Aan de slag met open leermaterialen

Voor goed onderwijs is de afstemming tussen doelen/leeruitkomsten, onderwijs- en leeractiviteiten en beoordeling belangrijk (het principe van constructive alignment (Biggs, 1996).Biggs, J. (1996). Enhancing teaching through constructive alignment. Higher Education, 32(3), 347–364.
Bekijk de volledige publicatie Daarbij hoort het vinden van de optimale mix van leermaterialen (Meyers & Nulty, 2009).Meyers, N. M., & Nulty, D. D. (2009). How to use (five) curriculum design principles to align authentic learning environments, assessment, students’ approaches to thinking and learning outcomes. Assessment & Evaluation in Higher Education, 34(5), 565-577.
Bekijk de volledige publicatie Onderwijsinstellingen kopen deze leermaterialen vaak in bij commerciële partijen. Het kan echter ook interessant zijn om open leermaterialen aan deze mix toe te voegen. 

In tegenstelling tot commerciële leermaterialen zijn open leermaterialen gratis en bieden ze de mogelijkheid om het materiaal naar wens aan te passen. Dit kan voordelen hebben voor studenten, onderwijsinstellingen, docenten en de samenleving als geheel. Ook maakt het gebruik van open leermaterialen onderwijs- en leeractiviteiten mogelijk die met niet open leermaterialen moeilijk of niet te realiseren zijn. Het aanbod van open leermaterialen is bovendien zeer gevarieerd en kan alles omvatten, van complete cursussen en tekstboeken tot losse onderdelen zoals video's, animaties of afbeeldingen (Janssen & Van Casteren, 2021).Janssen, B. & Van Casteren, W. (2021): Digitale leermaterialen in het hoger onderwijs. Onderzoek in opdracht van het Koersteam Versnellingsplan Onderwijsinnovatie met ICT. Utrecht: Versnellingsplan Onderwijsinnovatie met ICT. SURF.
Bekijk de volledige publicatie Bovendien wordt het steeds eenvoudiger om open leermateriaal te vinden dat aansluit bij een specifieke onderwijscontext via platforms zoals edusources en Wikiwijs. 

Wanneer individuele docenten, studenten of onderwijsinstellingen open leermaterialen willen gebruiken, is het echter essentieel dat zij over de benodigde kennis en vaardigheden beschikken om deze materialen effectief in te kunnen zetten. Daarnaast is er beleid nodig vanuit onderwijsinstellingen (en overheid) om initiatieven te coördineren, te versterken en te sturen. In dit overzichtsartikel gaan we in op alle bovengenoemde facetten en delen we inzichten uit de wetenschap, ondersteund met praktijkvoorbeelden en handvatten voor zowel individuele docenten als onderwijsinstellingen die aan de slag willen met open leermaterialen. De volgende onderwerpen komen daarbij aan bod:

• Definities open leermaterialen
• Typen (open) leermaterialen met de juiste licentie
• De potentiële waarde van open leermaterialen
• Open leermaterialen implementeren in je onderwijs
• Kwaliteit van (open) leermaterialen inzichtelijk en meetbaar maken
• Barrières in de adoptie van open leermaterialen
• Beleid rond open leermaterialen 

Definities open leermaterialen

Open leermaterialen (Engels: Open Educational Resources, OER) zijn als volgt gedefinieerd (UNESCO, 2019):UNESCO (2019). Recommendation on Open Educational Resources (OER).
Bekijk de volledige publicatie

“Open Educational Resources are learning, teaching and research materials in any format and medium that reside in the public domain or are under copyright that have been released under an open license, that permit no-cost access, re-use, re-purpose, adaptation and redistribution by others.”

Dit betekent:

1. de toegang tot het leermateriaal is vrij (gratis)
2. aanpassing van het leermateriaal is toegestaan

David Wiley (n.d.)Wiley, D. (n.d.). Defining the “Open” in Open Content and Open Educational Resources. Improving Learning.
Bekijk de volledige publicatie benoemt de rechten die een gebruiker heeft met open leermateriaal als 5R: 

1. Retain (maken van lokale kopie) 
2. Reuse (hergebruik as-is) 
3. Repurpose (aanpassing) 
4. Remix (combineren met andere leermaterialen) 
5. Redistribute (verspreiding)

Om ervoor te zorgen dat we allemaal dezelfde taal spreken, heeft de HAN met behulp van bronnenonderzoek een lijst met termen  en definities opgesteld die te maken hebben met open leermaterialen.

Typen (open) leermaterialen met de juiste licentie

Doormiddel van de antwoorden op twee vragen is het mogelijk om diverse typen leermaterialen van elkaar te onderscheiden (Schuwer & Janssen, 2024):Schuwer, R., & Janssen, B. (2024). Let’s Get Practical! Two Frameworks to Improve Practices of Open Education. Open Praxis, 16(2), pp. 258–268.
Bekijk de volledige publicatie

1. Zijn er beperkingen in de toegang tot het leermateriaal? 
   Dit kunnen zowel financiële als niet-financiële beperkingen zijn. Een niet-financiële beperking kan zijn dat het leermateriaal alleen binnen een bepaalde groep gedeeld mag worden. Het materiaal is dan semi-open. Je spreekt van commercieel leermateriaal als je financieel beperkt wordt om het te gebruiken (het leermateriaal is alleen beschikbaar voor mensen die betalen).
2. In hoeverre heb je toestemming om het materiaal aan te passen? 
   De eigenaar van het leermateriaal kan ervoor kiezen om beperkingen op te leggen aan het aanpassen en gebruiken van het leermateriaal. Men kan er bijvoorbeeld voor kiezen dat je het leermateriaal alleen mag gebruiken of mag aanpassen wanneer je het inzet voor niet-commerciële doeleinden. 

Of en welke beperkingen er zijn kun je zien met een licentie. De meest gebruikte licenties zijn die van Creative Commons waarmee je, door het gebruik van symbolen, in één oogopslag kunt zien of en welke beperkingen er door de eigenaar van het leermateriaal zijn opgelegd (figuur 1). 

• BY: NaamsvermeldingDe gebruiker dient de maker van het werk te vermelden , een link naar de licentie te plaatsen en aan te geven of het werk veranderd is . Je mag dat op redelijke wijze doen, maar niet zodanig dat de indruk gewekt wordt dat de licentiegever instemt met je werk of je gebruik van het werk.
  Lees verder
• NC: Niet commerciële doeleindenAnderen mogen je werk kopiëren, vertonen, distribueren en opvoeren, alsmede materiaal wat op jouw werk gebaseerd is, mits niet voor commerciële doeleinden.
  Lees verder  
• SA: Gelijk delen Je staat anderen toe om van jouw werk afgeleid materiaal te maken onder de voorwaarde dat zij het onder dezelfde licentie vrijgeven als het originele werk.
  Lees verder

Op de website van Creative Commons vind je een uitgebreide uitleg over hoe een licentie is opgebouwd en geven ze tips hoe je ermee kunt werken. Figuur 2 geeft een schematische weergave van verschillende typen digitale leermaterialen, geordend naar de dimensies toegankelijkheid en rechten op aanpassing met de bijbehorende licentie (Schuwer & Janssen, 2024).Schuwer, R., & Janssen, B. (2024). Let’s Get Practical! Two Frameworks to Improve Practices of Open Education. Open Praxis, 16(2), pp. 258–268.
Bekijk de volledige publicatie

De onderstaande animatie van het Versnellingsplan (2021) legt het allemaal nogmaals duidelijk uit.

MOOC’s

Een categorie van digitale leermaterialen zijn de Massive Open Online Courses (MOOC’s). Dit zijn online cursussen die door een onbeperkt aantal lerenden kunnen worden gevolgd. Hoewel veel van deze MOOC's vrij toegankelijk zijn, staan ze vaak geen aanpassingen toe. Hoewel ze daarom strikt genomen geen open leermaterialen zijn, behandelen we ze toch in dit overzichtsartikel. Dit komt doordat niet alle lerenden de behoefte hebben om het leermateriaal aan te passen, maar vooral geïnteresseerd zijn in de vrije (gratis) toegang (Anson, 2024).Anson, A. M. (2024). Beyond the Classroom: MOOCs and the Evolution of Lifelong Learning. Journal of Computer Science Application and Engineering (JOSAPEN), 2(1), 6–10.
Bekijk de volledige publicatie

De potentiële waarde van open leermaterialen

Open leermaterialen zijn niet het uiteindelijke doel. Ze dienen als middel om andere doelen of ambities te bereiken. Het verklaren van de waarde van open leermaterialen gaat dus in feite om het beantwoorden van de vraag: "Waarom zouden we open leermaterialen willen gebruiken in ons onderwijs?" Als we kijken naar de specifieke eigenschappen van open leermaterialen - vrije toegang en de mogelijkheid om ze aan te passen - kunnen we de vraag anders stellen: "In welke situaties voegt de mogelijkheid van open toegang en/of aanpasbaarheid van leermaterialen iets extra’s toe en wat houdt die toegevoegde waarde precies in?" Bij het beantwoorden van deze vraag maken we onderscheid tussen de potentiële waarden voor studenten/lerenden, onderwijsinstellingen en docenten, en de maatschappij in het algemeen.

Om de onderstaande waarden te realiseren, zijn er verschillende essentiële voorwaarden waaraan moet worden voldaan en barrières die doorbroken moeten worden. Zo benadrukt de OECD (2015)OECD (2015). Students, Computers and Learning: Making the Connection. PISA, OECD Publishing, Paris
Bekijk de volledige publicatie dat de kwaliteit van het onderwijs met open leermaterialen met name wordt beïnvloed door de capaciteiten van docenten en onderwijsontwerpers om effectief onderwijs te ontwerpen en te bieden. Verder is het belangrijk om kritisch te kijken naar de mogelijke waarde en onderbouwing daarvan van open leermaterialen voor jouw specifieke situatie/onderwijscontext (Bayne, Knox, & Ross, 2015).Bayne, S., Knox, J., & Ross, J. (2015). Open education: the need for a critical approach. Learning, Media and Technology, 40(3), 247–250.
Bekijk de volledige publicatie

Waarde voor studenten/lerenden

Het gratis beschikbaar stellen van open leermaterialen kan de kosten voor studenten van leermaterialen verminderen wat de drempel om te gaan studeren verlaagt. Studies, uitgevoerd in de Verenigde Staten, tonen aan dat deze besparingen groot kunnen zijn (Hilton III et al, 2014).Hilton III, J. L., Robinson, T. J., Wiley, D., & Ackerman, J. D. (2014). Cost-savings achieved in two semesters through the adoption of open educational resources. The International Review of Research in Open and Distributed Learning, 15(2).
Bekijk de volledige publicatie Een systematische studie naar uitgaven aan leermaterialen door studenten in Nederland is (nog) niet uitgevoerd. Hierdoor is het niet aan te geven hoe groot deze potentiële waarde is voor studenten in Nederland.

Het recht op aanpassing en de vrije toegang kan bijdragen aan meer flexibiliteit en maatwerk in het onderwijs, omdat hiermee een laagdrempelig, groter, diverser en tijd- en plaatsonafhankelijk aanbod van leermaterialen beschikbaar komt. Dit geeft de mogelijkheid om tegemoet te komen aan een steeds diverser wordende studentenpopulatie (Clifton & Hoffman, 2020).Clifton, A., & Hoffman, K. D. (2020). Open pedagogy approaches. Milne Library.
Bekijk de volledige publicatie Ter illustratie: in april 2024 zijn op het platform edusources meer dan 10.000 open leermaterialen van vakdocenten en community’s beschikbaar, terwijl het platform Wikiwijs toegang biedt tot ruim 445.000 open leermaterialen.

Ook professionals die in het kader van een leven lang leren zich verder willen ontwikkelen kunnen gebruik maken van open leermaterialen. Omdat deze professionals vaak niet de intentie hebben om leermaterialen aan te passen, zijn zij vaak ook geholpen met andere vrij toegankelijke leermaterialen zoals MOOC’s (Anson, 2024). Anson, A. M. (2024). Beyond the Classroom: MOOCs and the Evolution of Lifelong Learning. Journal of Computer Science Application and Engineering (JOSAPEN), 2(1), 6–10.
Bekijk de volledige publicatie

Waarde voor onderwijsinstellingen en docenten

Door publiceren van open leermaterialen draagt een instelling bij aan het realiseren van drempelloze toegang tot kennis voor iedere wereldburger (sustainable development goal 4De Sustainable Development Goals (SDGs), werden in 2015 door de Verenigde Naties aangenomen als een universele oproep tot actie om armoede te beëindigen, de planeet te beschermen, en ervoor te zorgen dat tegen 2030 alle mensen vrede en welvaart ervaren.
Bron) (UNESCO, 2019).UNESCO (2019). Recommendation on Open Educational Resources (OER).
Bekijk de volledige publicatie Het vrij toegankelijk maken van het leermateriaal draagt op deze manier bij aan de maatschappelijke functie van een onderwijsinstelling. De instelling bereikt hiermee potentieel nieuwe, vaak over het hoofd geziene, doelgroepen. Met name MOOC's worden hiervoor ingezet. Voor de TU Delft heeft dit geleid tot een grotere internationale reputatie (TU Delft, 2020)TU Delft (2020). Extension School Impact Report 2020. TU Delft Extension School.
Bekijk de volledige publicatie. 

Daarnaast maakt het op grotere schaal, online delen van leermateriaal in de vorm van een MOOC dataverzameling voor onderzoek mogelijk. Via enquêtes onder de deelnemers van de cursus kunnen de behoeften van de lerenden in kaart worden gebracht en kunnen op basis van de resultaten aanpassingen worden gedaan aan het leermateriaal (Valkenburg, 2016).Valkenburg, W. van (2016). The Impact of DelftX MOOCs. In: Jansen, D. & Konings, L. (eds). European Policy response on MOOC opportunities. EADTU. ISBN 978-90-79730-20-9.
Bekijk de volledige publicatie Ook kunnen de activiteiten van lerenden in een dergelijke open cursus geanalyseerd worden om meer inzicht te krijgen in didactische aspecten van een cursus (Jansen et al, 2020).Jansen, R. S., Van Leeuwen, A., Janssen, J., Conijn, R., & Kester, L. (2020). Supporting learners' self-regulated learning in Massive Open Online Courses. Computers & Education, 146, 103771.
Bekijk de volledige publicatie

Het ontwikkelen van open leermaterialen in (instellingsoverstijgende) professionele community’s bevordert bovendien de samenwerking tussen docenten en onderzoek in innovatie (Nascimbeni et al., 2020;Nascimbeni, F., Burgos, D., Spina, E., & Simonette, M. J. (2020). Patterns for higher education international cooperation fostered by open educational resources. Innovations in Education and Teaching International, 58(3), 361-371.
Bekijk de volledige publicatie Baas et al., 2022).Baas, M., Schuwer, R., Van den Berg, E., Huizinga, T., Van der Rijst, R., & Admiraal, W. (2022). What’s in it for me? A mixed-methods study on teachers’ value creation in an inter-institutional community on open educational resources in higher education. Education and Information Technologies, 28(5), 6049-6074.
Bekijk de volledige publicatie Open leermaterialen bieden eenvoudige mogelijkheden om de leeromgevingte verbinden met externe partijen, zoals het werkveld en andere onderwijsinstellingen (Nascimbeni et al., 2020; Nascimbeni, F., Burgos, D., Spina, E., & Simonette, M. J. (2020). Patterns for higher education international cooperation fostered by open educational resources. Innovations in Education and Teaching International, 58(3), 361-371.
Bekijk de volledige publicatieTang et al., 2021).Tang, H., Lin, YJ. & Qian, Y. (2021). Improving K-12 Teachers’ Acceptance of Open Educational Resources by Open Educational Practices: A Mixed Methods Inquiry. Education Tech Research Dev 69, 3209–3232.
Bekijk de volledige publicatie In Nederland is er bijvoorbeeld een initiatief om alle 17 hbo-instellingen die een bacheloropleiding Verpleegkunde aanbieden te betrekken bij het ontwikkelen, delen en hergebruiken van leermaterialen. Ook werken de Universiteiten van Delft, Wageningen, Eindhoven en Twente samen aan leermateriaal rond technologie en ethiek. Wanneer mensen leermateriaal delen en samen beoordelen, wordt het door een groter aantal mensen bekeken en verbeterd dan wanneer het alleen lokaal wordt gedeeld. Dit kan bijdragen aan een hogere kwaliteit van het leermateriaal (Hegarty, 2015; Clinton-Lisell, 2021;Clinton-Lisell, V. (2021). Open pedagogy: A systematic review of empirical findings. Journal of Learning for Development, 8(2), 255-268.
Bekijk de volledige publicatie Parker, 2012).Parker, P. (2012). Explaining the Paradox: Perceived Instructor Benefits and Costs of Contributing to Massachusetts Institute of Technology OpenCourseWare [Doctoral dissertation].
Bekijk de volledige publicatie SURF heeft een aantal good practices in open leermaterialen binnen vakcommunity’s samengebracht.

Voor docenten kan het open delen van hun leermateriaal ook een middel zijn om zich te onderscheiden, vergelijkbaar met wanneer een onderzoeker een journal paper publiceert. Raamwerken die voor erkenning en waarderings doeleinden zijn ontwikkeld benoemen delen het van leermateriaal expliciet. Een voorbeeld is het DOERS3-raamwerk, ontwikkeld in Canada.      

Waarde voor de maatschappij 

Open leermaterialen verlagen drempels voor toegang tot onderwijs voor iedereen omdat ze aan te passen zijn aan lokale contexten (UNESCO, 2019).UNESCO (2019). Recommendation on Open Educational Resources (OER).
Bekijk de volledige publicatie Dit zorgt ervoor dat verschillende perspectieven en minderheidsgroepen kunnen worden vertegenwoordigd (Lambert, 2018;Lambert, S. R. (2018). Changing our (Dis)Course: A Distinctive Social Justice Aligned Definition of Open Education. Journal of Learning for Development, 5(3), 225-244.
Bekijk de volledige publicatie Orr, Rimini & Van Damme, 2015;Orr, D., Rimini, M., & van Damme, D. (2015). Open Educational Resources: A Catalyst for Innovation. OECD Publishing.
Bekijk de volledige publicatie UNESCO, 2019).UNESCO (2019). Recommendation on Open Educational Resources (OER).
Bekijk de volledige publicatie Zo kunnen leermaterialen bijvoorbeeld worden vertaald of symbolen aangepast die in een andere context kwetsend kunnen zijn. Ook kan het leermateriaal geschikt worden gemaakt voor achtergestelde gemeenschappen, bijvoorbeeld voor mensen met een auditieve of visuele beperking (Adam, 2020;Adam, T. (2020). Between Social Justice and Decolonisation: Exploring South African MOOC Designers’ Conceptualisations and Approaches to Addressing Injustices. Journal of Interactive Media in Education, 2020(1), article 7.
Bekijk de volledige publicatie Hodgkinson-Williams & Trotter, 2018;Hodgkinson-Williams, C. A., & Trotter, H. (2018). A Social Justice Framework for Understanding Open Educational Resources and Practices in the Global South. Journal of Learning for Development, 5(3), 204-224.
Bekijk de volledige publicatie Lambert, 2018;Lambert, S. R. (2018). Changing our (Dis)Course: A Distinctive Social Justice Aligned Definition of Open Education. Journal of Learning for Development, 5(3), 225-244.
Bekijk de volledige publicatie Bali et al., 2020).Bali, M., Cronin, C., & Jhangiani, R. S. (2020). Framing open educational practices from a social justice perspective. Journal of Interactive Media in Education, 2020(1), article 10.
Bekijk de volledige publicatie

Het breder toegankelijk maken van kennis kan ook bijdragen aan een betere aansluiting op de arbeidsmarkt en een beter geïnformeerde samenleving. Voorbeelden zijn de Nationale AI cursus, waarmee iedere geïnteresseerde kan leren over de basisprincipes van AI en de MOOC Energiebewust ondernemen waarmee ondernemers kunnen leren hoe ze hun organisatie geschikt kunnen maken voor gebruik van duurzame energie.

Open leermaterialen implementeren in je onderwijs

Het gebruik van open leermaterialen kent twee aspecten: unieke onderwijsvormen die zonder open leermaterialen niet of erg moeilijk te realiseren zijn, en activiteiten die samenhangen met het maken, gebruiken en aanpassen van open leermaterialen.

Unieke onderwijsvormen met OER

De eigenschappen van open leermaterialen maken onderwijs- en leeractiviteiten mogelijk die zonder open leermaterialen niet of slechts met veel moeite te realiseren zijn. Wiley & Hilton III (2018)Wiley, D., & Hilton III, J. L. (2018). Defining OER-Enabled Pedagogy. The International Review of Research in Open and Distributed Learning, 19(4)
Bekijk de volledige publicatie noemen deze activiteiten OER-enabled pedagogy. Dit is een voorbeeld van het bredere concept Open pedagogy. Er zijn verschillende opvattingen over dit laatste begrip (Clinton-Lisell, 2021;Clinton-Lisell, V. (2021). Open pedagogy: A systematic review of empirical findings. Journal of Learning for Development, 8(2), 255-268.
Bekijk de volledige publicatie Hegarty, 2015; Cronin & MacLaren, 2018;Cronin, C., & MacLaren, I. (2018). Conceptualising OEP: A review of theoretical and empirical literature in Open Educational Practices. Open Praxis, 10(2), 127-143.
Bekijk de volledige publicatie Post et al., 2022),Post, M., De Jong, M., Baas, M., & Jacobi, R. (2022). Open Pedagogy: aanjager voor betekenisvol leren. SURF SIG Open Education.
Bekijk de volledige publicatie maar alle opvattingen benadrukken dat onderwijs- en leeractiviteiten één of meerdere open elementen bevatten. Openheid gaat niet alleen over het gebruik van open leermaterialen; het kan ook betekenen dat studenten nieuwe leermaterialen creëren of bestaande open beschikbare materialen aanpassen om waarde toe te voegen. Wiley & Hilton III (2018)Wiley, D., & Hilton III, J. L. (2018). Defining OER-Enabled Pedagogy. The International Review of Research in Open and Distributed Learning, 19(4).
Bekijk de volledige publicatie geven onder andere de volgende voorbeelden: 

• Studenten schrijven of herschrijven Wikipedia artikelen. Soms wordt dit als vorm van toetsing gebruikt. De Universiteit Utrecht doet dit bijvoorbeeld in een cursus Oceanografie.
• Studenten krijgen de opdracht samenvattingen van de leerstof te maken en deze open te delen.
• Studenten krijgen de opdracht toetsvragen te bedenken en deze open te delen.

Figuur 3 is een vertaling van een raamwerk dat is ontwikkeld door Post et al. (2022),Post, M., De Jong, M., Baas, M., & Jacobi, R. (2022). Open Pedagogy: aanjager voor betekenisvol leren. SURF SIG Open Education.
Bekijk de volledige publicatie waarin het concept open pedagogy verder is aangescherpt.

Studenten leren volgens Post et al. (2022)Post, M., De Jong, M., Baas, M., & Jacobi, R. (2022). Open Pedagogy: aanjager voor betekenisvol leren. SURF SIG Open Education.
Bekijk de volledige publicatie op een betekenisvolle manier door via open netwerken (bijvoorbeeld sociale media) samen te werken aan kennis(producten) om maatschappelijke problemen op te lossen, deze kennis vervolgens te evalueren en te delen met gebruik van open licenties.  Studenten voelen door deze werkwijze meer verantwoordelijkheid over hun eigen onderwijs en krijgen meer ruimte om zelf een actieve, betrokken en verantwoordelijke rol in hun leren in te nemen. De HAN geeft in een blog een uitgebreidere uitleg van dit raamwerk. Het Open Pedagogy notebook bevat inspiratie als je zelf met open pedagogy aan de slag wilt gaan.

Open leermaterialen maken, gebruiken en delen

Hodgkinson-Williams & Trotter (2018)Hodgkinson-Williams, C. A., & Trotter, H. (2018). A Social Justice Framework for Understanding Open Educational Resources and Practices in the Global South. Journal of Learning for Development, 5(3), 204-224.
Bekijk de volledige publicatie hebben een gedetailleerd, generiek en praktisch model ontwikkeld voor het werken met open leermaterialen op basis van hun onderzoek binnen het ROER4D-project. Figuur 4 is hiervan een vertaling. Dit cyclische model ondersteunt het gebruik van open leermaterialen door verschillende fasen te doorlopen. Je kunt deze fasen doorlopen als je leermateriaal creëert (groen), gebruikt (paars) of aanpast (oranje). We leiden je door de fasen van het model en bieden handvatten die je bij de verschillende fasen ondersteunen.

Als je als individu of instelling nieuw leermateriaal maakt of bestaand materiaal aanpast of combineert, begin je met conceptualiseren. In deze fase bedenk je welke open leermaterialen het beste passen in jouw specifieke onderwijssituatie. De tool "Kies Wijzer Je Digitaal Leermateriaal" kan je hierbij helpen. Het biedt ondersteuning bij het kiezen van het juiste leermateriaal, afgestemd op je leerdoelen en gewenste lesmethoden.

Het nieuwe of aangepaste materiaal moet vervolgens worden gepubliceerd op een publiek toegankelijk platform, met voldoende beschrijvende informatie (metadata) en passende open licenties ((her)cureren). Daarna moet het worden gedeeld onder potentiële gebruikers, bijvoorbeeld via sociale media of OER-portalen ((her) circuleren). De leermaterialen die worden gedeeld moeten worden gecertificeerd doormiddel van een kwaliteitsborgingsmechanisme. Het is daarnaast belangrijk dat het materiaal dat wordt gedeeld, kan worden beoordeeld door gebruikers. Feedback van gebruikers kan namelijk helpen om het materiaal te verbeteren. Later in het overzichtsartikel wordt uitgelegd wat metadateren inhoudt en hoe je de kwaliteit van je leermateriaal meetbaar en bespreekbaar kunt maken en kunt borgen. Het stappenplan "Zelf Leermateriaal Ontwikkelen of Aanpassen" van edusources biedt concrete tips en handvatten om je te ondersteunen in deze processen. 

De gebruiksfase omvat het lokaliseren van open leermaterialen, zodat deze in hun oorspronkelijke vorm kunnen worden gebruikt in andere contexten (kopiëren). Omdat er geen nieuw materiaal wordt gecreëerd houdt de cyclus hier op. Om het overzicht niet te verliezen, is het goed om te beginnen met zoeken bij centrale vindplaatsen zoals Wikiwijs en edusources. Zoek je toch naar meer? Robert Schuwer, voormalig lector Open Educational Resources, houdt op zijn website een lijst bij met verschillende bronnen met OER.

Nascimbeni en Burgos (2016)Nascimbeni, F., & Burgos, D. (2016). In search for the open educator: Proposal of a definition and a framework to increase openness adoption among University educators. The International Review of Research in Open and Distributed Learning, 17(6).
Bekijk de volledige publicatie hebben vanuit de levenscyclus van open leermaterialen afgeleid welke kennis en vaardigheden docenten en ondersteunend personeel nodig hebben en deze samengevat in een competentieraamwerk.

Kwaliteit van (open) leermaterialen zichtbaar en meetbaar maken

Docenten kunnen terughoudend zijn om open leermaterialen te gebruiken vanwege zorgen over kwaliteit (Schuwer & Janssen, 2018).Schuwer, R., & Janssen, B. (2018). Adoption of sharing and reuse of open resources by educators in higher education institutions in The Netherlands: A qualitative research of practices, motives, and conditions. The International Review of Research in Open and Distributed Learning, 19(3).
Bekijk de volledige publicatie Dit betreft zowel zorgen over de kwaliteit van eigen leermaterialen, als die van anderen. Omdat de kwaliteit van (open) leermaterialen erg afhangt van de context waarin de leermaterialen worden gebruikt, blijven veel omschrijvingen van kwaliteit onbenoemd of vaag. Persoonlijke opvattingen als look and feel, spelen ook vaak een rol. Gelukkig kan het abstracte begrip ‘kwaliteit’ concreet worden gemaakt (Zawacki-Richter & Mayrberger, 2017).Zawacki-Richter, O., & Mayrberger, K. (2017). Qualität von OER: Internationale Bestandsaufnahme von Instrumenten zur Qualitätssicherung von Open Educational Resources (OER) – Schritte zu einem deutschen Modell am Beispiel der Hamburg Open Online University. Hamburg: Hamburg Open Online University.
Bekijk de volledige publicatie Dit maakt het mogelijk om de kwaliteit van zowel open als commerciële leermaterialen meetbaar en bespreekbaar te maken in docententeams en tussen instellingen.

Kwaliteitsmodel 

Je kunt de kwaliteit inzichtelijk en meetbaar maken door een set van criteria te formuleren waaraan het leermateriaal moet voldoen (Zawacki-Richter et al., 2023).Zawacki-Richter, O., Müskens, W., & Marín, V. (2023). Quality Assurance of Open Educational Resources. In: O. Zawacki-Richter, I. Jung (eds.), Handbook of Open, Distance and Digital Education, 782-797.
Bekijk de volledige publicatie Een dergelijke set wordt een kwaliteitsmodel genoemd. Zo’n model wordt meestal vastgesteld door een groep samenwerkende docenten, zoals een vakcommunity. Een voorbeeld van zo’n model is ontwikkeld voor het vakgebied Verpleegkunde. Om je te helpen bij het maken van een kwaliteitsmodel heeft SURF een stappenplan ontwikkeld. 

Om ervoor te zorgen dat de kwaliteit van open leermaterialen voldoet aan de criteria in het model, is een proces nodig waarbij de kwaliteit wordt gecontroleerd voordat het wordt gepubliceerd. Bij dit proces zijn vaak niet alleen docenten, maar ook medewerkers van een bibliotheek of mediatheek en een deskundige op het gebied van auteursrecht betrokken. Ook het perspectief van de studenten is belangrijk (Baas et al, 2021).Baas, M., Jacobi, R., & Schuwer, R. (2021). Thema-uitgave hergebruik van open leermaterialen. SURF, Nederland.
Bekijk de volledige publicatie Zij kunnen andere kwaliteitskenmerken belangrijker vinden dan docenten. Denk bijvoorbeeld aan de kosten van het leermateriaal. 

Metadateren

Met name wanneer het leermateriaal gepubliceerd wordt in een database (repository) moet het leermateriaal beschreven worden met metadata (Hodgkinson-Williams & Trotter, 2018).Hodgkinson-Williams, C. A., & Trotter, H. (2018). A Social Justice Framework for Understanding Open Educational Resources and Practices in the Global South. Journal of Learning for Development, 5(3), 204-224.
Bekijk de volledige publicatie Dit zijn labels die leermaterialen beter vindbaar maken. Voorbeelden van metadata zijn de titel, een omschrijving, sleutelwoorden, het type leermateriaal en voor welk vakgebied het bedoeld is. In Nederland wordt de standaard NL-LOM (een van de internationale standaard Learning Object Metadata afgeleid model voor Nederland) gebruikt voor het metadateren van leermateriaal. De metadata geeft je informatie over geschiktheid van het leermateriaal voor de context waarin je het wilt gebruiken.

Overige mechanismen

Naast een kwaliteitsmodel en metadata zijn er voor gebruikers ook andere mechanismen beschikbaar om een indruk te krijgen van de kwaliteit van open leermateriaal (Zawacki-Richter et al., 2023):Zawacki-Richter, O., Müskens, W., & Marín, V. (2023). Quality Assurance of Open Educational Resources. In: O. Zawacki-Richter, I. Jung (eds.), Handbook of Open, Distance and Digital Education, 782-797.
Bekijk de volledige publicatie 

• Gebruik(er)sgegevens zoals: aantallen downloads, aantallen Likes en Dislikes (👍en👎) en reviews van andere gebruikers.
• Reputatie van de auteur of instelling.
• Keurmerk voor leermaterialen die voldoen aan het kwaliteitsmodel van een bepaalde groep of vakcommunity. Dat keurmerk staat dan bijvoorbeeld op platform Wikiwijs onder een digitale badge. In figuur 5 zie je een voorbeeld van zo'n keurmerk dat is toegekend door de vakcommunity hbo Verpleegkunde.

• Aanwezigheid van een redactieraad met een transparant kwaliteitssysteem. Het Amerikaanse platform voor open leermaterialen Merlot maakt bijvoorbeeld gebruik van een peer review systeem waarbij de review rapporten openbaar zijn. 

Barrières in de adoptie van open leermaterialen

Veel onderzoeken brengen factoren in kaart die de adoptie van open leermaterialen bevorderen of belemmeren (Cox & Trotter, 2017;Cox, G.J., & Trotter, H. (2017). An OER framework, heuristic and lens: Tools for understanding lecturers’ adoption of OER. Open Praxis, 9(2), 151–171.
Bekijk de volledige publicatie Schuwer & Janssen, 2018;Schuwer, R., & Janssen, B. (2018). Adoption of sharing and reuse of open resources by educators in higher education institutions in The Netherlands: A qualitative research of practices, motives, and conditions. The International Review of Research in Open and Distributed Learning, 19(3).
Bekijk de volledige publicatie Tlili et al., 2021;Tlili, A., Zhang, J., Papamitsiou, Z., Manske, S., Huang, R., Kinshuk, & Hoppe, H. U. (2021). Towards utilising emerging technologies to address the challenges of using open educational resources: A vision of the future. Educational Technology Research and Development, 69(2), 515-532.
Bekijk de volledige publicatie Marín et al., 2022;Marín, V. I., Zawacki-Richter, O., Aydin, C. H., Bedenlier, S., Bond, M., Bozkurt, A., Conrad, D., Jung, I., Kondakci, Y., Prinsloo, P., Roberts, J., Veletsianos, G., Xiao, J., & Zhang, J. (2022). Faculty Perceptions, Awareness and Use of Open Educational Resources for Teaching and Learning in Higher Education: A Cross-Comparative Analysis. Research and Practice in Technology Enhanced Learning, 17(11), 1–23.
Bekijk de volledige publicatie Schophuizen et al, 2018;Schophuizen, M., Kreijns, K., Stoyanov, S., & Kalz, M. (2018). Eliciting the challenges and opportunities organizations face when delivering open online education: A group-concept mapping study. The Internet and Higher Education, 36, 1-12.
Bekijk de volledige publicatie Schophuizen & Kalz, 2020).Schophuizen, M., & Kalz, M. (2020). Educational innovation projects in Dutch higher education: bottom-up contextual coping to deal with organizational challenges. International Journal of Educational Technology in Higher Education, 17, 1-17.
Bekijk de volledige publicatie Deze factoren zijn zichtbaar op microniveau (docent/faculteit), mesoniveau (instelling) en macroniveau (sectoren en (inter)nationaal):

• Op microniveau worden veelvoorkomende barrières voornamelijk veroorzaakt door onvoldoende tijd, gebrek aan ondersteuning en onvoldoende vaardigheden om met open leermaterialen om te gaan. Dit gaat om vaardigheden die nodig zijn om open leermaterialen te maken, te vinden en aan te passen. Daarnaast zijn niet alle open leermaterialen eenvoudig aan te passen door hun technische format of hun inbedding in een leeromgeving. 
• Op mesoniveau bestaan barrières uit gebrek aan bewustzijn over de potentiële waarde van open leermaterialen en onduidelijkheid over hoe open leermaterialen duurzaam binnen een instelling kunnen worden geïntegreerd. In de praktijk blijkt ook dat veel initiatieven beginnen met een eenmalige projectsubsidie, maar dat het initiatief niet voortgezet wordt wanneer die subsidie ten einde is (Orr et al., 2015).Orr, D., Rimini, M., & van Damme, D. (2015). Open Educational Resources: A Catalyst for Innovation. OECD Publishing.
  Bekijk de volledige publicatie Het is belangrijk om te komen tot een situatie waarin gebruik van open leermateriaal in het onderwijs een weloverwogen keuze is die niet afhankelijk is van eenmalige financiële bijdrage. Om deze situatie te bereiken zal een instelling in haar strategische plan een visie moeten hebben over de waarde van open leermaterialen voor het bereiken van haar instellingsdoelen. Deze visie moet de instelling vertalen naar beleid. Om dat beleid te concretiseren is formuleren van een business model voor open leermaterialen nodig (Downes, 2007;Downes, S. (2007). Models for Sustainable Open Educational Resources. Interdisciplinary Journal of Knowledge and Learning Objects, 2007(3). 29-44.
  Bekijk de volledige publicatie Tlili et al., 2020).Tlili, A., Nascimbeni, F., Burgos, D., Zhang, X., Huang, R., & Chang, T. (2020). The evolution of sustainability models for Open Educational Resources: insights from the literature and experts. Interactive Learning Environments.
  Bekijk de volledige publicatie 
• Op macroniveau vormt het ontbreken van beleid voor open leermaterialen, geïntegreerd in onderwijsbeleid en/of verbonden met beleid voor Open Science, Open Data en Open Education, een belangrijke hindernis. Daarnaast is een internet verbinding noodzakelijk om digitale open leermaterialen te kunnen gebruiken. Met name in de Global SouthVolgens de United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD) omvat 'The Global South' over het algemeen Afrika, Latijns-Amerika en het Caribisch gebied, Azië (met uitzondering van Israël, Japan en Zuid-Korea), en Oceanië (met uitzondering van Australië en Nieuw-Zeeland). De meeste landen in 'The Global South' worden doorgaans gekenmerkt door een lage levensstandaard, wat inhoudt dat ze lagere inkomens hebben, hoge niveaus van armoede, hoge bevolkingsgroei, ontoereikende huisvesting, beperkte onderwijsmogelijkheden, en gebrekkige gezondheidssystemen, naast andere problemen.
  Lees verder is dit niet altijd goed geregeld. Om een potentiële vergroting van de digital divideThe digital divide (digitale kloof) is de ongelijke toegang tot digitale technologie, waaronder smartphones, tablets, laptops en het internet. De digitale kloof creëert een scheiding en ongelijkheid rondom de toegang tot informatie en middelen.
  Lees verder tegen te gaan zal er voor gelijke mondiale toegankelijkheid ook aandacht voor dit aspect moeten komen (UNESCO, 2019).UNESCO (2019). Recommendation on Open Educational Resources (OER).
  Bekijk de volledige publicatie   

Om deze barrières aan te pakken zijn voornamelijk acties nodig van onderwijsinstellingen en overheden. Daarnaast kunnen lerarenopleidingen en beroepsverenigingen een rol spelen door bijvoorbeeld de benodigde scholing voor aankomende docenten en bijscholing voor zittende docenten en ondersteunend personeel te faciliteren. Naast het wegnemen van barrières voor de toegang tot open leermaterialen, blijven studies naar pedagogische en didactische implicaties van het gebruik van open leermaterialen in het onderwijs en de effecten ervan nodig (Zawacki-Richter et al., 2020)

Beleid rond open leermaterialen

Een duidelijke visie en beleid binnen een onderwijsinstelling (en overheid) zijn cruciaal om initiatieven te coördineren, versterken en sturen (Miao et al., 2019;Miao, F., Mishra, S., Orr, D., & Janssen, B. (2019). Guidelines on the development of open educational resources policies. UNESCO Publishing.
Bekijk de volledige publicatie Schophuizen et al., 2022;Schophuizen, M., Kelly, A., Utama, C., Specht, M., & Kalz, M. (2022). Enabling educational innovation through complexity leadership? Perspectives from four Dutch universities. Tertiary Education and Management, 1-20.
Bekijk de volledige publicatie Atenas et al., 2020;Atenas, J., Havemann, L., Neumann, J., & Stefanelli, C. (2020). Open Education Policies: Guidelines for co-creation. Open Education Policy Lab.
Bekijk de volledige publicatie Schophuizen & Kalz, 2020).Schophuizen, M., & Kalz, M. (2020). Educational innovation projects in Dutch higher education: bottom-up contextual coping to deal with organizational challenges. International Journal of Educational Technology in Higher Education, 17, 1-17.
Bekijk de volledige publicatie Hierbij is het essentieel om de doelen en waarden van het open(er) maken van het onderwijs helder te definiëren (Schuwer & Janssen, 2024).Schuwer, R., & Janssen, B. (2024). Let’s Get Practical! Two Frameworks to Improve Practices of Open Education. Open Praxis, 16(2), pp. 258–268.
Bekijk de volledige publicatie Daarnaast is een sterke infrastructuur, zowel op technisch als organisatorisch gebied, met aandacht voor ICT, onderwijs en juridische aspecten onmisbaar. Bij het ontwikkelen van visie en beleid is het belangrijk om niet alleen docenten, maar ook ondersteunend personeel zoals onderwijskundigen, bibliotheek- en mediatheekmedewerkers, en experts op het gebied van auteursrecht te betrekken. 

Miao et al. (2019)Miao, F., Mishra, S., Orr, D., & Janssen, B. (2019). Guidelines on the development of open educational resources policies.
Bekijk de volledige publicatie identificeren zes bouwstenen voor een stapsgewijze aanpak voor het ontwikkelen van beleid omtrent open leermaterialen. In Nederland is een zevende bouwsteen toegevoegd vanwege de hevige discussie over het waarborgen van publieke waarden in het onderwijs (de Jong & van den Berg, 2022).de Jong, H. & van den Berg, D. (2022). Regie op leermaterialen. Naar een nationale aanpak digitale en open leermaterialen. Versnellingsplan Onderwijsinnovatie met ICT
Bekijk de volledige publicatie

Miao et al. (2019)Miao, F., Mishra, S., Orr, D., & Janssen, B. (2019). Guidelines on the development of open educational resources policies. UNESCO Publishing.
Bekijk de volledige publicatie geeft voor deze bouwstenen ook handvatten om er in de praktijk mee aan de slag te gaan. In Nederland heeft edusources een stappenplan ontwikkeld om instellingen te helpen met het formuleren van een heldere strategie en beleid, om een impuls te geven aan een cultuur van delen en hergebruiken van leermateriaal. Als je benieuwd bent hoe andere onderwijsinstellingen (de weg naar) hun beleid hebben vormgegeven kun je het Projectplan Content Creation Team van de ROC van Amsterdam-Flevoland, de HAN visie op leermaterialen of het beleidsplan rond open leermaterialen van de TU-Delft bekijken.