers en de Osmaanse expansie in het miden en westen van de Middellandse Zee. De moriscos werden gezien als een ‘vijfde kolonne’ die de Barbarijse aanvallen steunde op de kusten van de Spaanse Levant-kust en de wateren rond de straat van Gibraltar, terwijl ze tevens de bandieten zouden steunen in andere delen van het binnenland. Dit zou weer kunnen leiden tot gewapende steun aan een islamitische invasie. Men verdacht de leiders van de moriscos steeds van contacten met de Franse Hugenoten, de Turken en de Noord-afrikaanse piraten. Daarom was men beducht voor het dragen of opslaan van wapens door moriscos. Regelmatig stelde men dat het noodzakelijk was om de morisco-bevolking te ontwapenen, vooral in de koninkrijken van Valencia en Granada. In de jaren 1550 en 1560 namen de onderdrukkende maatregelen verder toe, zoals ook wordt omschreven in een memoriaal van morisco Francisco Núñez Muley uit 1566: ‘Het gaat iedere dag slechter en we worden overal en altijd mishandeld, zowel door de wereldlijke overheden en hun ambtenaren als door de geestelijken’ (Mármol Carvajal 1991: 69-71). Bovendien ging men tussen 1559 en 1568 over tot de herziening van de grenzen van landerijen en agrarische gronden en er kwam een controle van de eigendomsbewijzen. Wie deze niet meer bezat (en dat kwam vaak voor) kreeg een boete. Wie die niet betaalde kon zijn bezittingen kwijtraken. Zo kwamen veel goederen in handen van de ambtenaren van het bestuur in Granada en van diverse kloosters. Veel moriscos werkten ook in de zijderupsteelt, maar hoewel de hoge kwaliteit van de zijde uit Granada zeer werd gewaardeerd, kreeg deze steeds meer te lijden onder de productie van zijde in Murcia, die minder werd belast en die op illegale wijze het koninkrijk Granada binnenkwam (Garrad 1956).
Moriscas uit Granada, in Dei veri ritratti degl'habiti di tvtte le parti del mondo de Bartolomeo Grassi, 1585 (Rijksmuseum).
Van essentieel belang voor het uitbreken van een van de meest bloedige opstanden in Spanje was het toepassen van de onderdrukkende maatregelen die waren goedgekeurd door de in 1565 bijeen geroepen provinciale synode van Granada (Garrido Aranda 1975-1976). Deze maatregelen werden vervolgens overgenomen door een raad van theologen, juristen en militairen die in 1566 in Madrid bijeenkwam. Het doel was de onderdrukking van alle praktijken en specifieke elementen van de cultuur van de moriscos (ceremonieën, taal, kleding, baden, voeding...), maar ook een grotere controle op de huizen van de moriscos op vrijdag, zaterdag en feestdagen. De uitvoering van deze repressieve politiek vormde de voornaamste voedingsbodem voor het ontstaan van opstandigheid en ging gepaard met vele arrestaties. Men was nu niet meer bezig met een proces van evangelisatie, prediking, catechisatie en gedwongen acculturatie. Of men assimileerde, of men werd uitgezet. Religieus en etnografisch syncretisme werd openlijk afgewezen.
De opstand van de moriscos in de Alpujarras vond plaats op 24 december 1568. Zoals één van de voornaamste kroniekschrijvers het stelde: ‘Met angst en beven besef ik wat ik allemaal moet schrijven over de afschuwelijke slechtheden begaan door de moorse en morisco-opstandelingen van de Alpujarra en de andere plaatsen in het koninkrijk van Granada (Mármol Carvajal 1991: 95).
De opstand begint op Kerstavond in het gehucht Beznar (Valle de Lecrín). Daar verkiest men als hun koning een schepen (een venticuatro) van de stad Granada geheten Hernando de Córdoba y Valór, die de geïslamiseerde naam Aben Humeya gaat gebruiken (Acosta Montoro 1998).
Aben Humeya, koning van Granada, anoniem, naar Theodor Matham, 1621-1699 (Rijksmuseum).
En los años 1559-1568 había desempeñado responsabilidades políticas en Bruselas y había sido gobernador del condado de Flandes, pero anteriormente se había distinguido como uno de los mejores militares de la Monarquía de los Habsburgo.
Tegelijkertijd grijpt men naar de wapens in de tahas van Orgiva, Poquería en Juviles. Daarna verspreidt de opstand zich onder een groot deel van de morisco-bevolking van de Alpujarras. Hoewel de luitenant van Aben Humeya, Farax Aben Farax geheten, probeert om de wijk Albaicín in de stad Granada tot opstand te bewegen, slaagt hij er alleen in om enkele honderden aanhangers te verzamelen en zich daarna terug te trekken. De brief die een inwoner van Almagro, geheten Martín de Córdoba, aan de vertegenwoordiger van de justitie in zijn plaats schreef, gedateerd in Granada op 30 december 1568 en die deel uitmaakt van de Fuggerzeitungen (1568, mss. 8949, f. 51r-52r) beschrijft de eerste momenten van de opstand, inclusief de oorzaken die ertoe hadden geleid en de mislukte poging om het Albaicín tot opstand te bewegen:
U was ervan op de hoogte dat Zijne Majesteit had bevolen dat de moriscos van het koninkrijk Granada zich niet mogen kleden in moorse stijl en hun taal niet meer mogen spreken maar slechts Castiliaans, onder dreiging van zware straffen. Ze hadden een termijn van twee jaar gekregen en die verloopt dit jaar op Nieuwjaarsdag. Ze hebben dat echter niet kunnen aanvaarden en ze leden er dermate onder dat velen in de Albaicín op Kerstavond in opstand zijn gekomen. Het ging om wel 250 Turken, moren en moriscos uit de Alpujarras. Het lijkt erop dat deze laatsten de Turken en moren hadden meegenomen. Ze droegen vijf gekleurde vaandels, een witte en een groene, zeven vaandels in totaal, en een slechte trommel gemaakt van een tamboerijn. Ze gingen door de hele Albaicín en kwamen daar de soldaten van de wacht tegen. Ze doodden een soldaat en vele anderen raakten gewond. Ze schreeuwden >de volgende kreten door de straten: ‘Hé, broeders en vrienden, zij die geloven in Mohammed, het is tijd om op te staan, sta op want hier is de koning van Algiers. Waarom zouden jullie niet opstaan, want jullie hebben jullie woord gegeven’.
De auteur van de brief gaat door met informeren over de vreselijke gevolgen van deze bliksemactie van de moriscominderheid:
De hele Alpujarra-regio is in opstand gekomen en de moren hebben vele christenen vermoord en anderen hebben zich verzameld in de forten. Er kwamen er steeds meer en zo zijn er op dit moment meer dan vijf of zesduizend, zonder wapens. Daarom gaan ze nu naar de bergen waar hun medestanders zijn en om te zorgen dat anderen geen gebruik kunnen maken van het graan, het meel, de gierst, de rozijnen en de vijgen en andere waren die ze voor hun onderhoud gebruiken, wordt alles wat ze niet mee kunnen nemen weggegooid of gezaaid. De molens worden kapot gemaakt enze halen de raderen weg. Men gaat ervan uit dat er veel Turken onder hen zitten want sommigen gaan op Turkse wijze gekleed, en ook vanwege de orde die er onder hen heerst.
Ze hadden een zekere Don Hernando de Mulay tot hun koning gemaakt. dat is een zeer rijke morisco, schepen van Granada en een zoon van Don Antonio de Mulay, heer van vijf of zes dorpen in de Alpujarras. Het is een jongen die men gevangen had gezet voor wapenbezit en andere zaken maar aan de vooravond van de feestdagen was vrijgelaten [...]
De mensen zijn zo geërgerd en zo angstig dat vele mensen zich gedurende lange tijd hebben verzameld in het Alhambra en daar zijn ze nog terwijl ik dit schrijf. Er mag niemand de stad uit behalve als onderdeel van een troepenmacht of met toestemming van de graaf, de justitie of de postmeester, op straffe van de dood.
We gaan er hier van uit dat als met Gods hulp binnen vier dagen de christelijke troepen verschijnen, dit allemaal opgelost zal worden en dat deze honden het zullen betalen met hun leven. Dit is wat de christenen denken, want er is geen goede reden voor wat ze gedaan hebben en nog doen.
Martín de Córdoba eindigt zijn verslag met enkele nieuwsberichten die op 2 januari 1569 uit Málaga waren gekomen en waarin stond dat er nu 106 dorpen in opstand waren in de Alpujarras, de Valle de Lecrín en de streek rond Motril en Salobreña.
Don Juan van Oostenrijk, anoniem, ca. 1575 (Real Monasterio del El Escorial, Patrimonio Nacional).
... tres ejércitos integrados por soldados de los tercios y por mercenarios recorrieron el reino de Granada: el principal (con unos 12.000 hombres), al mando de Don Juan, descendió por el curso del río Almanzora, recuperó Serón y ascendió hacia la Alpujarra.
Kenners verdelen de opstand in vier periodes. De eerste fase (van december 1568 tot maart 1569) begon met de snelle uitbreiding van de opstand van de moriscos en vervolgde met de campagnes om de opstand te onderdrukken onder leiding van de markies van Mondéjar, die met zijn troepen (ongeveer 2.000 soldaten en 400 ruiters) vanuit Granada de Alpjujarra binnentrok en zijn hoofd-kwartier opzette in Orgiva. De troepen van de markies van Los Vélez (1.180 soldaten en 70 ruiters) kwamen vanuit Vélez Blanco en vestigden zich in Terque in het oosten. Hoewel men uitging van een snelle en beperkte militaire oplossing, ontstond er rivaliteit tussen de beide markiezen. Hun troepen (zowel soldaten als stedelijke milities) begingen vele excessen (roof, plundering, blinde moordpartijen, gebrek aan discipline, desertie, verkrachtingen...) die uiteindelijk nog meer voeding gaven aan de woede van de morisco-minderheid (Sánchez Ramos 2002: 51-74).
In de tweede etappe (vanaf het einde van maart tot december 1569) groeide de opstand verder en verspreidde zich van de bergen van de Alpujarras naar de vlaktes en naar het berggebied van Bentomiz. Filips II droeg de algemene leiding over aan zijn halfbroer Don Juan de Austria. In het begin hadden de moriscos nog het initiatief. Zij vielen Berja aan en namen bezit van Serón, Vera en Orgiva. Hoewel een aantal leiders van de opstand omkwam, zoals El Zaguar en Aben Humeya (vermoord door mensen uit zijn omgeving) bleef Aben Aboo aan als leider van de opstand.
De grootste verandering werd veroorzaakt door de eenvoudige inname van Tunis door de bey van Algiers, Euldj Ali, op 19 januari 1570. Dit viel samen met de vervanging van de markies van Los Vélez door Don Juan de Austria als leider van de bestrijding van de opstand in Granada. Hier begint de derde fase (van januari tot april 1570). Drie legers bestaande uit soldaten van de tercios en uit huurlingen trokken door het koninkrijk Granada. Het hoofdleger (met ongeveer 12.000 man) onder leiding van Don Juan volgde de loop van de rivier Almanzora, heroverde Serón en trok vervolgens in de richting van de Alpujarra om zich daar te verenigen met een contingent (van 8.000 à 9.000 man) onder leiding van de hertog van Sessa in Los Padules, die de Alpujarras van west naar oost had doorkruist. Ondertussen trok de derde en kleinste troep, onder leiding van Antonio de Luna, vanaf Antequera om zich te vestigen in de bergketen van Bentomiz.
Onder deze zware militaire druk raakten de moriscos verdeeld. Sommigen begonnen te onderhandelen over hun overgave, terwijl anderen volhardden in hun gewapend verzet. Zo ontstond er een guerilla-oorlog die directe confrontaties in het open veld vermeed. De vierde en laatste fase (van april tot november 1570) werd gekenmerkt door het uiteenvallen van de opstandelingen, de onderhandelingen en de militaire operaties die leidden tot de volledige herovering van de controle over het gebied. De gesprekken in Fondón, bij de rivier Andaráx in Almería (op 13 en 19 mei 1570) leidden tot de overgave van veel opstandelingen of tot hun vlucht in de richting van het noorden van Afrika. We moeten niet de voortdurende onenigheid tussen de moriscos vergeten tijdens deze bloedige opstand. Drie van de voornaamste leiders werden vermoord door hun eigen mensen (Aben Humeya, El Habaqui en Aben Aboo) en Farax Aben Farax raakte zwaar gewond tijdens een aanslag op zijn leven.
Het is moeilijk om een precies aantal aan te geven voor de opstandelingen of voor de verliezen aan beide kanten. Kroniekschrijver Luis de Mármol Carvajal stelt dat het een oorlog was waarin beide kampen hadden geleerd om te overdrijven met de aantallen verslagen vijanden en om de eigen verliezen te verhullen. Zoals bij alle conflicten draaide het om informatieverstrekking en herinnering:
Er stierven vierhonderd christenen en er waren veel meer gewonden. Veel wapens gingen verloren. Zo claimden de moren. Maar volgens de onzen, want in deze oorlog hebben ze ons geleerd om te doen alsof en de verliezen te verhullen, zijn er slechts zestig doden gevallen en kenden vooral de vijanden veel slachtoffers, waardoor de hertog (van Sessa) een grote reputatie verwierf. (Mármol Carvajal 1991: 204).
Er bestaan ook schattingen gemaakt door de buitenlandse ambassadeurs aan het Spaanse hof, zoals de Franse baron De Fourquevaux of de Genuees Marco Antonio Sauli. In het begin zouden er 4.000 moriscos in opstand zijn gekomen en op het hoogtepunt waren dat er 30.000. Daaronder bevonden zich ongeveer 4.000 Turken en berbers vanuit Noord-Afrika. Volgens de beschrijvingen van de hand van Mármol Carvajal was de eerste spontane beweging ontstaan tussen 14 december 1568 en begin januari 1569, in de bergstreek van de Alpujarra: de tahas van Orgiva, Poqueira, Juviles, Cehel, Ugíjar, Berja, Andaráx, Dalias, Luchar en Marchena. Daarna verspreidde het zich naar de streek van Salobreña, Almería, Abla en Abrucena. In de loop van 1569 bereikte de opstand de Valle de Lecrín, de gebieden van het markiezaat Cenete, de bergen van Bentomiz, de Valle de Almanzora en de bergen van Filabres, Serón, Las Cuevas en Galera. Uiteindelijk verkreeg de opstand in april 1570 zijn maximale omvang met een deel van de bergketen bij Ronda De moriscoopstand was echter altijd ruraal van aard en mislukte in de stad Granada en omgeving en in de voornaamste stedelijke centra van het koninkrijk (Almería, Vélez Blanco, Guadix, Baza, Huéscar, Motril) (Domínguez Ortiz en Vincent 1978: 41-47).
De belangrijkste aanvoerders van de opstand waren rijke notabelen met een zeker sociaal prestige en leiders van familieclans. Dit droeg bij aan de kracht van de opstand op het platteland. In de steden kon de opstand echter niet rekenen op algemene ondersteuning onder de laagste sociale groepen moriscos. In de eerste maanden verkeeg de opstandige beweging een fanatieker karakter waarbij het vooral ging om het herstel en de bevestiging van de islamitische gebruiken. Tegelijkertijd vonden er echter wrede wraakacties plaats tegen pastoors en kosters (martelingen, moorden, vernietiging en plundering van kerken en kloosters, heiligschennis...) en tegen de christelijke bevolking die werd verjaagd, tot slaaf gemaakt of uitgemoord. De voornaamste bron voor de verhalen over de ‘martelingen van christenen’ begaan door de opstandige moriscos zijn de Actas de Ugíjar, in 1935 verzameld en uitgegeven door de jezuïet Francisco A. Hitos. Er waren ook eerdere onderzoeken gedaan in opdracht van de aartsbisschop van Granada, Pedro Vaca de Castro y Quiñones. Deze verslagen zijn gebruikt als propagandamiddel voor de katholieke zaak en dienden de ideologische cohesie te versterken van degenen die tegen de moriscos streden en van de immigranten die overal vandaan het koninkrijk Granada kwamen herbevolken. Uiteindelijk gingen deze verhalen deel uitmaken van de volkscultuur en zijn ze verbonden met de bekende feesten van moros y cristianos. Onder de martelaarsverhalen uit de Actas de Ugíjar vinden we de hier samengevatte beschrijving van de gebeurtenissen in het stadje Conjáiar op 30 januari 1568.
Nadat we de volgende nacht waren aangekomen kwam de genoemde plaats in opstand en nadat ze de plaastelijke pastoor hadden gepakt werden diens gewrichten doorgesneden. Gezeten op een zetel moest hij de lijst voorlezen van de mensen die hadden ontbroken bij de plechtige communie. Gedurende die tijd werden de beide broers uit hun huis gehaald en naar het plein gebracht. Ze zouden tot leiders worden benoemd als ze hun geloof zouden afzweren. Maar toen ze zagen dat ze hen niet konden overtuigen pakte een van de moren, die nog hun huisbewaarder was geweest, een dolk. Hij sneed een van hen de borst open en haalde het hart er uit en at het in een aantal happen rauw op. Na diens dood werd zijn broer samen met de pastoor aan een boom gebonden en schoten ze met pijlen en haakbussen op hen. Ze stierven in naam van het geloof in God en heiligden zijn naam (Hitos 1993: LXV).
Nog steeds is de patroonheilige van de Granadijnse Alpujarras de Maagd van de marteling van Ugíjar en haar feest wordt gevierd op 14 oktober. Het verhaal van het heilige beeld valt eveneens te vinden in de Actas de Ugíjar:
Tijdens deze opstand haalden de moren haar uit de kerk waar ze zich bevond, die destijds de Onze-Lieve-Vrouwe van de Rozenkrans heette. Ze sleepten haar met een touw langs vele straten in de stad en gooiden haar op het vuur dat ze hadden aangestoken om de brug te verbranden. Toen ze zagen dat ze niet brandde, sleepten ze haar naar de beek onder aan de stad. Daar lagen twee stenen en daartussen legden ze het genoemde beeld om als brug te dienen voor wie er overheen wilde. Een christen haalde haar daar vandaan en om haar veilig te stellen voor de moriscos namen ze haar mee naar het meest dichtbijzijnde huis bij de brug. De vinder gooide het beeld daar in een put waar het beeld meer dan tien jaar bleef liggen. Toen men de put wilde schoonmaken pakten de werkers haar op en zagen dat het een beeld van Onze-Lieve-Vrouwe was. Ze haalden haar er uit en toen ze de brandsporen zagen werd ze herkend door degenen die haar vroeger al hadden gezien. Ze werd in de desbetreffende kerk geplaatst en vanwege de vele heiligschennende daden door de moriscos gaven de christenen haar de naam van Onze-Lieve-Vrouwe van de marteling (Hitos 1993: LX-LXI).
Martelaarschap van christenen door rebellerende heidenen in Ugíjar, Anna Heylan in Historia eclesiástica: principios y progresos de la ciudad y religión catolica en Granada, van Francisco Bermúdez de Pedraza (Granada 1637).
Onze Lieve Vrouw van het Martelaarschap, in Ugíjar (Granada).
... sigue siendo la patrona de la Alpujarra granadina la llamada Virgen del Martirio en Ugíjar, cuya festividad se celebra el 14 de octubre.
De opstand bracht de monarchie van Filips II daadwerkelijk in groot gevaar want hij beschikte niet over voldoende goed voorbereide troepen in het binnenland van Castilië om weerstand te bieden aan een dergelijke grote en bloedige opstand. Bovendien zouden de vele moriscos in Valencia en Aragon zich kunnen aansluiten bij de moriscos uit Granada. Dan zou de opstand zich enorm versterkt hebben en was het zeer moeilijk geweest om de opstand te onderdrukken, zeker indien die ook nog steun van buiten zou krijgen, uit Algiers of Constantinopel. De broer van Aben Humeya, geheten Luis de Válor, was namelijk al in januari 1569 naar het noorden van Afrika gegaan om steun te zoeken bij de bey van Algiers. El Habaqui verkreeg die steun uiteindelijk enige maanden later. Sultan Selim II toonde zich eveneens zeer geïinteresseerd in de ontwikkelingen. In de praktijk bleef de steun van buiten echter zeer beperkt aangezien de Turken druk bezig waren met de verovering van Cyprus, dat in het najaar van 1570 in hun handen zou vallen. Een jaar later vond de slag bij Lepanto plaats (Braudel 1976: deel 2, 547-549).
Het voornaamste gevolg van de opstand in de Alpujarras was de verspreiding van de morisco-bevolking van het koninkrijk Granada over andere gebieden binnen de kroon van Castilië vanaf 1 november 1570. In ieder dorp werden de moriscos verzameld om naar hun verbanningsoord te gaan waar ze beter gecontroleerd konden worden. Dit betrof zowel de moriscos uit de families die in opstand waren gekomen en die uit de opstandige dorpen, als ook de ‘moriscos van de vrede’ die in het geheel niet betrokkken waren geweest bij de opstand. Het koninkrijk Granada werd voor deze logistieke operatie in zeven stukken opgedeeld: Ronda, Málaga, Granada, Guadix, Baza, Vera en Almería. In totaal meer dan 50.000 moriscos werden met behulp van een aantal commissarisen in een twaalftal dorpen verzameld. Daarna begeleidden steeds tweehonderd soldaten een groep van ongeveer 1500 mensen in hun mars naar het noorden en westen in dagmarsen van zo’n twintig kilometer, in zeer moeilijke en erbarmelijke omstandigheden, zoals we kunnen lezen in een fragment uit het verslag van Jerónimo de Fuentes dat hij vanuit Albacete verstuurde naar de kardinaal en bisschop van Sigüenza, Diego de Espinosa:
Het was verdrietig om de grote hoeveelheid kleine kinderen en vrouwen te zien, en de armoede en de tegenspoed waarmee ze gingen en waar maar geen einde aan kwam. Het weer was slecht en omdat ze met zovelen waren was het onmogelijk om ze allemaal in alles te voorzien (Domínguez Ortiz en Vincent 1978: 52).
De moriscos werden allereerst verdeeld over de steden Sevilla, Albacete, Córdoba, Toledo, Guadalajara, Talavera de la Reina, Segovia, Valladolid, Palencia en Salamanca, en van daaruit over andere kleinere plaatsen en dorpen. Deze hele operatie duurde tot 20 december 1570, in totaal iets minder dan twee maanden, maar de kosten aan mensenlevens waren hoog. Vele moriscos stierven ten gevolge van de vreselijke omstandigheden tijdens de reis, de vermagering en ziektes zoals tyfus. Het percentage dodelijke slachtoffers wordt op tussen de 21 en 30 procent geschat.
Dit is echter niet de enige verdrijving die heeft plaatsgevonden ten gevolge van de morisco-opstand. Er waren moriscos die zich hadden verstopt of waren gevlucht en zelfs enkelen die zich bleven verzetten op geïsoleerde plaatsen in de bergen. Deze moriscos werden gevangen genomen en naar de galeien gestuurd of gedeporteerd naar ergens in het binnenland. Dit gold ook voor de moriscos uit Granada en andere plaatsen in de buurt die niet hadden meegedaan. Volgens de specialisten gaat het gedurende de drie periodes van de verbanning in totaal zelfs om ongeveer 80.000 personen (Domínguez Ortiz en Vincent 1978: 50-56). Op 30 november 1570 verliet Don Juan de Austria Granada om te gaan werken aan de voorbereiding voor het ontzet van Cyprus. De kroniek van de edelman en diplomaat Diego Hurtado de Mendoza, opgedragen aan deze Oorlog van Granada(geschreven tussen 1571 en 1575) concludeert: ‘het land is ontvolkt en vernietigd. Er zijn mensen uit heel Spanje gekomen om het opnieuw te bevolken en voor een klein jaarlijks bedrag aan belasting krijgen ze de grond en het bezit van de moricos’ (Hurtado de Mendoza 1970: 403).
Deportatie van de moriscos uit Granada, illustratie uit het werk Los monfíes de las Alpujarras, van Manuel Fernández y González (1859).
De Franse ambassadeur Fourquevaux liet aan zijn koning Karel IX weten dat ‘het lijkt alsof de wereld naar opstand neigt en de onderdanen in meerdere landen tonen zich bereid om in opstand te komen’. Hij herinnert zijn koning aan de opstanden van de Hugenoten in Frankrijk, van de Schotten tegen Maria Stuart en de moriscos en de Nederlanders tegen Filips II (brief gedateerd op 13 januari 1569, geciteerd Braudel 1976: deel II, 549).
De opstand van de moriscos in Granada is ook het onderwerp van een aantal toneelstukken. Een van de bekendste is een in het Frans geschreven toneelstuk in proza door de verlichte liberale politicus Francisco Martínez de la Rosa getiteld Aben Humeya of de opstand van de moriscos, dat voor het eerst in 1830 in Parijs op de planken werd gebracht. Het meest invloedrijke werk is echter het toneelstuk van Pedro Calderón de la Barca El Tuzaní de la Alpujarra, geschreven rond 1633 (vooral verspreid dankzij de posthume editie van Vera Tassis uit 1691 als Amar después de la muerte). Het stuk toont de opstand van de moriscos vanaf Kerst 1568 tot aan 9 en 10 februari 1570 met de aanval en de plundering van Galera door de troepen van Don Juan de Austria. Onder de personages vinden we twee leiders van koninklijke komaf die de strijd met elkaar aangaan: Válor-Aben Humeya tegenover Don Juan de Austria, twee minnaars die optreden als militaire commandanten (Juan de Mendoza en Álvaro Tuzaní), een overwonnen islamitische held (de oude Juan Malec) en een overwinnende militaire veteraan (Lope de Figueroa), twee functionarissen (plaatselijk bestuurder Alonso de Zúñiga en de islamitische Kadi), twee marginalen (de grappige Alcuzcuz en de slechte Garcés), vergezeld door figuranten, samenzweerders en soldaten, en twee dames (de ongelukkige Clara Malec en de moorse koningin van één dag Isabel Tuzaní) met hun respectievelijke bedienden (Beatriz en Inés). Zoals Alcalá-Zamora aangeeft ligt de sympathie van Calderón bij de moslims uit Granada met begrip, gewetensproblemen en genegenheid tegenover het geweld, de perversiteit en het gebrek aan matiging aan de kant van de christenen.
Ik wil dit verslag over de opstand van de moriscos besluiten met de klachten uit de mond van een morisco-schone, een trieste weduwe, na de slag bij Berja, afkomstig uit de ballades van Ginés Pérez de Hita in zijn La guerra de los moriscos. Segunda parte de las guerras civiles de Granada (Cuenca 1619; Quinn 2014):
Laat me huilen
over het grote ongeluk
van deze zware oorlog
dat u verdriet zal gevenVan de blanke bergen,
de rivieren en de bronnen
die de mensen niet meer zullen zien
die naar de oorlog zijn gegaan [...]Zelfs jij niet, Don Fernando [koninkje]
zult je vaandels
zien wapperen
met glorieuze banieren
27 dec.Aardbeving in Mexico
In Mexico vindt een zware aardbeving plaats. Moderne onderzoekers spreken van schaal 7 op de schaal van Richter.
Biombo van de Verovering van Mexico met een panoramisch uitzicht op de stad, eind 17e eeuw (Museo Franz Mayer).
28 dec.Spaans geld in Engelse handen
Koningin Elisabeth I van Engeland besluit het geld uit de Spaanse schepen die hun toevlucht in Engelse havens hadden gezocht, zelf te houden.
Aangezien het grootste gedeelte van het geld formeel een lening was van Genuese bankiers aan Filips II, meende de Engelse regering dat men deze lening gewoon kon overnemen zonder dat het diefstal was van geld van de koning van Spanje. Het leidde tot een diplomatiek conflict tussen Alva, Filips II en Engeland dat zich nog jaren zou voortslepen, zonder echter tot een open oorlog te leiden, mede dankzij het diplomatieke optreden van Alva.
In eerste instantie reageerde Alva te impulsief op het bericht. Op aanraden van de ambassadeur in Engeland besloot de hertog namelijk meteen om beslag te laten leggen op alle Engelse bezittingen in de Nederlanden. Elisabeth besloot daarop meteen hetzelfde te doen met alle Spaanse en Nederlandse bezittingen in Engeland. Alva zag al snel in dat het niet verstandig was om een handelsoorlog met Engeland te beginnen. Hij had zijn handen vol aan de situatie in de Nederlanden en zonder steun van Engeland was het zeer moeilijk om de zeeroute tussen Spanje en de Lage Landen open te houden. Voor de Engelse wolhandel was het eveneens van belang om de handel met de Nederlanden niet te lang stil te leggen. Alva besloot onderhandelaars naar Engeland te sturen. Het was weer een voorbeeld van de moeizame relatie tussen Elisabeth I en Filips II in 1568. Er waren al de nodige conflicten ontstaan, maar toch durfde men elkaar niet de oorlog te verklaren. Feitelijk zouden Elisabeth I en Filips II pas in 1585 een open oorlog tegen elkaar beginnen.
De Spaanse Armada voor de Engelse kust, Cornelis Claesz. van Wieringen, ca. 1620-1625 (Rijksmuseum).
