See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/269113560 Caucasian Urums and Urum language Article · January 2015 CITATIONS READS 0 210 1 author: Stavros Skopeteas Bielefeld University 44 PUBLICATIONS 173 CITATIONS SEE PROFILE All content following this page was uploaded by Stavros Skopeteas on 05 December 2014. The user has requested enhancement of the downloaded file. All in-text references underlined in blue are added to the original document and are linked to publications on ResearchGate, letting you access and read them immediately. Caucasian Urums and Urum language (Kafkasya Urumları ve Urum Dili) Stavros Skopeteas, Bielefeld University submitted to the Handbook of Endangered Turkic Languages, ed. by Süer Eker and Ülkü Çelik Abstract Urum people identify themselves as Turkish-speaking Pontic Greeks who left Anatolia at the beginning of the 19th century. A major group emigrated to the highlands of K’vemo K’art’li, where they still live today. They conserved the variety of Turkish that their ancestors were speaking in the time before emigration, enriched by influences from the languages in their new environment, in particular from Russian. The Urum language displays substantial similarities with the Turkish dialects of Anatolia; beyond these similarities, it displays some unique developments (e.g., in vowel harmony) as well as properties that are traced back to influences from Russian (e.g., in the use of subordinate clauses). Keywords Urum, Anatolian dialects, phonology, morphology, lexicon 1. Preliminaries/Giriş This chapter is devoted to Caucasian Urum, a language spoken in the highlands of K’vemo K’art’li in Georgia. The basic substrate of Caucasian Urum is Anatolian Turkish; Urum people are bilingual in Russian and the currently spoken language has a great amount of Russian loanwords, which hinders the mutual intelligibility with Turkish as spoken in Turkey. The Urum language spoken in the Caucasus has to be distinguished from the Crimean Urum spoken in Ukraine. Both linguistic communities share the same ethnonym (Section 2.1) but their languages are not immediately related (Section 3.1). The present article is devoted to Caucasian Urum and outlines the history and current situation of the language community (Section 2) as well as the basic properties of the language of these people (Section 3). The data presented in the following were collected with native speakers in Tsalka and Tbilisi between 2009 and 2013. The cited examples are either elicited by translation 1 (Verhoeven, Moisidi & Yordanoglou 2011) or collected from texts (Skopeteas and Moisidi 2011). Further intuition data and clarifications about data questions in corpora were elicited with Violeta Moisidi, native speaker of Urum.1 2. Caucasian Urums /Kafkasya Urumları 2.1. Urum Ethnonyms/Urum Etnonimi The ethnonym Urum comes from Turkish Rum. The term originates to the Greek stem rom‘Roman’ (referring to citizens of the Eastern Roman empire). Rum-i-Millet in the Ottoman empire was the millet of Christian Orthodox people in the Empire – referring to a religious and not to an ethnic community. The word Urum involves a prothetic u- that generally appears in loanwords with an initial r-, e.g., u-rus ‘Russian’, u-ruset ‘Russia’ (the same words are attested in Anatolian Turkish, see urum, urus, and urusya in dialects of Erzurum; Gemalmaz 1978[III]: 318). Native speakers call their language Urum dili ‘language of Urum’ and identify themselves as Turkish-speaking Pontic Greeks (see Höfler 2011 on ethnic identity issues). Georgians use either the ethnonym Urum-eb-i (Urum-PL-NOM) or the ethnonym for Greeks berdzeni, which is used for any ethnic Greek people including the Greeks living in Greece (Sideri 2006: 26). Pontic Greek speakers of Georgia call the Urum language to turkikón ‘the Turkish (language)’, but conceive the speakers of Urum as homoethnic. 2.2. Religion/Din Urum people are Christian Orthodox and practice their religion in Greek, Georgian and Russian churches (Karagyosov 2006; Höfler 2011:65f.). Although there are no liturgical practices in Urum, many native speakers report that they use Urum in praying (18 out of 30 Urum speakers in sociolinguistic interviews; see Sella-Mazi and Moisidi 2011). The use of Urum in religious practices is reflected in the lexicon. Urum vocabulary displays 23% loanwords in the field of religion/belief, which is less than the average proportion of loanwords in the world’s languages in religious terms – estimated to 43% according to the data of the WOLD project (see Haspelmath and Tadmor 2009 for cross-linguistic facts; Ries et al. 2013 for a detailed account of the Urum vocabulary; see also 3.4 for further discussion 1 I am particularly grateful to Violeta Moisidi (Tbilisi) for the Urum data collection that she compiled since 2009 and to Emrah Turan (Bielefeld) for his assistance in the comparison between Urum and Turkish. The findings about the Urum lexicon and the current language situation are the product of common research with Veronika Ries. The present article is part of the project ‘The impact of current transformational processes on language and ethnic identity: Urum and Pontic Greeks in Georgia’ funded by the VW-foundation. 2 on the lexicon). This is surprising for a Christian community but fits to the speakers’ reports that they use Urum for religious practices. The majority of the concepts about religion and belief are expressed with words of Turkish origin, e.g., allah ‘god’ or cänäm ‘hell’ (compare Turkish allah, cehennem). Russian loanwords are restricted to narrow Christian terms, e.g., gimn ‘hymn’ from Russian gimn (Ги ), episkop ‘bishop’ from Russian episkop (Е и ) (Ries et al. 2013). Note that these words are of Greek origin but are transferred in Urum in the form used in Russian; compare Russian gimn and Greek ímnos, Russian episkop and Greek epískopos. Very few terms in this field come directly from Greek, e.g., hristugin ‘Christmas’; compare Greek hristujena (Χρι ούγεννα) and Russian raždjestva ( в ). 2.3. Geography and Population/Coğrafya ve Nüfus The settlement areas of Urum speakers are located in the highlands of K’vemo K’art’li, in particular in the villages around the lake of Tsalka (Lat 41.6; Lng 44.1), as well as in Tetri Tsqaro (Lat 41.5 Lng 44.5) and Dmanisi (Lat 44.1 Lng 41.3). The villages around Tsalka were among the few places in the former Soviet Union in which ethnic Greek people made up more than 50% of the population (Kolossov, Galkina, and Krindatch 1998: 108). According to the 1979 census of the Georgian SSR, the ethnic Greek population in the district of Tsalka amounted to 30 811 people, whereby the vast majority of registered ethnic Greeks in this district are Urum speakers. The population shrank rapidly in the last decades as a result of the massive migration to the urban centres of Georgia (mainly Tbilisi), and from there to further destinations (Russia and Greece being the most popular targets). The majority of ethnic Greek people emigrated outside the country as documented in the counts of the National Statistic Office of Georgia, which reports a Greek population of 100 300 citizens in 1989 (1.9% of the population total) and 15 200 in 2002 (0.3% of the population total) (see National Statistics Office of Georgia 2011: 20). The ethnic Greek people of Tsalka totalled 30 811 people in 1979, 4 589 people in the 2002 census and were estimated to 1 500 people in 2005 (Wheatley 2006: 8). There are not more recent counts; the Federation of Greek communities in Tbilisi estimates that 1 000-1 500 Greeks are currently living in Tsalka and the surrounding villages. 2.4. Historical Background/Tarihi Arka Plan Caucasian Urum speakers originate in the Turkish-speaking Greek populations of Northeastern Anatolia. The settlements of these people before their emigration to the Caucasus included several cities: Kars, Giresun, Erzurum, Trabzon, Kümbet, Bayburt, and Gümüshane (see Xanthopoulou-Kyriakou 1991, Eloeva 1998, Kasapoğlu Çengel 2004: 59, Altınkaynak 2005: 39, Kalayci 2008: 144). Linguistic comparison to the dialects of Erzurum 3 shows that the Turkish substrate of Urum displays the characteristic properties of this region (see Section 3.1). Greek populations came to the Caucasus during several waves of emigration from the beginning of the 19th century onwards (the oldest reported migration took place at the end of the Russo-Ottoman war of 1928-1929, see Fonton 1840; further migration waves are reported in association with the Crimean War, 1853-1856, and the last Russo-Ottoman war 1877-1878, see Xanthopoulou-Kyriakou 1991, Kalayci 2008: 144). In Georgia, Urum people settled in several places in K’vemo K’art’li (see Section 2.3). Historical sources mention 6 000 families that arrived in Tsalka and Akhaltsikhe at the end of the first Russo-Ottoman war (see Sideri 2006: 56). Urum people live in a multilingual community and are themselves competent in different languages. They were in contact with Russian after arriving in the Russian Caucasus, which was the language of administration, education and in many cases of liturgical practices both during the Tsarist regime as well as in Soviet period (see Höfler 2011: 144f.). The impact of Russian on the language use of the Urum people is already known from early documents (see Sideri 2006: 144f.). A recent questionnaire-based sociolinguistic study (30-person sample, residents of Tsalka and Tbilisi) revealed that 93% of the Urum speakers are also competent in Russian (28 persons), 83% (25 persons) are competent in Georgian, and 33% are competent in Greek, which they either acquired in language courses in Tbilisi or during their visits to Greece (see Sella-Mazi and Moisidi 2011: 33). In the Tsalka district, Urum people were also in contact with the Armenian population, which was the second largest minority in this area (see demographic data in Wheatley 2006: 8). In the afore-mentioned sociolinguistic study, 6 out of 30 persons (20%) report that they also use Armenian in contact with friends. 2.5. Orthography/Ortografi There is no writing tradition in Urum. The majority of the speakers are alphabetized in Russian (and less in Georgian) and they are not writing in Urum (Kock Kobaidze 2001: 155). Turkish translations of holy texts in the Greek alphabet (printed in Istanbul) are available in the community but they are not used in religious practices. Epitaph inscriptions in Tsalka cemetery dating back to the beginning of 20th century are written in Greek, which indicates that at least some members of the community had some knowledge of Greek and also acquired writing skills in this language; see example in (1). (1) 1859-1918 <person name> 4 Ν Θ Ν entaftha anapavete here rest:3.SG Λ Θ o doulos tou theou DEF:NOM.SG.M slave:NOM.SG.M DEF:GEN.SG.M god:GEN.SG.M ‘1859-1918; <person name>; the slave of Lord rests here’ (transcribed from the photographical collection of George Zosimidis) 3. Urum language/Urumca 3.1. The Place of Urum among the Turkic Languages/Urumcanın Türk dilleri içinde yeri The historical facts indicate that the ancestors of the Urum came from several places in Anatolia (see Section 2.4). The Urum people in Georgia share their ethnonym and probably their origin with a community living in Ukraine (settled originally in the Crimea, and later in the neighbouring Azovian region). Some sources assume that these communities speak the same language (see Podolsky 1986: 100, Uyanık 2010, see also ethnologue report for Urum, Lewis 2009, ed.), which is not supported by the available linguistic data. Caucasian Urum is a variety of Anatolian Turkish with substantial influence of Russian. Crimean Urum, as documented in the lexicon of Garkavets (2000) and the grammatical sketch by Podolsky (1986), is a Turkic language with different substrates – especially influenced by the Turkish spoken by the Crimean Tatars – and shows lexical and grammatical properties that substantially differ from the Urum language spoken in Georgia. For instance, the contrast between front/back non-rounded vowels is neutralized in Caucasian Urum but not in Crimean Urum (see Verhoeven 2011), Crimean Urum displays local cases (inessive and elative) that are not available in Caucasian Urum or in Turkish, etc. The Turkish substrates of both languages shows some phonological similarities which indicates that both populations originally spoke at least close-related varieties of Turkish; see (2) below. A small-size study on the lexicon reveals that Caucasian Urum is closely related to Turkish, as presented in Figure 1 (calculations were made in SplitTree4; version 4.13.1). The study is based on a sample of 137 words of the basic vocabulary (part of the Swadesh list) for which we examined cognates from five languages of interest: the aim is to estimate the relation of the two languages known as Urum (Caucasian and Crimean Urum) with Turkish (Standard variety) and with another related language that is very close to the Anatolian varieties of 5 Turkish, namely Azerbaijanian. The comparison to Azerbaihanian is particularly relevant for the Caucasian Urum, because there are claims that Urum and Azeri people in Georgia speak one and the same language (Kock Kobaidze 2001: 154-157). Finally, Tatar was included as a control condition, in order to estimate the distances between the languages of interest in comparison to a remote Turkic language. 2 The figure shows the relations between these languages in terms of a network reflecting the frequency of words of common origin. The interesting finding is that Caucasian Urum is classified next to Standard Turkish, which means that cognates are more likely between Caucasian Urum and Standard Turkish than between Caucasian Urum and Azerbaijanian. Figure 1. Urum and Turkic languages Some properties of Caucasian Urum directly relate to the Anatolian Turkish dialects, in particular to the dialects spoken in Kars and Erzurum (see Kasapoğlu Çengel 2004, Uyanık 2010). The phonological properties illustrated in (2) are reported for the dialects of Erzurum (Karahan 1996; cited from Menz 2002:199f.) and are also found in the Urum vocabulary. 2 Azerbaijanian and Tatar words were collected from Öztopçu et al. (1999), Crimean Urum words from Garkavets (2000), Caucasian Urum words from Skopeteas et al. (2011). Turkish words were provided by Emrah Turan. 6 (2) Common phonological properties between Caucasian Urum and Erzurum dialects a. Caucasian Urum h ~ Standard Turkish k 3 halh ‘people’ (Standard Turkish halk; Erzurum halk/halh); bah-tı ‘see-PST[3]’ (Standard Turkish baktı); uzah ‘near’ (Standard Turkish uzak); gäldıh ‘we came’ (Standard Turkish geldik; Erzurum dialects4: geldıh in Yukari Karasu, gelduh in Çoruh Boyu); harpuz ‘watermelon’ (Standard Turkish karpuz) b. Caucasian Urum ğ ~ Standard Turkish k ğıssa ‘short’ (Standard Turkish kısa; Erzurum gıssa); ğız ‘girl’ (Standard Turkish kız; Erzurum gız); ğuš ‘bird’ (Standard Turkish kuş; Erzurum guş); ğardaš ‘brother’ (Standard Turkish kardeş; Erzurum gardaş); čoğ ‘much’ (Standard Turkish çok); ğırmızı ‘red’ (Standard Turkish kırmızı); ğoyün ‘sheep’ (Standard Turkish koyun; Erzurum ğoyun); pičah/bičağ ‘knife’ (Standard Turkish bıçak; Erzurum piçah) c. metathesis yarpah ‘leaf’ (Standard Turkish yaprak; Erzurum yarpah/yarpağ; Azerbaijanian yarpaq), torpah ‘soil’ (Standard Turkish toprak; Erzurum torpah/toprah; Azerbaijanian torpak); körpi ‘bridge’ (Standard Turkish köprü; Erzurum körpi/köprü/körpü; Azerbaijanian körpü); äksi ‘old’ (Standard Turkish eski), soram ‘then’ (Standard Turkish sonra; Erzurum sona/sonam/soram, etc.); oğlu/ oğul ‘son’ (Standard Turkish oğlu) d. development of velar nasals (out of nasals) dängiz ‘sea’ (Standard Turkish deniz), donguz ‘pig’ (Standard Turkish domuz; Erzurum donguz/donuz), ingil- ‘groan’ (Standard Turkish inle-) Only a part of these properties equally applies to Crimean Urum, which supports the view that these varieties developed independently of each other. Fricativization of velar stops, (2a), is attested both in syllable-final and syllable-initial contexts (similar facts are also found in Crimean Urum halh/alh ‘people’, uzah ‘near’, etc.; Garkavets 2000). In word-initial contexts and preceding back vowels, the velar fricative is frequently voiced in Caucasian Urum, (2b), but is consistently voiceless in Crimean Urum (e.g., Caucasian Urum ğuš vs. Crimean Urum 3 4 The replacement of velar stops with fricatives (h or ğ) distinguishes the dialects of inner Anatolia from the dialects of the Black Sea Coast, which generally preserve the velar stops (Brendemoen 1998: 237). This evidence is significant because the ethnic Greek populations of Black Sea Coast could be another potential historical source of the Urum people. All cited examples from Erzurum dialects are found in Gemalmaz (1978[I]; 1978[III]). 7 huš ‘bird’). Words with metathesis in Caucasian Urum do not necessarily involve metathesis in Crimean Urum: Caucasian Urum yarpah ‘leaf’ vs. Crimean Urum yapalah ‘leaf’ (Garkavets 2000). The velar nasals found in Caucasian Urum do not occur in Crimean Urum: deniz ‘sea’, domuz/donuz ‘pig’ (Garkavets 2000). Some further differences of Caucasian Urum to Standard Turkish do not relate to local properties of Anatolian dialects but occur in spoken Turkish varieties of several regions, e.g., voicing of voiceless consonants, e.g., barmah ‘finger’ (Standard Turkish parmak, Erzurum barmah/barmak); biš- ‘cook’ (Standard Turkish pişir-; Erzurum biş-); daš ‘stone’ (Standard Turkish taş; Erzurum daş), dut- ‘hold’ (Standard Turkish tut-), etc. At the morphological level, some suffixes in Caucasian Urum are similar to characteristic suffixes of the dialects of Erzurum, e.g., the second plural person in -sis/siz (see Table 5) and the imperfective suffix in -(i)er (see (16)), (see Menz 2002 referring to Karahan 1996). Syntactic properties that Urum shares in common with the Anatolian dialects is the use of converbs in -AndA (see (22)) as well as the frequent occurrence of the complementizer ki (see Section 3.3.7). 3.2. Phonology/Ses Bilgisi 3.2.1. Consonants The consonant inventory is identical to Turkish; see Table 1. The palatal allophone [c] of the phoneme k occurs immediately adjacent to a front vowel (palatalization), either before or after it, e.g., kök ‘thick’ is realized as [cœc]. The palatal allophone [ɟ] of the phoneme g only occurs before front vowels (palatalization), e.g., göl [ɟœl] ‘lake’. The velar allophone [ƚ] of the phoneme l occurs after back vowels (velarization); compare göl [ɟœl] ‘lake’ vs. yol [joƚ] ‘road’. The Urum transcription in this article generally follows the Turkish orthography. The main deviation is the use of haček for fricative and affricate postalveolar consonants (š for [ß], ž for [Ω], č for [ʧ], ǰ for [ʤ]), which follows a common practice in orthographies of Turkic languages spoken in Slavic environment (see Azerbaijanian in Schöning 1998; Gagauz in Menz 1999). This practice is convenient due to the frequent Russian borrowings (Urum displays around 23% Russian words in narratives, following an estimation in Ries et al. 2013). 8 Table 1. Consonant inventory (IPA values in brackets; orthography in italics) bilabial plosive fricative affricate nasal labiod. alveol. patatal velar –voiced [p] p [t] t [c] k [k] k +voiced [b] b [d] d [ɟ] g [g] g –voiced [f] f [s] s [ß] š [x] h +voiced [v] v [z] z [Ω] ž [ɣ] ğ –voiced [ʧ] č +voiced [ʤ] ǰ [m] m [n] n tap [ɾ] r lateral [l] l approximant postalv. glottal [h] h [ŋ] n [ł] l [j] y 3.2.2. Vowels A general issue in Turkic languages is the phonological distinction between mid-front vowels. In Turkish, /e/ has a mid-closed allophone [e] and a mid-open allophone [ɛ] appearing in word-final open syllables, i.e., [kel] ‘bald’ vs. [ka'lɛ] ‘castle’ (see Zimmer & Orgun 1992: 44). However, in other Turkic languages the same sounds are separate phonemes, as evinced by minimal pairs, e.g., Old Turkic älig ‘hand’ vs. elig ‘king’ (Erdal 2004: 51). A minimal pair has been identified in Urum, i.e., äl ‘hand’ vs. el ‘stranger’ (the same contrast appears in Anatolian dialects, see Brendemoen 1998: 237). This minimal pair is evidence that /e/ and /ä/ contrast in Urum. However, there is substantial phonologically conditioned variation in the realization of the mid-front vowels (depending on syllable structure and stress), which is not yet studied in detail. For many tokens, it is not yet clear, whether they are instances of the phoneme /ä/ or the phoneme /e/. Illustrative examples of the vowel inventory are given in Table 2. 9 Table 2. Vowel inventory (IPA values in brackets; orthography in italics) vowel example IPA orthography meaning [a] [ʃar] šar ‘city’ [æ] [æl] äl ‘hand’ [œ] [ɟœl] göl ‘lake’ [e] [jel] yel ‘wind’ [o] [joƚ] yol ‘road’ [i] [it] it ‘dog’ [y] [yzyk] üzüg ‘ring’ [ɯ] [ɣɯz] ğız ‘girl’ [u] [ɣuʃ] ğuš ‘bird’ 3.2.3. Phonological processes Assimilation processes are frequent at morpheme boundaries. The plural morpheme -lar ‘PL’ and the nominalizer -lih ‘NR’ assimilate to preceding nasals into -nar and -nih, respectively; see (6c) and Section 3.3.4. Assimilation in voicing is very frequent. The past suffix has a voiced and a voiceless allomorph, -d(I) or -t(I), assimilating to the preceding segment; see (17a-b). Stem-final voiceless consonants are voiced before vowels, e.g., ušah ‘child’ vs. ušağ-a ‘child-DAT’; arıh-sın (slim-2.SG) ‘you are slim’ vs. arığ-ım (slim-1.SG) ‘I am slim’. Vowel harmony applies in Urum with two main differences to Standard Turkish (see experimental evidence in Verhoeven 2011): (a) some suffixes that are determined by vowel harmony in Turkish are not visible for the vowel harmony in Urum; (b) for the i-suffixes, the fronting harmony does not apply to non-rounded suffixes. The first difference is illustrated in (3) by means of the 3rd person possessive suffix. The form of this suffix is invariably -i in Urum, while it is determined by vowel harmony in Turkish. (3) a. stem vowel: front and non-rounded it-i ‘dog-POSS.3.SG’, äv-i ‘house-POSS.3.SG’ b. stem vowel: front and rounded üzüg-i ‘ring-POSS.3.SG’, göl-i ‘lake-POSS.3.SG’ c. stem vowel: back and non-rounded ğız-i ‘girl-POSS.3.SG’, at-i ‘horse-POSS.3.SG’ 10 d. stem vowel: back and rounded donguz-i ‘pig-POSS.3.SG’, yol-i ‘road-POSS.3.SG’ The suffixes that are determined by vowel harmony belong to two classes (similarly to Turkish, see Göksel and Kerslake 2005: 21-25): A-suffixes and I-suffixes. The A-suffixes assimilate in frontness with the last vowel of the stem, as illustrated in (4). (4) Vowel harmony: A-suffixes a. stem vowel: front it-lär ‘dog-PL’, üzüg-lär ‘ring-PL’ b. stem vowel: back ğız-lar ‘girl-PL’, yol-lar ‘road-PL’ In Turkish, the I-suffixes assimilate in frontness and roundedness with the last vowel of the stem (Göksel and Kerslake 2005: 22). Urum differs in that the non-rounded allomorph does not assimilate in frontness: the central vowel ı appears both with back and front unrounded stem vowels (see Verhoeven 2011). This difference is illustrated by means of the genitive suffix in (5). The crucial difference to Turkish is the form of the suffix in (5a): Urum it-ın corresponds to Turkish it-in, Urum äv-ın to Turkish ev-in. The forms of the I-suffixes in the context of different stem vowels are listed for both languages in Table 3. (5) Vowel harmony: I-suffixes a. stem vowel: front and non-rounded it-ın ‘dog-GEN’, äv-ın ‘house-GEN’, äl-ın ‘hand-GEN’ b. stem vowel: back and non-rounded ğız-ın ‘girl-GEN’, at-ın ‘horse-GEN’ c. stem vowel: front and rounded üzüg-ün ‘ring-GEN’, göl-ün ‘lake-GEN’ d. stem vowel: back and rounded donguz-un ‘pig-GEN’, yol-un ‘road-GEN’ 11 Table 3. I-suffixes in Urum vs. Standard Turkish I-suffix stem vowel Urum Standard Turkish –round front i, e/ä back ı, a ı +round front ü, ö ü back u, o u i ı 3.3. Word Classes and Morphological Categories/Cümlenin ve Biçim Bilgisi 3.3.1. Nouns Nominal morphology includes three categories: number, possession, and case. All three categories are encoded through agglutinative suffixes that attach to the stem in exactly this order, e.g., baba-lar-ım-dan (father-PL-POSS.1.SG-ABL) ‘from my fathers’. The category of number contains the plural suffix -lAr, whereby the vowel is determined by the frontness harmony; compare (6a) and (6b). With a stem-final alveolar nasal, the plural suffix assimilates to -nar; see (6c). Nasal assimilation of the plural suffix is also attested in the Turkish dialects of Erzurum, e.g., on-nar ‘3-PL’ (Standard Turkish onlar), gan-nar ‘blood-PL’ (Standard Turkish kanlar) (Gemalmaz 1978[III]: 178; see Johanson 1998: 34 for Turkic languages in general). However, the process is productive in Urum as evinced by the fact that it is not restricted in old formations but also applies to recent borrowings from Russian, e.g., slon-nar from Russian slon ( (6) a. ). front vowel stems göl-lär ‘lake-PL’, it-lär ‘dog-PL’, äv-lär ‘house-PL’, üzüg-lär ‘ring-PL’ b. back vowel stems at-lar ‘horse-PL’, ğız-lar ‘girl-PL’, yol-lar ‘road-PL’, donguz-lar ‘pig-PL’ c. nasal assimilation on-nar ‘3-PL’, satan-nar ‘trader-PL’, slon-nar ’elephant-PL’, sıčan-nar ‘mousePL’, aslan-nar ‘lion-PL’, maimun-nar ‘monkey-PL’; oğlan-nar ‘boy-PL’ 12 The plural suffix contrasts to the use of the stem without any number suffix, which is transnumeral in nature and obtains a singular interpretation by pragmatic inference (if no cue for plural reference is available in the context). The plural suffix is not obligatorily realized with plural referents (Bittricher et al. 2011 for corpus observations; Schüler 2013 for a study including corpus and experimental data). Two classes of factors determine the occurrence of the suffix: (a) contextual properties, i.e., discriminability of number reference through the context: the plural suffix is less likely if the plural reference can be clearly inferred from the context; (b) inherent properties of the referent: highly individuated referents (e.g., animates) are more likely to be marked for number. Noun phrases with numerals or plural quantifiers occur in texts with or without a plural suffix. When judged out of context, speakers reject the use of plural in the context of numerals; see (7a). They accept the use of plural in the context of quantifiers such as birğač/čoğ/az ‘some/many/few’, whereby they perceive a difference between animates and inanimates, such as the use of plural is less acceptable with animates. This intuition is in conflict with speech production data, which shows exactly the opposite pattern: the presence of the plural suffix is more likely with highly individuated referents, e.g., animates, and less likely with lower referents in the individuation scale, e.g., inanimates (Schüler 2013). The universal quantifier äp ‘all’ shows a different behaviour (see further discussion in 3.3.5): the plural suffix is almost always used with nouns determined by äp and speakers report that both versions (with or without suffix) are completely acceptable, see (7c) (see Schüler 2013 for quantitative results in speech production). (7) a. numeral uč ğız(*-lar) / äv(*-lär) three girl(-PL) house(-PL) ‘three girls/houses’ b. quantifier birğač/čoğ/az ğız(?-lar) / äv(-lär) some/much/few girl(-PL) house(-PL) ‘some/many/few girls/houses’ c. universal quantifier äp ğız(-lar) / äv(-lär) all girl(-PL) house(-PL) ‘all girls/houses’ 13 The possession suffixes are cross-reference markers referring to the possessor; see (8a). In complex noun phrases these suffixes are co-referent with the dependent noun phrase (the genitive) resulting to a double morphological marking of the dependency relation, by means of possessor agreement on the head noun and a genitive case on the dependent noun phrase; see (8b). The possessive suffixes are listed in Table 4. The allomorphs with an initial vowel -ım/-ın of the 1. and 2. person occur after consonants, barmağ-ın ‘finger-POSS.2.SG’. The nasal ending (n) of the 3. person singular occurs before vowels, e.g., mama-lär-ın-i ‘udder-PL-POSS.3-ACC’; the onset (s) appears after vowels, e.g., baba-sın-a ‘father-POSS.3.SGDAT’. Possessive suffixes in Urum are very similar to Turkish: the only difference is the 2. person plural, which is -(I)z in Urum, e.g., baba-z-a ‘father-POSS.2.PL-DAT’. (8) a. possessor agreement abä-m grandmother-POSS.1.SG ‘my grandmother’ b. double marking of dependencies in complex noun phrases baba-n-ın äv-i father-POSS.2.SG-GEN house-POSS.3.SG ‘the house of your father’ (lit. ‘his house of your father’) Table 4. Possessive suffixes number person Urum Turkish singular 1. -(I)m -(I)m 2. -(I)n -(I)n 3. -(s)I(n) -(s)I(n) 1. -(I)mIz -(I)mIz 2. -(I)z -(I)nIz 3. -lArI(n) -[lAr]I(n) plural Urum has seven case categories: nominative, accusative, genitive, dative, locative, ablative, and instrumental. Case suffixes are phrasal occurring at the right edge of noun phrases attached to the head noun. Nominative case (case of subjects) does not have any overt marking; see (9). 14 (9) nominative case biz-ım halh gäl-di kavkaz-a …. 1.PL-GEN people come-PST[3] Caucasus-DAT ‘Our people came to the Caucasus…’ The accusative case (case of objects) is marked with the suffix -i, which is not affected by the rules of vowel harmony; see (10a). Non-specific objects in Turkish are not case marked and appear in the immediately preverbal position (see Erguvanlı 1984: 44ff., Enç 1991, Kural 1992). Similar examples appear in Urum as illustrated in (10b). However, in contrast to Turkish, bare objects in Urum may occur in any position in the sentence (Böhm 2013); see (10c). The use of the accusative suffix depends on semantic properties of the noun phrase, presumably specificity (Böhm 2013). (10) a. accusative-marked object baba-m äv-i al-di. father-POSS.1.SG house-ACC buy-PST[3] ‘My father bought the house.’ b. preverbal bare object küčük yapı-lar ed-ier-dı-lär. small building-PL make-IPFV-PST-3.PL ‘They were making small buildings.’ c. non-preverbal bare object süd-ün ič-ın-ä ğat-er-lär soram o then that milk-GEN inside-POSS.3.SG-DAT add-IPFV-3.PL maya. whey ‘Then they put whey into that milk.’ The genitive case -(n)ın ‘GEN’ marks dependents of nominal heads; see (11a). The dative occurs in three main functions: (a) with recipients of ditransitive verbs; see (11b); (b) with some verbs governing dative complements; see (11c); (c) with targets of motion, see (11d); see also genitive and dative complements of postpositions in (36). 15 (11) a. genitive case maria-nın ad-ın-i bul-ıer-ım. Maria-GEN name-POSS.3.SG-ACC know-IPFV-1.SG ‘I know the name of Maria.’ b. dative case: indirect object ver-di o köv-lär-ä ad. give-PST[3] that village-PL-DAT name ‘They gave names to the villages.’ c. dative case: verb complement bah-ti on-a. look-PST[3] 3.SG-DAT ‘He looked at him.’ d. dative case: target of motion gäl-dı-lär beštaš-a. come-PST-3.PL Beshtasheni-DAT ‘They came to Beshtasheni.’ Beyond the spatial use of dative in (11d), Urum has three purely thematic case suffixes: (a) the locative suffix -dA ‘LOC’ expressing static location, see (12a); (b) the ablative suffix -dAn ‘ABL’ expressing the origin of motion, see (12b), also used as a partitive, see (12c); see also ablative complements of postpositions in (36); and (c) the instrumental suffix -(I)nIn/-(I)nAn used for comitatives, see (12d), and instruments, see (12e). (12) a. locative case biz-ım halh baš-tan 1.PL-GEN people first yaš-ier-di turcia-da. live-IPFV-PST[3] Turkey-LOC ‘First our people lived in Turkey.’ b. ablative case (origin of motion) sora bur-dan gurǰü-lär get-tı-lär. then this.place-ABL Georgian-PL go-PST-3.PL ‘Then Georgians left from this place.’ 16 c. ablative case (partitive) bazı-si o ušah-lar-dan ağır-ier some-POSS.3.SG that child-PL-ABL ill-IPFV[3] ‘Some of these children are ill.’ d. instrumental case (instrument) bičağ-ınan emeg-i kes-ier-ım. knife-INSTR bread-ACC cut-IPFV-1.SG ‘I am cutting the bread with the knife.’ e. instrumental case (comitative) baba-m-ınan išl-ier-ım. father-POSS.1.SG-INSTR work-IPFV-1.SG ‘I am working with my father.’ The form of the case suffixes in Caucasian Urum is very similar to the corresponding suffixes in Turkish. The main differences are that the accusative suffix in Urum is not sensitive to vowel harmony and that the Urum instrumental suffix is -(I)nIn/-(I)nAn corresponding to Turkish -(l)An/(b)ile(n) (also occurring in Azerbaijanian dialects as -(I)nAn; see Schöning 1998: 252). Crimean Urum displays further differences in the case suffixes: dative -d’A, instrumental -len/-nen, as well as two further local cases, namely inessive -če and elative -čen/-činden (Podolsky 1985). 3.3.2. Verbs Urum has a rich inventory of suffixes attaching to the verb stem. The bare stem form is used in imperatives, as illustrated in (13). (13) a. al! ‘Buy!’ b. e! ‘Eat!’ c. sat! ‘Sell!’ d. get! ‘Go!’ e. gäl! ‘Come!’ Passive is formed by the suffix -Il ‘PASS’ and occurs rarely in texts. If there is a passive agent, then it is realized in an instrumental phrase; see (14a). There is no evidence for reflexive and reciprocal suffixes (as attested in some Turkish stems, see Göksel & Kerslake 2005: 72). 17 (14) a. o tarla ak-il-mıš-ı-di that field sow-PASS-EV.PST-COP-PST[3] bän-ım oğlu-m-unan. 1.SG-GEN son-POSS.1.SG-INSTR ‘It seems that that field was sown by my son.’ b. o yol this road ač-il-di. open-PASS-PST[3] ‘This road is opened.’ The Turkish modal suffixes are also attested in Urum, as illustrated with the suffix -(y)A ‘POT’ denoting possibility and preceding negation in (15a), and the conditional suffix -sA ‘COND’ frequently reinforced by the conjunction agär ‘if’ as in (15b) (however not always; see (52) in the illustrative text), or the suffix -(y)AbIl ‘ABIL’ denoting possibility or ability. A further modal suffix is the optative suffix -(y)A ‘OPT’, e.g., yaşi-y-a-h (live--OPT-1.PL) ‘let’s live’ (the difference to the possibility suffix -yA is that the former always precedes negation). (15) a. bän gänd-ım gid-ä-m-ier-ım 1.SG own-POSS.1.SG go-POT-NEG-IPFV-1.SG ‘I would not be able to walk on my own.’ b. agär bän on-i gör-sä-i-dı-m if see-COND-COP-PST-1.SG 1.SG 3.SG-ACC bän on-dan isti-aǰağ-ı-dı-m pičah 1.sg 3.SG-ABL want-FUT-COP-PST-1.SG knife ‘If I saw him, I would ask him for a knife.’ c. išli-y-abül-ür-üm tez-dän work--ABIL-IPFV-1.SG new-ABL ‘I can work early (in the morning).’ The most frequent temporal/aspectual suffixes in narratives are the imperfective aspect and the past tense suffix. The imperfective suffix (Turkish -iyor) is realized as -ier or -er. This variation is pervasive and appears in the same phonological contexts. Some speakers show a tendency for the one or the other allomorph, but many speakers interchangeably use both versions. 18 (16) al-ier/ al-er buy-IPFV[3] ‘s/he is buying’ The past suffix, -d(I) or -t(I), assimilates to the preceding segment; see (17a-b). The vowel is dropped if the subsequent suffix starts with a vowel; see (17c). The past tense suffix can co-occur with the imperfective aspect suffix; see (17c-d). The evidential past is expressed with the suffix -mıš ‘EV.PST’, see (17e). (17) a. al-dı-lar (buy-PST-3.PL) ‘they bought’ b. bah-tı-lar (look-PST-3.PL) ‘they looked’ c. ed-ier-dı-z (buy-IPFV-PST-2.PL) ‘you (pl.) were buying’ d. yaš-ier-dı-lar (live-IPFV-PST-3.PL) ‘they were living’ e. gäl-mıš-ti (come-EV.PST-PST[3]) ‘it seems that he came’ The Turkish aorist, a tense with non-definite temporal reference, appears in Urum with the suffix -Ir ‘AOR’. As in Turkish, the aorist may be interpreted with future time reference. After the negative suffix, the aorist is realized with the allomorph -z ‘AOR’, see (18d). (18) a. al-ır (buy-AOR[3]) ‘he will buy’ b. bül-ür-üh (know-AOR-1.PL) ‘we will know’ c. dušün-ür (think-AOR[3]) ‘he will think’ d. dušün-ma-z-lar (think-NEG-AOR-3.PL) ‘they would not think’ The future suffix is -AǰA(h) (Turkish -AcAk), as illustrated in (19); the final consonant may be dropped before personal suffixes; see (38b) below. In combination with the past copula, the future suffix renders a conditional expression; see (15b) above. (19) köč-aǰah-lar move-FUT-3.PL ‘they will move’ Negation is an important property for the distinction between verbal and non-verbal predicates. Only with verbs, negation is expressed with the suffix -m(E) ‘NEG’; see (20a). 19 While verbal predicates are negated with suffixation, non-verbal predicates are embedded in a negative predicate, as illustrated expressed either by the negative predicate -dägıl ‘NEG.COP’ for properties and (see (20b) with an adjective and (20c) with a property-denoting noun) or by the negative existential yoh- ‘NEG.EXIST’ for individuals; see (20d)). (20) a. b. de-me-di bül-m-er-ım say-NEG-PST[3] know-NEG-IPFV-1.SG ‘s/he did not say’ ‘I am not knowing’ bu äv this house äksi-dägıl. old-NEG.COP[3] ‘This house is not old.’ c. antonis učitel-dägıl. Antonis teacher-NEG.COP[3] ‘Antonis is not a teacher.’ d. äv-dä kimsä home-LOC anyone yoh-u-di. NEG.EXIST-COP-PST[3] ‘There is nobody home.’ The person suffixes are listed in Table 5. The two set of suffixes are different in the first and second person. Set I suffixes appear after the present stem (gäl-sın ‘come-2.SG’), the imperfective suffix (gid-ier-sın ‘go-IPFV-2.SG’), the aorist (bul-ur-sun ‘find-AOR-2.SG’), the optative (yap-a-sın ‘build-OPT-2.SG’, gäl-ä-m-ä-sın ‘come-POT-NEG-OPT-2.SG’) as well as after nominal predicates (uzun-sun ‘tall-2.SG’). Set II suffixes appear after the past suffix (gör-dü-n, ‘see-PST-2.SG’) and the conditional (get-sä-n ‘go-COND-2.SG’). A salient deviation from the Standard Turkish suffixes is the first person plural in -Ih (in both sets), which also occur in several Anatolian dialects (Brendemoen 1998: 240; compare Erzurum geldıh in Yukari Karasu, gelduh in Çoruh Boyu, Gemalmaz 1978[I]: 22). The second person plural in -sis/-siz (set II -z) also differs from Standard Turkish (-sInIz, -nIz): this suffix is mentioned by Karahan (1996) among the characteristic properties of the Anatolian dialects. The vowel of the suffix is determined by vowel harmony: the only deviation from the general rule is the form of the past suffix in the third person (i.e., when it is not followed by a person suffix): in this case the suffix appears in the indifferent form -di/-ti ‘PST’. The third person affix follows the copula in most cases, e.g., var-dır-lar ‘EXIST-COP-3.PL’; however, some instances of the third plural suffix preceding the copula are also available in our corpus, e.g., yap-tı-lar-i-di 20 ‘build-PST-3.PL-PST-COP’. The future suffix -aǰah ‘FUT’ suffix combines with set II suffixes, whereby the final consonant is dropped in the first and second person singular (et-mi-aǰa-m ‘do-NEG-FUT-1.SG’, et-mi-aǰa-n ‘do-NEG-FUT-2.SG’) and the first person plural is exceptionally -In ‘1.PL’ (et-mi-aǰağ-ın ‘do-NEG-FUT-1.PL’). Table 5. Verbal person suffixes set I sg. pl. set II front/non-rounded back/rounded back/non-rounded front/rounded 1 gid-ier-ım ‘I am going’ bul-ur-um ‘I will find’ čal-dı-m ‘I stole’ gör-dü-m ‘I saw’ 2 gid-ier-sın bul-ur-sun čal-dı-n gör-dü-n 3 gid-ier bul-ur čal-di gör-di 1 gid-ier-ıh bul-ur-uh čal-dı-h gör-dü-h 2 gid-ier-sıs bul-ur-sus čal-dı-z gör-dü-z 3 gid-ier-lär bul-ur-lar čal-dı-lar gör-dü-lär Urum has a rich inventory of non-finite verb forms. Many verbs, such as ist- ‘want’, ol‘be’, or static predicates such as lazım ‘need’ govern a bare infinitive; see (21a). Other predicates govern a dative-marked verbal noun. In the narrative texts we find examples with phase verbs, e.g., toplamaya ğurtaldi ‘he finished gathering’, akmaya başladılar ‘they started sowing’, getti yatmaya ‘he went to sleep’, modal predicates, e.g., zorladi ati gaçmaya ‘he forced the horse to run’ and static predicates such the deadjectival azır-lan- in (21b). (21) a. bare infinitive ist-ier-ım get-mah want-IPFV-1.SG go-INF ‘I want to go.’ b. dative-marked verbal noun azır-lan-ier-ım get-ma-y-a ready-PROC-IPFV-1.SG go-INF--DAT ‘I am about to go.’ Converbs in -AndAn are characteristic of the Anatolian dialects (see discussion and observations in the dialects of Erzurum in Menz 2002: 203). These converbs are used for embedding events that take place contemporaneously with the event of matrix predicate; see 21 (22a). The converbs in -Ip, illustrated in (22b), are not very frequently in the narratives (an observation already made for the dialects of Erzurum; see Menz 2002: 209, citing Gemalmaz 1978[I]: 376). This converb also occurs in some idiomaticized combinations, e.g., gid-ıp gäl-ier-ıh (go-GER come-IPFV-1.PL) ‘we come and go’. (22) a. converbs in -AndAn petros yat-ier-di, siz gäl-ändän Petros sleep-IPFV-PST[3] 2.PL come-CONV ‘Petros was sleeping, when you came.’ b. converbs in -Ip čiğard-ıp ğo-ier-lär galib-a take_out-GER put-IPFV-3.PL shape-DAT ‘Having taken it out, they put it into a shape.’ Participles with the adjectivalizer -(y)An ‘ADJR’ are followed by nominal inflectional suffixes and can be used as attributes, (23a), or also as headless relative clauses. They also can be governed by postpositions rendering adverbial constituents, e.g., gäl-än-ä ačet (come-ADJR-DAT until) ‘until coming’. Participles with the suffix -dIğ occur in both attributive and converbial functions; they can also be governed by postpositions, e.g., trasa-y-a çıh-tıh-tan soram (roadway--DAT get-PTCP-ABL after) ‘after getting to the roadway’. (23) a. participles in -yAn ǰayal-lar köv-lär-dä yaş-yan-lar=da äp village-PL-LOC live-ADJR-PL=CONN young-PL all get-ti leave-PST[3] ‘And the young people living in villages left all.’ b. participles in -dIğ siz gäl-dığ-i kimın 2.PL come-PTCP-POSS.3.SG as_soon_as petros yat-aǰah. Petros sleep-FUT[3] ‘Petros will be sleeping when you will come.’ 3.3.3. Pronouns Personal pronouns are noun phrases inflecting for person, number and case. The forms of personal pronouns frequently exhibit inflectional deviations from the nominal paradigm; therefore we are listing all forms in Table 6. As this table shows, the declination of personal pronouns is almost identical to the forms of nouns. The unusual dative forms, e.g., bahan, 22 baan, baa etc. reported for the dialects of Erzurum (see Menz 2002 citing Karahan 1996) are not found in Urum. The case suffixes are identical to the adnominal suffixes (see Section 3.3.1), to the exception of the genitive of the 2. person (sing. bän-ım; pl. biz-ım), which displays an allomorph with a dissimilated nasal (a phenomenon also available in Standard Turkish: benim, bizim). In spontaneous texts, some (rare) instances of plural reinforcement are found, e.g., biz-lär ‘1.PL-PL’, biz-lär-ä ‘1.PL-PL-DAT’. Table 6. Personal pronouns singular plural 1 2 3 1 2 3 nominative bän sän o biz siz on-nar accusative bän-i sän-i on-i biz-i siz-i on-i dative bän-ä sän-ä on-a biz-ä siz-ä on-nar-a genitive bän-ım sän-ın on-un biz-ım siz-ın on-nar-ın locative bän-dä sän-dä on-da biz-dä siz-dä on-nar-da ablative bän-dän sän-dän on-dan biz-dän siz-dän on-nar-dan instrumental bän-nän sän-nän on-nan biz-ınän siz-ınän on-nar-ınan Interrogative pronouns include the pronoun kim ‘who’ for animates, (24a) (both human and non-human), and the pronoun nä ‘what’ for inanimates; see (24c). These pronouns combine with case suffixes; see (24b). Questions on adverbial constituents are expressed with the interrogative adverbs nerdä ‘where’, niya ‘why’, näsıl ‘how’, nävädä ‘when’. In general, the interrogative word appears left adjacent to the predicate, as shown in (24a-b, d), but deviations are possible, (24c). (24) a. kim-dır učitel? who-COP[3] teacher ‘Who is the teacher?’ b. kim-ınan-dır baba-n? who-INSTR-COP[3] father-POSS.2.SG ‘With whom is your father?’ c. nä o sän-dän what 3.SG 2.SG-ABL istä-di? want-PST[3] ‘What did (s)he want from you?’ 23 d. näsıl gid-en köv-ä? how go-2.SG village-DAT ‘How do you go to the village?’ The interrogative pronouns also appear in embedded interrogatives; see (25a). In embedded questions, the interrogative pronoun occupies an argument position (depending on its syntactic function; see (25a-b)) and not the complementizer position (as in many European languages such as English or German). This is supported by the fact that it may co-occur with the complementizer as in (25b-c). It is important to notice that these pronouns can also be used as indefinite pronouns as illustrated in (25d), which implies that constituent questions are not typed neither through word order nor through pronoun type. (25) a. embedded clause with subject interrogative pronoun bül-m-ier-ım kim gäl-ier know-NEG-IPFV-1.SG who come-IPFV[3] ‘I do not know who is coming.’ b. embedded complement clause with object interrogative pronoun bül-m-ier-ım ki petros know-NEG-IPFV-1.SG COMP Petros nä sät-er what sell-IPFV[3] ‘I do not know what is Peter selling.’ c. embedded question bül-ier ki kim gäl-m-ier? know-IPFV[3] COMP who come-NEG-IPFV[3] ‘Does (s)he know who is not coming?’ d. kimı-si get-ti ruset-a, who-POSS.3.SG go-PST[3] Russia-DAT kimı-si get-ti who-POSS.3.SG go-PST[3] Greece--DAT gretsia-y-a. ‘Some of them went to Russia, some of them went to Greece.’ Relative clauses are introduced by the relative pronoun angı ‘REL’ which is case-marked according to its function within the relative clause; compare (26a) and (26b-c). Interrogative pronouns may be also used for introducing relative clauses, as illustrated in (26d). The relative pronoun is in most cases followed by the complementizer ki ‘COMP’; see (26a, c). 24 (26) a. relative pronoun: subject arif angı-si ki get-ti man COMP leave-PST[3] drunk-COP-PST[3] REL-POSS.3.SG kefli-i-di ‘The man who left was drunk.’ b. relative pronoun: instrumental phrase ver-ın bän-ä bičağ-i give-2.SG 1.SG-DAT angi-si-inän käs-ier-sıs at knife-ACC rel-POSS.3.SG-INSTR cut-IPFV-2.PL meat ‘Give me the knife, with which you are cutting meat.’ c. relative pronoun: possessor phrase adam, angı-sın-ın ki it-ın-i old-ür-du-m, man REL-POSS.3.SG-GEN that dog-POSS.3.SG-ACC kill-IPFV-PST-1.SG čıh-ti. go_out-PST[3] ‘The man whose dog I killed went out.’ d. relative pronoun: possessor phrase adam, kim-ın it-ın-i old-ür-du-m, man who-GEN dog-POSS.3.SG-ACC kill-IPFV-PST-1.SG čıh-ti. go_out-PST[3] ‘The man whose dog I killed went out.’ 3.3.4. Adjectives and adverbs There is no lexically determined distinction between adjectival and adverbial roots, i.e., the same lexical elements can be used as attributes of nouns or as verbal adjuncts. These possibilities are illustrated by the quantifier čoğ in (27a-b). (27) a. adnominal modifier čoğ ğız much girl ‘many girls’ b. adverbal modifier o ğuš čoğ that bird much uč-abul-ür fly-ABIL-AOR[3] ‘This bird can fly a lot.’ 25 Adverbs and adjectives can also be used as predicates, in which case they combine with the person suffixes introduced for verbs in Table 5; see (28b). However, they contrast with verbs in that they cannot combine with the tense/aspect/mood suffixes and in that they may be used with the copula -dIr ‘COP’; see (28c). This copula is not exclusively used for adjectives but it occurs with any type of non-verbal predicate (e.g., adverbs and nouns). (28) a. bu äv äksi. this house old ‘This house is old.’ b. bän ğıssa-im. 1.SG short-1.SG ‘I am short.’ c. bu äv this house äksi-dır. old-COP[3] ‘This house is old.’ With past-time reference, non-verbal predicates combine with the past suffix after the copula -I ‘COP’. This copula occurs with non-verbal predicates of different types: (a) adjectives, (29a); (b) adverbials, (29b); (c) stative predicates that behave like adjectives, e.g., the existentials var ‘EXIST’ and yoh ‘NEG.EXIST’ used in possessive constructions, (29c). Some verbal suffixes such as the conditional -sA and the evidential -mIš may combine with this copula, which suggests that these suffixes change the category of the stem. (29) a. o ağač that tree uzun-u-di tall-COP-PST[3] ‘This tree was tall.’ b. nerdä-y-di Petro dunagın? where-COP-PST[3] Petro yesterday ‘Where was Petro yesterday?’ c. bän-ım bir-zaman var-ı-di at-ım 1.SG-GEN one-time horse-POSS.1.SG EXIST-COP-PST[3] ‘I had once a horse (lit. there was once a horse of me)’ 26 The contrast between verbal and non-verbal predicates at the stem level is supported by the fact that verbs can be derived from adjectival roots with suffixation, as illustrated in (30b). The derived stem is a verb and can combine with the tense/aspect/mood suffixes of the verbal inflection. (30) a. alma ğırmızi-dır. apple red-COP[3] ‘The apple is red.’ b. bibär ğırmız-lan-ier / ğırmız-lan-aǰah pepper red-PROC-IPFV[3] red-PROC-FUT[3] ‘The apple is becoming/will become red.’ As attributes, adjectives precede the head noun; see (31a). Case and number are phrasal, i.e., there is no agreement-like copies of the inflectional categories on the adjective. In the absence of a nominal head, the noun phrase suffixes (number, case, possession) may attach to the adjective; see (31b). There are suffixes for the derivation of nouns out of adjectives, in particular the nominalizer -lIh ‘NR’ (assimilating to preceding alveolar nasals to -nIh), e.g. sıǰah-lıh (hot-NR) ‘fever’, čatın-nıh (difficult-NR) ‘difficulty’, which is evidence for a contrast between nominal and adjectival/adverbial roots. (31) a. prenominal adjectives yol-da gör-di birtänä čüčük street-LOC saw-PST[3] one little güzäl ğız-i beautiful girl-ACC ‘He saw a little beautiful girl on the road.’ b. noun phrase without nominal head ğoǰa-lar-a ver-di pensiya… old-PL-DAT give-PST[3] pension ‘They gave a pension to the old people…’ There is no morphological expression of degree (comparative or superlative). Comparative constructions are formed with the adverb daha ‘more’ and the second term of comparison in an ablative phrase or in a phrase with the Russian conjunction čem ‘than’; see (32a-b). Superlative constructions are formed in the same way, see (32c): the second term of comparison explicitly refers to the totality of the referents that are contained by the set under 27 comparison. Equative constructions are formed with the postposition kimın ‘such as’, see (32d). (32) a. comparative construction with ablative phrase o bän-dän 3.SG 1.SG-ABL uzun-dur. tall-COP[3] ‘(S)he is taller than me.’ b. comparative construction with loan conjunction čem gav-ın kirpič duvar-i daha pärk-tir, duvar-i brick wall-POSS.3.SG more hard-COP[3] than adobe-GEN wall-POSS.3.SG ‘The brick wall is harder than the adobe wall.’ c. superlative construction bän äp-sın-dan čüčüg-ım. 1.SG all-POSS.3.SG-ABL small-1.SG ‘I am the youngest.’ d. equative construction o siz-in oğlu-z-kimin uzun-dur. 3.SG 2.PL-GEN son-POSS.2.PL-such tall-COP[3] ‘He is as tall as your son.’ 3.3.5. Determiners and Quantifiers Urum does not have a definite article. Bare noun phrases can have specific or generic reference. There are two demonstratives: (a) a proximal demonstrative bu ‘this’, e.g., bu ğuš ‘this bird’, and (b) the 3. person pronoun that is interpreted as distal (‘that’) in its use as determiner, e.g., o ğuš ‘that bird’. The numeral bir ‘one’ or may be used as indefinite determiner, e.g., bir ğuš ‘a bird’. Quantifiers include elements like är ‘every’, birğač ‘some’, čoğ, ‘much’, az ‘few’, see examples in (7), as well as numbers. The universal quantifier äp ‘all’ differs from the further elements in the behavior of plural (see (7)), as well as in its position at the left periphery of the noun phrase. Furthermore, this quantifier is frequently realized in the focus position (immediately preverbal) which is additional evidence of its particular status in the syntax of noun phrases, see (33). 28 (33) bun-nar-i äp käs-ier-ıh this-PL-ACC all cut-IPFV-1.PL ‘We cut them all.’ The order of these elements in the noun phrase is illustrated in (34). The universal quantifier (U) precedes the determiner (D) which precedes quantifiers/numerals (Q), that are followed by adjectives (A) and nouns (N). Interestingly, the possibility to prepose the adjective before the determiner, which is the preferred option in Turkish is not found in our corpus; Urum native speakers judge the order in (35a) as “not very natural”. (34) [U [D [Q [A [N]]]]] gör-dü-m äp bu üč bayaz tayuh-lar-i see-PST-1.SG all this three white chicken-PL-ACC ‘I saw all these three white chicken.’ (35) a. b. ? gör-dü-m bayaz bir tayuğ-i. see-PST-1.SG white one chicken-ACC gör-dü-m bir bayaz tayuğ-i see-PST-1.SG one white chicken-ACC ‘I see a white chicken.’ Number formation follows the patterns known from Turkish, as illustrated in Table 7. Table 7. Numbers 1 bir 10 on 11 on bir 2 iki 20 igirmi 12 on iki 3 üč 30 ottuz 13 on uč 4 dört 40 ğırh 14 on dört 5 beš 50 älli 15 on beš 6 alti 60 altmıš 100 yuz 7 eddi 70 etmıš 200 iki yuz 8 säkkiz 80 säksän 1000 bin 9 dokkuz 90 dohsan 2000 iki bin 29 3.3.6. Postpositions Postpositions are distinguished in different subclasses depending on the case marking of the postpositional complement. Some postpositions (e.g., ič- ‘in’, yan- ‘beside/near’, čıh- ‘out of’, üst- ‘above’, dib- ‘under’, ög- ‘in front of’, gerı- ‘behind’)5 are relational nouns and inflect like nouns: they agree with their complement in person and they are case marked; (36a).6 The complement of these postpositions is marked for genitive case. Some postpositions (e.g., očüri/otturi ‘for’) govern a dative complement; (36b). Adverbs may be modified by an ablative phrase as illustrated with a local adverb in (36c) (a further adverb frequently occurring with an ablative is sora ‘after’). (36) a. genitive complement kastrülka-nın ič-in-da stew_pot-GEN in-POSS.3.SG-LOC ‘in the stew pot’ b. dative complement sän-a očüri 2.SG-DAT for ‘for you’ c. ablative adjunct stol-dan uzah-tır table-ABL far-COP[3] ‘far from the table’ 3.3.7. Conjunctions Clausal embedding is mainly expressed through the several types of converbs in Turkish; see Urum examples in (22). A characteristic property of Turkic languages spoken in several Slavic environments is the frequent use of complementizers preceding the clause and governing finite verbs (see data from Gagauz in Menz 2001). A characteristic property of the Anatolian dialects of Turkish is the frequent use of ki (Menz 2002: 207 with reference to Gemalmaz 1978). The complementizer ki may occur at the beginning of the subordinate 5 6 The lateral regions for ‘left’ and ‘right’ are expressed with complex expressions, e.g., pisik stol-un sol/sağ täräf-ın-dä-dır (cat table-GEN left/right sind-POSS.3-LOC-COP) ‘the cat is on the left/right side of the table’. A particular postposition that we encountered several times in Urum narratives is the compound dört-bir-yan(four-one-beside) ‘around’. 30 clause as in (37a) or clause internally. It is frequently used as reinforcement to other complementizers, e.g., näsıl ki ‘how’, onučun ki ‘because’, näväh ki ‘when’, etc. (see Johanson 1993 for the claim that the complex conjunctions of the type onučun ki copy the structure of the corresponding Russian conjunction potomu što ‘because’); see also the use of ki in interrogatives in (25b-c) above. A set of conjunctions is used to introduce several types of adverbial subordination; see (37b). Temporal clauses are introduced with the conjunctions näväde ‘when’, nävä(h) ‘when’, alä ‘until’, kimın ‘such as’, näsıl ‘when’, causal subordinate clauses with onüčün ‘because’ (< on-un ičin ‘3-GEN for’), conditional clauses with agär ‘if’. (37) a. complement clause düšün-er-ım ki o anton-nan get-ti. think-IPFV-1.SG COMP 3.SG Anton-INSTR go-PST[3] ‘I think that he went with Antonis.’ b. adverbial subordinate clause petros yat-ier-di nävädä siz Petros sleep-IPFV-PST[3] when gäl-dı-z 2.PL arrive-PST-2.PL ‘Petros was sleeping, when you arrived.’ Coordinative conjunctions are the clitic =dΑ ‘CONN’ and the conjunction ama ‘but’; see (38a-b). The Russian loans i ‘and’ and ili ‘but’ occur frequently in the spoken language; see (38c). The connective clitic =dΑ ‘CONN’ cliticizes to the first phonological word of the last conjunct; see (38a, c). It occurs as coordinative conjunction but also as inter-sentential connective. (38) a. conjunctive coordination petros äk-äǰäh bibär, bän=dä äk-äǰä-m. petros sow-FUT[3] piper 1.SG=CONN sow-FUT-1.SG ‘Petros will sow chile, and so will I.’ b. disjunctive coordination petros ak-m-er, ama bän ak-äǰä-m. Petros plant-NEG-IPFV[3] but 1.SG plant-FUT-1.SG ‘Petros is not planting, but I will plant.’ 31 c. native and loan conjunctions gretsia-da=da krizis Greece-LOC=CONN crisis i sağ and whole evropa-da=da. Europe-LOC=CONN ‘And there is crisis in Greece as well as in whole Europe.’ 3.3.8. Particles The sentential particles ‘yes’ and ‘no’ are hä (borrowing from Georgian; corresponding to Standard Turkish evet) and yoh (Standard Turkish hayır). (39) a. o äv 3.SG house täzä-dır? new-COP[3] ‘Is this house new?’ b. hä, täzä-dır. yes new-COP[3] ‘Yes, it is new.’ c. yoh, täzä-dägıl. no new-NEG.COP[3] ‘No, it is not new.’ Polar questions are formed without a question particle, i.e., the contrast between assertions and questions in (36a-b) relies on intonation. The corresponding utterance in Turkish contains a question particle, i.e., o Tsalka’da mı? (3.SG Tsalka-LOC Q) ‘is he in Tsalka?’, which is unknown in Urum. (40) a. o Tsalka-da-dır. 3.SG Tsalka-LOC-COP[3] ‘He is in Tsalka.’ b. o Tsalka-da-dır? 3.SG Tsalka-LOC-COP[3] ‘Is he in Tsalka? 32 3.4. Lexicon/Söz Varlığı Urum is spoken in a multiethnic and multilingual context and this is reflected on the frequent occurrence of borrowings from several related languages. All speakers are bilingual Russian. Apart from Russian, many speakers are competent in Georgian, which is the official language of the state. The community has strong contacts to the Pontic Greek population of Georgia that is conceived as homo-ethnic. Furthermore, there is an Armenian population in the district of Tsalka and it is reported that ethnic Greeks had already contact to Armenians in Anatolia. Although these contacts promise a multitude of linguistic influences, an empirical study on the sources of the Urum vocabulary reveals that the major source of foreign elements (without distinguishing between borrowings and code-switching) in Urum is Russian (Ries et al. 2013). The study examined a total of 2550 lexical forms. Words of Greek origin (7 words; 0,3% of the examined vocabulary) are restricted to the field of religion (see some examples in Section 2.2). Georgian words (14 words; 0,5% of the vocabulary) are only present in some culturally specific fields such as ‘food/drink’. There are few elements for which an Armenian origin is hypothesized (6 words; 0,2%), but not a substantial amount of loanwords from this language. The majority of loanwords (514; 20,2%) comes from Russian, which is also reflected in the spontaneous speech production; see illustrative text in Section 4. Figure 2 shows the proportions of loanwords sorted in semantic fields, according to the inventory of the WOLD project (Haspelmath and Tadmor 2009). The semantic fields on the left side of this figure, e.g., kinship terms, expressions of time, perception, and quantity or the body-part terms and the expressions of spatial relations are known to be cross-linguistically conservative. The majority of Urum words in these fields is of Turkish origin, which supports the view that Turkish is the substrate language. The fields on the right side, e.g., concepts relating to the modern world, warfare/hunting, law, house, clothing, agriculture, etc. represent semantic fields that are culture-specific and as such particularly prone to influences through language contact. In these fields we observe a strong influence of Russian, which has the role of the superstrate language in the contact situation of the Urum people. 33 Figure 2. Proportions of lexical origin depending on semantic field 100% Turkish Russian other 0% kinship time sense perception quantity body spatial relations possession motion actions/technology emotions food/drink physical world speech cognition religion/belief animals society/politics agriculture clothing house law warfare/hunting modern world 50% 3.5. Current developments/Güncel Gelişmeler The use of language is shrinking since the population is leaving the original settlements. As frequently observed in situations of migration to multi-ethnic environments, the use of Urum is restricted to the communication within the family, especially with the elder members. A sociolinguistic study about the choice of language carried out in January 2013 examined two crucial factors, namely age and social distance, which have a crucial role in the developments in language use (Ries and Skopeteas 2013). Sixteen native speakers were asked to judge the frequency of using Urum with several people in their environment. The questions used in these interviews had the general form: “How often do you use Urum with X?”; speakers were instructed to judge the frequency of language choice in a scale from 1 to 7 (1=never; 7=always). The questions included four types of individuals (X): grandparents; own children; old neighbours; children of neighbours. These four types involve two factors: social distance (close vs. distant) and age (old vs. young). Speakers’ judgments are averaged in Figure 3. 34 Figure 3. Speakers’ intuition about language use (average intuitions of 16 speakers; collected in Tbilisi, January 2013) 7 close perceived language use distant 5 3 1 old young The findings in Figure 3 reflect the intuition of the speakers that they use the language more frequently with older addressees (horizontal axe) and more frequently with family members (“close”). The two factors combine cumulatively, i.e., their effects are additive. The resulting pattern shows that the use of language shrinks to restricted social spaces and suggests that inter-generational transmission is endangered, since the speakers abandon using the language with their children. 4. A Sample Text/ Örnek Bir Metin The story of their ancestors was recorded and transcribed by Violeta Moisidi in December 2010 (see Skopeteas and Moisidi 2010 for a text collection). The third line contains a wordby-word Turkish translation provided by Emrah Turan (Bielefeld University). (41) biz-ım halh gäl-di kavkaz-a vasemnadsati vektya. 1.PL-GEN people come-PST[3] Caucasus-DAT eighteenth century bizim halk onsekizinci yüzyılda geldi Kafkasya’ya ‘Our people came to the Caucasus in the eighteenth century.’ (42) gäl-dı-h, šindi onida di-y-a-m-äm točnii come-PST-1.PL now that say--POT-NEG-1.SG exactly geldik Βimdi onuda diyeyim tam olarak 35 soči-y-a ya=dä suhum-a, Sochi--DAT or=CONN Sukhumi-DAT Soçi’ye Sukhumi’ye ya da ‘We came, but I couldn’t say where exactly we came to Sukhumi or Sochi,’ (43) pamoemu probably suhum-a gäl-dı-h. Sukhumi-DAT come-PST-1.PL muxtemelen Sukhimi’ye geldik. ‘probably we came to Sukhumi.’ (44) suhum-da, soram general passkeevič gätır-di tzalga-y-a. Sukhumi-LOC then General Paskevich bring-PST[3] Tsalka--DAT Sukhumi’de, sonra General Paskevich getirdi Tsalka’ya ‘In Sukhumi, then General Paskevich brought them in Tsalka.’ (45) gäl-dı-lär tsalka-da, bah-tı-lär bur-da var-ı-di come-PST-3.PL Tsalka-LOC look-PST-3.PL here-LOC EXIST-COP-PST[3] Geldiler Tsalka’ya baktılar burda vardı čay, göl. river lake çay, göl ‘They came to Tsalka and saw that there is river and lake here.’ (46) de-dı-lär ki bur-da uje yaša-mah olur, say-PST-3.PL that here-LOC already live-INF can dediler ki Βimdiden yaΒamak olur, bur-da äv-lär-i yap-a-h, here-LOC house-PL-ACC build-OPT-1.PL burda evleri yapalım burda They said that it’s already possible to live here, (it is possible) to build houses, 36 ora-dä, čay ora-dä, yap-a-h yapı-lär-i lake that.place-LOC river that.place-LOC build-OPT-1.PL house-PL-ACC göl orada, çay orada, yapak(yapalım) yapıları da yaši-y-a-h (47) göl and live--OPT-1.PL da yaΒıyalım ‘Lake is there, river is there, let’s build houses and let’s live.’ (48) elä-dän=dä ištem gäl-dı-lär beštaš-a that-ABL=CONN so come-PST-3.PL Beshtasheni-DAT Böyle geldiler BeΒtaΒ’a iΒte ‘That’s how they came to Beshtasheni.’ (49) beštaš-tan=da sora air-län-di ol-di baiburt, Beshtasheni-ABL=CONN after other-PROC-PST[3] be-PST[3] baiburt BeΒtaΒ’ dan da sonra ayrıldı oldu Bayburt, ol-di gäräk, hadik-madik, uje o become-PST[3] Gäräk Hadiq-Madik already that lake-GEN oldu Garak, Hadik-Madik, çoktan o dörtbiryan-ın-da ol-di o göl-un gölün yapı-lar. around-POSS.3.SG-LOC be-PST[3] that house-PL yanında oldu o yapılar ‘After Beshtasheni, it developed, it became Baiburt, it became Garak, Hadik and so on, and those houses became already around that lake.’ (50) da anbelyada ištem göl-un dörtbiryan-ın-da eğıl-di and thus so lake-GEN around-POSS.3-LOC gather-PST[3] ve iΒte gölün yanında eğildi böylece urum halh-i, ištem čai var-ı-di, Urum people-ACC so river EXIST-COP-PST[3] something EXIST-COP-PST[3] šei var-ı-di, 37 Urum Halkı, iΒte halh=ta ğal-di people=CONN stay-PST[3] halkta kaldı Βey çay vardı, vardı ‘And thus Urum people were gathered around the lake, there was a river, there was something, and people stayed.’ (51) do, biz gäl-yan-dä, ama bur-da before 1.PL come-ADJR-LOC but önce, biz gelmeden, yaš-ier-di, here-LOC ama burda bur-da var-ı-di el-lär, here-LOC EXIST-COP-PST[3] burda vardı or-da gurǰı-lär live-PST[3] yaΒıyordu, an šindi elä er-lär stranger-PL here now so place-PL EXIST eller, burda Βimdi _ yerler alä biz yaš-ier-di var, var, gäl-m-äz-dän there-LOC Georgian-PL live-IPFV-PST[3] yet 1.PL come-NEG-AOR-1.PL-ABL orda biz Gürcüler yaΒıyordu hala bur-ya, bur-da gurǰu-lär var-ı-di here-DAT here-LOC Georgian-PL EXIST-COP-PST[3] buraya, burda Gürcüler vardı gelmezden ‘In the old time, before our coming, they were living… there were strangers here, now there are such places, Georgians was living there before we came here, there were Georgians here.’ (52) er-lär-i=da alä, šindi get-sä-h gör-sä-h, place-PL-ACC=CONN yet now go-COND-1.PL see- COND-1.PL yerleri ve Βimdi gitsek görsek hala ‘If we go now and see those places,’ (53) gäl-sın-när come-2.SG=3.PL gör-sä-de-m o er-lär-i=da show-COND-PST-1.SG this place-PL-ACC=CONN 38 gelsinler gösterecem o yerleri de ‘Let them come and I could show them those places.’ er-lär-i ğan-ıl-ier house-PL-GEN place-PL-POSS.3.SG notice-PASS-IPFV[3] Yapıların yerleri fark edilebilir (54) yapı-lar-ın ‘Places of houses are noticeable.’ (55) bur-da biz (mm) daš-ta bul-du-h gürǰüǰä yazıli here-LOC 1.PL (mm) stone-LOC find-PST-1.PL Georgian-DAT written Burda biz taΒta Gürcüce yazılmıΒ yaš-ier-dı-lär bulduk šei et-mä-y-a, bur-da gürǰı-lär something make-INF--DAT this.place-DAT Georgian-PL live-IPFV-PST-3.PL Βeyi etmeye, burda Gürcüler yaΒıyordular ‘Here we found something written on a stone in Georgian, here were living Georgians.’ (56) sora bur-dan gurǰü-lär get-tı-lär, biz gäl-dı-h bur-da then here-ABL Georgian-PL go-PST-3.PL 1.PL come-PST-1.PL here-LOC sonra burdan Gürcüler biz buraya gittiler, geldik ‘Then Georgians left from here, we stayed here. (57) an _ beläda gäl-dı-h čıh-tı-h ištem beštaš-a, böylece geldik çıktık iΒte BeΒtaΒ a come-PST-1.PL exit-PST-1.PL so thus so da šindi-adä yaš-ier-ıh CONN now-until live-IPFV-1.PL da Βimdi değin yaΒıyoruz. Beshtasheni-DAT ‘Thus we came to Beshtasheni and live till now.’ 39 Abbreviations 5. GLOSS meaning GLOSS meaning 1 first person GER gerund 2 second person INF infinitive 3 third person INSTR instrumental ABIL abilitative IPFV imperfective ABL ablative LOC locative ACC accusative M masculine ADJR adjectivalizer NEG negative AOR aorist NOM nominative COMP complementizer OPT optative COND conditional PASS passive CONN connective PL plural CONV converb POSS possessor COP copula POT potential DAT dative PROC processive DEF definite PST past EXIST existential PTCP participle FUT future REL relative pronoun GEN genitive SG singular Bibliography/Kaynakça Bittricher, M., Franke, J., Mende, E. und M. Schulz, 2011. Der Einfluss von Numeralia auf den Numerus der kaukasischen-Sprache Urum. In Skopeteas, S. (Hg.), Studies on Urum 1, MA-Course Proceedings. Bielefeld: Faculty of Linguistics and Literary Studies, University of Bielefeld, 1-4. Brendemoen, Bernt 1998, Turkish dialects. In Lars Johanson and Éva Á. Csató (eds.), The Turkic languages. London: Routledge, 236-241. Kolossov, Vladimir, Tamara Galkina and Alexei Krindatch 1998, Les Grecs du sud de la Russie et du Caucase: Peuplement, répartition, territorialité. In: Michel Bruneau (ed.), 91–111. Altınkaynak, Erdoğan 2005, Ortodoks Türkler Urumlar. Ankara: ÜBL Yayıncılık. Böhm, Stefanie 2013, Differenzielle Objektmarkierung im Türkischen und Urum. MA Dissertation, Bielefeld University. Erdal, Marcel 2004, A grammar of Old Turkic. Leiden: Brill. Enç, M. 1991. The semantics of specificity. Linguistic Inquiry 22.1, 1-25. 40 Erguvanlı, Eser Emine 1984, The function of word order in Turkish Grammar. Berkeley: University of California Press. Fonton, Félix 1840, La Russie dans l'Asie mineure, ou campagnes du Maréchal Paskevitch en 1828 et 1829, précédées d'un tableau du caucase. Paris. Garkavets, Aleksandr 2000, Urumskiy Slovnik. Alma-Ata: Baur. Gemalmaz, Efrasiyap 1978 [1995], Erzurum ili ağızları (İnceleme – Metinler – Sözlük ve Dizinler), Vol. I-III. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Göksel, Aslı and Celia Kerslake 2005, Turkish: a comprehensive grammar. London: Routledge. Haspelmath, Martin/Tadmor, Uri (eds.) 2009, Loanwords in the World's languages: A Comparative Handbook. Berlin: Mouton De Gruyter. Höfler, Concha Maria 2011, Georgische Griechen – griechische Georgier? Zur Identität der Urum-Kommunikationsgemeinschaft Georgiens. MA thesis, Europa Universität Viadrina, Frankfurt/Oder. Johanson, Lars 1993, Typen kausaler Satzverbindungen im Türkischen. Journal of Turcology 1, 213-267. Johanson, Lars 1998, The structure of Turkic. In Lars Johanson and Éva Á. Csató (eds.), The Turkic languages. London: Routledge, 30-66. Kalayci, Ünal 2008, Gürcistan in Tsalka (Parmaksiz) Rayonunda Yasayan Urum Türklerinin Dil Ürünlerinden Örnekler. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi 1.1: 143-161. Karagyosov, Pavlos A. 2006, Religiya. In: Karagyosov, Pavlos (ed.): Greki Tsalki. Tbilisi, 93107. Karahan, Leylâ 1996, Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Ankara: Türk Dil Kurumu. Kasapoğlu Çengel, Hülya 2004, Ukrayna’daki Urum Türkleri ve Folkloru. Millî Folklor 61: 58-67. Kock Kobaidze, Manana 2001, Mother tongue and language use in Armenian and Russian schools in Georgia. Working Papers 48, Lund University, Dept. of Linguistics, 149-162. Kural, Murat 2002, Properties of scrambling in Turkish. Unpublished Ms., UCLA. Lewis, M. Paul (ed.) 2009, Ethnologue: Languages of the World (sixteenth edition). Dallas, Tex.: SIL International. (Online version) Menz, Astrid 1999, Gagausische Syntax: Eine Studie zum kontaktinduzierten Sprachwandel. Wiesbaden: Harrassowitz. Menz, Astrid 2001, Gagauz right-branching propositions introduced by the element ani. Turkic Languages 5, 234-244. 41 Menz, Astrid 2002, The dialects of Erzurum: Some remarks on adverbial clauses. Turkic Languages 6, 199-214. National Statistics Office of Georgia 2011, 2010 Statistical Yearbook of Georgia. Tbilisi. Öztopçu, KurtuluΒ, Abuov, Zhoumagaly, Kambarov, Nasir, and Azemoun, Youssef 1999, Dictionary of the Turkic Languages. London: Routledge. Podolsky, Baruch 1986, Notes on the Urum language. Mediterranean Language Review 2: 99-112. Ries, Veronika and Skopeteas, Stavros 2013, Language situation and language choice in indigenous communities. Ms., Bielefeld University. Ries, Veronika, Skopeteas, Stavros, Turan, Emrah, and Nahrmann, Kristin 2013, Discovering the prehistory of multilingual situations in the lexicon: An empirical study on the Caucasian Urum vocabulary. Linguistic Online (to appear). Schöning, Claus 1998, Azerbaijanian. In Lars Johanson and Éva Á. Csató (eds.), The Turkic Languages. London: Routledge, 248-260. Sella-Mazi, Eleni and Moisidi, Violeta 2011, Sociolinguistic study on the areas of use of Urum and the attitude of the speakers towards the language [in Greek]. (Working papers of the Urum documentation project). Bielefeld: University of Bielefeld (online available at http://urum.lili.uni-bielefeld.de/). Sideri, Eleni 2006, The Greeks of the former Soviet Republic of Georgia: Memories and Practices of Diaspora. Ph.D. dissertation, School of Oriental and African Studies, University of London, London. Schüler, Martina 2013, Einfluss von Belebtheit und Quantifikation auf die nominale Pluralmarkierung in Urum. Studien zur Allgemeinen Sprachwissenschaft 3, 1-13. Skopeteas, Stavros, Moisidi, Violeta, Sella-Mazi, Eleni, Yordanoglu, Efy 2011, Urum Basic Lexicon (Working papers of the Urum documentation project). Bielefeld: University of Bielefeld (online available at http://urum.lili.uni-bielefeld.de/). Skopeteas, Stavros and Moisidi, Violeta 2011, Texts: Urum Narrative Collection (Working papers of the Urum documentation project). Bielefeld: University of Bielefeld (online available at http://urum.lili.uni-bielefeld.de/). Uyanık, Osman 2010, Urum Türkcesinin Türk Dili Siniflandirmalarindaki Yeri. Türkiyat Araştırması Dergisi 27: 45-56. Verhoeven, Elisabeth 2011, Vowel harmony and noun inflection in Caucasian Urum. Manuscript of the Urum documentation project, University of Bremen. 42 Verhoeven, Elisabeth, Violeta Moisidi & Efy Yordanoglu 2011, Sentences: Urum basic structures. (Working papers of the Urum documentation project). Bremen: University of Bremen (online available at http://urum.lili.uni-bielefeld.de/). Zimmer, Karl and Orhan Orgun 1992, Turkish. Journal of the Phonetic Association 22.1/2: 43-45. Wheatley, Jonathan 2006, Defusing conflict in Tsalka district of Georgia: migration, international intervention and the role of the state. Working Papers 36 (European Centre for Minority Issues). 43 Kafkas Urumları ve Urum Dili Stavros Skopeteas, Bielefeld Üniversitesi Tehlikedeki Türk Dilleri El Kitabına sunulmuΒtur, Süer Eker ve Ülkü Çelik tarafından düzenlenmiΒtir. Özet Urum halkı kendilerini, 19. yüzyılın baΒlarında Anadolu’dan ayrılan Türkçe konuΒan Pontus Rumları olarak tanımlar. Bu halkın büyük bir bölümü, bugün hala yaΒamakta oldukları K’vemo K’art’li’nin dağlık bölgesine göç etmiΒtir. Bu grup, atalarının göç öncesinde konuΒtukları Türkçenin varyasyonunu, göç ettikleri yeni çevrede bulunan dillerin (özellikle Rusçanın) etkisiyle zenginleΒtirilmiΒ bir biçimde muhafaza etmiΒtir. Urumca Anadolu’daki Türkiye Türkçesinin diyalektleriyle önemli benzerlikler gösterir. Bu benzerliklerin ötesinde, bu dil, Rusçanın etkisine kadar geri götürülebilecek (bağımlı cümlelerin kullanımında olduğu gibi) bazı özelliklerin yanı sıra kendine özgü (ünlü uyumlarında görüldüğü gibi) geliΒmeler de sergilemiΒtir. Anahtar Kelimeler Urum, Anadolu diyalektleri, Ses bilgisi, Biçim bilgisi, Söz varlığı 1. Giriş Bu bölüm, Gürcistan’da K’vemo K’art’li’nin dağlık bölgesinde konuΒulan bir dil olan Kafkas Urumcasına ayrılmıΒtır. Kafkas Urumlarının temel alt katmanı Anadolu Türkçesidir. Urum halkı Rusça da konuΒtukları için iki dillidir ve bugün konuΒulan Urumca, Türkiye Türkçesiyle karΒılıklı anlaΒılabilirliliği engelleyen, Rusçadan yapılmıΒ büyük miktarda ödünçlemelere sahiptir. Kafkasya’da konuΒulan Urumca, Ukrayna’da konuΒulan Kırım Urumcasından ayırt edilmelidir. Kafkas ve Kırım Urumları aynı etnik adları paylaΒır (bkz. Bölüm 2.1) fakat bu, iki dil topluluğunun doğrudan doğruya birbirleriyle iliΒkili olduğu anlamına gelmez (bkz. Bölüm 3.1). Bu makale ise Kafkas Urumlarına ayrılmıΒtır. Bu halkın dillerinin temel özelliklerinin (Bölüm 3) yanı sıra, dil topluluğunun bugünkü durumu ve tarihi ana hatlarıyla (Bölüm 2) özetlenecektir. AΒağıda sunulan veriler 2009 ve 2013 yılları arasında Tsalka ve Tiflis’teki anadil konuΒurlarından derlenmiΒtir. Alıntı yapılan örnekler ya çevirilerle sağlanmıΒ (Verhoeven, 1 Moisidi ve Yordanoglou 2011) ya da metinlerden toplanmıΒtır (Skopeteas ve Moisidi 2011). Derlemlerde (corpora) bulunan veri soruları hakkında daha fazla sezgisel veri ve açıklamalar Urum dilinin konuΒuru olan Violeta Moisidi tarafından sağlanmıΒtır. 1 2. Kafkas Urumları 2.1. Urum Etnik Adları Urum etnonimisi Türkçe Rum’dan gelir. Bu terim, Yunanca kökenli ‘Romalı’ (Doğu Roma İmparatorluğu’nun yurttaΒı olanlar) anlamına gelen rom sözcüğünden oluΒturulmuΒtur. Osmanlı İmparatorluğunda Rum-i-Millet, etnik bir topluluğa değil dini bir topluluğa iΒaret eden İmparatorluktaki Hristiyan Ortodoks insanların oluΒturduğu milletti. Urum kelimesinde öne eklenen u- vardır; bu u- ünlüsü r- ile baΒlayan ödünç kelimelerde genellikle sözcüğün baΒına getirilir; örneğin u-rus “Rus”, u-ruset “Rusya” (aynı kelimeler Anadolu Türkçesinde de vardır, bkz. Erzurum diyalektinde urum, urus ve urusya; Gemalmaz 1978 [III]: 318). Anadil konuΒurları kendi dillerini Urum dili olarak adlandırır ve kendilerini Türkçe konuΒan Pontus Rumları Βeklinde tanımlar (bkz. etnik kimlik sorunları için Höfler 2011). Gürcüler, ya Urum-eb-i (Urum-çğ.-a.k.) etnonimisini ya da Yunanistan’daki Yunanlılar da dâhil herhangi bir etnik Yunan halkı için kullanılan berdzeni etnonimisini kullanırlar (Sideri 2006: 26). Gürcistan’ın Pontus Rum konuΒurları Urum dilini turkikón ‘Türkçe’ olarak adlandırır fakat Urum dili konuΒurlarını homoetnik olarak düΒünürler. 2. 2. Din Urum insanları Ortodoks Hıristiyanlardır ve dinsel uygulamalarını Yunan, Gürcü ve Rus kiliselerinde gerçekleΒtirirler (Karagyosov 2006; Höfler 2011: 65f.). Urumda litürjik pratikler olmamasına rağmen birçok anadil konuΒuru (sosyolinguistik mülakatlarda 30 kiΒiden 18’i; bkz. Sella-Mazi ve Moisidi 2011) dua ederken Urumcayı kullandıklarını bildirmiΒtir. Dini pratiklerdeki Urum dilinin kullanımı söz varlığına da yansımıΒtır. Urum dilinin söz varlığındaki ödünç kelimelerin yüzde 23’ü dini/inanç alanına ait kelimelerdir. Bu ödünç kelimelerin yüzdesi dünya dillerinde bulunan dini alana ait ödünç kelimelerin ortalama oranından daha azdır – bu oran WOLD projesinin verilerine göre yüzde 43 olarak tahmin 1 2009 yılından beri derlediği Urum dili verileri için Violeta Moisidi’ye (Tiflis) ve Urum dili ile Türkçe arasındaki karΒılaΒtırmada Emrah Turan’ın yardımlarına (Bielefeld) minnettarım. Urum söz varlığı ve bugünkü Urum dili hakkındaki bulgular Veronika Ries ile ortak araΒtırmanın ürünüdür. Bu makale VW Kurumu tarafından finanse edilmiΒ ‘Bugünkü DönüΒümsel Süreçlerin Dil ve Etnik Kimlikleri Üzerine Etkisi: Gürcistan’da Urum ve Pontus Rumları’ adlı projenin bir parçasıdır. 2 edilmiΒtir (bkz. farklı dillerin durumları için Haspelmath ve Tadmor 2009; Urum kelime haznesinin detaylı bir açıklaması için Ries ve diğerleri 2013; söz varlığı üzerine daha ileri bir tartıΒma için 3.4). Bu durum Hristiyan toplulukları için ΒaΒırtıcıdır fakat Urum dilini dini pratikler için kullandıklarını bildiren konuΒurların raporlarıyla uyumludur. Din ve inanç hakkındaki kavramların büyük bir çoğunluğu Türkçe kökenli kelimelerle ifade edilir; örneğin, allah “Allah” ya da cänäm “cehennem”. Rusça ödünç kelimeler ise az sayıdaki Hristiyan terimlerle sınırlıdır; örneğin, Rusçadan gimn (Ги ) gimn ‘ilahi’ ya da episkop (Е и к ) episkop ‘piskopos’ (Ries vd. 2013). Bu kelimelerin Yunanca kökenli olduğuna ama Rusçada kullanılan biçim içinde Urum diline aktarıldığına dikkat edilmelidir; krΒ. Rusça gimn ve Yunanca ímnos, Rusça episkop ve Yunanca epískopos. Dini alanda çok az terim doğrudan doğruya Yunancadan gelir; örneğin, (Χρι ούγεννα) ve Rusça raždjestva (Р 2.3. hristugin ‘Noel’; krΒ. Yunanca hristujena в ). Coğrafya ve Nüfus Urum dili konuΒurlarının yerleΒim alanları, K’vemo K’art’li’nin dağlık bölgelerinde, özellikle de Tetri Tsqaro (enlem 41.5; boylam 44.5) ve Dmanisi’nin (enlem 44.1; boylam 41.3) yanı sıra Tsalka gölü (enlem 41.6; boylam 44.1) civarındaki köylerde bulunmaktadır. Tsalka civarındaki köyler, etnik Yunan halkının yüzde 50’den fazlasını oluΒturduğu eski Sovyetler Birliği’ndeki birkaç yer arasındaydı (Kolossov, Galkina ve Krindatch 1998; 108). Gürcistan SSC’nin 1979 yılı nüfus sayımlarına göre, Tsalka bölgesinde kaydedilen etnik Yunanlıların büyük çoğunluğu Urum dili konuΒuru olduğu için, bölgedeki etnik Yunan nüfusu 30 811 kiΒi olarak tespit edilmiΒtir. Gürcistan’ın Βehir merkezine (özellikle Tiflis) ve bu merkezlerden baΒka istikametlere (ki bu istikametler arasında en popüler olanları Rusya ve Yunanistan’dır) yapılan büyük göç sonucu nüfus son yıllarda hızlı bir Βekilde azalmıΒtır. Gürcistan Ulusal İstatistik Ofisi’nin belgelerine göre, ülkenin dıΒına göç eden etnik Yunan halkının sayısı 1989 yılında 100 300 kiΒi (toplam nüfusun 1.9 %) iken 2002 yılında 15 200 kiΒiydi (toplam nüfusun 0.3 %) (bkz. Gürcistan Ulusal İstatistik Ofisi 2011: 20). Tsalka’daki etnik Rum halkı 1979 yılında toplamda 30 811; 2002 yıllında 4 589 kiΒidir ve 2005 yıllındaki sayımda ise 1 500 kiΒi olarak tahmin edilmiΒtir (Wheatley 2006: 8). Yakın zamanda yapılan nüfus sayımı yoktur; Tiflis’teki Yunan Toplulukları Federasyonu Tsalka ve civarındaki köylerde mevcut bulunan 1.000 – 1.500 Yunanlının olduğunu tahmin etmektedir. 2.4. Tarihi Arka Plan 3 Kafkas Urum dili konuΒurlarının kökeni, Kuzeydoğu Anadolu’da Türkçe konuΒan Yunan nüfuslarına dayanmaktadır. Kafkasya’ya göçlerinden önce bu insanların yerleΒim yerleri farklı Βehirleri kapsıyordu: Kars, Giresun, Erzurum, Trabzon, Kümbet, Bayburt ve GümüΒhane (bkz. Xanthopoulou-Kyriakou 1991, Eloeva 1998, Kasapoğlu Çengel 2004: 59, Altınkaynak 2005: 39, Kalayci 2008: 144). Erzurum diyalekti ile yapılan dilbilimsel karΒılaΒtırma, Urum dilinin Türkçe alt katmanının bu bölgenin karakteristik özelliklerini sergilediğini göstermiΒtir (bkz. Bölüm 3.1). Yunan nüfusları, 19. yüzyılın baΒlarından itibaren farklı göç dalgalarıyla Kafkasya’ya geldiler (raporlanan en büyük göç 1928-1929 Rus-Osmanlı savaΒının sonunda gerçekleΒti, bkz. Fonton 1840; bundan baΒka göç dalgaları 1853-1856 yılında Kırım SavaΒı ve 1877-1878 son RusOsmanlı savaΒı ile iliΒkili olarak belgelenmiΒtir, bkz. Xanthopoulou-Kyriakou 1991, Kalaycı 2008: 144). Gürcistan’da Urum halkı, K’vemo K’art’li’de çeΒitli bölgelere yerleΒti (bkz. Bölüm 2.3). Tarihi kaynaklar, Birinci Rus-Osmanlı savaΒının sonunda Tsalka ve Akhaltsikhe’ye ulaΒan 6 000 ailenin varlığından söz eder (bkz. Sideri 2006: 56). Urum halkı çok dilli topluluklar içerisinde yaΒar ve bu nedenle farklı dillere yetkinlikleri vardır. Urumlar, Kafkasya’ya vardıktan sonra, Sovyet döneminin yanı sıra Çarist rejimi boyunca da yönetim, eğitim ve birçok durumda litürjik pratiklerin dili olan Rusça ile temas halindeydiler. (bkz. Höfler 2011: 144f). Urumların dil kullanımında Rusçanın etkisi erken dönem metinlerinden zaten biliniyordu (bkz. Sideri 2006: 144f). En son yapılan anket tabanlı sosyolinguistik çalıΒmada (Tsalka ve Tiflis sakinlerinden oluΒan 30 kiΒilik örneklem), Urum dili konuΒurlarının % 93’ünün (28 kiΒi) Rusçada, % 83’ünün (25 kiΒi) Gürcücede ve % 33’ünün Yunancada (Yunancayı Tiflis’teki dil kurslarında ya da Yunanistan’a ziyaretleri süresince öğrenmiΒlerdir) dil yeterliliğine sahip olduklarını göstermiΒtir (bkz. Sella-Mazi ve Moisidi 2011: 33). Tsalka bölgesindeki Urum halkı, aynı zamanda, bu bölgede en büyük ikinci azınlık olan Ermeni nüfusuyla da temas halindeydi (bkz. demografik veriler için Wheatley 2006: 8). Yukarıda bahsi geçen sosyolinguistik çalıΒmada 30 kiΒiden 6’sı (20 %) arkadaΒlarıyla iletiΒim kurarken Ermeniceyi de kullandıklarını bildirmiΒlerdir. 2.5. Ortografi Urumcanın yazı dili geleneği yoktur. Urum dili konuΒurlarının çoğunluğu Rusça (ve daha az olarak Gürcü) alfabesini kullanırlar ve Urumca yazmazlar (Kock Kobaized 2001: 155). Yunan alfabeli kutsal metinlerin (İstanbul’da basılan) Türkçe çevirisi toplum içerisinde mevcuttur ancak bunlar dini uygulamalarda kullanılmaz. Toplumun en azından bazı 4 üyelerinin Yunanca bilgisine ve bu dilde yazma becerisine sahip olduğunu gösteren, 20. yüzyılın baΒlarından kalma, Tsalka mezarlığında Yunanca yazılmıΒ mezar taΒı yazıtları vardır; bkz. örnek (1). (1) 1859-1918 < kiΒi ismi > Ν Θ Ν entautha anapavete burada yat-: 3. tk. Λ o doulos belirlilik: a.k.-tk.-eril kul: a.k.-tk.-eril ‘1859-1918; <KİΑİ İSMİ>; Θ tou theou belirlilik: i.d.-tk.-eril Tanrı: i.d.-tk.-eril Tanrının kulu burada yatıyor’ (George Zosimidis’in fotoğraf koleksiyonundan kopyalanmıΒtır) 3. Urumca 3. 1. Urumcanın Türk Dilleri İçindeki Yeri Tarihi bulgulara göre Urumların ataları Anadolu’daki çeΒitli yerlerden gelmiΒtir (bkz. Bölüm 2.4). Gürcistan’daki Urum halkı, etnik adlarını ve muhtemelen kökenlerini (baΒlangıçta Kırım’a yerleΒen ve daha sonra Azovian bölgesine komΒu olan) Ukrayna’daki toplulukla paylaΒırlar. Mevcut dilsel verilerle desteklenmeyen bazı kaynaklar (bkz. Podolsky 1986: 100, Uyanık 2010; ayrıca bkz. Urumca etnolog raporu Lewi 2009, ed.) bu toplulukların aynı dili konuΒtuklarını varsayarlar. Kafkas Urum dili Rusçanın yoğun etkisinde olan Anadolu Türkçesinin bir varyasyonudur. Garkavets’in sözlüğünde (2000) ve Podolsky tarafından hazırlanan dilbilgisel taslakta (1986) belgelenen Kırım Urumcası, özellikle Kırım Tatarlarının konuΒtuğu Türkçeden etkilenen farklı alt katmana sahip bir Türk dilidir ve bu dil, Gürcistan’da konuΒulan Urumcadan büyük oranda farklılaΒan sözlüksel ve dilbilgisel özellikler sergiler. Örneğin, ön/art yuvarlak olmayan ünlüler arasındaki karΒıtlık Kafkas Urumcasında etkisizdir ancak Kırım Urumcasında bu durum yoktur (bkz. Verhoeven 2011); Kırım Urumcası, Kafkas Urumcasında ya da Türkçede olmayan yerel durum eklerine 5 (içindelik ve çıkıΒ durum ekleri) sahiptir. Her iki dildeki Türkçe alt katman, bu iki nüfusun baΒlangıçta en azından birbiriyle yakından iliΒkili Türkçe varyasyonları konuΒtuklarını gösteren bazı fonolojik benzerlikler sergiler; aΒağıya bkz. (2). Sözvarlığı üzerine küçük çaplı bir çalıΒma, Αekil 1’de de sunulduğu gibi, Kafkas Urumcasının Türkçe ile yakın iliΒkide bulunduğunu ortaya koyar (tahminler SplitTree4; sürüm 4.13.1’de gösterilmiΒtir). Bu çalıΒma, ilgili beΒ dildeki akrabalıkları bulmak için incelediğimiz temel söz varlığındaki 137 kelimelik (Swadesh listesinin parçası) bir örnekleme dayandırılmıΒtır: Bu çalıΒmanın amacı, Urumca (Kafkas ve Kırım Urumcası) diye bilenen iki dilin, Türkçe (Standart varyasyon) ve Türkçenin Anadolu varyasyonlarına çok yakın bir dil olan ilgili diğer dil yani Azerice ile iliΒkisine dair bir değerlendirme yapmaktır. Azericeyle karΒılaΒtırılması özellikle Kafkas Urumcası ile ilgisinden dolayıdır çünkü Gürcistan’daki Urum ve Azeri halkının bir ve aynı dili konuΒtuğuna dair iddialar vardır (Kock Kobaidze 2001: 154-157). Sonuç olarak, Tatarca ise uzak Türk dilleriyle kıyaslandığında ilgili diller arasındaki mesafeleri tahmin edebilmek için kontrol dili olarak kullanılmıΒtır.2 Αekil 1, ortak kökenli sözcüklerin sıklığını yansıtan bir ağ açısından bu diller arasındaki iliΒkileri göstermektedir. Buradaki ilginç sonuç, Kafkas Urumcasının Standart Türkçenin hemen yanında sınıflandırılmasıdır. Bu sonuca göre, Kafkas Urumcası ile Azerice arasındaki akrabalıktan ziyade akrabalığın Kafkas Urumcası ile Standart Türkçe arasında olması daha muhtemeldir. Αekil 1. Urum ve Türk dilleri 2 Azerice ve Tatarca kelimeler Öztopçu ve diğerlerinden (1999), Kırım Urumcasına ait kelimeler Gargavets’den (2000), Kafkas Urumcasına ait kelimeler Skopeteas ve diğerlerinden (2011) alınmıΒtır. Türkçe kelimeler Emrah Turan tarafından sağlanmıΒtır. 6 Kafkas Urumcasının bazı özellikleri, özellikle Kars ve Erzurum’da konuΒulan diyalektler olmak üzere Anadolu Türkçesi ile doğrudan ilgilidir (bkz. Kasapoğlu Çengel 2004, Uyanık 2010). (2)’de açıklanan fonolojik özellikler, Erzurum diyalekti için bildirilmiΒtir (Karahan 1996’dan alıntılayan Menz 2002: 199f) ancak bunlar aynı zamanda Urum dilinin sözvarlığında da bulunur. (2) Kafkas Urum dili ve Erzurum diyalekti arasındaki ortak fonolojik özellikler a. Kafkas Urumcası h ~ Standart Türkçe k3 halh ‘halk’ (Standart Türkçe halk; Erzurum halk/halh); bah-tı ‘bak-g.z. [3]’ (Standart Türkçe baktı); uzah ‘uzak’ (Standart Türkçe uzak); gäldıh ‘geldik’ (Standart Türkçe geldik; Erzurum diyalekti4: Yukarı Karasu’da geldıh, Çoruh Boyu’nda gelduh); harpuz ‘karpuz’ (Standart Türkçe karpuz) b. Kafkas Urumcası ğ ~ Standart Türkçe k ğıssa ‘kısa’ (Standart Türkçe kısa; Erzurum gıssa); ğız ‘kız’ (Standart Türkçe kız; Erzurum gız); ğuš ‘kuΒ’ (Standart Türkçe kuş; Erzurum guş); ğardaš ‘kardeΒ’ (Standart Türkçe kardeş; Erzurum gardaş); čoğ ‘çok’ (Standart Türkçe çok); ğırmızı ‘kırmızı’ (Standart Türkçe kırmızı); ğoyün ‘koyun’ (Standart Türkçe koyun; Erzurum ğoyun); pičah/bičağ ‘bıçak’ (Standart Türkçe bıçak; Erzurum piçah) c. Metatez yarpah ‘yaprak’ (Standart Türkçe yaprak; Erzurum yarpah/yarpağ; Azerice yarpaq), torpah ‘toprak’ (Standart Türkçe toprak; Erzurum torpah/toprah; Azerice torpak); körpi ‘köprü’ (Standart Türkçe köprü; Erzurum körpi/köprü/körpü; Azerice körpü); äksi ‘eski’ (Standart Türkçe eski), soram ‘sonra’ (Standart Türkçe sonra; Erzurum sona/sonam/soram, vb.); oğlu/ oğul ‘oğlu’ (Standart Türkçe oğlu) d. Artdamaksıl geniz sesinin geliΒimi (geniz sesinin dıΒında) Sürtünmeli (h ya da ğ) ile artdamaksıl seslerin yer değiΒtirmesi, İç Anadolu diyalektlerini, genellikle artdamaksıl sesleri koruyan Karadeniz kıyısı diyalektlerinden ayırır (Brendemoen 1998: 237). Karadeniz kıyısındaki etnik Rum nüfusu Urum halkının diğer olası tarihsel kaynağı olabildiğini gösterdiği için bu kanıt önemlidir. 4 Erzurum diyalektinden alıntı yapılan bütün örnekler Gemalmaz’da (1978[I]; 1978[III]) bulunmaktadır. 3 7 dängiz ‘deniz’ (Standart Türkçe deniz), donguz ‘domuz’ (Standart Türkçe domuz; Erzurum donguz/donuz), ingil- ‘inle-’ (Standart Türkçe inle-) Bu özelliklerin sadece bir bölümü eΒit ölçüde Kırım Urumcasına uygulanır ki bu, bu iki varyasyonun birbirinden bağımsız olarak geliΒtiğini savunan görüΒü desteklemektedir. Artdamak ünsüzlerinin sürtünmeleri, (2a), hem hece sonunda hem de hece baΒındaki bağlamlarda gösterilmiΒtir (benzer olgular Kırım Urumcasında da bulunur - halh/alh “halk”, uzah “uzak”, vb; Garkavets 2000). Kelime baΒı bağlamlarında ve art ünlülerden önce, artdamaksıl sürtünmeli sesler Kafkas Urumcasında çoğu zaman ötümlüdür (2b), ancak Kırım Urumcasında bu daima ötümsüzdür (örn. Kafkas Urumcasında ğuş’a karΒı Kırım Urumcasında huş ‘kuΒ’). Kafkas Urumcasında bulunan metatezli kelimeler, mutlaka Kırım Urumcasında da bulunacağı anlamına gelmez: Kafkas Urumcasında yarpah ‘yaprak’a karΒı Kırım Urumcasında yapalah ‘yaprak’ (Garkavets 2000). Kafkas Urumcasında bulunan artdamak geniz sesleri Kırım Urumcasında oluΒmaz: deniz ‘deniz’, domuz/donuz ‘domuz’ (Garkavets 2000). Kafkas Urumcasının Standart Türkçe ile olan diğer farklılıkları Anadolu diyalektlerinin bölgesel özellikleri ile ilgili değildir fakat bunlar farklı bölgelerde konuΒulan Türkçe varyasyonlarda oluΒur. Örneğin; ötümsüz ünsüzlerin ötümlüleΒmesi: barmah ‘parmak’ (Standart Türkçe parmak, Erzurum barmah/barmak); biš- ‘piΒir-’ (Standart Türkçe pişir-; Erzurum biş-); daš ‘taΒ’ (Standart Türkçe taş; Erzurum daş), dut- ‘tut-’ (Standart Türkçe tut-), vb. Morfolojik düzeyde, Kafkas Urumcasında bazı ekler Erzurum diyalektinin tipik eklerine benzer; örneğin, 2. çoğul kiΒi –sis/siz (bkz. Tablo 5) ve bitmemiΒlik eki –(i)er (bkz. (16)), (bkz. Menz 2002 Karahan 1996’ya atfen). Urumcanın Anadolu diyalektleri ile ortak olarak paylaΒtığı sözdizimsel özellikler ki tümleyen bağlacın oluΒumu ve –AndA ekindeki (bkz (22)) zarf fiilin kullanımıdır (bkz. Bölüm 3. 3. 7). 3.2. Fonoloji 3.2.1. Ünsüzler Ünsüz envanteri Türkçe ile aynıdır (bkz. Tablo 1). k foneminin öndamak alt sesbirimi [c], ön ünlü (damaksıllaΒma) komΒuluğunda ya ondan önce ya da ondan sonra hemen oluΒur; örneğin, kök ‘kalın’ kelimesi [cœc] olarak gerçekleΒtirilir. g foneminin öndamak alt sesbirimi [ɟ] sadece ön ünlülerden (damaksıllaΒma) önce oluΒur; örneğin, göl [ɟœl] ‘göl’. l fonemimin 8 artdamak alt sesbirimi [ƚ] art ünlülerden sonra oluΒur (artdamaksıllaΒma); göl [ɟœl] ‘göl’ kelimesine karΒı yol [joƚ] ‘yol’. Bu makalede Urum dilinin transkripsiyonu genel olarak Türkçe imlayı takip eder. Bu imladan temel sapma, sürtünmeli ve patlamalı-sızıntılı diΒyuvası arkası ünsüzleri için haček kullanımıdır ([ß] için Β, [Ω] için ž, [ʧ] için ç, [ʤ] için ǰ). Bu ünsüzler, Slav dilinin konuΒulduğu çevrelerdeki Türkçe imlâlarda ortak yöntemi izler (bkz. Azerice için Schönig 1998; Gagauzca için Menz 1999). Bu yöntem yaygın olan Rusça ödünç kelimeler sayesinde elveriΒli bir yöntemdir (Ries vd. 2013’deki görüΒleri takip edilirse, Urum dili anlatılarda yaklaΒık 23 % Rusça kelime sergiler). Tablo 1. Ünsüz envanteri (parantez içindekiler IPA değerleridir; italik olanlar ise imlâdaki değerleridir) çift diΒsil/ dudaksıl dudaks yuvası ıl patlamalı sürtünmeli diΒ l diΒ öndam artdam gırtlak yuvası aksıl aksıl sıl arkası –ötümlü [p] p [t] t [c] k [k] k +ötümlü [b] b [d] d [ɟ] g [g] g –ötümlü [f] f [s] s [ß] š [x] h +ötümlü [v] v [z] z [Ω] ž [ɣ] ğ [h] h [ʧ] č patlamalı/sızı –ötümlü ntılı [ʤ] ǰ +ötümlü genizsil [m] m [n] n çarpmalı [ɾ] r yanünsüz [l] l sürtünmesiz/ [ŋ] n [ł] l [j] y sürekli 9 3.2.2. Ünlüler Türk dillerinde genel problem yarı-ön ünlüler arasındaki fonolojik ayrımdır. Türkçede /e/ foneminin yarı-kapalı alt sesbirimi [e] ve kelime sonu açık hecede görülen yarı-açık alt sesbirimi [ɛ] vardır; diğer bir deyiΒle [kel] ‘kel’ kelimesine karΒı [ka'lɛ] ‘kale’ (bkz. Zimmer ve Orgun 1992: 44). Fakat diğer Türk dillerinde aynı sesler, karΒıt sözcük çiftleriyle kanıtlanmıΒ olan ayrı fonemlerdir; örneğin, Eski Türkçe älig ‘el’ kelimesine karΒı elig ‘kral’ (Erdal 2004: 51). Bir karΒıt sözcük çifti, Urumcada tanımlanmıΒtır: äl ‘el’ kelimesine karΒıt olarak el ‘yabancı’ (aynı karΒıtlık Anadolu diyalektlerinde de görülür, bkz. Brendemoen 1998: 237). Bu karΒıt sözcük çifti Urumcada /e/ ve /ä/ karΒıtlığı olduğunun kanıtıdır. Ancak henüz üzerinde detaylı bir Βekilde çalıΒılmamıΒ bir konu olan yarı-açık ünlülerin gerçekleΒmesinde (hece yapısına ve vurgusuna bağlı) fonolojik olarak koΒullanmıΒ önemli bir varyasyon vardır. Birçok durumun /ä/ ya da /e/ foneminin örnekleri olup olmadığı henüz belli değildir. Tablo 2’de ünlü envanteri için açıklayıcı örnekler verilmiΒtir. 10 Tablo 2. Ünlü envanteri (parantez içindekiler IPA değerleridir; italik olanlar ise imladaki değerleridir) ünlü örnek IPA imla anlam [a] [ʃar] šar ‘Βehir’ [æ] [æl] äl ‘el’ [œ] [ɟœl] göl ‘göl’ [e] [jel] yel ‘rüzgar’ [o] [joƚ] yol ‘yol’ [i] [it] it ‘it’ [y] [yzyk] üzüg ‘yüzük’ [ɯ] [ɣɯz] ğız ‘kız’ [u] [ɣuʃ] ğuš ‘kuΒ’ 3.2.3. Fonolojik Süreçler BenzeΒme süreçleri bağımlı biçim birimlerde yaygındır. Çoğul –lar ‘çğ.’ ve isimleΒtirici –lix ‘i.y.’ biçimbirimler geniz seslerinden önce sırasıyla –nar ve –nix biçimbirimlerine benzer; bkz. (6c) ve bölüm 3.3.4. Ötümlülerde benzeΒme çok yaygındır. GeçmiΒ zaman eki önce gelen kısıma benzeyen –d(I) ya da –t(I) ötümlü ve ötümsüz alt biçimbirimlere sahiptir; bkz. (17a-b). Kelime sonundaki ötümsüz ünsüzler ünlülerden önce ötümlüleΒir; örneğin, uşah ‘çocuk’ kelimesine karΒı uşağ-a ‘çocuk-yön.’; arıh-sın (ince- 2. t.k.) ‘incesin’ kelimesine karΒı arığ-ım (ince- 1. t.k.) ‘inceyim’. Standart Türkçeden temelde iki noktada farklılaΒmasıyla birlikte ünlü uyumu, Urumcada da vardır (bkz. Verhoeven 2011’deki deneysel kanıt): (a) Türkçede ünlü uyumu ile belirlenen bazı ekler Urumcadaki ünlü uyumu için görülmez; (b) i- ekleri için ön ünlüleΒme uyumu 11 yuvarlak olmayan ekler için geçerli değildir. Birinci farklılık 3. tekil kiΒi iyelik eki yoluyla (3)’te örneklenmiΒtir. 3. tekil kiΒi iyelik ekinin bu biçimi Türkçede ünlü uyumu ile belirlenirken Urumcada bu her durumda –i biçimindedir. (3) a. kökteki ünlü: ön ve yuvarlak olmayan it-i ‘it-3.tk.iye’, äv-i ‘ev-3.tk.iye’ b. kökteki ünlü: ön ve yuvarlak üzüg-i ‘yüzük- 3.tk.iye.’, göl-i ‘göl- 3.tk.iye.’ c. kökteki ünlü: art ve yuvarlak olmayan ğız-i ‘kız- 3.tk.iye.’, at-i ‘ at- 3.tk.iye.’ d. kökteki ünlü: art ve yuvarlak donguz-i ‘domuz- 3.tk.iye.’, yol-i ‘yol- 3.tk.iye.’ Ünlü uyumu tarafından belirlenen ekler iki sınıfa aittir (Türkçeye benzerdir, bkz. Göksel ve Kerslake 2005: 21-25): A- ekleri ve I- ekleri. (4)’de gösterildiği gibi A- ekleri kökün son ünlüsü ile ön ünlüsü olma durumuna uyar. (4) Ünlü uyumu: A- ekleri a. kökteki ünlü: ön it-lär ‘it-çğ.’, üzüg-lär ‘yüzük-çğ.’ b. kökteki ünlü: art ğız-lar ‘kız-çğ.’, yol-lar ‘yol-çğ.’ Türkçede, I- ekleri kökün son ünlüsündeki ön ünlülük ve yuvarlaklılığa göre benzerler (Göksel ve Kerslake 2005: 22). Urumca yuvarlak olmayan alt biçimbirimler ön ünlülükte benzememesiyle farklılaΒır: orta ünlü ı sesi hem art hem ön yuvarlak olmayan kök ünlüler ile görülür (bkz. Veroeven 2011). Bu farklılık (5)’teki ilgi hali ekiyle gösterilmiΒtir. Türkçe ile aralarında bulunan kritik fark (5a)’daki ekin biçiminde görülebilir: Urumca it-ın Türkçe it- 12 in’e, Urumca äv-ın Türkçe ev-in’e karΒılık gelir. Farklı kök ünlüler açısından I- ekinin biçimleri her iki dil için Tablo 3’te listelenmiΒtir. (5) Ünlü Uyumu: I- eki a. kök ünlü: ön ve yuvarak olmayan it-ın ‘köpek-i.d.’, äv-ın ‘ev-i.d.’, äl-ın ‘el-i.d.’ b. kök ünlü: art ve yuvarlak olmayan ğız-ın ‘kız-i.d.’, at-ın ‘at-i.d.’ c. kök ünlü: ön ve yuvarlak üzüg-ün ‘yüzük-i.d.’, göl-ün ‘göl-i.d.’ d. kök ünlü: art ve yuvarlak donguz-un ‘domuz-i.d.’, yol-un ‘yol-i.d.’ Tablo 3. Standart Türkçeye karΒı Urumcada I- eki I- eki kök ünlü Urumca Standart Türkçe –yuvarlak ön 3.3. i, e/ä ı art ı, a ı +yuvarlak ön ü, ö ü art u, o u i Sözcük Türleri ve Morfolojik Kategoriler 13 3.3.1. İsimler Ad kökenli morfoloji 3 kategori içerir: sayı, iyelik ve hal. Bu üç kategorinin tümü, bitiΒken ekler aracılığıyla kodlanmıΒtır ve bu bitiΒken ekler tam anlamıyla Βu örnekteki sıraya göre köke dahil olurlar: baba-lar-ım-dan (baba-çğ-1.tk.iye-ayr.) ‘babamlardan.’ Sayı kategorisi ön ünlü uyumu tarafından belirlenen ünlüler vasıtasıyla –lAr çoğul ekini içerir; (6a) ve (6b)’yi karΒılaΒtır. Eğer kök sonunda diΒyuvasıl nazal n varsa çoğul eki –nar biçimine benzer; bkz. (6c). Çoğul ekinin nazallaΒması Türkçenin Erzurum diyalektinde de görülür; örneğin, on-nar ‘3-çğ.’ (Standart Türkçe onlar), gan-nar ‘kan-çğ.’ (Standart Türkçe kanlar) (Gemalmaz 1978 [III]: 178; genel olarak Türk dilleri için bkz. Johanson 1998: 34). Ancak, bu süreç eski oluΒumlarla sınırlanmadığı ve Rusçadan yeni ödünç alınanlara da uygulandığı için (örn; Rusça slon’dan (Сл ) slon-nar) Urumcada verimlidir. (6) a. ön ünlülü kökler göl-lär ‘göl-çğ.’, it-lär ‘it-çğ.’, äv-lär ‘ev-çğ.’, üzüg-lär ‘yüzük-çğ.’ b. art ünlülü kökler at-lar ‘at-çğ.’, ğız-lar ‘kız-çğ.’, yol-lar ‘yol-çğ.’, donguz-lar ‘domuz-çğ.’ c. nazallaΒma on-nar ‘3.çğ.’, satan-nar ‘satan-çğ.’, slon-nar ‘fil-çğ.’, sıçan-nar ‘sıçan-çğ.’, aslan-nar ‘aslan-çğ.’, maimun-nar ‘maymun-çğ.’; oğlan-nar ‘oğlan-çğ.’ Çoğul ek, gerçekte sayı-ötesi olan ve edimsel çıkarım yoluyla tekil bir yorum kazanan herhangi bir sayı eki olmayan kökün kullanımına zıtlık oluΒturur (eğer çoğul gönderim için hiçbir ipucu bağlamda mevcut değilse). Çoğul ek, çoğul göndergeler ile gerçekleΒtirilmek zorunda değildir (bkz. derlem araΒtırmaları için Bittricher ve diğerleri 2011; derlemleri içeren çalıΒma ve deneysel veriler için Schüler 2013). Ekin oluΒumunu belirleyen iki unsur vardır: (a) bağlamsal özellikler; yani bağlam yoluyla sayı göndergesinin ayırt edilebilirliği: eğer çoğul gönderge bağlamdan açık bir biçimde çıkarılabilirse çoğul ekin olması daha düΒük ihtimaldir; (b) göndergenin içsel özellikleri: son derece ayırt edilebilen göndergeler (örn. canlılar) için sayıların belirtilmiΒ olması daha muhtemeldir. Sayılar ya da çoğul nicelikler içeren ad öbekleri parçalarda çoğul ekli ya da çoğul eksiz bir biçimde meydana gelir. Bağlamın dıΒında değerlendirildikleri zaman, konuΒurlar sayıların çoğul kullanımı 14 reddederler; bkz. (7a). (Canlılar için geçerliliği daha az olan çoğul kullanımlar gibi) canlı ve cansızlar arasındaki fark vasıtasıyla birğaç/çoğ/az gibi niceliklerle çoğul kullanımları kabul ederler. Bu görüΒ, tam zıttı bir Βekil sergileyen konuΒma üretim verileri ile uyuΒmazlık içindedir: yüksek derecede bireyselleΒmiΒ göndergelerde çoğul ekin varlığı daha olasıdır; örneğin, canlılar. BireyselleΒtirilmiΒ ölçekte daha düΒük göndergelerde ise çoğul ekin varlığı daha az olasıdır; örneğin, cansızlar (Schüler 2013). Evrensel niceleyici äp ‘hep’ hepsinden farklı bir davranıΒ gösterir (bkz. daha fazla tartıΒma 3.3.5): çoğul ek, äp ile gösterilen isimlerle genellikle kullanılır ve konuΒurlar ekli ya da eksiz her iki biçimin tamamen geçerli olduğunu bildirirler, bkz (7c) (bkz. konuΒma üretiminde nicel sonuçlar için Schüler 2013). (7) a. Sayı uç ğız(*-lar) / äv(*-lär) üç kız(-çğ.) ev (-çğ.) ‘üç kız/ev’ b. c. niceleyici birğaç/ çoğ/ az ğız (?-lar) / äv (-lär) birkaç/ çok/ az kız(-lar) ev(-lär) ‘birkaç/ çok/ az kızlar/evler’ evrensel niceliyici äp ğız(-lar) bütün kız(-çğ.) / äv(-lär) ev(-çğ.) ‘bütün kızlar/evler’ İyelik ekleri iyeye gönderme yapan çapraz-gönderim iΒaretleridir; bkz. (8a). KarmaΒık isim öbeklerinde bu ekler, baΒ öğe üzerinde iye uyumu ve bağımlı isim öbeği üzerinde ilgi durumu yoluyla bağımlılık iliΒkisinin çift morfolojik iΒaretlemesiyle sonuçlanan bağımlı isim öbeğine (ilgi durumuna) sahip eΒgönderimlerdir; bkz (8b). İyelik ekleri Tablo 4’te listelenmiΒtir. 1. ve 2. kiΒi ünlü ile baΒlayan –ım/-ın alt biçimbirimleri, ünsüzlerden sonra oluΒur, barmağ-ın ‘parmak-2.tk.iye.’ Nazal sesle biten (n) 3. tekil kiΒi, ünlülerden önce oluΒur; örn. mama-lär- 15 ın-i ‘meme-çğ.-3.iye-bel.’; hece baΒlangıcı (s) ise ünlülerden sonra görünür; örn. baba-sın-a ‘baba-3.tk.iye-yön.’. Urum dilinde sahiplik ekleri Türkçedekine çok benzemektedir: Urum dilindeki tek farklılık 2. çoğul kiΒi –(I)z ekinde görülür; örn. baba-z-a ‘baba-2.çğ.iye-yön.’. (8) a. iye uyumu abä-m büyükanne-1.tk.iye. ‘büyükannem’ b. karmaΒık isim öbeklerinde bağımlılıkların çift iΒaretlemesi baba-n-ın äv-i baba-2.tk.iye.-i.d. ev-3.tk.iye ‘babanın evi’ (lit. ‘senin babanın evi’) Tablo 4. Sahiplik ekleri sayı kiΒi Urumca Türkçe tekil 1. -(I)m -(I)m 2. -(I)n -(I)n 3. -(s)I(n) -(s)I(n) 1. -(I)mIz -(I)mIz 2. -(I)z -(I)nIz 3. -lArI(n) -[lAr]I(n) çoğul Urum dili 7 hal kategorisine sahiptir: yalın, belirtme, ilgi, yönelme, bulunma, ayrılma ve vasıta hal ekleri. Hal ekleri baΒ öğeye eklenen isim öbeklerinin sağında bulunan öbeklerdir. Yalın hal (öznelerin durumu) herhangi bir açık iΒaretlemeye sahip değildir; bkz. (9). (9) yalın hal 16 biz-ım halh gäl-di kavkaz-a... 1.çğ.-i.d. halk gel-g.z. [3] Kafkasya-yön. ‘Bizim insanlarımız Kafkasya’ya geldiler...’ Belirtme hali (nesnelerin durumu) ünlü uyumu kurallarından etkilenmeyen –i eki ile yapılır; bkz. (10a). Türkçede belirtisiz nesneler hal ekleriyle iΒaretlenmezler ve bunlar fiilden hemen önceki yerlerde görülürler (bkz. Erguvanlı 1984; 44ff., Enç 1991, Kural 1992). Benzer örnekler, (10b)’de gösterildiği gibi Urumcada da görülür. Ancak, Urumcada eksiz nesneler, Türkçenin aksine, cümlede herhangi bir yerde oluΒabilir (Böhm 2013); bkz (10c). Belirtme hal ekinin kullanımı isim öbeğinin semantik özelliklerine (büyük olasılıkla belirliliğe) bağlıdır (Böhm 2013). (10) a. belirtme hal eki ile iΒaretlenmiΒ nesne baba-m äv-i baba-1.tk.iye ev-bel. al-di al-g.z. ‘babam evi aldı’ b. fiil öncesinde oluΒan eksiz nesne küçük yapı-lar ed-ier-dı-lär küçük bina-çğ. yap-bitmemiΒ-g.z.-3. çğ. ‘küçük binalar yapıyorlardı’ c. fiil öncesinde oluΒmayan eksiz nesneler soram o süd-ün iç-ın-a ğat-er-lär maya sonra süt-i.d. iç-3.tk.iye-yön. kat-bitmemiΒ-3.çğ. maya o ‘sonra o sütün içerisine maya katarlar’ –(n)ın ‘i.d.’ ilgi hal eki ad kökenli baΒ unsurların bağımlılarını belirginleΒtirir; bkz. (11a). Yönelme üç temel iΒlevde oluΒur: (a) çift geçiΒli fiilerin alıcılarıyla; bkz. (11b); (b) yönelme tümleçlerini yöneten bazı fiillerle; bkz. (11c); (c) hareketin hedefleriyle, bkz. (11d); ayrıca (36)’da edatların ilgi ve yönelme tümleçlerine bakınız. 17 (11) a. ilgi hali maria-nın oğl-u-nın ad-ın-i bul-er-ım Maria-i.d. oğul-3.tk.iye.- i.d. ad-3.tk.iye.-bel. bil-bitmemiΒ-1.tk. ‘Marianın oğlunun adını biliyorum’ b. yönelme hali: dolaylı nesne ver-di o köv-lär-ä ver-g.z. [3] o ad. köy-çğ.-yön. isim. ‘köylere isim verdiler’ c. d. yönelme hali: fiil tümleci bahti on-a bak-g.z. [3] o-3.tk.yön. yönelme hali: hareketin hedefi gäl-dı-lär beştaş-a gel-g.z.-3.çğ. BeΒtaΒeni-yön. ‘BeΒtaΒ’a geldiler’ (11d)’deki yönelme durumunun mekansal kullanımının ötesinde, Urum dili sadece üç tematik hal ekine sahiptir: (a) durağan bir konumu ifade eden bulunma eki –dA ‘bul.’, bkz. (12a); (b) hareketin kaynağını ifade eden ayrılma eki –dAn ‘ayr.’, bkz. (12b), bu ayrıca parça ifade etmek için de kullanılır, bkz. (12c); bunun yanı sıra edatların ayrılma tümleçleri için bkz. (36); (c) birliktelik (bkz. (12d)) ve vasıtalar (bkz. (12e)) için kullanılan –(I)nIn/-(I)nAn vasıta ekleri. (12) a. bulunma hal eki biz-ım halh baş-tan ya-ier-di turcia-da 1. çğ.-i.d. halk baΒtan yaΒa-bitmemiΒ-g.z.[3] Türkiye-bul. ‘İlkin bizim halkımız Türkiye’de yaΒadılar’ 18 b. ayrılma hal eki (hareketin kaynağı) sora bur-dan sonra bura-ayr. gurjü-lär get-tı-lär Gürcü-çğ. git-g.z.-3.çğ. ‘Sonra Gürcüler buradan ayrıldılar’ c. ayrılma hal eki (parça ifadesi) bazı-si o bazı-3.tk.iye o uşah-lar-dan ağır-ier çocuk-çğ.-ayr. hasta-bitmemiΒ [3] ‘bu çocukların bazıları hasta.’ d. vasıta hal eki (vasıta) biçağ-ınan emeg-i kes-ier-ım bıçak-vas. ekmek-bel. kes-bitmemiΒ-1.tk. ‘ekmeği bıçakla kesiyorum’ e. vasıta hal eki (birliktelik) baba-m-ınan işl-ier-ım baba-1. tk.-vas. çalıΒ-bitmemiΒ-1. tk. ‘babamla çalıΒıyorum’ Kafkas Urumcasının hal eklerinin biçimi Türkçede bu hal eklerinin karΒılıkları olan eklere çok benzemektedir. Temel farklılıklar ise Βunlardır: Urum dilinde belirtme eki ünlü uyumuna karΒı hassas değildir ve Urumcada vasıta hal eki Türkçedeki –(I)An/(b)ile(n) ekine karΒılık gelen –(I)nIn/-InAn ekidir (ayrıca Azericede –(I)nAn olarak meydana gelir; bkz. Schönig 1998:252). Kırım Urumcası ise içindelik durumu –çe ve çıkıΒ durumu –çen / -çinden gibi iki yerel hal ekinin yanı sıra yönelme –d’A ve vasıta –len/-nen eklerinde baΒka farklılıklar gösterir (Podolsky 1985). 3.3.2. Fiiller 19 Urumca fiil köküne eklenen ekler bakımından zengin bir envantere sahiptir. (13)’te gösterildiği gibi eksiz fiil kökü biçimleri emirlerde kullanılır. (13) a. al! ‘al!’ b. e! ‘ye!’ c. sat! ‘sat!’ d. get! ‘git!’ e. gäl! ‘gel!’ Edilgen çatı –Il ‘edl.’ eki ile yapılır ve metinlerde nadiren görülür. Eğer edilgen kılıcı varsa o zaman bu vasıta öbeğinde gerçekleΒtirilir; bkz. (14a). Bazı Türkçe köklerde görüldüğü gibi dönüΒlü ve iΒteΒ eklerine dair hiçbir kanıt yoktur (bkz. Göksel&Kerslake 2005: 72). (14) a. o tarla ak-il-mış-ı-di bän-ım oğl-um-unan o tarla ek-edl.-kanıt.g.z.-bld.-g.z. ben-i.d. oğul-1.tk.-vas. ‘o tarlayı oğlumla ekmiΒtik’ b. o yol aç-il-di o yol aç-edl.-g.z.[3] ‘o yol açıldı’ Türkçedeki kip ekleri Urum dilinde de görülmektedir. Bunlar, olasılık bildiren ve (15a)’da olumsuz ekten önce gelen –yA eki ‘ols.’; (15b)’deki gibi agär ‘eğer’ bağlacı ile genellikle pekiΒtirilen –sA ‘Βrt.’ Βart eki (ancak bu her zaman böyle değildir; örnek parça için (52)’ye bkz.) ya da olasılık ya da yeterlilik bildiren –yAbIl ‘ytr.’ ekidir. Diğer kip eki,–yA ‘ist.’ istek kipidir, örn. yaΒi-ya-h (yaΒa-ist.-1.çğ.) ‘yaΒayalım’ (-yA olasılık bildiren ekten farkı –yA’nın daima olumsuzluk ekinden önce gelmesidir). (15) a. bän gänd-ım gid-ä-m-ier-ım ben kendi-1.tk.iye. git-ols.-olumsuz-bitmemiΒ-1.tk. ‘ben kendim gidemeyebilirim’ 20 b. agär bän on-i gör-sä-i-dı-m eğer ben o-3.tk.-bel. gör-Βrt.-bld.-g.z.-1.tk. bän on-dan isti-acağ-ı-dı-m ben o-ayr. iste-glc.-bil.-g.z-1.tk. bıçak piçah ‘eğer onu görseydim, ondan bıçağı isteyecektim’ c. işli-yabül-ür-üm tez-dän çalıΒ-ytr.-bitmemiΒ-1.tk. yeni-ayr. ‘(sabahleyin) erkenden çalıΒabilirim’. Anlatılarda en yaygın zaman/görünüΒ ekleri, bitmemiΒlik görünüΒ ve geçmiΒ zaman ekleridir. BitmemiΒlik eki (Türkçe –iyor) -ier ya da –er olarak gerçekleΒtirilir. Bu çeΒitlenme yaygındır ve aynı fonolojik bağlamlarda görülür. Bazı konuΒurlar birine ya da diğer alt biçimbirime yatkınlık gösterirler, ancak birçok konuΒur her iki çeΒidi birbiriyle değiΒtirilebilir bir biçimde kullanır. (16) al-ier/ al-er al-bitmemiΒ[3] ‘alıyor’ -d(I) ya da –t(I) geçmiΒ zaman eki kendinden önce gelen unsura benzer; bkz. (17a-b). Eğer onu takip eden ek bir ünlü ile baΒlıyorsa ünlüsü düΒürülür; bkz. (17c). GeçmiΒ zaman eki bitmemiΒlik görünüΒ eki ile birlikte oluΒabilir; bkz. (17c-d). Kanıtsal geçmiΒ zaman, –mış ‘kanıt.g.z.’ eki ile ifade edilir, bkz. (17e). (17) a. al-dı-lar (al-g.z.-3.çğ.) ‘aldılar’ b. bah-tı-lar (bak-g.z.-3.çğ.) ‘baktılar’ c. ed-ier-d-ız (al-bitmemiΒ-g.z.-2.çğ.) ‘alıyorlardı’ d. yaş-ier-dı-lar (yaΒa-bitmemiΒ-g.z.-3.çğ.) ‘yaΒıyorlardı’ e. gäl-mış-ti ‘gelmiΒti’ (gel-kanıt.g.z.-g.z.[3]) 21 Türkçede belirtisiz zaman gösterimine sahip olan aoirst, Urumcada –Ir ‘aor.’ eki ile gösterilir. Türkçede olduğu gibi aorist, gelecek zaman gönderimleri ile açıklanabilir. Olumsuzluk ekinden sonra, aorist –z ‘aor.’ alt biçimbirimi ile yapılır, bkz. (18d). (18) a. al-ır (al-aor.[3]) ‘alır’ b. bül-ür-üh (bil-aor.-1.çğ.) ‘biliriz’ c. duşün-ür (düΒün-aor. [3]) ‘düΒünür’ d. duşün-ma-z-lar (düΒün-olumsuz-aor.-3.çğ.) ‘düΒünmezler’ (19)’da gösterildiği gibi gelecek zaman eki –AjA(h) (Türkçe –AcAk) biçimindedir. KiΒi eklerinden önce son ünsüz düΒürülebilir; bkz. aΒağıda (38b). GeçmiΒ zaman bildirme ile birleΒtiğinde, gelecek zaman eki Βartlı ifadeler için kullanılır; bkz. yukarıda (15b). (19) köç-ajah-lar göç-gelecek z.-3.çğ. ‘göçecekler’ Olumsuzluk, fiilimsi olan ve fiilimsi olmayan yüklemler arasındaki ayrım için önemli bir özelliktir. Olumsuzluk, sadece fiiller söz konusu olduğunda –m(E) ‘olumsuzluk’ ekiyle ifade edilmektedir; bkz. (20a). Fiilimsi yüklemler ek getirilerek olumsuzlaΒtırılırken, fiilimsi olmayan yüklemler ise olumsuz yüklemin içine yerleΒtirilmiΒtir: bu ya özellikler için kullanılan –dägıl ‘olumsuz bld.’ eki ile (sıfatla ilgili olan için bkz. (20b) ve özellik belirten isimle ilgili olan için bkz. (20c)) ya da bireyler için kullanılan olumsuz varlıksal yoh- ‘olumsuz vrl.’ eki ile gösterilir; bkz. (20d). (20) a. b. de-me-di bül-m-er-ım söyle-olumsuz-g.z.[3] bil-olumsuz-bitmemiΒ-1.tk. ‘söylemedi’ ‘bilmiyorum’ bu äv äksi-dägıl bu ev eski-olumsuz bld. ‘Bu ev eski değil.’ 22 c. antonis uçitel-dägıl Antonis öğretmen-olumsuz bld. ‘Antonis öğretmen değil.’ d. äv-dä kimsä yoh-u-di ev-bul. kimse Olumsuz vrl.-bld.-g.z. ‘evde kimse yoktu’ KiΒi ekleri Tablo 5’te gösterilmiΒtir. Birinci ve ikinci kiΒide, eklerin iki grubu farklılaΒır. Birinci grup ekler (Grup I), Βimdiki zaman kökünden (gäl-sın ‘gel-2.tk.’), bitmemiΒlik ekinden (gid-ier-sın ‘git-bitmemiΒ-2.tk.’), aoristen (bul-ur-sun ‘bul-aor.-2.tk.’) ve istek kipinden sonra (yap-a-sın ‘yap-ist.-2.tk.’, gäl-ä-m-ä-sın ‘gel-ols.-olumsuz-ist.-2.tk.’) görülür. Eklerin ikinci grubu (Grup II) ise geçmiΒ zaman ekinden (gör-dü-n ‘gör-g.z.-2.tk.’) ve Βart kipi ekinden (getsä-n ‘git-Βrt.-2.tk.’) sonra görülür. Standart Türkçe eklerinden belirgin sapma, bazı Anadolu diyalektlerinde de görülen (her iki grupta) 1. çoğul kiΒi -Ih ekidir (Brendemoen 1998: 240; krΒ. Erzurum Yukarı Karasu’da geldıh, Çoruh Boyun’da gelduh, Gemalmaz 1978[I]: 22). Çoğul ikinci kiΒi -sis/-siz (grup II –z) eki de Standart Türkçeden ayrılmaktadır (-sInIz, -nIz): Karahan (1996), bu ekten Anadolu diyalektlerinin tipik özellikleri arasında bahsetmiΒtir. Ekin ünlüsü, ünlü uyumu tarafından belirlenir: genel kuraldaki tek sapma üçüncü kiΒi geçmiΒ zaman ekinde görülür (diğer bir deyiΒle; geçmiΒ zaman kiΒi eki tarafından takip edilmediği zaman): bu durumda ek, kayıtsız biçim -di ‘g.z.’ Βeklinde ortaya çıkar. Tablo 5. Fiil kiΒi ekleri Grup I tekil Grup II ön/düz art/yuvarlak art/düz ön/yuvarlak gid-ier-ım bul-ur-um chal-dı-m gör-dü-m ‘gidiyorum’ ‘bulurum’ ’çaldım’ ’gördüm’ 2 gid-ier-sın bul-ur-sun chal-dı-n gör-dü-n 3 gid-ier bul-ur chal-di gör-di gid-ier-ıh bul-ur-uh chal-dı-h gör-dü-h 1 çoğul 1 23 2 gid-ier-sıs bul-ur-sus chal-dı-z gör-dü-z 3 gid-ier-lär bul-ur-lar chal-dı-lar gör-dü-lär Urumca bitimsiz fiil biçimleri bakımından zengin bir envantere sahiptir. Çoğu fiil (ist- ‘iste-‘, ol- ‘ol’ gibi) ya da durağan yüklemler (lazım ‘lazım’ gibi) fiilin yalın halini yönetir; bkz. (21a). Diğer yüklemler, yönelme ile iΒaretlenen isim fiili yönetir. Anlatı parçalarında, öbek fiille ilgili olan örnekleri bulabiliriz; örn. toplamaya ğurtaldi ‘toplamayı bitirdi’, akmaya başladılar ‘ekmeye baΒladılar’ ve (21b)’deki sıfattan türetilmiΒ azır-lan- gibi durağan yüklemler. (21) a. fiilin yalın hali ist-ier-ım get-mah iste-bitmemiΒ-1.tk. git-mastar ‘gitmek istiyorum’ b. yönelme ile iΒaretlenen isim fiil azır-lan-ier-ım get-ma-y-a hazır-baΒlangıç-bitmemiΒlik-1.tk. git-mastar-Ø-yön. ‘gitmeye hazırlanıyorum’ -AndA zarf-fiil eki Anadolu diyalektlerinin tipik özelliğidir (bkz. Erzurum diyalekti tartıΒması ve araΒtırması için Menz 2002: 203). Bu zarf-fiiller içe yerleΒtirilmiΒ olaylar için kullanılır ve bu olaylar matriks yüklemdeki olaylarla eΒzamanlı bir biçimde gerçekleΒir; bkz.(22a). –Ip zarf-fiili, (22b)’de gösterildiği gibi, anlatılarda çoğunlukla kullanılmaz (bu gözlem, Erzurum diyalektleri için daha önce yapılmıΒtır; bkz. Menz 2002: 209; alıntılandığı kaynak Gemalmaz 1978 [I]: 376). Bu zarf-fiil, dilin ifade tarzına uygun olan bazı birleΒimlerde de görülür; örn. gid-ıp gäl-ier-ı (git-z.f. gel-bitmemiΒ-çğ.) ‘biz gidip geliriz’ (22) a. zarf-fiil –AndAn petros yat-ier-di siz ‘Petros yat-bitmemiΒ-g.z.[3] 2.çğ. gäl-ändän gel-z.f. 24 ‘Petros siz geldiğinizde yatıyordu’ b. -Ip zarf-fiil çiğard-ıp ğo-ier-lär galib-a çıkar-z.f. koy-bitmemiΒ-3.çğ. kalıp-yön. ‘çıkarıp koyuyorlar kalıba’ Fiilden sıfat yapan –(y)An ekli sıfat fiillere, ad kökenli çekim ekleri getirilir ve (23a)’daki gibi ya niteleyici olarak ya da baΒ öğesi olmayan ilgi cümlesi olarak da kullanılabilir. Aynı zamanda, sıfat fiiller, edatla kullanıldığında zarf öğeleri biçiminde yorumlanırlar; örn. gäl-änä açet ‘gel-s.y.-yön. kadar) ‘gelene kadar’. –dIğ ekine sahip sıfat fiiller hem niteliyici iΒlevlerde hem zarf fiil iΒlevlerinde meydana gelir. Bunlar aynı zamanda edatlarca da yönetilebilir; örn. trasa-y-a çıh-tıh-taan soram (yol-Ø-yön. çık-s.f.-ayr. sonra) ‘yola çıktıktan sonra’. (23) a. -yAn sıfat fiil köv-lär-dä yaş-yan-lar-da köy-çğ.-bul. yaΒa-s.y.-çğ.-bğly. yayal-lar genç-çğ. äp get-ti hepsi git-g.z. [3] ‘Ve köylerde yaΒayan genç insanların hepsi gitti.’ b. -dIğ sıfat eki siz gäl-dığ-i kimın petros yat-ayah siz gel-s.f.-3.tk. -er -mez Petros yat-gelecek z.[3] ‘Siz gelir gelmez Petros yatacak.’ 3.3.3 Zamirler KiΒi zamirleri kiΒi, sayı ve durum için çekimlenen isim öbekleridir. KiΒi zamirlerinin biçimleri sık sık isim kökenli paradigmadan çekim sapmaları sergiler; bu sebeple bütün biçimler Tablo 6’da listelenmiΒtir. Bu Tabloda görüldüğü gibi, kiΒi zamirleri sapmaları isim biçimleri ile neredeyse özdeΒtir. Erzurum diyalekti için bildirilen bahan, baan, baa gibi daha önce görülmemiΒ yönelme biçimleri (bakınız Menz 2002 aktaran Karahan 1996) Urumcada 25 bulunmamaktadır. Hal ekleri, 2. kiΒi ilgi durumu (tekil bän-ım; çoğul biz-ım) hariç, sıfat eklerle özdeΒtir (Bakınız Bölüm 3. 3. 1). İsim yanında kullanılan bu ekler, benzeΒtirmeyen nazallı altbiçimbirimi sergiler (Standart Türkçede de mevcut olan bir olgu: benim, bizim). Kendiliğinden oluΒturulmuΒ parçalarda, çoğul pekiΒtirmenin bazı (nadir) örnekleri bulunur, örneğin; biz-lär ‘1. ÇĞ..-ÇĞ.’, biz-lär-ä ‘1.ÇĞ.-ÇĞ.-YÖN.’. Tablo 1. KiΒi Zamirleri tekil 1 çoğul 2 3 1 2 3 yalın durum bän sän o biz siz on-nar belirtme bän-i sän-i on-i biz-i siz-i on-i bän-ä sän-ä on-a biz-ä siz-ä on-nar-a ilgi durumu bän-ım sän-ın on-un biz-ım siz-ın on-nar-ın bulunma bän-dä sän-dä on-da biz-dä siz-dä on-nar-da bän-dän sän-dän on-dan biz-dän siz-dän on-nar-dan bän-nän sän-nän on-nan biz-ınän siz-ınän on-nar-ınan durumu yönelme durumu durumu ayrılma durumu vasıta durumu Soru zamirleri, hem insan hem insan olmayan canlılar için kim ‘kim’ zamirini (24a) ve cansızlar için nä ‘ne’ zamirini kapsar; bakınız (24c). Bu zamirler hal ekleriyle birleΒirler; bakınız (24b). Zarf fiil bileΒenleriyle ilgili sorular nerdä ‘nerede, niya ‘neden’, näsıl ‘nasıl, nävädä ‘ne zaman’ soru zarfları ile ifade edilir. Soru sözcüğü, (24a-b, d)’de gösterildiği gibi, genelde yüklemin sol tarafında bulunur fakat sapmalar mümkündür (24c). (1) a. kim-dır učitel? 26 kim-BLD. öğretmen ‘Öğretmen kimdir?’ b. kim-ınan-dır baba-n? kim-VAS.-BLD. baba-2.TK.İYE ‘baban kiminledir?’ c. nä o sän-dän istä-di? ne 3.TK. 2.TK-AYR. iste-G.Z.[3] ‘o senden ne istedi?’ d. näsıl gid-en nasıl git-2.TK. köv-ä? köy-YÖN. ‘Köye nasıl gidersin?’ Soru zamirleri ayrıca içe yerleΒik sorularda da görünür; bakınız (25a). İçe yerleΒik sorularda, soru zamiri (örneğin İngilizce ya da Almanca gibi çoğu Avrupa dillerinde olduğu gibi) tümleyici konuma değil (sözdizimsel iΒlevine bağlı olarak; bakınız (25a-b)) tartıΒma konumuna sahiptir. Bu durum, (25b-c)’de olduğu gibi, tümleyici ile birlikte oluΒabileceği olgusuyla da desteklenebilir. (25d)’de de örneklendiği üzere bu zamirlerin aynı zamanda belirsiz zamirler olarak da kullanılabileceğine dikkat edilmelidir. Bu, soru öğelerinin ne sözcük sırası ile ne de zamir biçimi ile yazıldığını gösterir. (2) a. özne soru zamirleriyle oluΒturulan içe yerleΒik cümle bül-m-ier-ım kim gäl-ier bil-OLUMSUZ-BİTMEMİΑ-1.TK. kim gel-BİTMEMİΑ[3] ‘kimin geldiğini bilmiyorum.’ 27 b. nesne soru zamiri ile oluΒturulan içe yerleΒik tümleç cümle bül-m-ier-ım ki petros nä sät-er bil-OLUMSUZ-BİTMEMİΑ-1.TK. TÜML. Petros ne sat-BİTMEMİΑ[3] ‘Bilmiyorum ki Petros ne satıyor.’ c. içe yerleΒik soru bül-ier ki bil-BİTMEMİΑ [3] TÜML. kim gäl-m-ier? kim gel-OLUMSUZ-BİTMEMİΑ[3] ‘biliyor mu ki kim gelmiyor? d. kimı-si get-ti ruset-a, kim-İYE.3.TK. git-G.Z.[3] Rusya-YÖN. kimı-si get-ti gretsia-y-a. kim-İYE.3.TK. git-G.Z. [3] Yunanistan--YÖN. ‘kimisi Rusya’ya gitti, kimisi Yunanistan’a.’ İlgi cümlesi, ilgi cümleciğindeki iΒlevlerine göre hal eki ile iΒaretlenen ilgi zamiri angı ‘İ.Z.’ tarafından oluΒturulur: (26a) ve (26b-c)’yi karΒılaΒtırın. Soru zamirleri, (26d)’de örneklendiği gibi ilgi zamirlerini ortaya çıkarmak için de kullanılıyor olabilir. Tümleyici ki ‘tüml.’ birçok durumda ilgi zamirini takip eder; bakınız (26a, c). (3) a. ilgi zamiri: özne arif angı-si adam İ.Z.-İYE.3.TK. ki TÜML. get-ti kefli-i-di git-G.Z. [3] sarhoΒ-BLD.-G.Z. ‘Giden adam sarhoΒtu.’ b. ilgi zamiri: vasıta öbeği ver-ın bän-ä ver-2.TK. 1.TK-YÖN. bičağ-i angi-si-inän käs-ier-sıs at bıçak-BEL. İ.Z.-3.TK.İYE-VAS. kes-BİTMEMİΑ-2.ÇĞ. et 28 ‘Bana eti kestiğin bıçağı ver.’ c. ilgi zamiri: iyelik öbeği adam, angı-sın-ın ki it-ın-i old-ür-d-um, adam, İ.Z.-3.TK.İYE.-İ.D. ki köpek-3.TK.İYE-BEL. öl-BİTMEMİΑ-G.Z.-1.TK. čıh-ti. çık-G.Z. [3] ‘Köpeğini öldürdüğüm adam dıΒarı çıktı.’ d. ilgi zamiri: iyelik öbeği old-ür-d-um, čıh-ti. adam, kim-ın it-ın-i adam, kim-I.D. köpek-3.TK.İYE-BEL. öl-BİTMEMİΑ-G.Z.-1.TK. çık-G.Z.[3] ‘Köpeğini öldürdüğüm adam dıΒarı çıktı.’ 3. 3. 4. Sıfatlar ve Zarflar Sıfat ve zarf kökleri arasında sözlüksel olarak belirlenmiΒ hiçbir ayrım yoktur; örneğin, aynı sözlüksel unsurlar, ya isimlerin nitelikleri olarak ya da fiilleri tamamlayıcı zarflar olarak kullanılabilir. Bu durumların örnekleri, (27a-b)’de niceliyici čoğ ile verilmiΒtir. (4) a. b. sıfat niteleyici čoğ ğız çok kız ‘çok kız’ zarf niteliyici o ğuš čoğ uč-abul-ür o kuΒ çok uç-YTR.-AOR[3] ‘Bu kuΒ çok uçabilir.’ 29 Zarflar ve sıfatlar aynı zamanda yüklemler olarak da kullanılabilir - ki böyle bir durumda Tablo 5’de fiiller için gösterilen kiΒi ekleri ile birleΒirler; bkz. (28b). Fakat zarflar ve sıfatlar, zaman/görünüΒ/kip ekleriyle birleΒmediklerinde ve bildirme –dIr ‘bld.’ ile kullanılabildiklerinde (bkz. (28c)) fiillere ters düΒerler. Bu bildirme eki yalnızca sıfatlar için kullanılmaz ama herhangi bir fiil olmayan yüklem türü (örneğin, zarflar ve isimler) ile oluΒur. (5) a. bu äv äksi. bu ev eski ‘Bu ev eski.’ b. bän ğıssa-im. 1.TK . kısa-1.TK. ‘Ben kısayım.’ c. bu äv äksi-dır. bu ev eski-BLD. ‘Bu ev eskidir.’ GeçmiΒ zaman gönderimi ile birlikte fiil-olmayan yüklemler, bildirme eki –I’dan ‘bld.’ sonra gelen geçmiΒ zaman eki ile birleΒir. Bunlar, farklı türden fiil-olmayan yüklemlerle oluΒan bildirmedir: (a) sıfatlar, (29a); (b) zarflar, (29b); (c) sıfatlar gibi davranan durum yüklemleri, örneğin, iyelik yapılarında kullanılan varlıksallar, var ‘VRL.’ ve yoh ‘OLUMSUZ VRL.’ Βeklindedir, (29c). KoΒullu –sA ve kanıtsal -mIš gibi bazı fiil ekleri, bildirme ile birleΒebilir. Buradan bu eklerin kök kategorisini değiΒtirdiği söylenebilir. (6) a. o ağač uzun-u-di o ağaç uzun-BLD.-G.Z. ‘O ağaç uzundu.’ b. nerdä-y-di Petro dunagın? nerede-BLD.-G.Z. Petro dün ‘Petro dün neredeydi?’ 30 c. bän-ım bir-zaman var-ı-di at-ım 1.TK.-İ.D. bir-zaman vrl.-BLD.-G.Z. at-1.TK. ‘Bir zamanlar bir ata sahiptim.’ (lit. bir zamanlar benim bir atım vardı) Sıfat köklere ek getirilerek fiillerin elde edilmesi, kök düzeyinde fiilimsi ve fiilimsi-olmayan yüklemler arasındaki karΒıtlığı destekler. Bu durum (30b)’de örneklendirilmiΒtir. Elde edilen kök bir fiildir ve zaman/görünüΒ/kip fiil çekim ekleri ile birleΒebilir. (7) a. alma ğırmızi-dır. elma kırmızı-BLD. ‘Elma kırmızıdır.’ b. bibär ğırmız-lan-ier / ğırmız-lan-aǰah biber kırmızı-BAΑLANGIÇ-BİTMEMİΑ[3] kırmızı-BAΑLANGIÇ-GELECEK Z.[3] ‘biber kırmızılaΒıyor/kırmızılaΒacak.’ Niteliyici olarak, sıfatlar baΒ öğeden önce gelir; bakınız (31a). Durum ve sayı öbektir; örneğin; sıfatta çekim kategorilerinin uyum-benzeri örnekleri yoktur. Ad kökenli baΒ öğenin yokluğunda, isim öbeği ekleri (sayı, durum, sahiplik) sıfata eklenebilir, bakınız (31b). Sıfatlardan isim türeten ekler vardır; örneğin isimler ve sıfatlar/zarflar arasındaki zıtlığın da bir kanıtı olarak gösterilebilecek isimleΒtirici lIh/nIh ‘İSİML.’. İsimleΒtiriciye örnekler; sıǰah-lıh (sıcak-İSİML.) ‘ateΒ’, čatın-nıh (zor-İSİML.) ‘zorluk’. (8) a. isimden önce gelen sıfatlar yol-da gör-di birtänä čüčük güzäl ğız-i yol-BUL. gör-G.Z.[3] bir küçük güzel kız-BEL. ‘Yolda küçük güzel bir kız gördü.’ 31 b. Ad kökenli baΒ öğesiz isim öbeği ğoǰa-lar-a ver-di pensiya… yaΒlı-ÇĞ.-YÖN. ver-G.Z.[3] emeklilik maaΒı ‘YaΒlılara emeklilik maaΒı verdiler…’ Hiç morfolojik (karΒılaΒtırmalı ya da en üstünlük) derece ifadesi yoktur. KarΒılaΒtırmalı yapılar, zarf daha ‘daha’ ve ayrılma öbeğindeki ya da bir öbekteki karΒılaΒtırmanın ikinci terimi olan Rusça bağlaç čem ‘göre’ ile oluΒturulur, bakınız (32a-b). En üstünlük yapıları da aynı Βekilde oluΒturulur, bakınız (32c): karΒılaΒtırmanın ikinci terimi açık bir Βekilde göndergelerin toplamına iΒaret eder. EΒitlik yapıları, edat kimın ‘kadar’ ile oluΒturulur, bakınız (32d). (9) a. Ayrılma öbeği ile yapılan karΒılaΒtırmalı yapı o bän-dän 3.TK. 1.TK.-AYR. uzun-dur. uzun-BLD. ‘(S)he is taller than me.’ b. ödünç bağlayıcılarla yapılan karΒılaΒtırmalı yapı kirpič duvar-i daha pärk-tir, čem gav-ın tuğla duvar-3.TK. İYE. daha göre kerpiç-I.D. duvar-3.TK.İYE sert-BLD. duvar-i ‘Tuğla duvar kerpiç duvara göre daha serttir.’ c. En üstünlük yapısı bän äp-sın-dan čüčüg-ım. 1.TK. hep-3.TK.İYE.-AYR. küçük-1.TK. ‘Ben en küçüğüyüm.’ 32 d. EΒitlik yapısı o siz-in oğl-uz-kimin uzun-dur. 3.TK. 2.ÇĞ.-İ.D. oğul-2.ÇĞ.-kadar uzun-BLD ‘O sizin oğlunuz kadar uzundur.’ 3. 3. 5. Belirleyiciler ve Niteleyiciler Urum dilinde belirli tanımlık yoktur. Yalın isim cümleleri belirli ya da genelleyici gönderimlere sahiptir. İki iΒaret zamiri bulunur: (a) yakın iΒaret zamiri bu ‘bu’; örneğin, bu ğuš ‘bu kuΒ’, ve (b) belirleyici olarak kullanımında ‘o’ olarak yorumlanan 3. kiΒi zamiri; örneğin; o ğuš ‘o kuΒ’. Sayı bir ‘bir’, belirsiz tanımlayıcı olarak kullanılabilir; örneğin; bir ğuš ‘bir kuΒ’. Niteliyiciler är ‘her’, birğač ‘birkaç, čoğ, ‘çok’, az ‘az’ gibi öğeleri kapsar. Bunun için (7)’deki örneklere ve sayılara bakınız. Evrensel niteliyici äp ‘hepsi’, isim öbeğinin solundaki konumunda farklılaΒtığı gibi çoğul eklerinin unsurlarından da (Bakınız (7)) farklılaΒır. Ayrıca, bu niteliyici isim öbeklerinin sentaksındaki kendi belirli durumuna da kanıt olarak gösterilebilecek odak konumda (fiilden hemen önce) gerçekleΒir (bkz. 33). (10) bun-nar-i äp käs-ier-ıx bu-ÇĞ.-BEL. hepsi kes-BİTMEMİΑ-1.ÇĞ. ‘Bunların hepsini kesiyoruz.’ İsim öbeğindeki bu unsurların düzeni (34)’te gösterilmiΒtir. Evrensel niceleyici (E), belirleyiciyi (B) önceler. Belirleyici ise Sıfatlar (S) ve İsimler (İ) tarafından takip edilen Niteliyicileri/sayıları (N) önceler. İlginç bir Βekilde, Tükçede tercih edilen bir seçenek olan belirleyiciden önce sıfatı getirme ihtimali Urum dilinde o kadar ‘doğal değildir’; bakınız (35). 33 (11) a. b. c. E B N gör-dü-m äp bu Gör-G.Z.-1.TK. hepsi bu S İ bayaz tayuh-lar-i beyaz tavuk-ÇĞ.-BEL. gör-dü-m üč bayaz tayuğ-i gör-G.Z.-1.TK. üç beyaz tavuk-BEL. gör-dü-m äp üč bayaz tayuğ-i gör-G.Z.-1.TK. hepsi üç beyaz tavuk-BEL. (12) a. ?gör-d-üm bayaz bir gör-G.Z.-1.TK. beyaz bir b. gör-dü-m gör-G.Z.-1.TK. tayuğ-i. tavuk-BEL. bir bayaz tayuğ-i bir beyaz tavuk-BEL. ‘Beyaz bir tavuk gördüm.’ Tablo 7’de gösterildiği gibi, sayı düzenlemesi Türkçeyle benzer kalıpları izler. Tablo 2. Sayılar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 bir iki üč dört beš alti eddi säkkiz dokkuz 10 20 30 40 50 60 70 80 90 on igirmi ottuz ğırh älli altmıš etmıš säksän dohsan 11 12 13 14 15 100 200 1000 2000 on bir on iki on uč on dört on beš yuz iki yuz bin iki bin 34 3. 3. 6. Edatlar Edatlar, edat tümleçlerinin hal iΒaretlerine bağlı, farklı alt sınıflarına göre ayrılırlar. Bazı edatlar (örneğin; ič- ‘iç-’, yan- ‘yan-’, čıh- ‘dıΒ-’, üst- ‘üst-’, dib- ‘dip-’, ög- ‘ön-’, gerı- ‘geri) 5 ilgi isimleridir ve isim gibi çekimlenirler: bunlar hem kiΒi ekleri hem de hal ekleriyle uyumludur; (36a). 6 Edat tümleçleri ilgi durumlarıyla belirginleΒtirilir. Bazı edatlar (örneğin, očüri/otturi ‘için’) yönelme tümlecini yönetir; (36b). Zarflar, (36c)’de yer zarflarıyla gösterildiği gibi (genelde ayrılma eki ile birlikte oluΒan diğer zarf ise sora ‘sonra’dır) ayrılma öbeği ile nitelenir. (13) a. İlgi tümleci kastrülka-nın ič-in-da tencere-İ.D. iç-3.TK.İYE-BUL. ‘tencerenin içinde’ b. Yönelme tümleci sän-a očüri 2.TK.-YÖN. için ‘senin için’ c. Ayrılma zarfı stol-dan uzah-tır masa-AYR. uzak-bld. ‘masadan uzak’. 3. 3. 7. Bağlaçlar Türkçede cümle yerleΒtirme temel olarak zarf fiillerin çeΒitli türleri kullanılarak ifade edilir (Urum örnekleri için bkz. 22). ÇeΒitli Slav dili çevresinde konuΒulan Türk dillerinin 5 Yan bölgeler için söylenen ‘sağ’ ve ‘sol’ karmaΒık ifadelerle dile getirilirler; örneğin, e.g., pisik stolun sol/sağ täräf-ın-dä-dır (kedi masa-İ.D. sol/sağ taraf-3.İYE.-BUL.-BLD.) ‘kedi masanın sol/sağ tarafındadır.’ 6 Urum anlatılarında birkaç kez karΒılaΒtığımız belirli bir edat, birleΒik bir sözcük olan dört-bir-yan ‘dört bir yandan’’dır. 35 karakteristik özelliği, cümleyi önceleyen ve bitimli fiileri yöneten tümleyicilerin yaygın kullanımıdır (Menz 2001’de Gagauz verilerine bakınız). Türkçenin Anadolu diyalektlerinin karakteristik özelliği ise ki’nin yaygın kullanımıdır (Menz 2002: 207 Gemalmaz 1978’e atfen). Tümleyici ki (37a)’da olduğu gibi bağımlı cümlenin baΒında ya da cümlenin içinde oluΒabilir. Genelde diğer tümleyicilere destek olarak kullanılır; örneğin; näsıl ki ‘nasıl ki’, onučun ki ‘onun için ki’, näväh ki ‘ne zaman ki’, vb. (onun için ki türünden karmaΒık bağlaçlar buna karΒılık gelen Rusça bağlaç potomu što ‘onun için ki’ yapısını kopya ederler; açıklaması için bakınız Johanson 1993); aynı zamanda sorularda ki’nin kullanımı için yukarıda (25b-c)’ye bakınız. Bağlaçların bir grubu, zarflarla yapılan bağımlı cümlelerin çeΒitli türlerini göstermek için kullanılır; bakınız (37b). Zaman cümleleri, näväde ‘ne zaman’, nävä(h) ‘ne zaman’, alä ‘e kadar, kimın ‘kadar’, näsıl ‘nasıl’ bağlaçlarıyla; cümle bağımlılaΒtırılması onüčün ‘onun için’ (< on-un ičin ‘3-İ.D için’)’ bağlacıyla; Βart cümleleri agär ‘eğer’ bağlacıyla gösterilir. (14) a. tümleç cümlesi düšün-er-ım ki o anton-nan get-ti. düΒün-BİTMEMİΑ-1.TK. TÜML. 3.TK. Anton-VAS. git-G.Z.[3] siz gäl-d-ız 2.ÇĞ. gel-G.Z.-2.ÇĞ. ‘DüΒünüyorum ki o Antonis’lerle gitti.’ b. zarf ile oluΒturulan bağımlı cümleler petros yat-ier-di nävädä Petros yat-BİTMEMİΑ-G.Z.[3] ne zaman ‘Siz geldiğinizde Petros yatıyordu.’ Sıralama bağlaçları, klitik =dΑ ‘BAĞL.’ ve bağlaç ama ‘ama’’dır; bakınız (38a-b). Rusça ödünçlemeler olan i ‘ve’ ve ili ‘ama’ konuΒma dilinde genellikle kullanılır; bakınız (38c). Bağlayıcı klitik = dΑ ‘BAĞL.’ son bağlacın ilk fonolojik kelimesini klitikleΒtirir; bakınız (38a, c). Sıralama bağlacı olarak meydana gelir ama aynı zamanda cümle-arası bağlayıcı olarak da oluΒur. 36 (15) a. sıralama iΒlevi olan bağlaçlar petros äk-äǰäh bibär, bän=dä äk-äǰä-m. petros ek-GELECEK Z.[3] biber, 1.TK.=ve ek-GELECEK Z.-1.TK. ‘Petros biber ekecek ve ben de ekeceğim.’ b. ayrıΒtırıcı sıralamalar petros ak-m-er, ama bän Petros ek-OLUMSUZ-BİTMEMİΑ [3] ama ak-äǰa-m. 1.TK. ek-GELECEK Z.-1.TK. ‘Petros ekmiyor ama ben ekeceğim.’ c. ödünç olmayan ve ödünç olan bağlaçlar gretsia-da=da krizis i sağ Greece-BUL.=BAĞL. kriz bütün Avrupa-BUL.=BAĞL. ve evropa-da=da. ‘Bütün Avrupa’da olduğu gibi Yunanistan’da da kriz var.’ 3. 3. 8. Edatlar ‘Evet’ ve ‘hayır’ cümle edatları, hä (Türkçe’de, Gürcü dilinden ödünç alınan ‘evet’e karΒılık gelir) ve yoh’tur (Standart Türkçe’de ‘hayır’). (16) a. o äv täzä-dır? 3.TK. ev yeni-BLD. ‘o ev yeni mi?’ b. hä, täzä-dır. evet yeni-BLD. ‘Evet, yenidir.’ c. yoh, täzä-dägıl. hayır, yeni-OLUMSUZ.BLD. 37 ‘Hayır, yeni değildir.’ Vurguluyla gerçekleΒtirilen sorular, soru edatı olmadan oluΒturulur, örneğin; (36a-b)’deki ifadeler ve sorular arasındaki karΒıtlıklar tonlamaya dayanırlar. Urum dilinde bilinmeyen ama Türkçede buna karΒılık gelen ifade, soru edatı içerir; örneğin; o Tsalka’da mı? (3.TK. TsalkaBULUNMA SORU) (17)a. o Tsalka-da-dır. 3.TK. Tsalka-BUL.-BLD. ‘O Tsalkada’dır.’ b. o Tsalka-da-dır? 3.TK. Tsalka-BUL.-BLD. ‘O Tsalkada’da mı? 3.4. Söz Varlığı Urum dili çok-etnikli ve çok-dilli topluluklarda konuΒulur ve bu durum ilgili birçok dilden sık sık yapılan ödünçlemelerle kendini gösterir. Bütün konuΒurlar ikidillidir. Rusçanın yanı sıra, birçok konuΒur devletin resmi dili olan Gürcü dilinde de yetkindirler. Topluluğun homoetnik olarak algılanan Gürcistan’daki Pontus Rum nüfusu ile güçlü temasları vardır. Buna ek olarak, Tsalka bölgesinde Ermeni nüfusu da vardır ve etnik Yunanlıların Anadoludaki Ermenilerle önceden temas ettiği belgelenmiΒtir. Bu temaslar dilsel etkilerde bir çokluğa iΒaret etmesine rağmen, Urum dilinin söz varlığı kaynakları üzerinde yapılan ampirik çalıΒma, (ödünçleme ve kod-değiΒtirmeler arasında bir ayrım yapmaksızın) yabancı unsurların temel kaynaklarını ortaya çıkarmıΒtır (Ries ve diğerleri 2013). ÇalıΒma toplamda 2550 sözlüksel biçim incelemiΒtir. Yunanca kökenli kelimeler (7 kelime; incelenen söz varlığında 0,3 %) din alanı ile sınırlıdır (Bölüm 2.2’de bazı örneklere bakınız). Gürcüce kelimeler (14 kelime; söz varlığının 0,5 %) sadece ‘yeme/içme’ gibi kültüre özgü bazı alanlarda mevcuttur. Ermenice kökenli kelimelerde bu sayı daha azdır (6 kelime; 0,2 %). Spontane bir biçimde oluΒan konuΒmaya da yansıyan ödünç kelimelerin çoğunluğu ise (514; 20,2 %) Rusça’dan gelmektedir; bunun için Bölüm 4’teki açıklayıcı metine bakınız. Αekil 2, WOLD projesinin envanterini temel alarak, semantik alanlarda sınıflandırılan ödünç kelimelerin oranlarını 38 göstermektedir (Haspelmath ve Tadmor 2009). Akrabalığa ait kavramları; zaman, algı ve nicelik ifadelerini; vücudun bölümlerine ait terimleri ve mekânsal iliΒkilerin ifadelerini içeren Βeklin sol tarafında bulunan semantik alanlar, diller arası muhafazakâr alan olarak bilinir. Bu alanlarda bulunan Urumca kelimenin çoğu Türkçe kökenlidir. Bu durum Türkçe’nin alt katman dili olduğu görüΒünü desteklemektedir. Αeklin sağ tarafındaki alanlar, örneğin; modern dünyaya, savaΒ/avcılığa, hukuka, eve, giysiye, tarıma vd. dair kavramlar kültüre-özgü olan semantik alanları temsil eder ve bu alan dil etkileΒimine açıktır. Bu alanlarda, Urum insanlarının iletiΒim durumlarında üst katman dil olarak rol oynayan Rusçanın güçlü etkisini gözlemliyoruz. Αekil 2. Semantik alana göre oluΒturulmuΒ sözlüksel kökene ait oranlar 100% Türkçe Rusça Diğer 0% Akrabalık Zaman Duyum Nicelik Vücut Mekânsal… Mülkiyet Hareket Faaliyetler/tek… Duygular Yiyecek/içecek Fiziksel dünya KonuΒma BiliΒsellik Din/inanç Hayvanlar Toplum/Siyaset Tarım Giyim Ev Hukuk SavaΒ/avcılık Modern dünya 50% 3.5. Güncel Gelişmeler İnsanlar asıl yerleΒim alanlarını terk ettiği için dilin kullanımı azalmaktadır. Çoklu-etnik çevrelere göç durumlarında sık sık gözlendiği gibi, Urum dilinin kullanımı, aile içindeki iliΒki ile sınırılıdır; bilhassa ailenin yaΒlı üyeleriyle kısıtlanmıΒtır. Ocak 2013’de yürütülen dil seçimi ile ilgili olan sosyo-linguistik bir çalıΒma dil kullanımındaki geliΒmelerde çok önemli role sahip iki kritik faktörü, yani yaΒ ve sosyal mesafeyi incelemiΒtir (Ries and Skopeteas 2013). Kendi çevrelerindeki birkaç kiΒi ile birlikte Urum dilinin kullanım sıklığını değerlendirmeleri için ana dil konuΒuru olan 16 kiΒiye sorular sorulmuΒtur. Bu görüΒmelerde 39 kullanılan soruların genel bir biçimi vardı: “X ile ne sıklıkla Urum dilini konuΒuyorsunuz?’; 1’den 7’ye kadar olan ölçeği kullanarak dil seçiminin sıklığını değerlendirmeleri yönünde konuΒurlara taliamat verilmiΒtir (1=hiçbir zaman; 7=her zaman). Sorular dört tip bireyi (X) kapsamaktadır: Büyükbabalar ve büyükanneler; bunların kendi çocukları; yaΒlı komΒular; bu yaΒlı komΒuların çocukları. Bu dört tip birey iki unsuru paylaΒmaktadır: sosyal mesafe (yakın vs. uzak) ve yaΒ (yaΒlı vs. genç). KonuΒurların yaptığı değerlendirmelerin ortalamaları Αekil 3’te gösterilmiΒtir. Αekil 3. Dil kullanımı ile ilgili konuΒurların değerlendirmeleri (16 konuΒurun yaptığı değerlendirmeler, Ocak 2013’de Tiflis’te toplanmıΒtır) 7 Yakın Algılanan dil kullanımı Uzak 5 3 1 Yaşlı Genç Αekil 3’teki sonuçlar, konuΒurların değerlendirmelerini yansıtmaktadır. Buna göre bu kiΒiler yaΒlı insanlarla (yatay düzlem) yoğun bir Βekilde ve aile üyeleri ile de daha yoğun bir Βekilde (“yakın”) dillerini kullanmaktadır. İki unsur kumülatif olarak birleΒmiΒtir; örneğin; bunlar ek olarak etki yapmaktadır. Sonuç olarak, Βekil göstermektedir ki dil kullanımı kısıtlı sosyal alanlarla sınırlanmıΒtır. Buna göre, nesiller-arası aktarım tehlike altına girmiΒtir çünkü konuΒurlar kendi çocuklarıyla olan iletiΒimlerinde bu dili kullanmaktan vazgeçmektedirler. 4. Örnek Metin Atalarının hikâyeleri, Violeta Moisii tarafından Aralık 2010’da kaydedilmiΒ ve yazıya geçirilmiΒtir (metin koleksiyonu için bakınız Skopeteas ve Moisidi 2010). Üçüncü satır, Emrah Turan (Bielefeld Üniversitesi) tarafından yapılan kelime kelime Türkçe çeviriyi kapsamaktadır. 40 (18) biz-ım halh gäl-di kavkaz-a vasemnadsati vektya. 1.ÇĞ.- İ.D. people come-G.Z.[3] Caucasus-YÖN. eighteenth century bizim halk yüzyılda geldi Kafkasya’ya onsekizinci ‘Our people came to the Caucasus in the eighteenth century.’ “Bizim halkımız on sekizinci yüzyılda Kafkasya’ya geldi.” (19) gäl-d-ıh, šindi onida di-ya-m-äm come-G.Z.-1.ÇĞ. now that geldik soči-y-a točnii say-OLS.-OLUMSUZ-1.tk. exactly šimdi onuda diyeyim ya-dä tam olarak suhum-a, Sochi--YÖN. or-BAĞL. Sukhumi-YÖN. Soçi’ye Sukhumi’ye ya da ‘We came, but I couldn’t say where exactly we came to Sukhumi or Sochi,’ “Geldik ama Sukhumi’ye mi Sochi’ye mi geldik orasını tam olarak bilemiyorum.” (20) pamoemu suhum-a gäl-d-ıh. probably Sukhumi-YÖN. come-G.Z.-1. ÇĞ. muxtemelen Sukhimi’ye geldik. ‘probably we came to Sukhumi.’ “Sanırım Sukhumi’ye geldik.” (21) suhum-da, soram general passkeevič gätır-di tzalga-y-a. 41 Sukhumi-BUL. then General Paskevich bring-G.Z.[3] Tsalka--YÖN. Sukhumi’de, sonra General Paskevich getirdi Tsalka’ya ‘In Sukhumi, then General Paskevich brought them in Tsalka.’ “İlkin Sukhumi’deydiler, sonra General Paskevich onları Tsalka’ya getirdi.” (22) gäl-dı-lär tsalka-da, bah-tı-lär bur-da var-ı-di come-G.Z.-3.ÇĞ. Tsalka-BUL. look-G.Z.-3.ÇĞ. here-BLD. VRL.-BLD.-G.Z. Geldiler vardı Tsalka’ya baktılar burda čay, göl. river lake çay, göl ‘They came to Tsalka and saw that there is river and lake here.’ “Tsalka’ya geldiler, baktılar ki burada nehir ve göl var.” (23) de-dı-lär ki bur-da uje yaša-mah olur, say-G.Z.-3.ÇĞ. that here-BLD. already live-MASTAR can Dediler burda Βimdiden yaΒamak olur, ki bur-da äv-lär-i yap-a-h, here-BLD. house-ÇĞ.-BEL. build-İST.-1.ÇĞ. burda evleri yapalım ‘They said that it’s already possible to live here, (it is possible) to build houses,’ “Dediler ki burada Βimdiden yaΒam var, buraya evleri kuralım.” (24) göl lake ora-dä, čay ora-dä, that.place-BUL. river that.place-BUL. build-İST.-1.ÇĞ. yap-a-h yapı-lär-i house-ÇĞ.-BEL. 42 göl orada, çay da yaši-ya-h and live-İST.-1.ÇĞ. da yaΒıyalım orada, yapak(yapalım) yapıları ‘Lake is there, river is there, let’s build houses and let’s live.’ “Göl orada, nehir orada, hadi evleri kuralım da yaΒayalım.” (25) elä-dän=dä ištem gäl-dı-lär beštaš-a that-ayr.=and so come-G.Z.-3.ÇĞ. Beshtasheni-YÖN. Böyle iΒte geldiler BeΒtaΒ’a ‘That’s how they came to Beshtasheni.’ “İΒte böyle geldiler BeΒtaΒ’a” (26) beštaš-tan=da sora air-län-di Beshtasheni-AYR.=BAĞL. after ol-di other-BAΑLANGIÇ-G.Z.[3] baiburt, be-G.Z.[3] baiburt BeΒtaΒ’ dan da ol-di sonra ayrıldı oldu Bayburt, gäräk, hadik-madik, uje o göl-un become-G.Z.[3] Gäräk Hadiq-Madik already that lake-İ.D. oldu Hadik-Madik, çoktan o gölün Garak, 43 dörtbiryan-ın-da ol-di o around-İYE.3.TK.-BUL. be-G.Z.[3] that house-ÇĞ. yanında oldu yapılar o yapı-lar. ‘After Beshtasheni, it developed, it became Baiburt, it became Garak, Hadik-Madik and already around that lake became those houses.’ “BeΒtaΒi’den sonra; geliΒti; Bayburt oldu; Garak, Hadik-Madik oldu ve o gölün etrafı çoktan evlerle doldu.” (27) da anbelyada ištem göl-un dörtbiryan-ın-da eğıl-di and thus so lake-İ.D. around-İYE.3-BUL. gather-G.Z.[3] ve böylece iΒte gölün yanında eğildi urum halh-i, ištem čai var-ı-di, Urum people-BEL. so river VRL.-BLD.-G.Z.something Urum Halkı, iΒte çay vardı, halh=ta ğal-di people=BAĞL. stay-G.Z.[3] halkta kaldı šei Βey var-ı-di, VRL.-BEL.-G.Z. vardı ‘And thus Urum people were gathered around the lake, there was a river, there was something, and people stayed.’ “Ve böylece Urum halkı toplandı gölün etrafına, iΒte nehir vardı, Βey vardı, halk da kaldı” 44 (28) do, biz ama bur-da yaš-ier-di, before 1.ÇĞ. come-S.Y.-BUL. but here-BUL. live-G.Z.[3] önce, ama burda yaΒıyordu, biz gäl-yan-dä, gelmeden, bur-da var-ı-di here-BUL. VRL.-BLD.-G.Z. burda vardı or-da gurǰı-lär there-BUL. el-lär, an stranger-ÇĞ. here eller, šindi elä er-lär var, now so place-ÇĞ. VRL. yerler var, burda Βimdi _ yaš-ier-di alä biz gäl-m-äz-dän Georgian-ÇĞ. live-BİTMEMİΑ-G.Z.[3] yet 1.ÇĞ. come-OLUMSUZ- orda Gürcüler yaΒıyordu hala biz bur-ya, bur-da gurǰu-lär var-ı-di here-YÖN. here-BUL. Georgian-ÇĞ. VRL.-BLD.-G.Z. buraya, burda Gürcüler AOR-1.ÇĞ.-AYR. gelmezden vardı ‘In the old time, before our coming, they were living… there were strangers here, now there are such places, Georgians was living there before we came here, there were Georgians here.’ “Eski zamanlarda, biz gelmeden önce, burada yaΒıyorlardı... burada yabancılar vardı, Βimdi öyle yerler vardı ki, biz buraya gelmeden Gürcüler yaΒıyordu, burada Gürcüler vardı.” 45 (29) er-lär-i=da alä, šindi get-sä-h place-ÇĞ.-BEL.=BAĞL. yet now go-ΑRT.-1.ÇĞ. see- ΑRT.-1.ÇĞ. yerleri=ve Βimdi gitsek hala gör-sä-h, görsek ‘If we go now and see those places,’ “Αimdi gitsek ve görsek o yerleri,” (30) gäl-sın-när gör-sä-d-em o er-lär-i=da come-2.TK.=3.ÇĞ. show-ΑRT.-G.Z.-1.TK. this place-ÇĞ.-BEL.=BAĞL. gelsinler o yerleri=de gösterecem ‘Let them come and I could show them those places.’ “Bırakın gelsinler ve onlara göstereyim o yerleri.” (31) er-lär-i ğan-ıl-ier house-ÇĞ.-İ.D. place-ÇĞ.-İYE.3.TK. notice-EDL.-BİTMEMİΑ[3] Yapıların yerleri fark edilebilir yapı-lar-ın ‘Places of houses are noticeable.’ “Evlerin yerleri fark edilebilir.” (32) bur-da biz (mm) daš-ta here-BUL. 1.ÇĞ.(mm) stone-BUL. find-G.Z.-1.ÇĞ. Georgian-YÖN. written Burda biz taΒta yazılmıΒ šei et-mä-y-a, bul-d-uh bulduk bur-da gürǰüǰä Gürcüce gürǰı-lär yazıli yaš-ier-dı-lär 46 something make-MASTAR--YÖN. this.place-YÖN. Georgian-ÇĞ. live-BİTMEMİΑ-G.Z.- 3.ÇĞ. Βeyi etmeye, burda Gürcüler yaΒıyordular ‘Here we found something written on a stone in Georgian, here were living Georgians.’ “Burada, biz Gürcüce bir Βeyler yazılmıΒ taΒ bulduk, burada Gürcüler yaΒıyorlardı.” (33) sora bur-dan then here-AYR. Georgian-ÇĞ. go-G.Z.-3.ÇĞ. sonra burdan gurǰü-lär Gürcüler get-tı-lär, biz gäl-d-ıh 1.ÇĞ. come-G.Z.-1.ÇĞ. here-BUL. biz geldik gittiler, bur-da buraya ‘Then Georgians left from here, we stayed here. “Sonradan Gürcüler buradan gittiler, biz burada kaldık.” (34) an beläda gäl-d-ıh čıh-t-ıh ištem beštaš-a, _ böylece geldik çıktık iΒte BeΒtaΒ a thus so come-G.Z.-1.ÇĞ. exit-G.Z.-1.ÇĞ. so Beshtasheni-YÖN. da šindi-adä yaš-ier-ıh BAĞL. now-until live-BİTMEMİΑ-1.ÇĞ. da Βimdi değin yaΒıyoruz. ‘Thus we came to Beshtasheni and live till now.’ “Böylece geldik BeΒtaΒ’a ve o zamandan beri burada yaΒıyoruz.” 47 5. Kaynakça Bittricher, M., Franke, J., Mende, E. und M. Schulz, 2011. Der Einfluss von Numeralia auf den Numerus der kaukasischen-Sprache Urum. In Skopeteas, S. (Hg.), Studies on Urum 1, MA-Course Proceedings. Bielefeld: Faculty of Linguistics and Literary Studies, University of Bielefeld, 1-4. Brendemoen, Bernt 1998, Turkish dialects. In Lars Johanson and Éva Á. Csató (eds.), The Turkic languages. London: Routledge, 236-241. Kolossov, Vladimir, Tamara Galkina and Alexei Krindatch 1998, Les Grecs du sud de la Russie et du Caucase: Peuplement, répartition, territorialité. In: Michel Bruneau (ed.), 91–111. Altınkaynak, Erdoğan 2005, Ortodoks Türkler Urumlar. Ankara: ÜBL Yayıncılık. Böhm, Stefanie 2013, Differenzielle Objektmarkierung im Türkischen und Urum. MA Dissertation, Bielefeld University. Erdal, Marcel 2004, A grammar of Old Turkic. Leiden: Brill. Enç, M. 1991. The semantics of specificity. Linguistic Inquiry 22.1, 1-25. Erguvanlı, Eser Emine 1984, The function of word order in Turkish Grammar. Berkeley: University of California Press. Fonton, Félix 1840, La Russie dans l'Asie mineure, ou campagnes du Maréchal Paskevitch en 1828 et 1829, précédées d'un tableau du caucase. Paris. Garkavets, Aleksandr 2000, Urumskiy Slovnik. Alma-Ata: Baur. Gemalmaz, Efrasiyap 1978 [1995], Erzurum ili ağızları (İnceleme – Metinler – Sözlük ve Dizinler), Vol. I-III. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Göksel, Aslı and Celia Kerslake 2005, Turkish: a comprehensive grammar. London: Routledge. Haspelmath, Martin/Tadmor, Uri (eds.) 2009, Loanwords in the World's languages: A Comparative Handbook. Berlin: Mouton De Gruyter. 48 Höfler, Concha Maria 2011, Georgische Griechen – griechische Georgier? Zur Identität der Urum-Kommunikationsgemeinschaft Georgiens. MA thesis, Europa Universität Viadrina, Frankfurt/Oder. Johanson, Lars 1993, Typen kausaler Satzverbindungen im Türkischen. Journal of Turcology 1, 213-267. Johanson, Lars 1998, The structure of Turkic. In Lars Johanson and Éva Á. Csató (eds.), The Turkic languages. London: Routledge, 30-66. Kalayci, Ünal 2008, Gürcistan in Tsalka (Parmaksiz) Rayonunda Yasayan Urum Türklerinin Dil Ürünlerinden Örnekler. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi 1.1: 143-161. Karagyosov, Pavlos A. 2006, Religiya. In: Karagyosov, Pavlos (ed.): Greki Tsalki. Tbilisi, 93107. Karahan, Leylâ 1996, Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Ankara: Türk Dil Kurumu. Kasapoğlu Çengel, Hülya 2004, Ukrayna’daki Urum Türkleri ve Folkloru. Millî Folklor 61: 58-67. Kock Kobaidze, Manana 2001, Mother tongue and language use in Armenian and Russian schools in Georgia. Working Papers 48, Lund University, Dept. of Linguistics, 149-162. Kural, Murat 2002, Properties of scrambling in Turkish. Unpublished Ms., UCLA. Lewis, M. Paul (ed.) 2009, Ethnologue: Languages of the World (sixteenth edition). Dallas, Tex.: SIL International. (Online version) Menz, Astrid 1999, Gagausische Syntax: Eine Studie zum kontaktinduzierten Sprachwandel. Wiesbaden: Harrassowitz. Menz, Astrid 2001, Gagauz right-branching propositions introduced by the element ani. Turkic Languages 5, 234-244. Menz, Astrid 2002, The dialects of Erzurum: Some remarks on adverbial clauses. Turkic Languages 6, 199-214. National Statistics Office of Georgia 2011, 2010 Statistical Yearbook of Georgia. Tbilisi. 49 Öztopçu, KurtuluΒ, Abuov, Zhoumagaly, Kambarov, Nasir, and Azemoun, Youssef 1999, Dictionary of the Turkic Languages. London: Routledge. Podolsky, Baruch 1986, Notes on the Urum language. Mediterranean Language Review 2: 99-112. Ries, Veronika and Skopeteas, Stavros 2013, Language situation and language choice in indigenous communities. Ms., Bielefeld University. Ries, Veronika, Skopeteas, Stavros, Turan, Emrah, and Nahrmann, Kristin 2013, Discovering the prehistory of multilingual situations in the lexicon: An empirical study on the Caucasian Urum vocabulary. Linguistic Online (to appear). Schöning, Claus 1998, Azerbaijanian. In Lars Johanson and Éva Á. Csató (eds.), The Turkic Languages. London: Routledge, 248-260. Sella-Mazi, Eleni and Moisidi, Violeta 2011, Sociolinguistic study on the areas of use of Urum and the attitude of the speakers towards the language [in Greek]. (Working papers of the Urum documentation project). Bielefeld: University of Bielefeld (online available at http://urum.lili.uni-bielefeld.de/). Sideri, Eleni 2006, The Greeks of the former Soviet Republic of Georgia: Memories and Practices of Diaspora. Ph.D. dissertation, School of Oriental and African Studies, University of London, London. Schüler, Martina 2013, Einfluss von Belebtheit und Quantifikation auf die nominale Pluralmarkierung in Urum. Studien zur Allgemeinen Sprachwissenschaft 3, 1-13. Skopeteas, Stavros, Moisidi, Violeta, Sella-Mazi, Eleni, Yordanoglu, Efy 2011, Urum Basic Lexicon (Working papers of the Urum documentation project). Bielefeld: University of Bielefeld (online available at http://urum.lili.uni-bielefeld.de/). Skopeteas, Stavros and Moisidi, Violeta 2011, Texts: Urum Narrative Collection (Working papers of the Urum documentation project). Bielefeld: University of Bielefeld (online available at http://urum.lili.uni-bielefeld.de/). Uyanık, Osman 2010, Urum Türkcesinin Türk Dili Siniflandirmalarindaki Yeri. Türkiyat Araştırması Dergisi 27: 45-56. 50 Verhoeven, Elisabeth 2011, Vowel harmony and noun inflection in Caucasian Urum. Manuscript of the Urum documentation project, University of Bremen. Verhoeven, Elisabeth, Violeta Moisidi & Efy Yordanoglu 2011, Sentences: Urum basic structures. (Working papers of the Urum documentation project). Bremen: University of Bremen (online available at http://urum.lili.uni-bielefeld.de/). Zimmer, Karl and Orhan Orgun 1992, Turkish. Journal of the Phonetic Association 22.1/2: 43-45. Wheatley, Jonathan 2006, Defusing conflict in Tsalka district of Georgia: migration, international intervention and the role of the state. Working Papers 36 (European Centre for Minority Issues). 51 View publication stats