Renesans , inaczej odrodzenie, złoty wiek to epoka w dziejach kultury europejskiej, trwająca : we Włoszech od XIV do początków wieku XVI, a od XV wieku do połowy XVII wieku w krajach Europy zachodnie, północnej i środkowej. Renesans oznacza odrodzenie kultury antycznej, odnowienie jej ideałów. Naczelnym hasłem epoki były : "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce", zaczerpnięte z twórczości Terencjusza oraz "Carpe diem". Założenia epoki:

- humanistyczne spojrzenie na człowieka

- antropocentryzm- człowiek w centrum zainteresowania, jest ośrodkiem i celem wszechświata

- kult sławy

- radość życia, odkrywanie jego uroków

- szacunek dla owoców ludzkiej pracy

- odrodzenie świeckich ideałów życia

- wyobrażenie Boga jako Stwórcy pozwalającego człowiekowi korzystać z uroków stworzonej przez Niego natury

- walka o rozwój literatury w języku narodowym

- zwrot do antyku, odrodzenie starożytnej filozofii , poznawanie wielkich dzieł literatury antycznej

- wyrabianie poczucia patriotyzmu i dumy narodowej

- kształtowanie nowego ideału człowieka- wszechstronnie wykształconego, wolnego od przesądów i autorytetów świeckich i religijnych, humanisty.

Upadek Konstantynopola w 1453 roku i zajęcie go przez Turków spowodowały emigrację uczonych do Włoch. Zaczęli oni krzewić kult dla kultury starożytnej Grecji i Rzymu, nastąpiło odrodzenie się literatury klasycznej. Wzrosło zainteresowanie się człowiekiem, uległ całkowitej zmianie średniowieczny model życia, dominujący w średniowieczu światopogląd teocentryczny został wyparty przez antropocentryzm, według którego człowiek był celem wszechświata. Zrodził się nowy prąd- humanizm renesansowy. Ruch humanistyczny powstał we Włoszech w wieku XV przede wszystkim jako ruch filologiczny. Głównym celem humanistów była nie erudycja filozoficzna czy teologiczna, ale elokwencja, wymowa. Ideałem był doskonały mówca. Głównym hasłem humanistów było "ad fontem"- do źródeł. Powstał nowy prąd religijny, jakim była reformacja. Był to drugi z głównych nurtów renesansu, wielki ruch religijny i narodowy XVI wieku, mający na celu reformę Kościoła katolickiego i jego praktyk, reformacja skierowana była przeciwko władzy papieskiej. Jego zalążkiem były średniowieczne ruchy społeczno- religijne, postukujące nawrót do wszesnochrześcijańskiej prostoty i demokratyzmu. Początek nowego prądu to 1517 rok, kiedy to miało miejsce wystąpienie Lutra. Marcin Luter w "Tezach o odpustach" żądał tłumaczenia Biblii na języki narodowe. Ruchy reformacyjne przyczyniły się do wojen religijnych i podziałów pomiędzy ludźmi, ale osłabiona została władza Kościoła. Ruch reformacyjny nie miał jednolitego charakteru. Wynalezienie druku bardzo się przyczyniło do rozpowszechnienia reformacji. Tezy Lutra wydrukowano w wielkiej ilości, rozprowadzone spowodowały rewolucję w Kościele.

Charakter epoki renesansu kształtowały ważne wydarzenia w Europie:

- dążenie do zjednoczenia narodowego w Europie

- wzrost znaczenia miast

- wykształcenie się języków narodowych

-wynalezienie druku w 1450 roku

- mecenat

- reformacja

- jednoczenie się rozbitych państw

- odejście od uniwersalizmu Europy

- rozpad jednolitej struktur feudalnej

- odkrycia geograficzne.

Renesans nazywany jest epoka odkryć, badacz tej epoki Jerzy Ziomek napisał: "(…) dzieje renesansu można śledzić jako historię wszelkiego rodzaju odkryć : geograficznych , filologicznych, archeologicznych, odkryć odrębności jednostki w stosunku do natury, społeczeństwa, Boga."

Duży wpływ na kształtowanie się renesansu miał Erazm z Rotterdamu, głosił, że człowiek jest z natury dobry. Jest autorem dzieła "Pochwała głupoty". Kontrowersyjne poglądy głosił Niccolo Machiavelli, autor dzieła "Książę". Zalecał użycie podstępu, fałszu, kłamstwa jeśli wymagało tego dobro ogółu. Wyznawał zasadę "cel uświęca środki", bez skrupułów i wyrzutów sumienia. Władca według Machiavellego miał być lisem i lwem, musiał być przebiegły i silny. Władcy potępiali jego poglądy, ale niektórzy stosowali je jednak w praktyce.

Przyjęcie przez Polskę renesansu dokonało się bardzo wcześnie, pojawił się on wcześnie w Krakowie na dworze królewskim i wśród wyższego duchowieństwa, był też dyktowany chęcią odcięcia się od wpływów kulturalnych idących z Niemiec. Kultura polska w epoce renesansu zależna była od rozwoju stosunków społecznych i gospodarczych. Za panowania Jagiellonów Polska stała się potęga liczącą się na mapie Europy. Humanizm zaczął przenikać do różnych dziedzin życia społecznego. Akademia Krakowska przechodziła swój wielki rozkwit. Kraków stał się najważniejszym ośrodkiem nowożytnej kultury, zjeżdżali się tu ludzie ze wszystkich stron Polski a także spoza jej granic. Wraz z żoną króla Zygmunta Starego- Boną Sforzą przybyła do Polski kultura Włoch. Bona wprowadziła do nas również włoszczyznę z Italii. Działalność rozpoczęli tacy humaniści jak : Kallimach i Konrad Celtis. Celtis był założycielem Literackiego Stowarzyszenia Nadwiślańskiego. W 1543 roku zostaje obwieszczona światu teoria heliocentryczna Mikołaja Kopernika. Epoka renesansu to rozwój polskojęzycznej literatury, epoka twórców takich jak Jan Kochanowski czy Mikołaj Rej. Działali wtedy w Polsce tacy twórcy jak:

- Jan z Ludziska, wykładowca Akademii Krakowskiej,

- Wojciech z Brudzewa, matematyk,

- Jan Długosz, pisarz przełomu dwóch epok , największy historyk dziejów Polski feudalnej,

- Jan Ostroróg, doradca polityczny króla Kazimierza Jagiellończyka, głosiciel nowych poglądów renesansowych,

- Mikołaj Kopernik, astronom, matematyk. Wielkie dzieło "O obrotach sfer niebieskich" uniezależniło nauki przyrodnicze od teologii,

- Stanisław Orzechowski- przeciwnik reformy praw,

- Biernat z Lublina, przyczynił się do rozwoju literatury w języku polskim.

Rozwinął się w Polsce mecenat, który był w XVI wieku elementem polityki kulturalnej prowadzonej wobec artystów przez władców i ludzi wpływowych. Królowie wspierali najwybitniejszych. Mikołaj Rej dostał od króla Zygmunta Starego wieś Temerowce. Król wspierał też Klemensa Janickiego. Na dworze Krzyckiego Janicki uzupełniał swoje wykształcenie, napisał cykl epigramatów "Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich". Po powrocie ze studiów Kochanowskiego wspierali biskupi- Filip Padniewski i Piotr Myszkowski, a także magnaci- Firlejowie i Radziwiłowie. Jan Zamoyski założył i wspierał finansowo Akademię Zamoyską, stworzył ośrodek kulturalno- naukowy. Grzegorz z Sanoka wspierał Kallimacha , a Piotr Tomicki pomagał Janowi Dantyszkowi. Kultura polska okresu renesansu była kultura skupiona wokół domu. Obywatele dawnej Rzeczypospolitej mieszkali w różnych domach, zależnie od statusu społecznego. Szlachta stanowiła tylko niecałe 10 % ludności. Do życia publicznego przygotowywały przedstawicieli szlachty różne szkoły. Były to przede wszystkim szkoły średnie typu humanistycznego, od połowy XVI wieku zaczęły zdobywać popularność kolegia jezuickie, w których kładziono nacisk na nauczanie retoryki i poetyki. Rozkwit pisarstwa okolicznościowego, panegiryków i wymowy sejmowej był w dużej mierze rezultatem edukacji w jezuickich kolegiach. W 1573 roku szlachta protestancka i katolicka zebrana na sejmie konwokacyjnym uchwaliła słynną konfederacje warszawską, akt prawny zapewniający równouprawnienie protestantom i pokój wyznaniowy. Był to pierwszy w Europie akt obwieszczający tak szeroką tolerancję religijną.

W 1500 roku działalność w Polsce rozpoczął Franciszek Florentczyk, który podjął się przebudowy zamku królewskiego na Wawelu. Dziełem Bartłomieja Berecci jest kaplica Zygmuntowska zbudowana na planie centralnym, typowym dla renesansu, z ogromną kopułą. Wielkim osiągnięciem polskiego odrodzenia jest zbudowana na zlecenie biskupa poety Andrzeja Krzyckiego katedra w Płocku. Najważniejszym wydarzeniem z zakresu architektury jest budowa Zamościa.

W Polsce rozkwit odrodzenia przypada na XVI wiek, jednak nowe idee zaczęły tu docierać już w połowie XV wieku dzięki takim postaciom , jak biskup Z. Oleśnicki czy Grzegorz z Sanoka. Ważną rolę odegrali przybysze z Europy zachodniej, tacy jak wspomniany już Konrad Celtis i Filip Buonaccorsi zwany Kallimachem. W tym okresie nastąpił także rozwój sztuki drukarskiej. Pierwszy warsztat drukarski pojawił się w Polsce w 1473 roku. W roku 1503 działała jedna tylko drukarnia na ziemiach polskich, w 1580 roku było ich 17. Na początku wieku ważne wydarzenie literackie stanowi druk tekstu "Bogarodzicy" w języku polskim, u schyłku wieku spod pras drukarskich wychodzą kolejne edycje dzieł Reja i Kochanowskiego , Orzechowskiego i Szymonowica, a wielkość produkcji książkowej w ciągu całego stulecia w oficynach księgarskich na terenie Polski oblicza się w przybliżeniu na trzy i pół miliona egzemplarzy. Po 1510 roku zaczęła się rozwijać łacińska poezja humanistyczna (J. Dantyszek, A. Korycki, K. Janicki), pojawili się pisarze mieszczańscy, tacy jak Biernat z Lublina. Rozwijała się historiografia (M. Bielski). Coraz większe znaczenie zaczął odgrywać język polski , zwłaszcza po 1543 roku ( wydanie "Krótkiej rozprawy miedzy trzema osobami: Panem. Wójtem a Plebanem" Mikołaja Reja, debiuty A. Frycza Modrzewskiego i Stanisława Orzechowskiego).

Szczytowy okres renesansu to lata 1565- 1590 i twórczość Ł. Górnickiego, J. Kochanowskiego i S. F. Klonowaci ("Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą"). W ostatniej fazie odrodzenia pojawili się wybitni poeci zapowiadający nadejście baroku, tacy jak M. Sęp- Szarzyński i Sz. Szymonowic.